plik

SPIS TREŚCI

W P R O W A D Z E N I E 9

Rozwój postawy w toku ontogenezy 11

Część pierwsza
O G Ó L N E P O D S T A W Y P O S T Ę P O W A N I A K O R E K C Y J N E G O

I. P O D S T A W Y A N A T O M I C Z N E 16

Część ogólna 16

Kręgosłup '6

Rola podporowa 16
Rola amortyzacyjna 17
Pola kinetyczna 17

Rola składowych postawy związanych z kręgosłupem . . 19

Głowa 19
Klatka piersiowa 20
Obręcz barkowa 20
Obręcz miedniczna 20

Stabilizacja postawy 20

Stabilizacja czynna 20
Stabilizacja bierna 21

Część szczegółowa 22

Mięśnie właściwe grzbietu 22

Obręcz barkowa, jej powiązania z klatką piersiową i odcinkiem piersiowym kręgosłupa 23
Obręcz miedniczna jako ogniwo łączące kończyny dolne i odcinek lędźwiowy kręgo
słupa . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . •,• 26
Mięśnie brzucha v , . . . 3 0

II. P O D S T A W Y F I Z J O L O G I C Z N E . . . . , . . . .. .... 32.

Fizjologiczne mechanizmy zarządzające postawą i równowagą • .- •-. •. •... . 32
Fizjologiczne podstawy ruchu korekcyjnego , . , , . .. ,, •„ „ * , . « . . . .. ,.,,. . . , . . . , « . .•, 3.3.

W p ł y w obciążenia i ruchu na układ kostny i stawowy , 33-
Wpływ, ruchu i obciążenia na układ mięśniowy" . . , . .. . . . . . ,• • 34'

III. M E T O D Y B A D A N I A I Z A S A D Y O C E N Y P O S T A W Y 39

Kryteria oceny postawy 39
Metody badania postawy, klasyfikacje postawy 40
Uproszczone badanie ortopedyczne 44
Określenie stanu ortopedycznego 45

Zasada oględzin 45
Warunki obserwacji 46
Wyposażenie badającego : 46
Wymogi stawiane badanemu 46

Oględziny od przodu 46
Oględziny od tyłu 48
Oględziny z boku 50
Badanie zakresu ruchomości w poszczególnych ogniwach ruchomości krę
gosłupa 52
Ruchomość całkowita użytkowa 52
Ruchomość całkowita rzeczywista 53

Ruchomość odcinkowa 53

Wykrywanie w stawach przykurczów rzutujących na postawę ciała . . . . 53

Inne metody badania postawy 55
Próby siłowej wytrzymałości podstawowych zespołów mięśni antygrawi-
tacyjnych 56
Ocena prostowników grzbietu i stawu biodrowego 56

Ocena zginaczy stawu biodrowego i mięśni brzucha 56

Ocena prostowników stawu biodrowego i mięśni grzbietu odcinka lędź

wiowego 57

IV. TRÓJTOROWOŚĆ M E T O D K O R E K C J I ODCHYLEŃ 58

Kształtowanie nawyku prawidłowej postawy - reedukacja posturalna 59

Fazy reedukacji posturalnej 59
Uświadomienie defektu i opanowanie korekcji posturalnych za
pomocą kontroli wzroku oraz czuciem proprioceptywnym 60

Rola zwiększenia ruchomości stawowej i wzmacniania mięśni w

procesie reedukacji posturalnej 62

Korekcja odchyleń w sferze morfologicznej 62

Pozycje 63
Pozycje wyjściowe i ćwiczebne . . 63
Pozycje stabilizujące odcinki sąsiednie w stosunku do ćwiczonego i lokali

zujące ćwiczenie w określonym odcinku kręgosłupa 63

Pozycje korekcyjne i hiperkorekcyjne 68
Pozycje odciążające kręgosłup od ucisku osiowego 69
Pozycje izolowane i niskie 71

Ćwiczenia 72

Ćwiczenia ogólnokształtujące ... 72

Ćwiczenia oddechowe 73
Ćwiczenia rozluźniające 74
Ćwiczenia specjalne 75
Ćwiczenia zwiększające ruchomość odcinkową kręgosłupa 75
Ćwiczenia zwiększające ruchomość w stawach barkowych i biodrowych 77
Ćwiczenia wzmacniające wybiórczo zespoły mięśni osłabionych 77

Ćwiczenia mięśni grzbietu i obręczy barkowej 79

Dobór rodzaju pracy w zależności od rodzaju wady (79), Dobór ćwiczeń w

zależnpści od ustalenia przyczepów mięśni (80), Dozowanie intensywnoś

ci ćwiczeń (80), Mięśnie grzbietu a oddychanie i krążenie (80), Mięśnie

grzbietu a statodynamika ciała (80)
Ćwiczenia mięśni brzucha 81

Dobór rodzaju pracy w zależności od rodzaju wady (81), Dobór ćwiczeń w

zależności od ustalenia przyczepów mięśni (82), Ruch nóg w stosunku do

ustalonego tułowia (82), Ruch tułowia w stosunku do ustalonych nóg (84)

Ćwiczenia mięśni skośnych i mięśnia poprzecznego brzucha 85

Mięśnie brzucha a oddychanie 88

Mięśnie brzucha a krążenie 89

Mięśnie brzucha a statodynamika ciała 89

Wyrównywanie ujemnych w p ł y w ó w środowiska zewnętrznego 90

Elementy 24-godzinnego systemu przeciwdziałania wadom po

stawy 91
Sen 91

Rozruch poranny 91
Dojście do szkoły 91
Praca w szkole 92
Ćwiczenia śródlekcyjne 92
Lekcje wf w szkole . . . 92

Zajęcia pozaszkolne 93

Odrabianie tekcji 94
Odżywianie 95

Część druga
C H A R A K T E R Y S T Y K A W A D P O S T A W Y O R A Z P O S T Ę P O W A N I E K O R E K
C Y J N E W P O S Z C Z E G Ó L N Y C H R O D Z A J A C H W A D 97

1. W A D Y P O S T A W Y W PŁASZCZYŹNIE P R Z E D N I O - T Y L N E J
(charakterystyka kliniczna, gimnastyka korekcyjna) 98

Plecy okrągłe 98

Etiologia 98
Lokalizacja zmian 99
Stopień zaawansowania zmian 99
Hiperkifoza piersiowa 100
Krzywizny kręgosłupa 100
Układ mięśniowo-więzadłowy 100
Klatka piersiowa . 101
Ćwiczenia korekcyjne 101

Dobór ćwiczeń i pozycji wyjściowych 102

Ćwiczenia reedukacji posturalnej 1.02

Ćwiczenia rozciągające mięśnie piersiowe 103

Ćwiczenia wzmacniające mięśnie grzbietu i obręczy barkowej 107
Zróżnicowanie postępowania korekcyjnego w zależności od roz

ległości, lokalizacji i ukształtowania kifozy 114
Kifoza wysoka z wychyleniem szyi ku przodowi 114
Kifoza niska ' 115

Wydłużenie kifozy na odcinek lędźwiowy górny 116

Kifoza totalna 116

Zróżnicowanie postępowania korekcyjnego w zależności od stop

nia ruchomości kręgosłupa w odcinku dotkniętym wadą 120
Kifoza patologiczna wrodzona 124
- kostno-pochodna 124
- konstytucjonalna 125

Kifoza patologiczna nabyta 125
- pourazowa 125
- krzywicza 125
- gruźlicza 126
Kifoza młodzieńcza (choroba Scheuermanna) 126

Plecy wklęsłe 127

Etiologia 128
Lokalizacja zmian 129
Stopień zaawansowania zmian 129

Hiperlordoza lędźwiowa 130
Krzywizny kręgosłupa 130
Miednica i staw biodrowy. Ich stabilizatory 130

Ćwiczenia korekcyjne 131

Dobór ćwiczeń i pozycji wyjściowych 131

Ćwiczenia reedukacji posturalnej 133

Ćwiczenia rozciągające zespół mięśni nadmiernie napiętych 136

Ćwiczenia wzmacniające mięśnie osłabione 138

Ćwiczenie wzmacniające odcinek piersiowo-lędźwiowy 149

Zróżnicowanie postępowania korekcyjnego w zależności od etio-

patogenezy rozległości, lokalizacji i ukształtowania lordozy . . . . 149
Lordoza lędźwiowa bez zwiększonego przodopochylenia miednicy . . . . 150
Lordoza niska, krótka 151
Lordoza długa, rozległa 151

Zróżnicowanie postępowania korekcyjnego w zależności od stop

nia ruchomości kręgosłupa lędźwiowego i stawu biodrowego . . 152
Usztywnienie stawu biodrowego 1 52
Nadmierna ruchomość hiperlordozy lędźwiowej 152
Usztywnienie lordozy lędźwiowej 152

Lordoza patologiczna wrodzona i nabyta 153

Plecy wklęsło-okrągłe 154
Plecy płaskie 155

II. BOCZNE SKRZYWIENIE KRĘGOSŁUPA (skoliozy) 157

Rodzaje skolioz . 157
Badanie skolioz 161
Leczenie skolioz 166

Gimnastyka korekcyjna 167
Gorsety korekcyjne 168

Leczenie operacyjne 170

III. WADY KOŃCZYN DOLNYCH 171

Budowa i czynność kończyn dolnych ze szczególnym uwzględnieniem stopy 171

Morfologiczne odchylenia rozwojowe w budowie kończyny dolnej
i stopy 172

Metody badania stopy 177
Rodzaje zniekształceń kończyn dolnych, ich charakterystyka 181
Stopa płaska statyczna 181

Stopa płaska podłużnie 181
Stopa płaska niewydolna 182
Stopa płaska wiotka 182
Stopa płaska przykurczona 183
Stopa płaska zesztywniała 183

Stopa płaska poprzecznie 183

Postępowanie korekcyjne i lecznicze 184

Obuwie dla stóp prawidłowo ukształtowanych 185
Obuwie specjalne 187

Wkładki ortopedyczne 187

Ćwiczenia wysklepiające ustawienie stopy . . 190
Ćwiczenie korygujące ustawienie stopy 190

Zasady doboru ćwiczeń 194

Ćwiczenia rozciągające mięśnie przykurczone 194

Ćwiczenia wzmacniające mięśnie krótkie stopy i zginacze palców 196

Ćwiczenia wzmacniające mięśnie długie 200

Nauka poprawnego chodu i ćwiczenia w marszu 203

Przeciwwskazania i zlecenia 207

Kształtowanie stopy na lekcjach wf w szkole 208
Stopa płaska a ćwiczenia fizyczne i sport 209

Stopa wydrążona 210

Kolano koślawe 211
Kolano szpotawe . 215

IV. ORGANIZACJA POSTĘPOWANIA KOREKCYJNEGO W ZESPOŁACH SPE
CJALNYCH . . . . . . . . 217

Formy organizacji i metody prowadzenia zajęć .. . . . . . . 220

Zajęcia indywidualne w domu 222

Pływanie i ćwiczenia w wodzie . . . . . . . . .. . . . , 223

Letnie kolonie zdrowotne o profilu ortopedycznym 224

Okres przygotowawczy w organizacji kolonii 224

Wybór kandydatów na kolonie, kwalifikacja 225

Obiekt kolonijny i wyposażenie 227

Wyposażenie i sprzęt . 227

Organizacja i metodyka pracy kadry instruktorskiej 229
Instruktor wiodący - organizacja pracy i jej dokumentacja 230
Instruktor • 232
Uwagi na temat organizacji i metodyki poszczególnych rodzajów
zajęć 233
Gry, zabawy i atletyka terenowa 236

SŁOWNICZEK PODSTAWOWYCH TERMINÓW FACHOWYCH 243

BIBLIOGRAFIA 246

WPROWADZENIE

Celem książki jest przedstawienie studentom akademii wychowania fizycznego, na
uczycielom wf, instruktorom gimnastyki korekcyjnej, a nawet lekarzom szkolnym
i lekarzom ortopedom zwartego kompendium postępowania korekcyjnego w przy
padkach wad postawy ciała. Zawężenie oddziaływania korekcyjnego (za pomocą
ruchu) do wad postawy spowodowane jest dużą liczebnością tego typu odchyleń
u dzieci szkolnych.

Zdecydowałam się uwzględnić zwięźle i wybiórczo (pod kątem omawianego

zagadnienia) repetytorium anatomofizjologiczne. Uzasadnieniem tej decyzji jest wie

loletnie doświadczenie w pracy dydaktycznej nie tylko ze studentami, lecz także

z nauczycielami wf i lekarzami; wykazuje ono, że wiele podstawowych wiadomości
z tego zakresu ulega zapomnieniu. A wiadomości te są podstawą zrozumienia zasad

i metod doboru postępowania korekcyjnego.

Praca nie wyczerpuje, oczywiście, problemu. Zadaniem jej jest zaznajomienie

Czytelnika z podstawami gimnastyki korekcyjnej, Ułatwienie mu samodzielnych stu
diów, własnych dociekań i pracy w tej dziedzinie. Wykorzystałam w niej, oprócz
doświadczeń polskich, znane mi z literatury osiągnięcia obcych specjalistów, takich

jak: L Charriere, A. Lapierre, J. Lesur, G. Hohmann, A. D. Rubcowa i in.

Nieustanne i szybkie tempo zmian zachodzących w środowisku otaczającym

człowieka - twórcy tego zjawiska - odbija się na nim w sposób niekorzystny. Czło
wiek w swych mechanizmach adaptacyjnych - przekształcaniu samego siebie, swej
biologicznej natury - nie nadąża za dynamizmem zmian Cywilizacyjnych.

Wynikiem tego są schorzenia na tle niedostosowania: nerwice, częste zaburze

nia psychiczne i układu krążenia, spowodowane głównie zalewem stresorów.

W zakresie narządu ruchu częstą dolegliwością u dorosłych są tzw. bóle krzyża (back

pain), które wiążą się z przeciążeniem odcinka lędźwiowego kręgosłupa, spowodo
wanym pionizacją i siedzącym trybem życia, u dzieci i młodzieży zaś - wady postawy
i płaskostopie. Wymienione zaburzenia potęgują się jeszcze na skutek ograniczenia

aktywności ruchowej człowieka, tzw. hipokinezji. Zmianom tym, traktowanym jako

przejaw procesu ewolucji, można by nie przeciwdziałać, gdyby nie upośledzały one

wydolności osobnika, przyjmowanej za główny probierz wartości ustroju. Jednakże
gdy ograniczają niezbędne w życiu możliwości funkcjonalne, należy je uznać za

niekorzystne i, drogą doboru odpowiednich czynników wewnątrz- i zewnątrzśrodo-

wiskowych, ograniczyć lub usunąć ich negatywny wpływ.

R u c h , odpowiednio dobrany pod względem charakteru, miejsca i siły oddziały

wania, stał się jednym z c z y n n i k ó w wyrównawczych bądź k o r e k c y j n y c h .

Zgodnie z twierdzeniem M. Demela do podstawowych funkcji wychowania

fizycznego zalicza się funkcję kompensacyjną (wyrównawczą) i funkcję korektywną

(poprawczą). Pierwsza z nich polega na działaniach profilaktycznych, druga - tera

peutycznych. „Kompensacja stanowi zorganizowany system bodźców dopełniają
cych oraz antybodźców mających równoważyć ślepe działanie zbyt daleko posuniętej
adaptacji (...) treścią korektywy natomiast jest interwencja we wszelkich przypadkach
odchyleń rozwojowych możliwych do zlikwidowania lub złagodzenia środkami wy
chowawczymi".

Jeżeli więc przyjmujemy, że wyrównywanie i korekcja są funkcjami w y c h o w a

nia fizycznego, to nasuwa się pytanie, czy należy wyodrębniać organizacyjnie wymie
nione formy oddziaływania ruchem, czy też wystarczy uwzględniać je tylko we
wszelakich zajęciach wf dla dzieci prawidłowo rozwijających się.

C i , którzy twierdzą, że w większości wad postawy (w płaszczyźnie strzałkowej)

wystarczą ćwiczenia o charakterze ogólnokształtującym, teoretycznie mają rację;
w praktyce jednak ich pogląd przekreślony jest przez fakt niemożności takiego prowa
dzenia ćwiczeń, które by nie wyzwalały kompensacji samoistnych i często szkodli
wych. Ilustracją tego twierdzenia może być przykład reakcji ustroju dziecka słabszego,
dla którego wysiłek pokonywany z łatwością przez jego rówieśników jest wysiłkiem

maksymalnym. Sytuacja ta potęguje się, gdy dziecko staje wobec konieczności wyko
nania jeszcze większego wysiłku. By osiągnąć cel, mobilizuje ono wszystkie swoje
rezerwy mięśniowe i nie jest wtedy w stanie panować nad prawidłowością wykona

nia ruchu. Występuje zjawisko substytucji (zastępowania) mięśniami mocniejszymi

słabszych, a więc tych właśnie, które w sposób właściwie dawkowany powinny być
wzmacniane.

W każdym zniekształceniu (deformacji) bierze udział, i dostosowuje się do

niego, cały układ ruchu: mięśnie, wiązadła, stawy, kości oraz sfera czuciowo-
-ruchowa. Naturalny ruch przebiega w tej sytuacji nieprawidłowo - zgodnie z zasadą
najmniejszego wysiłku, dlatego też g ł ó w n i e ruchy wy rozumowane, uzasadnio
ne i dobrane specjalnie, na podstawie znajomości charakteru zmian

zniekształcających, mogą s t a n o w i ć czynnik w y r ó w n u j ą c y odchylenie od

normy.

M. Demel: Cele i zadania wychowania fizycznego. W: Metodyka wychowania fizycznego w kla

sach V-VIII. Pod red. J . Kutzner. Warszawa 1970, PZWS, s. 17-20, oraz M. Demel, M. Kutzner-Kozińska:

O pełny zakres i współczesną treść korektywy i kompensacji w procesie wychowania fizycznego. „ Kuttura

Fizyczna" 1975 nr 5, s. 196.

1 0

Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami prawnymi gimnastyce korekcyj

nej - prowadzonej przez resort oświaty - podlegają wady postawy w płaszczyźnie
strzałkowej (plecy okrągłe, wklęsłe, płaskie), skoliozy 1° oraz płaskostopie. Bardziej

zaawansowane przypadki pozostają w gestii oddziaływania resortu zdrowia.

Jedną z największych trudności, jakie napotyka nauczyciel wf prowadzący

gimnastykę korekcyjną, jest ocena prawidłowości rozwoju postawy dziecka, wobec
jej permanentnej zmienności. Należy sobie jasno zdawać sprawę, że nie istnieje
aktualny dla wszystkich wzorzec postawy (ideał posturalny), choć to byłoby najwy
godniejsze. Realizacja podstawowego celu, jakim jest pomoc dziecku w sterowaniu
własnym rozwojem, musi więc opierać się na gruntownej znajomości praw rządzą

cych rozwojem oraz fizjologicznych i morfologicznych granic zmienności osobniczej.

Postawa, będąc wypadkową równowagi wewnątrz- i zewnątrzśrodowiskowej,

uzależniona jest od tylu różnych i zmiennych czynników, że - zgodnie ze słuszną

tendencją wyrównywania przyczynowego - wymaga, zarówno przed jej oceną, jak

i decyzją co do doboru środków korekcyjnych, gruntownej ich analizy. M a m nadzieję,

że w takim to właśnie podejściu do zagadnienia pomocna okaże się niniejsza praca.

Jak już wspomniałam, Wyrównanie i korekcja to funkcje wychowania fizy

cznego. Ten aspekt działalności nauczyciela bardzo często jest w niewystarczającym

stopniu uwzględniany. W zapale precyzyjnie zbiologizowanego podejścia umyka
uwadze fakt oczywisty i konieczny do uwzględnienia w praktyce, że d z i e c k o to nie

b i e r n y k o n s u m e n t , nie przedmiot oddziaływania korekcyjnego, ale aktywny

współtwórca procesu świadomego kształtowania samego siebie (na teraz i na p o
tem). Akceptacja takiego traktowania problemu rzutuje na metody pracy z grupą,
dzieckiem, jego rodzicami. Jestem zwolenniczką pełnej świadomości dziecka

i rzetelnego udzielenia mu informacji: o jego wadzie, zasadach i metodach postępo
wania, wynikach korekcji, w miarę możności na podstawie dokumentacji rentgenow
skiej, fotograficznej itp. Świadomość rodzi aktywność, a bez tej ostatniej na próżno
można by oczekiwać pomyślnych efektów.

R O Z W Ó J P O S T A W Y W T O K U OIMTOGENEZY

Podkreślałam już uprzednio z m i e n n o ś ć p o s t a w y , w y p ł y w a j ą c ą z w i e l o r a k i e g o
u w a r u n k o w a n i a z e w n ą t r z - i w e w n ą t r z ś r o d o w i s k o w e g o . Odrębności mię-

dzyosobnicze powodują, że konstruowanie wzorca postawy idealnej jest sztuczne

i nieprzydatne. Jednocześnie jednak dla chcącego kształtować postawę niezbędna

jest znajomość poszczególnych etapów procesu prawidłowego rozwoju.

Z d r o w y n o w o r o d e k ma prosty kręgosłup, podatny na zmiany pozycji, a więc

indyferentny („obojętny") morfologicznie. W miarę rozwoju, zainteresowania oto
czeniem (odruch orientacyjny i celu) i wzmacniania mięśni dziecko stopniowo w z b o
gaca dotychczasową pozycję leząc na wznak leżeniem na brzuchu z unoszeniem

Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 28111980 r. w sprawie gimnastyki

korekcyjno-kompensacyjnej dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami statyki ciała i obniżoną sprawnością

fizyczną. „Dziennik Urzędowy MOiW" 1980 nr 3, poz. 15. x f * 0 ^ \

głowy, siedzeniem, raczkowaniem, a wreszcie - staniem i chodzeniem. Do prawidłowego
rozwoju postawy niezwykle ważne jest stworzenie dziecku właściwych warunków

swobodnego i wszechstronnego ruchu (niekrępujące ubranie); ważne zwłaszcza jest
zapewnienie dziecku przebywania w pozycji leżąc przodem, ze względu na wzmoc

nienie mięśni karku i grzbietu oraz naturalny sposób usuwania fizjologicznych przy
kurczów w stawach biodrowych i kolanowych. Przedwczesne natomiast pobudzanie

dziecka do siadania i długotrwałe utrzymywanie w tej pozycji, gdy nie ma ono jeszcze
dostatecznie silnych mięśni stabilizujących kręgosłup, jest bardzo szkodliwe.

W początkowym okresie siedzenia kręgosłup dziecka ulega wygięciu w tył

w całej swej długości (później jednak zdrowe i silne dzieci siedzą prosto). Z krzywizn
kręgosłupa dostrzega się jedynie słabo zaznaczone przodowygięcie - lordozę szyjną.

Pionizacja, a więc wstawanie i chodzenie (IV kwartał życia dziecka), zapoczątkowuje

okres wytwarzania się lordozy lędźwiowej i tyłowygięcia, to znaczy kifozy piersiowej.
W okresie pierwszego dzieciństwa ( 2 - 3 rok życia) dla prawidłowej postawy dziecka
charakterystyczne są stosunkowo wypukły brzuch i niewielka lordoza lędźwiowa,
przy ledwo zaznaczonej kifozie piersiowej. Jeżeli, oprócz zapewnienia swobodnego
wyżycia ruchowego, gorliwi rodzice chcieliby stosować dziecku ćwiczenia gimnasty
czne, należy przestrzec przed wzmacnianiem mięśni grzbietu w pozycjach nadmierne
go wyprostu, czyli hiperkorekcyjnych. Powoduje to bowiem zaburzenia w kształto
waniu krzywizn fizjologicznych i doprowadza do tzw. pleców płaskich, co jest zjawi
skiem niekorzystnym.

W o k r e s i e p r z e d s z k o l n y m (4-7 lat) postawa dziecka wykazuje tendencję do

zwiększenia lordozy lędźwiowej (zwiększenie kąta przodopochylenia miednicy)

i spłaszczenia brzucha. Znaczne uwypuklenie brzucha, zaokrąglenie pleców, odsta-

wanie łopatek, wysunięcie barków i głowy ku przodowi są wadliwe, należy im

przeciwdziałać.

W okresie szkolnym należy zwrócić uwagę na d w a o k r e s y k r y t y c z n e p o s t u -

r o g e n e z y

, gdyż właśnie wtedy powstaje najwięcej wad postawy.

P i e r w s z y o k r e s k r y t y c z n y , przypadający na wiek 6 - 7 lat, związany jest ze

zmianą trybu życia dzieci. Istota tej zmiany tkwi w przejściu ze swobodnego, indywi
dualnie regulowanego przez dziecko reżimu ruchu - wysiłku i odpoczynku w narzu
cony kilkugodzinny system przebywania w pozycji siedzącej, często w niewłaści
wych warunkach. Dlatego w tym okresie szczególnie ważna jest dbałość o zapewnie

nie dziecku właściwych warunków życia, pracy i wypoczynku. Ponieważ zajęcia wf,
które mogłyby stać się częściowo czynnikiem wyrównującym mankamenty tego
okresu, są prowadzone często przez niefachowców, jest wskazana, nawet profilakty

cznie, dla dzieci wiotkich, o słabej muskulaturze, gimnastyka wyrównawcza.

D r u g i o k r e s k r y t y c z n y posturogenezy związany jest ze skokiem pokwitanio-

wym (dziewczęta: 1 1 - 1 3 lat, chłopcy: 1 3 - 1 4 lat), intensywny przyrost długości
kończyn dolnych i tułowia, zmiana proporcji ciała oraz dotychczasowego układu

Ortopedia i rehabilitacja. Pod red. W. Degi. Warszawa 1968, PZWL, s. 329; N. Wolański: Krytyczny

wiek w kształtowaniu postawy ciała. „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska" 1958, XXIII, s. 129.

środków ciężkości, brak równoczesnego pokrycia tych zmian siłą mięśniową

, nie-

adekwatność dotychczasowego czucia i nawyku postawy do zmienionych warun
ków morfologicznych stwarzają sytuację, w której pogłębianie się istniejących wad

jest szczególnie częste. W tym okresie obserwujemy występującą często u dziewcząt

tendencję do ukrycia, zamaskowania rozwijających się sutków wysuwaniem barków
do przodu i zaokrągleniem pleców. Sytuację tę pogarsza jeszcze znaczne obciążenie

programem szkolnym, wymagające wielogodzinnego siedzenia nad lekcjami.

W świetle tych uwag konieczność wykazania szczególnej troski przez rodziców,

nauczycieli i lekarzy staje się oczywista. Jednocześnie należy sobie zdać sprawę

z tego, że okres ten stwarza często możliwości ostatniej szansy wyrównania istnieją
cych odchyleń, po zakończeniu wzrostu bowiem zmniejszają się one znacznie.

W przypadku istniejących już wad postawy lub bocznych skrzywień kręgosłupa

ważna jest wiedza na temat okresu dojrzewania, a zwłaszcza skoku pokwitaniowego.

Nadejście okresu dojrzewania można ustalić na podstawie bądź skali rozwoju
M. Tannera

, bądź też obserwując zmiany długości podudzia, które są jednym

z początkowych objawów skoku. Zakończenie skoku wzrastania, zaznaczone u dzie
wcząt pierwszą miesiączką, jest momentem, od którego jeszcze przez ok. rok dziecko
wymaga szczególnej opieki.

W późniejszym okresie wystarcza właściwie dawkowany wszechstronny ruch,

jako stały element dążności do utrzymania zdrowia. Niebagatelną rolę powinny w nim

pełnić ćwiczenia zapewniające wytrzymałość i odpowiednie napięcie mięśni antygra-
witacyjnych, które z wiekiem ulegają osłabieniu.

Szczyt przyrostu sity mięśniowej następuje ok. 14 miesięcy po szczycie wzrastania wysokości,

a w 9 miesięcy po szczycie wzrastania ciężaru ciała (H. R. Stotz i L. M. Stolz, cyt. według J. M. Tannera:

Rozwój w okres/e pokwitania. Warszawa 1963, PZWL, s. 23 i 223).

Tamże, s. 37.

I. PODSTAWY ANATOMICZNE

CZĘŚĆ OGÓLNA

KRĘGOSŁUP

Trzonem postawy ciała jest kręgosłup. Opiera się on na miednicy, która łączy go
z podłożem za pośrednictwem kończyn dolnych. Poprzez klatkę piersiową i obręcz

barkową kręgosłup uczestniczy we wszelkich czynnościach kończyn górnych. Jest

także ściśle złączony z głową - siedliskiem najważniejszych dla ustroju narządów.
Z tych względów bezpośrednio lub pośrednio kręgosłup bierze udział w każdym

niemal działaniu ludzkim.

Stanowi on konstrukcję wieloczłonową, niezwykle pod względem budowy

i funkcji zróżnicowaną (ryc. 1).

Rola podporowa

Rola podporowa kręgosłupa polega m. in. na podtrzymywaniu przezeń segmentów

położonych wyżej, w związku z czym podlega on znacznym obciążeniom, wzrastają
cym ku dołowi. Ulegają one jeszcze zwiększeniu na skutek czynności kinetycznej
mięśni oraz przybierania różnych pozycji w czasie ruchu. Zadanie przenoszenia obcią
żeń pełnią głównie trzony kręgowe, których część tylna, o budowie litej, zwartej, jest

zwłaszcza do tego dostosowana. Drugim elementem umożliwiającym wytrzymywa
nie przez kręgosłup tak znacznych obciążeń są jego krzywizny fizjologiczne.
Wytwarzają się one w związku z pionizacją osobnika, poddawanego znacznym i
zmiennym obciążeniom, zmuszonego do stałego równoważenia całości postawy
drogą przesunięć odpowiednich segmentów ciała nad płaszczyznę podparcia (nie
zbędność ciągłego przenoszenia osi obciążeń). Tę funkcję zwiększania odporności na

Wybrano tu zagadnienia ściśle związane z potrzebami praktyki gimnastyki korekcyjnej.

obciążenia i wstrząsy L. Charriere, J. Roy, D. Tylman określają następująco: odpor
ność kręgosłupa jest proporcjonalna do kwadratu liczby krzywizn + 1. W ten sposób
kręgosłup posiadający 4 krzywizny fizjologiczne jest siedemnastokrotnie odporniej
szy niż gdyby był prosty. Dokonuje się to na skutek skośnego ustawienia trzonów
kręgowych, dzięki czemu siła ucisku rozkłada się na wysokości każdego stawu kręgo
wego na dwie składowe: pierwszą - dociskającą trzon do przodu i drugą - ścinającą,
tj. powodującą ześlizgiwanie się trzonu górnego z dolnego, czemu przeciwdziałają
wyrostki stawowe i wiązadła.

Prosty kręgosłup, o zniwelowanych krzywiznach, nie ma tych właściwości,

w związku z czym szkodliwość wszelkiego rodzaju przeciążeń jest w tym przypadku
znacznie większa. Z kolei krzywizny nadmiernie zaakcentowane, szczególnie zlokali
zowane na przestrzeni niewielu kręgów, o bardzo skośnym ustawieniu jednego
trzonu, np. w obrębie Lg-S., (co występuje m. in. przy tzw. mostku w gimnastyce),
stwarzają niebezpieczeństwo wypływające z przeciążenia tylnych wyrostków stawo
wych krzyżowo-lędźwiowych. „Prawidłowe krzywizny pełnią też rolę czynnika potę
gującego ekonomię pracy statycznej mięśni grzbietu w utrzymywaniu prawidłowej
postawy".

Rola amortyzacyjna

Rolę amortyzacyjną dzielą z krzywiznami krążki międzykręgowe dzięki swej specyfi

cznej budowie: substancja żelowa jądra galaretowego rozkłada siłę ucisku, pochła

niając ją częściowo i skierowuigc we wszystkie strony, gdzie zostaje również wy

chwycona częściowo przez pierścień włóknisty. W przebiegu zmian przeciążenio
wych i inwolucyjnych (starzenia) krążki międzykręgowe zatracają stopniowo swe
właściwości amortyzacyjne.

Rola kinetyczna

Rola kinetyczna kręgosłupa uzależniona jest od ruchomości jego krzywizn. Krzywizny
lędźwiowa i szyjna (lordozy) są giętkie, odznaczają się znaczną ruchomością, krzywi

zna piersiowa natomiast (kifoza) jest strefą bardziej usztywnioną. Krzywiznę szyjną
cechuje znaczna ruchomość we wszystkich kierunkach, osiągnięta dzięki małym
wymiarom trzonów w stosunku do znacznej wysokości krążków międzykręgowych.

Krzywizna l ę d ź w i o w a pod względem kształtu jest ściśle uzależniona od kąta
nachylenia miednicy (podstawy kości krzyżowej) oraz kształtu i ruchomości krzywi

zny piersiowej. Ruchomość swą zawdzięcza w dużej mierze wysokim krążkom mię-
dzykręgowym, budowie wyrostków stawowych i kolczystych. Ruchomość ta jest

H. Szukiewicz: Wybrane zagadnienia z biomechaniki: z badań nad układem dźwigni mięśniowo-

-kostnych w mechanice kręgosłupa. W: Z zagadnień gimnastyki korekcyjnej. Warszawa 1962, Sport

i Turystyka.

Klatka

piersiowa

Klatka piersiowa jest położona ku przodowi od kręgosłupa i dosyć silnie z nim

związana. Swój kształt dostosowuje ona do krzywizny piersiowej, i odwrotnie. Kształt
klatki piersiowej i związana z tym amplituda jej ruchów mają decydujący w p ł y w na
dziaianie narządów krążenia i oddychania. Dlatego przy wzmacnianiu mięśni mają
cych przyczepy na klatce piersiowej należy mieć na uwadze możliwość równoczesne
go wpływu na mechanikę oddychania.

Obręcz barkowa

Obręcz barkowa jest umocowana na klatce piersiowej za pomocą mięśni i wiązadeł.

Jej umiejscowienie, kształt i ruchomość rzutują na krzywiznę piersiową kręgosłupa,
klatkę piersiową, i odwrotnie.

Obręcz miedniczna

Obręcz miedniczna stanowi podparcie dla całego kręgosłupa swoją podstawą kości
krzyżowej oraz panewkami stawów biodrowych, którymi opiera się na główkach
kości udowych. Zrównoważenie miednicy w obu tych ogniwach jest istotne.

STABILIZACJA P O S T A W Y

Kręgosłup, jako konstrukcja wieloczłonowa, połączona z głową, a poprzez obręcz
barkową i miedniczna z. kończynami, jest tworem mało stabilnym. Tę jego właściwość
potęgują jeszcze: wysokie umiejscowienie ogólnego środka ciężkości ciała (średnio -
- 2,5 cm powyżej wzgórka lędźwiowo-krzyżowego) oraz mała powierzchnia pła

szczyzny podparcia (stopy). Postawę ciała cechuje więc równowaga chwiejna.

Utrzymanie postawy pionowej jest możliwe dzięki stabilizacji czynnej i biernej.

Stabilizacja czynna

Stabilizację czynną zapewnia napięcie określonych mięśni, pracujących zmiennie.

G. Wejsflog

proponuje podział mięśni odpowiedzialnych za postawę na trzy

układy odniesienia:

Wzmacnianie tych mięśni wyłącznie w pozycjach wydechowych może doprowadzić do ich

przykurczu i tym samyr: ograniczenia ruchomości klatki piersiowej.

G Wejsflog: /.meksztalcenia statyczne. W: Higiena Szkolna. Pod red. M. Kacprzaka. Warszawa

1958, PZWL.

1. Mięśnie krótkie międzykręgowe, stanowiące jakby czynne wiązadła kręgo

słupa.

2. Mięśnie długie, ustalające kręgosłup względem miednicy (mięśnie przykrę-

gowe długie, czworoboczne lędźwi, mięśnie brzucha).

3. Mięśnie kończyn dolnych, ustalające kręgosłup wraz z miednicą w stosunku

do podłoża. /

Podział ten może stanowić ogólną podstawę doboru ćwiczeń wpływających na

kręgosłup. Należałoby go wtedy uzupełnić, w trzecim układzie odniesienia, oceną
działania mięśni kończyn górnych i pasa barkowego. Trzeci układ odniesienia tworzą
wtedy, działające pośrednio, mięśnie odległe:

- kończyn dolnych - wpływające na kręgosłup poprzez miednicę,
- kończyn górnych - wpływające na kręgosłup poprzez obręcz barkową.

To uzupełnienie ma szczególne zastosowanie w ćwiczeniach i pozycjach

z wykorzystaniem dodatkowych punktów podparcia lub stabilizacji.

Stabilizacja bierna

Stabilizację bierną zapewniają: równowaga mechaniczna, optymalne obciążenie,
napięcie układu wiązadłowo-torebkowego, ograniczenie ruchu ukształtowaniem
kostnych elementów stawów.

Podstawowym warunkiem zapewnienia równowagi mechanicznej jest równo

ważenie się środków ciężkości poszczególnych segmentów (głowy, miednicy, klatki
piersiowej) w ramach zrównoważenia całości, tj. dążenie, by rzut pionowy wspólne
go środka ciężkości padał na podstawę.

Jeżeli jeden tylko segment przemieści swój środek ciężkości, ogólna równowa

ga ulega zaburzeniu, powodując kompensacyjne przemieszczanie innych segmen
tów, najczęściej na drodze wygięcia krzywizn kręgosłupa, nachylenia miednicy czy

ustawienia kończyn dolnych. Dokonuje się to dzięki złożonemu mechanizmowi odru

chów miostatycznych, przedsionkowych, labiryntu, dzięki wrażeniom wzrokowym,

udziałowi móżdżku itp. Dotyczy to zwłaszcza ruchów w płaszczyźnie strzałkowej,
gdzie utrzymanie kręgosłupa nad osią obrotu w stawach biodrowych wymaga współ
działania mięśni tradycyjnie zwanych antagonistycznymi - przedniej i tylnej taśmy
statodynamicznej. W zależności od typu postawy i charakterystycznego dla niej
rozkładu segmentarnych środków ciężkości w różny sposób zaangażowane są po
szczególne mięśnie - składowe taśmy. Omawia to w swej biomechanicznej analizie
postawy K. Fidelus.

Następnym wymienionym warunkiem stabilizacji biernej jest optymalne obcią

żenie oraz napięcie układu więzadłowo-torebkowego. „Przy optymalnym obciążeniu
ciała oraz odpowiednim zrównoważeniu mechanicznym postawa może być utrzyma

na dzięki napięciu aparatu więzadłowego przy minimalnym napięciu mięśni postawy,

K. Fidelus: Biomechaniczna analiza postawy. „Wychowanie Fizyczne i Sport" 1961 nr 2.

a nawet przy jego wyłączeniu w pewnych odcinkach".

Pojęcie optymałności, rów

noznaczne z ekonomią wysiłku mięśniowego przy utrzymaniu postawy, określaną
przez H. G. Mc Cormicka badaniem kosztu energetycznego postaw

, jest tyłko pozor

nie zjawiskiem korzystnym, w istocie rzeczy jest odwrotnie. Stwierdza to m. in.
K. Fidelus

, analizując z punktu widzenia biomechaniki przytoczone uprzednio war

tości postawy a i d według klasyfikacji Browna (patrz ryc. 20). Podkreśla on, że ptey

postawie d, gdzie działanie dynamicznych sił mięśniowych jest sprowadzone do
minimum, zachodzi jednocześnie przeciążenie i rozciąganie elementów kosthó-sta-

wowych, a w konsekwencji dochodzi w nich do zmian zniekształcających. Analogi
czne zjawisko ma miejsce w przypadku hipotonii mięśniowej (habitus asthenius) lub
Wybiórczego osłabienia określonych mięśni (Duchenne), gdy zbyt słaby układ mięś

niowy, nie będąc w stanie czynnie utrzymać postawy spionizowanej, wykorzystuje

funkcję biernych stabilizatorów głównie drogą odpowiedniego przesunięcia seg

mentów, uzyskanego wygięciem odcinkowym kręgosłupa.

Podobna sytuacja ma miejsce także w pozycjach spoczynkowych lub nawyko

wych, w których szuka się podświadomie uzyskania stabilizacji drogą najmniejszego
wysiłku mięśniowego, powodując tym przeciążenie stabilizatorów biernych, co może
stanowić czynnik pogłębiający wadę w stadium początkowym. Zadaniem ćwiczeń
korekcyjnych w omawianych wyżej przypadkach będzie włączenie na różnych pozio
mach pracy mięśni będącej w stanie przeciwstawić się zniekształcającemu działaniu
siły ciężkości - zwłaszcza na wzrost kości, a odpoczynek należy zapewniać w warun
kach odciążenia.

CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA

M I Ę Ś N I E W Ł A Ś C I W E GRZBIETU

Głęboko położone mięśnie grzbietu - wyściełające po obu stronach kręgosłupa, od
miednicy do potylicy, rynnę zawartą między wyrostkami kolczystymi a poprzecznymi
i kątami żeber - noszą wspólną nazwę prostownika grzbietu (erecior spinae).
Składa się on z wielu mięśni o różnej długości i różnym kierunku przebiegu, łączących

ze sobą różne elementy kręgosłupa. Cała ta masa mięśniowa jako wspólne zadanie ma
wyprost kręgosłupa (ryc. 2). Prostownik grzbietu dostosowuje się swą budową

i działaniem do krzywizn kręgosłupa. O ile w odcinku lędźwiowym skurcz jego
powoduje pogłębienie lordozy lędźwiowej, o tyfe w odcinku piersiowym doprowadza
on do wyprostu i zmniejszenia kifozy piersiowej (ryc. 3). Głównym partnerem pro-

G. Wejsflog: Zniekształcenia statyczne, op. cit.

H. G. Mc Cormick: The Metabolic Cost of Maintaininga StandingPósition withSpecialRefetence

to Body Alignment. New York 1942, Kong's Corwn Press (cyt. według K. Fidelusa).

K. Fidelus: Biomęchaniczna analiza postawy, op. cit.

stownika grzbietu w wytwarzaniu równowagi
statodynamicznej tułowia są mięśnie brzucha",
zwłaszcza mięsień prosty.

Do mięśni powierzchownych grzbietu,

mających duże znaczenie ze względu na sta
bilizację pasa barkowego, należą: mięsień
czworoboczny, równoległoboczny, najszerszy
grzbietu, zębaty przedni.

Ryc. 2. Mięśnie grzbietu

Ryc. 3. Działanie prostownika grzbietu na kifozę piersio

wą i (ordozę lędźwiową

OBRĘCZ B A R K O W A , J E J P O W I Ą Z A N I A Z KLATKĄ PIERSIOWĄ
I ODCINKIEM PIERSIOWYM K R Ę G O S Ł U P A

Mięsień czworoboczny (m. trapezius, ryc. 4) rozciąga się od potylicy i wyrostków

kolczystych C

- T h

1 2 1

do końca barkowego obojczyka, wyrostka barkowego i grze

bienia łopatki. Ze względu na przebieg włókien rozróżnia się trzy części tego mięśnia,
pełniące odmienne funkcje. Napięcie fizjologiczne części górnej utrzymuje bark na

właściwym poziomie. Osłabienie tego mięśnia u ludzi starszych lub zanik u chorych

powoduje objaw „zwisania barku". Część środkowa zbliża łopatkę do kręgosłupa.
Skurcz tej części cofa bark do tyłu; mięsień czworoboczny współdziała w ten sposób

z mięśniem najszerszym grzbietu i tylną częścią mięśnia naramiennego. Część dolna

opuszcza bark lub też, przy ustalonej obręczy barkowej, unosi tułów ku górze. Jako
całość mięsień ten ustala łopatkę, unosząc ją, zbliżając do kręgosłupa i przyciskając do
klatki piersiowej. Zgodnie z testem Lovetta

doskonałym ćwiczeniem jest: dla części

C - skrót cemcałis - szyjny. Cyfra przy skrócie oznacza kolejny, w tym przypadku siódmy, krąg

szyjny.

Test Lovetta potega na subiektywnej sześciostopniowej ocenie siły poszczególnych mięśni.

Dokładniejsze dane można znaleźć w pracy Ortopedia i rehaJbHitacja, op. cit.

mięsień

równoległoboczny

mięsień
czworoboczny

Ryc. 4. Mięsień czworoboczny i równo

ległoboczny

górnej - oponowane unoszenie barku, dla częś
ci środkowej (wraz z równoległobocznym) - w
leżeniu przodem oporowany wznos wyprosto
wanych w bok ramion w górę, dla części dolnej
-w leżeniu przodem oporowany wznos ramion
w pozycji w górę w skos.

Mięsień r ó w n o l e g ł o b o c z n y (m. rhom-

boideus, ryc. 4 ) , płaski mięsień o równoległym

przebiegu włókien, rozciąga się od dolnej części
więzadła karkowego i. wyrostków kolczystych
C y - T h ^ d o przyśrodkowego brzegu łopatki. Na
pięcie trzech jego części ustala łopatkę, zbliża ją
do kręgosłupa i przyciska do klatki piersiowej jej
krawędź przyśrodkową.

Mięsień zębaty przedni (m. serratusante-

rior, ryc. 5) jest szerokim, płaskim mięśniem o trzech
częściach biegnących dziewięcioma zębami z po
wierzchni zewnętrznej górnych żeber, przyczepia
jącym się na brzegu przyśrodkowym łopatki. Jako

całość mięsień zębaty przedni przesuwa łopatkę
wraz z barkiem do przodu. Przy działaniu naprze
miennym górnej i dolnej, części łopatka wykonuje
ruch obrotowy. Porażenie mięśnia powoduje od-
stawanie przyśrodkowego brzegu łopatki od klatki
piersiowej i niemożność wykonania odwiedzenia
w stawie ramiennym. Zakres ruchu odwiedzenia w
stawie ramiennym wynosi 90°, wówczas guzek
większy kości ramiennej opiera się o wyrostek bar
kowy łopatki. Dalszy ruch odbywa się w stawie
mostkowo-obojczykowym. Łopatkę ustala w tym

przypadku mięsień czworoboczny; według obra

zowego określenia T. Sokołowskiego „przebija on
ją jakby gwoździem, po czym mięsień zębaty

przedni kolejnym napięciem odpowiedniej grupy

zębów obraca blok ramienno-łopatkowy dookoła
tego gwoździa".

Zgodnie z testem Lovetta doskonałym ćwi

czeniem tego mięśnia jest pad na ścianę z odległoś
ci kroku, o ramionach wyprostowanych. Kontrolu

jąc wykonanie ćwiczenia, sprawdza się ściągnięcie

i przyleganie łopatek do klatki piersiowej.

Ryc. 5. Mięsień zębaty przedni

T. Sokołowski: Elementy dynamiczne kończyn

człowieka. Warszawa 1950, PZWL, s. 39.

2 4

Mięsień najszerszy grzbietu (m. latis-

simus dorsi, ryc. 6) ma największą powierzch

nię ze wszystkich mięśni. Za pośrednictwem
powięzi przyczepia się do wyrostków kolczy

stych od T h

do kości krzyżowej, grzebienia

kości biodrowej, znajdując swój przyczep ob
wodowy na guzku mniejszym kości ramiennej.
Charakter jego czynności świetnie określa stare
słownictwo lekarskie, jako: „zadodrap poślad
k a " .

Przy ustalonych kończynach górnych

mięsień najszerszy grzbietu dźwiga dolne że
bra, a więc jest pomocniczym mięśniem wde
chowym. W niektórych ćwiczeniach, jak pod
ciąganie na skośnej ławeczce, drążku czy dra
bince, bierze udział również, działając w sto
sunku do ustalonego przyczepu obwodowego.

Mięsień piersiowy większy (m. pec-

toralis maior, ryc. 7), płaski wachlarzowaty
mięsień o trzech aktonach

, rozciąga się akto-

nem górnym od obojczyka, aktonem środko

wym od mostka i żeber oraz aktonem dolnym

od pochwy mięśnia prostego brzucha, by
wspólnym ścięgnem przyczepić się obwodo-
wo do grzebienia guzka większego kości ra
miennej. Jako całość mięsień ten przy ustale
niu przyczepu obwodowego pociąga łopatkę
do przodu wraz z ramieniem, które unosi. Przy
obustronnym jednoczesnym działaniu, wysu
wając wespół z mięśniem piersiowym mniej
szym barki do przodu, powoduje jakby zapad
nięcie się klatki piersiowej, zwłaszcza gdy na
stąpi trwały przykurcz tych mięśni. Przy ustalo
nych ramionach w pozycji ich wznosu w górę,
np. przy podciąganiu się na linach, współdziała
w dźwiganiu ciała w górę. Jest również po
mocniczym mięśniem wdechowym.

Mięsień piersiowy mniejszy (m. pec-

toralis minor, ryc. 8) jest umiejscowiony przy
czepem przyśrodkowym na przedniej po
wierzchni trzeciego, czwartego i piątego żebra
oraz obwodowym na wyrostku kruczym łopat-

Ryc. 6. Mięsień najszerszy grzbietu

częsc

obojczykowa

częsc

mostkowo - żebrowa

Ibidem, s. 35.

Akton - część mięśnia o zbliżonym kierunku włó

kien, pełniąca w związku z tym podobną funkcję.

część brzuszna

Ryc. 7. Mięsień piersiowy większy

ftyc. 8. Mięsień piersiowy mniejszy

obojczyk

ki. Jego skurcz powoduje wysunięcie barku

wraz z łopatką do przodu. Obniżając wyrostek

kruczy, mięsień piersiowy mniejszy unosi oraz
przesuwa do tyłu dolny kąt łopatki, nadając jej
w ten sposób ruch obrotowy. Jest także po-
nwcn+czym mięśniem wdeebqwyrn.

Zgodnie z testem Love*ta wzmacnianie

obu mięśni piersiowych dokonuje się ORQro,-
waniem przywiedzenia w pozycji leżąc

tyłem

ramiona odwiedzione w górę w skos (akton
brzuszny), ramiona w bok (akton mostkowo-

-żebrowy), ramiona w dół w skos (akton oboj

czykowy) .

W przypadku pleców okrągłych mięśnie

te ulegają najczęściej przykurczowi. W ćwicze

niach rozciągających je należy uwzględnić o d

działywanie na wszystkie aktony, a więc najko-

piersk>wv mniejszy

r z y s

t n i e j s z y w tym przypadku ruch odrzutu ra-

staw ramiertńy

. ,

rrtłOn w tył powinien obejmować zakres: w go
rę w skos, w dół w skos.

Na właściwe ukształtowanie obręczy bar

kowej odcinka piersiowego kręgosłupa i klatki
piersiowej decydujący w p ł y w ma napięcie i
usytuowanie (oddalenie przyczepów) omó
wionych mięśni (ryc. 9). Przy wszelkiego ro
dzaju podporach, zwisach, podciąganiach się

koniecznym warunkiem jest zachowanie pra

widłowego układu wszystkich elementów biorących w nich udział. Bardziej szczegó
łowo zagadnienie to zostało omówione w części praktycznej, dotyczącej doboru
ćwiczeń.

piersiowy większy

zębaty przedni

łopatka

czworoboczny

równoległoboczny

kręgosłup

Ryc. 9. Działanie mięśni obręczy barkowej

OBRĘCZ MIEDNICZNA J A K O OGNIWO ŁĄCZĄCE K O Ń C Z Y N Y D O L N E
I ODCINEK L Ę D Ź W I O W Y KRĘGOSŁUPA »

Miednica, będąc strukturą sztywną, bierze udział w łańcuchu zmian kinetycznych za
pośrednictwem dwóch ruchomych elementów:

- stawu biodrowego z układem jego stabilizatorów,
- odcinka lędźwiowego kręgosłupa z otaczającymi go i wiążącymi z klatką

piersiową i miednicą mięśniami.

Miednica, pochylając się w przód i w tył na główkach kości udowych (a więc

w stawie biodrowym), zwiększa lub zmniejsza swoje fizjologiczne przodopochylenie,
co pociąga za sobą odpowiednie zmiany w krzywiźnie lędźwiowej kręgosłupa.

Ryc. 10. Zmienność pochylenia miednicy do przodu i do tyłu. Zaznaczony kąt pochylenia miednicy i kąt
lędźwiowo-krzyżowy (według: A. Bochenek, M. Reicher: Anatomia człowieka. Warszawa 1968)

W warunkach prawidłowych p o c h y l e n i e m i e d n i c y ku przodowi waha się,

zależnie od wieku, płci, typu somatycznego (ryc. 10). U dzieci początkowo jest
znikome (miednica ustawiona jest pionowo), w miarę wytwarzania się krzywizn
fizjologicznych zwiększa się. U kobiet jest zwykle większe (55-60°) niż u mężczyzn

(50-55°). Odchylenia ± 1 5 ° zalicza się do fizjologicznych. Im kąt ten jest większy,

tym większa lordoza.

Zarówno zwiększone, jak i zmniejszone przodopochylenie miednicy może być

przyczyną lub następstwem zmian patologicznych kręgosłupa.

Różne i często kontrowersyjne są teorie dotyczące stopnia udziału poszczegól

nych grup mięśniowych w stabilizacji przednio-tylnej, a więc i pochyłemu miednicy.

Najbardziej rozpowszechniona i stosowana w praktyce gimnastyki korekcyjnej

teoria zakłada istnienie dwóch zespołów mięśni, których długość, napięcie i siła
wpływają na położenie miednicy i jej stabilizację, co przyjęto również w tej pracy.

Działanie tych zespołów należy jednak rozpatrywać wyłącznie na tle ich udziału

w łańcuchach statodynamicznych całej postawy i ogólnego zrównoważenia ciała
dartego osobnika.

Ponieważ za punkt stały u człowieka w pozycji spionizowanej należy przyjąć

kończyny dolne, w ustalaniu położenia miednicy biorą udział d w a z e s p o ł y m i ę ś n i :

- z w i ę k s z a j ą c y swym skurczem p r z o d o p o c h y l e n i e miednicy: z jednej stro

ny - mięsień prosty uda, mięsień biodrowo-lędźwiowy, z drugiej - mięsień czworo
boczny lędźwi oraz prostownik grzbietu odcinka lędźwiowego,

- z m n i e j s z a j ą c y swym skurczem p r z o d o p o c h y l e n i e miednicy; mięśnie

pośladkowe wielkie wraz z towarzyszącymi, jak: półbłoniasty, półścłęgn-isły, głowa

Taki pogląd podziela wielu specjalistów w dziedzinie ortopedii i gimnastyki korekcyjnej:

L. Crtarriere, G. Hohmann, A. Łapierre, J. Lesur, X. Lispiń, A. O. Rubcowa, K. Piechocki.

działanie

pośrednie

przez miednicę

długa mięśnia dwugłowego, przywodziciel działanie
wielki, pośladkowy średni oraz grupa mięśni bezpośrednie

brzucha, zwłaszcza mięsień prosty.

M ięsień prosty uda (m. rectus femoris)

jest najsilniejszym zginaczem stawu biodrowe

go (pierzasty przebieg włókien daje duży
przekrój fizjologiczny) oraz prostownikiem sta
wu kolanowego; przebiega od kolca biodro
wego przedniego dolnego do guzowatości pi
szczeli. Wraz z pozostałymi głowami jest to naj
ważniejszy mięsień chodu, zarówno w terenie

płaskim, jak i w czasie podchodzenia pod górę i

schodzenia w dół - pełni funkcję antygrawita-
cyjną i stabilizującą staw kolanowy.

Mięsień b i o d r o w o - l ę d ź w i o w y (m.

iliopsoas, ryc. 11) składa się z trzech części:

mięśnia biodrowego, znajdującego swój górny
przyczep na wewnętrznej powierzchni talerza
miedniczego, oraz mięśni lędźwiowego małe
go i dużego, przyczepiających się bezpośrednio na kręgosłupie w jego odcinku

mięsnie

lędźwiowe

m. biodrowy

Ryc. 11. Mięsień biodrowo-lędźwiowy

jego działanie na kręgosłup

lędźwiowym ( T h

i ;

-L

Przyczep dolny wszystkich tych części znajduje się na

krętarzu mniejszym kości udowej. Tak więc mięsień biodrowo-lędźwiowy oddziałuje
w sposób swoisty na lordozę lędźwiową: bezpośrednio - poprzez pociąganie w dół
przez mięśnie lędźwiowe, pośrednio - poprzez miednicę, pracą mięśnia biodrowego.

Przy wyprostowanych w przedłużeniu tułowia kończynach działanie jego jest utrud

nione ze względu na pionowy przebieg. Natomiast optimum jego działania stanowią
ruchy zgięcia w stawach biodrowych pod kątem prostym. Przykurcz tego mięśnia
powoduje zwiększenie lordozy lędźwiowej.

Mięsień czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum, ryc.12) stanowi

część ściany tylnych mięśni brzucha

. Tworząc dwie warstwy: przednią i tylną, łączy

on dwunaste żebro, wyrostki żebrowe kręgów lędźwiowych i grzebień biodrowy.
Obie części mięśnia ustalają odcinek lędźwiowy kręgosłupa, ich skurcz obniża d w u
naste żebro. Przy ustaleniu górnego przyczepu, tj. klatki piersiowej, skurcz mięśnia
czworobocznego lędźwi powoduje zbliżenie do niej miednicy (wraz z kończyną).

M i ę s i e ń p o ś l a d k o w y w i e l k i (m. gluteus maximus, ryc. 12) górny swój przy

czep znajduje na powierzchni zewnętrznej talerza biodrowego, dolny - na guzowa
tości pośladkowej kości udowej. Główną jego czynnością jest prostowanie uda.

Czynnie uczestniczy w biegach, skokach, wstępowaniu pod górę, wstawaniu z pozy-

L - skrót lumbale - lędźwiowy. Cyfra przy skrócie oznacza kolejny, w tym przypadku piąty, krąg

lędźwiowy.

Zwyczajowo przyjęto, że przez nazwę: mięśnie brzucha rozumie się te mięśnie, które tworzą jego

ścianę z przodu, natomiast tylne traktuje się już jako mięśnie grzbietu. Anatomicznie natomiast obie grupy

stanowią przednią i tylną ścianę mięśni brzucha. Mając na względzie porozumienie z praktykami, w pracy

tej zastosowałam formę zwyczajową.

mięsień
czworoboczny
lędźwi

mięsień
pośladkowy
wielki

mięsnie
kulszowo,-
goleniowe

cji siedzącej i podobnych czynnościach. P o d
czas stania, w wolnym marszu po płaskim tere

nie nie działa wcale, rolę jego pełnią mięśnie
kulszowo-goleniowe

. W przypadku pochyle

nia tułowia ku przodowi (np. opad w przód)
mięsień ten, działając z przyczepu dolnego na
górny, prostuje go.

Mięsień półścięgnisty, półbioniasty

i g ł o w a długa d w u g ł o w e g o (m. semiten-
dinosus, semimembranosus, m. biceps femo-

ris-caput Inngum, ryc. 12), przyczepiając się na
guzie kulszowym oraz poniżej stawu kolano
wego, spełniają rolę zginaczy tego stawu oraz,

przy wyprostowanym stawie kolanowym, pro
stują staw biodrowy. W akcie chodu działają na
staw biodrowy, prostując go.

Z a k r e s r u c h ó w w s t a w i e b i o d r o w y m

ma decydujący wpływ na wielkość krzywizny
lędźwiowej. Ograniczenie zakresu ruchów unie
możliwia wprost korekcję ustawienia miednicy.

T y ł o p o c h y l e n i u , zmniejszeniu nad

miernego przodopochylenia lub prostowaniu

w stawie p r z e c i w d z i a ł a j ą : wiązadło biodrowo-udowe oraz mięsień biodrowo-

-lędźwiowy (pomocniczo: napinacz powięzi szerokiej, mięsień krawiecki, przywodzi-

ciele). Ich utrwalony przykurcz powoduje ustalenie przodopochylenia i kompensa
cyjną hiperlordozę

, której skorygowanie możliwe jest wyłącznie po uprzedniej likwi

dacji przykurczów. W warunkach prawidłowych zakres ruchu prostowania wynosi
ok. 15°. Wznos nóg powyżej tej granicy odbywa się kosztem powiększenia lordozy
odcinka lędźwiowego kręgosłupa.

P r z o d o p o c h y l e n i u lub zmniejszeniu nadmiernego tyłopochylenia p r z e c i w

działają mięśnie proste brzucha oraz mięśnie kulszowo-goleniowe, których przy
kurcz zostaje zaakcentowany w pozycji siedzącej, mimo ugięcia (dolny przyczep)
w stawie kolanowym. Na tym zjawisku opiera się objaw Langego, polegający na
zmniejszeniu lordozy przy jednostronnym uniesieniu nogi w staniu (mięśnie

kulszowo-goleniowe, pociągając miednicę w tył, zmniejszają lordozę). Wydaje się, że
w objawie tym zbliżenie dolnego przyczepu mięśnia biodrowo-lędźwiowego ma
również swój wpływ.

Ryc. 12. Mięsień czworoboczny lędźwi

oraz pośladkowy wielki i mięśnie kulszowo-

-goleniowe

' Dla wymienionych mięśni, określanych zazwyczaj jako dwustawowe zginacze stawu kolanowe

go, zastosowano nazwę: mięśnie kulszowo-goleniowe, nie eksponując w ten sposób żadnej z dwu

pełnionych przez nie funkcji: ani zginania, ani prostowania.

Hiperlordoza - nadmierne wygięcie kręgosłupa ku przodowi.

MIĘSNIE B R Z U C H A

Oprócz oddziaływania na ustawienie miednicy mięśnie brzucha pełnią wiele niezwy
kle ważnych funkcji w życiu człowieka: w statyce, współdziałając z prostownikiem
grzbietu i innymi mięśniami, zapewniają pozycję stojącą, tworzą tzw. tłocznię brzusz
ną, utrzymują trzewia we właściwym położeniu, oddziaływając na dolne żebra i prze
ponę, współdziałają w akcie oddychania. Różnokierunkowy przebieg ich włókien

(ryc. 13) zapewnia moc tej ścianie i stwarza wielostronne możliwości działania.

Mięsień prosty brzucha (m. rectus abdominis, ryc. 14), rozciągający się

między kością łonową a klatką piersiową (mostek, środkowe żebra), położony jest

symetrycznie w stosunku do kresy białej, z któ

rą zespala się za pomocą smug ścięgnistych.
Czynność jego (globalna) polega na napięciu

statycznym w czasie ruchu zgięcia tułowia w

przód. Przy ustabilizowanej miednicy skurcz

jego obniża dolne żebra i zbliża do niej klatkę

piersiową. Przy ustabilizowanej klatce piersio
wej skurcz jego umożliwia wznos nóg wraz z
miednicą.

Mięsień skośny brzucha z e w n ę t r z n y

R y c . 13. Różnokierunkowy przebieg włó- , , ,. , , . .

kien mięśni brzucha (

- obliguus externus abdominis, ryc. 15) roz-

skośny wewnętrzny

poprzeczny

skośny zewnętrzny

prosty

Omawiam tu mięśnie tworzące przednią ścianę brzucha.

Bardziej szczegółowe omówienie budowy tych mięśni znajdzie Czytelnik w podręczniku

A. Bochenka, M. Reicher: Anatomia człowieka, t. II. Warszawa 1968, PZWL, s. 667-689.

Ryc. 16.

wnętrzny

Mięsień skośny brzucha we-

ciąga się między żebrami (piątym a d w u n a

stym), talerzem biodrowym najszerszym
grzbietu, aż do pochewki mięśnia prostego, w
budowie której uczestniczy.

Skurcz jego powoduje:
1) przy u s t a l o n e j m i e d n i c y : jedno

stronny -zgięcie kręgosłupa i klatki piersiowej
w bok w tę samą stronę i obrót tułowia w stronę
przeciwną, obustronny - zgięcie kręgosłupa w

przód i pociąganie klatki piersiowej w dół,

2) przy u s t a l o n e j k l a t c e p i e r s i o w e j :

jednostronny - wznos nóg wraz z miednicą w

bok w tę samą stronę, z obrotem w stronę

przeciwną, obustronny - uniesienie miednicy

wraz z nogami wzwyż.

Mięsień skośny brzucha w e w n ę t r z 

ny (m. obliquus intemus abdominis, ryc. 16), o

kierunku włókien przeciwnym w stosunku do
poprzednika, rozciąga się od okolicy lędź-

wiowo-biodrowej do dolnych żeber i bierze

udział w utworzeniu pochewki mięśnia proste

go brzucha.

Skurcz jego:
- ptzy u s t a l o n e j m i e d n i c y : jedno

stronny - zgina t u ł ó w i obraca w tę samą stro

nę, obustronny - zgina tułów w przód, pocią

gając ktetkę piersiową ku dołowi (w zgięciu w
bok tułowia mięsień skośny wewnętrzny
współdziała z mięśniem skośnym zewnętrznym
tej samej strony, składowe obrotowe natomiast

- o charkaterze przeciwnym - znoszą się),

- przy u s t a l o n e j k l a t c e p i e r s i o w e j :

jednostronny, skośny w stronę własną - po

woduje wznos nogi wraz z miednicą, obu
stronny - wznos obu nóg wraz z miednicą.

Mięsień poprzeczny brzucha (m.

transversus abdominis, ryc. 17), o poprze
cznym kierunku włókien, rozciąga się od kręgosłupa do kresy białej, obejmując
trzewia jamy brzusznej jakby pasem o szerokości od miednicy aż po żebra (od
siódmego do dwunastego). J e g o odmienność w stosunku do innych mięśni polega

na tym, że nie zbliża on żadnych elementów kostnych, ale poprzez swe napięcie w y

twarza tłocznię brzuszną i jakby zwęża klatkę piersiową, przybliżając do siebie żebra.

R y c .

Yl. Mięsień poprzeczny brzucha

II. PODSTAWY FIZJOLOGICZNE

FIZJOLOGICZNE M E C H A N I Z M Y Z A R Z Ą D Z A J Ą C E P O S T A W Ą
I R Ó W N O W A G Ą

Postawę ciała charakteryzuje równowaga chwiejna; przyczyny tego zjawiska omó

wione zostały w rozdziale poprzednim (Podstawy anatomiczne). W związku ze stale
zmieniającymi się warunkami mechanicznymi i fizjologicznymi w toku codziennej
działalności życiowej człowiek znajduje się jakby bez przerwy w poszukiwaniu swej

równowagi. Nawet w czasie utrzymywania zwykłej pozycji stojącej, gdy obserwowa

ny osobnik pozornie wydaje się być nieruchomy, zapis prądów czynnościowych jego
mięśni antygrawitacyjnych wykazuje stałe zmiany napięcia. Zmianom napięcia mięśni

towarzyszą jednocześnie w obrębie poszczególnych stawów stałe mikroruchy, rejes
trowane za pomocą cefalografii, zwane wychwianiami. Stwierdzono ścisły związek

między amplitudą i częstotliwością wychwiania a zmianą napięcia w mięśniach.

Według wyrażenia S. H. Scherringtona

istotą tego napięcia są statyczne reakcje odruchów na

rozciąganie, które zależą od asynchronicznego charakteru podniet wyzwalanych przez liczne receptory
rozciągania, oraz od asynchronicznego, odruchowego wyładowania podniet drogą nerwów ruchowych do
mięśni. Wynikiem tego jest, stwierdzany uprzednio, fakt naprzemiennego, niejednoczesnego występowa
nia okresów spoczynku i aktywności różnych włókien grup mięśniowych na zmianę, zapewniającego
oszczędność w wydatkowaniu energii.

Wydłużenie mięśnia antygrawitacyjnego nawet o mniej niż 1 % jego długości podrażnia wrzeciona

mięśniowe i powoduje powstanie utrzymującego się skurczu odruchowego. Mimo że napięciem w dowol-
nym mięśniu zawiaduje ośrodek w rdzeniu kręgowym, pozostaje ono jednak pod przemożnym wpływem
ośrodków wyższych. Szlaki z ośrodków móżdżkowych, śródmózgowych i mózgowych przewodzą impul
sy, które wnikając do końcowej drogi wspólnej, precyzyjnie regulują stan poszczególnych grup mięśnio
wych warunkujących określony układ poszczególnych segmentów ciała. Udział w tym mają także recepto
ry narządów równowagi, skórne, propioreceptory mięśni, stawów, receptory wzroku.

W. S. Gurfinkel, J. N. Koc, N. A. Szik: Regulacja pozy człowieka. Moskwa 1965, Nauka.

C. H. Best, N. B. Taylor: Fizjologiczne podstawy postępowania lekarskiego. Warszawa 1959,

PZWL, s. 1152-1181.

K. Meinel w pracy Motoryczność ludzka, mówiąc o zagadnieniu przenoszenia

ruchu w czynnościach ruchowych o charakterze sportowym, zwraca uwagę na steru

jącą funkcję głowy w wielu ćwiczeniach gimnastycznych (przewroty, przerzuty),

skokach do wody, w pływaniu, łyżwiarstwie, narciarstwie i lekkoatletyce. Podkreśla
on w tym zjawisku znaczenie orientacji optycznej prowadzącej do określonego ruchu
lub pozycji głowy. Ta z kolei wyzwala odruchy proprioreceptywne mięśni szyi, powo
dując wzrost napięcia w określonych, funkcjonalnie powiązanych zespołach mięś
niowych. Obserwacje dotyczące tego zagadnienia przeprowadzali na sportowcach
A. N. Krestownikow, W. Birkmayer i K. Schindl.

Możność spożytkowania sterującej funkcji głowy nie jest w praktyce gimnastyki

korekcyjnej w pełni wykorzystana, a przecież każdy praktyk wie, że prawidłowe
ustawienie głowy w różnych pozycjach wielokrotnie jakby samorzutnie powoduje
wyprost tułowia, ściągnięcie barków. Dlatego też nie tylko w grupie ćwiczeń reedu
kacji posturalnej, lecz także we wszystkich innych celowe jest zwracanie uwagi na
prawidłowość ustawienia głowy.

FIZJOLOGICZNE P O D S T A W Y R U C H U K O R E K C Y J N E G O

Założeniem ogólnym ruchu korekcyjnego jest stworzenie czynnej stabili

zacji s e g m e n t ó w po uprzednim uzyskaniu ich p r a w i d ł o w e g o ułożenia

w ramach optymalnego z r ó w n o w a ż e n i a ogólnego. Prawidłowy bowiem układ
segmentów warunkuje w ćwiczeniach korekcyjnych właściwy w p ł y w na:

- układ kostny i stawowy,
- układ mięśniowy,

- układ nerwowy.

Wpływ obciążenia i ruchu na układ kostny i stawowy

Wady postawy występują najczęściej w okresie wzrostu, wtedy też są one w swych
skutkach najgroźniejsze. Rosnąca kość jest szczególnie podatna na wszelkie wpływy
obciążeniowe. Charakter tych w p ł y w ó w określa znane biologiczne prawo Delpecha

i Wolffa, rozwinięte później przez Hiitera i Volkmana, Pauwelsa, Arndta-Shmidta i in.,

zgodnie z którym stwierdza się, że kość rośnie prawidłowo pod wpływem równomier

nie rozłożonych sił nacisku (statycznego i dynamicznego) i pociągania. Nadmierny
nacisk powoduje zahamowanie wzrostu kości, nadmierne pociąganie - pobudzenie
wzrostu kostnego.

Tak więc wszelka asymetria obciążeń, występująca w wadach postawy, w porę

nie wyrównana i utrzymująca się dłużej, może spowodować asymetryczny wzrost
kości, a co za tym idzie - utrwalenie wady już na podłożu zmian strukturalnych. Prawo

to wykorzystuje się również w celach korekcyjnych: zlecając przybieranie określonych

pozycji, odpowiednie gorsety oraz obuwie korekcyjne.

Dopóki nie nastąpi zakończenie wzrostu kostnego, tj. dopóki kości są szczegół-

3 - Korekcja w a d postawy

nie podatne na odkształcenia, dopóty istnieje pewna szansa wyrównania wady tego
układu. Od chwili zakończenia kostnienia wyrównywanie jej zostanie sprowadzone

do uruchomienia procesów kompensacyjnych w układzie mięśniowo-więzadłowym.

Dlatego tak ważne jest wczesne oddziaływanie wyrównawcze. S z c z e g ó l n e n i e
b e z p i e c z e ń s t w o n i e p r a w i d ł o w e g o w z r o s t u k o s t n e g o w y s t ę p u j e w o k r e s i e

t z w . r z u t ó w w z r o s t o w y c h .

Ważnym czynnikiem w modelowaniu powierzchni stawowych jest także ruch.

Unieruchomienie stawu szybko powoduje jego zesztywnienie, ruchy przekraczające

zwykły zakres ruchomości doprowadzają do powstania nieprawidłowo ukształtowa

nych powierzchni stawowych. Dzieje się to zwłaszcza wtedy, gdy stabilizatory bierne
uległy już rozciągnięciu, a czynne są zbyt słabe, by zapewnić skuteczną stabilizację.
Unieruchomienie prowadzi także do osteoporozy (zrzeszotnienia) lub odwapnienia
kości. Właściwie dawkowany ruch wzmacnia mechaniczną wytrzymałość kości.

Wpływ ruchu i obciążenia na układ mięśniowy

Jak stwierdziłam na wstępie rozdziału, niezbędnym warunkiem poprzedzającym

wzmacnianie stabilizatorów czynnych jest uzyskanie p r a w i d ł o w e g o ukła
du poszczególnych części ciała, możliwego do osiągnięcia na danym etapie
w y r ó w n y w a n i a wady. Dokonywanie wzmacniania na bazie konstrukcji
wadliwej doprowadza jedynie do utrwalania wady. Jednym z podstawowych
elementów prawidłowości tej konstrukcji jest właściwa odległość przyczepów, tj.
długość mięśni zaangażowanych w ruchu korekcyjnym, a wiadomo, że amplituda

habitualna (nawykowa) ruchu warunkuje rozwój długości brzuśca mięśniowego
i jego ścięgien. Jeżeli stale ogranicza się zakres ruchu danej grupy mięśni, to po
pewnym czasie występują w nich zmiany adaptacyjne, polegające na skróceniu

części kurczliwej na korzyść ścięgien, co doprowadza w końcu do niemożności

uzyskania pełnego wyprostu. Potwierdzają to eksperymenty na królikach i obserwa

cje czynione na ludziach. Przykładem ilustrującym to zjawisko może być zniekształce

nie kifotyczne pracowników fizycznych: rolników, kowali, robotników drogowych.
Ludzie ci, zmuszeni przez rodzaj wykonywanych czynności do intensywnej pracy
mięśni grzbietu w pozycji stałego i nadmiernego pochylenia w przód, po pewnym

czasie - mimo bardzo silnych mięśni grzbietu - nie są w stanie go w pełni wyprosto
wać. Podobnych przykładów dostarcza również praktyka sportowa. Tak więc przy
zwiększaniu czynnej stabilizacji postawy istotna jest nie tylko siła mięśni, lecz także

ich długość, warunkująca prawidłowy układ segmentów. Stąd - zasada: jeżeli
w z m a c n i a ć - z w ł a s z c z a w sposób intensywny, to jedynie po uprzednim do
konaniu korekcji postawy.

Stwierdzenie tego faktu ma olbrzymie znaczenie dla praktyki korekcyjnej.

Świadczy o tym m. in. przestrzeganie tych zasad w doborze ćwiczeń przez takich
specjalistów w dziedzinie gimnastyki korekcyjnej, jak: L. Charriere, J. Roy, A. Lapier-
re, J. Lesur, G. Hohmann i in.

Wzmacnianie mięśni może być dokonywane zarówno w formie pracy statycznej.

jak i dynamicznej, ta pierwsza może być stosowana w warunKach skrócenia lub

wydłużenia mięśnia, a także średniej pozycji spoczynkowej. Można mówić o pracy
statycznej w skróceniu, tj. w warunkach zbliżenia przyczepów, o pracy statycznej
w wydłużeniu, tj. przy oddaleniu przyczepów, lub tonostatycznej.

Generalny wniosek, jaKi z wyżej wymienionych zasad powinno się wyciągnąć

dla pracy korekcyjnej, jest następujący:

dla mięśni przykurczonych, o zbliżonych przyczepach, należy stoso

w a ć ćwiczenia w skurczu niepełnym i rozciągnięciu pełnym,

dla mięśni rozciągniętych, o nadmiernie oddalonych przyczepach, na

leży stosować ćwiczenia w skurczu pełnym i rozciągnięciu niepełnym.

W części szczegółowej książki, omawiającej postępowanie praktyczne w przy

padku konkretnych wad, zasada ta znajduje pełne odzwierciedlenie.

Historycznie biorąc, utarło się pojęcie, że tzw. gimnastyka lecznicza, czy też jej

mniej zaawansowana krewniaczka: gimnastyka korekcyjna, opiera się wyłącznie na

tzw. ćwiczeniach analitycznych. Nauczyciel wf, operujący w pracy szkolnej głównie

ruchami złożonymi bądź całymi zespołami czy cyklami ruchów złożonych, rzadko
kiedy w pracy analizuje je pod kątem udziału poszczególnych mięśni. W fazie począt
kowej prowadzenie korektywy w większości przypadków wciąga go w analityczny

sposób rozumowania, preferuje ćwiczenia analityczne, ze szkodą dla grupy ćwiczeń
globalnych - syntetycznych. Decydujące w doborze ćwiczeń powinno być to, że
zarówno w statyce postawy, jak i wszelkich ruchach czy ćwiczeniach biorą udział
zespoły mięśni, których współpraca dokonuje się przy możliwości tysięcy kombinacji
łączenia skurczów (tak pod wznlędem intensywności i kolejności ich aktywizacji, jak

czasu trwania i in.).

Tę wielorakość efektywnych rozwiązań zadań ruchowych podkreśla m. in. N. W. Zimkin.

Jest ona

charakterystyczna nie tylko dla sportowców niewytrenowanych (u których wyrażona jest znacznie silniej),
lecz także dla specjalistów o wysokim poziomie zaawansowania. Badania elektromyograticzne przeprowa
dzane podczas wykonywania przez kilku mistrzów sportu jednego ćwiczenia z niedostrzegalną wizualnie
odmiennością wykonania wykazały zasadnicze różnice obrazu charakterystycznego dla każdego zawodni
ka. Tak więc tzw. architektura integracji funkcji mięśni wykazywała różnice, w związku z czym w każdym
przypadku rezultat osiągano przy różnej kombinacji aktywności mięśni biorących udział w pracy. To samo
zjawisko stwierdzono także przy kilkakrotnym powtarzaniu tego samego ćwiczenia przez tego samego
ćwiczącego.

Na charakter wady postawy składa się szereg czynników, zarówno natury przy

czynowej - etiologicznej, jak i zmian dostosowawczych, wtórnych, o różnym stopniu
zaawansowania. Sterując w gimnastyce korekcyjnej procesem kompensacji, nie spo
sób jest określić precyzyjnie wszystkie jej komponenty, dlatego też oddziaływanie na

poszczególne składowe musi być bezwzględnie podporządkowane efektowi global
nej korekcji. Przykładem mogą tu być ćwiczenia wybiórczo wzmacniające i rozciąga

jące określone grupy mięśniowe, ćwiczenia korekcji lokalnej, ćwiczenia asymetryczne

N. W. Zimkin: Właściwości integracji funkcji ruchowych i wegetatywnych przy złożonych lub

dużych wysiłkach mięśniowych. „Kultura Fizyczna" 1963 nr 10.

w skoliozach czy też tzw. ćwiczenie hiperkorekcyjne. Stosowanie wymienionych
ćwiczeń jest podporządkowane ściśle - pod względem czasu, liczby, intensywności -
ćwiczeniom wszechstronnym i globalnym.

M i ę s i e ń p r a c u j e w t e d y , g d y p o k o n u j e jaKiś o p ó r . J e d n y m z r o d z a j ó w

o p o r u jest d z i a ł a n i e siły c i ę ż k o ś c i . W teście l_ovetta na przykład możność prze
zwyciężenia siły ciężkości unoszonego segmentu ciała określa się oceną 3.

W d o b o r z e ć w i c z e ń należy z w r ó c i ć u w a g ę n a d w o j a k i c h a r a k t e r d z i a

ł a n i a siły c i ę ż k o ś c i . W pozycjach spionizowanych, zależnie od siły mięśni antygra-
witacyjnych i wielkości siły ciężkości ciała, ewentualnie dodatkowego obciążenia,

może ona:

- pogłębiać krzywizny i skrzywienia,
- stymulować odruch wyprostny.

Znajomość tego stwierdzenia pozwala w praktyce odpowiednio dozować ob

ciążenie osiowe (ćwiczenia antygrawitacyjne) i dobierać w procesie leczenia pozycje
wyjściowe, poczynając od odciążających kręgosłup od ucisku osiowego, poprzez
siady, aż do stania.

W pozycjach innych działanie jakiegoś zespołu mięśni przeciw sile ciężkości jest

jedną z najwygodniejszych, wszędzie dostępnych, ale nie w pełni wykorzystywanych

form stosowania oporu. Ilustrują to następujące przykłady rysunkowe (ryc. 18).

Ryc. 18. Wykorzystanie w ćwiczeniach siły ciężkości ciała jaKo czynnika oporującego

Praca części uwidocznionych na rysunku mięśni ma charakter stabilizacyjny;

przeciwdziałają one jakby załamaniu s i e w stawie łączącym jakieś dwa segmenty bądź

też ustalają miejsce przyczepu mięśnia pracującego aktualnie przeciw sile ciężkości,

np. działanie mięśni brzucha przy ruchach nożyc w stawach biodrowych.

W dawkowaniu oporów wykorzystuje się również stopień pochylenia tułowia.

Im bardziej pionowy jest tułów, tym mniejsza jest siła mięśni grzbietu potrzebna do
utrzymania go. Na wielkość i charakter oporu występującego pod postacią siły

ciężkości ciała mają również w p ł y w dodatkowe punkty podparcia zewnętrznego.

Należą do nich najczęściej stosowane dwie grupy ćwiczeń, a mianowicie zwisy i
podpory.

Zwisy. Zachowanie równowagi ciała w zwisie polega na położeniu środka

ciężkości ćwiczącego poniżej punktu zawieszenia. W porównaniu tej sytuacji z pozy
cją stojącą praca mięśni jest jakby odwrócona. Dokonuje się ona z góry, tj. z obręczy
barkowej, w której przyczepy są ustalone w stosunku do ruchomych przyczepów
tułowia. W zależności od tego, czy jest to zwis wolny (np. swobodny zwis na drążku
lub żerdzi poręczy), czy mieszany, a więc o dodatkowym punkcie podparcia (np.
z oparciem pleców na drabinkach), konieczny jest różny stopień stabilizacji mięśniami
segmentu klatki piersiowej. Znacznie łatwiej na przykład wykonać wznos nóg do
poziomu, tzw. poziomkę w zwisie, na drabinkach niż na wolnej żerdzi.

W gimnastyce korekcyjnej stosuje się głównie zwisy czynne. Objawem zewnę

trznym czynnego zwisu na ramionach jest poziomy układ obojczyków, linii barków,

równoległy układ krawędzi przykręgosłupowych łopatek, którego uzyskanie jest
możliwe przy ustawieniu ramion ugiętych w stawach łokciowych (zakres ruchu
w stawie ramiennym wynosi 90°). W przypadku zwisu o ramionach wyprostowanych

taki układ obojczyków i łopatek jest niemożliwy ze względu na ograniczony zakres

odwodzenia w stawie ramiennym. O czynnym charakterze będą wtedy świadczyć
widoczne napięcie mięśni i wyciągnięta z barków głowa. Niekorzystną stroną zwisów
na rękach jest usztywnienie klatki piersiowej, stwarzające utrudnienie pracy układu
oddechowego. Nadmiar tego typu ćwiczeń (gimnastycy, ciężarowcy) powoduje
zmniejszenie amplitudy ruchu klatki piersiowej i wynikający z tego spadek pojemnoś
ci życiowej płuc.

Stosowane są również zwisy na podudziach, na poręczach, tramie bądź drążku

lub zwisy podparte, np. na skośnie ustawionej drabince.

Zwisy wolne w większym stopniu niż podparte odciążają kręgosłup od ucisku

osiowego, powodując zmniejszenie zarówno krzywizn, jak i skrzywień. Działają one
rozciągająco na istniejące przykurcze. Są więc wykorzystywane jako próba korekcji
biernej przy ustalaniu stopnia zaawansowania zmian patologicznych. Zwisy na rę
kach rozciągają głównie odcinek piersiowy kręgosłupa poniżej górnego, zwisy na
podudziach - odcinek lędźwiowy, co wynika z wielkości masy ciała powodującej
rozciąganie.

Podpory. Charakterystyczne dla zachowania równowagi w podporze jest po

łożenie środka ciężkości ćwiczącego powyżej punktu podparcia. Tak jak i w zwisach,
szczególnie zaawansowana jest tu obręcz barkowa. W gimnastyce korekcyjnej celo
we jest wyróżnianie w podporach podporów pionowych, w których kręgosłup usta-

III. METODY BADANIA l ZASADY OCENY POSTAWY

Postawę należy t r a k t o w a ć jako sposób „trzymania s i ę "

osobnika uwarun

kowany nawykiem ruchowym, podłożem morfologicznym i funkcjonal
nym oraz jego działalnością. W ten sposób ujmowana postawa jest wypadkową
różnych i zmiennych czynników, dlatego też niemożliwe i bezcelowe jest skonstruo

wanie jedynego wzorca postawy idealnej. W tym tkwi podstawowa trudność zarów

no oceny postawy, jak i - w fazie następnej - doboru środków korekcyjnych.

Kryteria oceny postawy

Z a p o d s t a w o w e k r y t e r i u m o c e n y należy przyjąć m a k s y m a l n ą w y d o l n o ś ć

u s t r o j o w ą , k t ó r a w a r u n k u j e z d o l n o ś ć do pracy. Przez wydolność rozumie
my nie tylko tę, która charakteryzuje osobnika aktualnie, lecz także przewidywane
dalsze konsekwencje ewentualnych odchyleń, które mogą się dopiero ujawniać
w procesie rozwoju i starzenia się. Przykładem z dziedziny sportu może być nadmierna
ruchomość stawów, w tym także kręgosłupa (hiperlordoza), często stwierdzana

u zawodniczek gimnastyki artystycznej. Dopóki intensywnie trenują (odpowiednio
mocne mięśnie ograniczają ten nadmiar ruchomości), dolegliwości nie odczuwają.
Po upływie jednak lat, pod wpływem niedostatecznego treningu i zwiotczenia mięśni
występuje przeciążenie i nadmierne zużycie elementów biernych. Częstym skutkiem

tego są bóle krzyża i dyskopatia, pociągająca za sobą, jak wiadomo, znaczne upośle
dzenie funkcjonalne.

D r u g i m k r y t e r i u m , które powinno być jednak podporządkowane poprzednio

omówionemu, jest k r y t e r i u m e s t e t y c z n e . Pojęcie piękna, a co się z tym wiąże:
mody na określony typ budowy i postawy, zwłaszcza kobiecej, jest zmienne. Minęły

już czasy gorsetów bieliźniarskich i sznurówek, w których kobiety ledwie mogły

Jak wiele definicji, tak i ta jest dyskusyjna. Tendencją moją było wyeksponowanie sfery funkcjo

nalnej, na którą nauczyciel wf ma większy wpływ w porównaniu z morfotyczną. Obcymi odpowiednikami

takiego ujęcia są: w języku niemieckim - „Haltung-halten sich", w czeskim - „dźeni tela".

oddychać, dążąc do talu cienkiej jak u osy. Bezkrytyczne naśladownictwo lansowa

nych przez domy mody wzorów, zwłaszcza przez nastolatki, jest jednak jeszcze

aktualne.

Metody badania postawy, klasyfikacje postaw

Dążność do obiektywizacji oceny postawy i jej wymiernej charakterystyki pobudza od

wielu lat do p o s 7 n k i w a n j a nowych i udoskonalania dotąd istniejących metod i przy

rządów pomiarowych. Obszernego ich przeglądu dokonał R. Przewęda.

Należy

jednak podkreślić, że obiektywizm danych uzyskiwanych za pomocą niektórych

Ryc. 19. Zasadnicze siedem typów postawy ciała według typologii Wolańskiego: typy kifotyczne (KI i K111),

typy równoważne (R I, R II i R III) oraz typy lordotyczne (L I i L III).

Oznaczenia: I - odcinek piersiowy górny, y - nachylenie odcinka piersiowego górnego, (3 - nachylenie
odcinka piersiowo-lędźwiowego,a-nachylenie odcinka lędźwiowo-krzyżowego, III - wysokość odcinka
lędźwiowo-krzyżowego, M - mała wielkość danego odcinka lub kąta, S - średnia wielkość, D - duża
wielkość

R. Przewęda: Przegląd ważniejszych metod oceny postawy ciała człowieka. „Roczniki Naukowe

AWF" 1962, t. I, s. 177-232.

przyrządów często jest pozorny. Dotyczy to

zwłaszcza dzieci charakteryzujących się dużą

labilnością postawy, a przecież u nich właśnie

wady postawy występują najczęściej i rokują

najgorzej. Do chwili obecnej nie ma pełnej
zbieżności co do kryteriów prawidłowości po
stawy. W celu wypełnienia luki w tym zakresie

N. Wolański

na podstawie przeprowadzo

nych przez siebie badań dzieci polskich stwo
rzył typologię postaw przeciętnych, grupowo
normalnych, uzależnioną od płci, wieku i śro

dowiska. Klasyfikacja ta - jedyna w Polsce -

może być pomocna jako punkt odniesienia
przy porównywaniu postaw badanych dzieci
(tab. 1, 2, ryc. 19).

Wzorów tych nie można traktować zbyt

dogmatycznie. Korzystając z nich, pamiętać

należy także o znacznej rozbieżności wieku kalendarzowego i biologicznego.

W świetle współczesnych wymagań pokutująca jeszcze w niektórych kręgach,

zarówno lekarzy, jak i nauczycieli wf, k l a s y f i k a c j a B r o w n a jest nieprzydatna dla
celów gimnastyki korekcyjnej. Nie uwzględnia ona bowiem zmienności postawy
w różnych okresach rozwoju, dla różnych typów somatycznych; charakteryzuje ją
zbyt mała liczba typów postawy, nie uwzględnia typów najczęściej spotykanych. Typ
a, przedstawiany jako najlepszy, cechuje postawa sztuczna, tzw. pruska, o bardzo
dużym koszcie energetycznym. Klasyfikacja ta nie dostarcza też żadnych danych
dotyczących bocznych skrzywień kręgosłupa i wad kończyn dolnych. Opracowano ją

na podstawie badań ludzi dorosłych (studentów) w r. 1917, co nie pozostaje bez

wpływu na jej aktualną wartość i przydatność w badaniach dzieci i młodzieży.

Pewne usługi w masowej (np. w klasie szkolnej) ocenie postawy mogą oddać

m e t o d y p u n k t o w a n i a (Drew, M. Stobiecka, E. Szczygieł, ryc. 21). Drew za normę
oceny każdego elementu przyjęła 3 punkty, odchylenie od normy oceniała mniejszą
liczbą punktów, przy czym analizie poddawała następujące elementy: głowę, klatkę
piersiową, kifozę piersiową, lordozę lędźwiową, brzuch, ogólne zrównoważenie ciała.

Doskonała postawa mogła według Drew uzyskać maksymalną ocenę - 20 punktów.
M. Stobiecka zwiększyła liczbę ocenianych elementów postawy i - w przeciwstawie
niu do Drew - normę w postawie określiła jako 0.

Wykorzystując te metody w pracy z zespołem szkolnym, należy poddawać

analizie porównawczej ocenę poszczególnych odcinków ciała, np. ustawienia bar
ków u dzieci w klasie, w żadnym przypadku nie porównywać uzyskanej przez nie
sumy punktów. Za tą samą sumą punktów może się bowiem kryć zupełnie inna wada.
Jeżeli nauczyciel stwierdzi na przykład wadliwe ustawienie głowy u większości

N. Wolański: Metody kontroli > normy rozwoju dzieci i młodzieży. Warszawa 1975, PZWL.

Tabela 1
Zestawienie cech opisowych dla poszczególnych typów postawy ciała

Cecha

Kifotyczny

Równoważny

III

Lordotyczny

III

Ustawienie głowy

Twarz wystaje

przed mostek

Nos wystaje
przed mostek

Nad klatką
piersiową

Nad klatką

piersiową

Twarz wystaje

przed mostek

Twarz wystaje

przed mostek

Twarz wystaje

przed mostek

Ustawienie barków

Na tle tylnej

części szyi

Na tle przed
niej części szyi

Na tle tylnej

części szyi

Na tle tylnej

części szyi

Na tle tylnej

części szyi

Na tle tylnej

części szyi

Na tle przed
niej części szyi

Klatka piersiowa

Lekko spła

szczona

Spłaszczona

Dobrze wys-
klepiona

Dobrze wys-

klepiona

Lekko spła

szczona

Lekko spła

szczona

Górą cofnięta

Ustawienie łopatek

Lekko odsta

jące

Silnie odstają
ce

Nie odstające

Lekko lub

średnio odsta

jące

Silnie lub
średnio odsta

jące

Nie odstające
lub lekko od

stające

Lekko odsta

jące

Położenie szczytu kifozy
piersiowej

Wysoko

Średnio wy
soko

Średnio wy

soko

Średnio wy
soko

Nisko

Wysoko

Wielkość kifozy piersio
wej

Średnia

Duża

Mała

Średnia

Duża

Mała

Średnia

Wielkość lordozy lędź
wiowej

Mała

Średnia

Mała

Średnia

Duża

Średnia

Duża

Położenie szczytu lordo

zy lędźwiowej

Średnio wy

soko

Wysoko

Nisko

Średnio wy

soko

Przednia ściana brzucha

Płaska

Średnio wy
sunięta

Płaska

Silnie wysta

jąca

Lekko wysta

jąca

Silnie wysta

jąca

Tabela 2
Typy postawy ciała w poszczególnych klasach wieku u dzieci miejskich w wieku 3-20 lat (ostatnia klasa

wieku, oznaczona jako 18,5 jest wspólna dla dzieci w wieku 18-20 lat).
Oznaczenia: + + typy prawidłowe często spotykane w danej klasie wieku, + typy prawidłowe rzadko
spotykane w danej klasie wieku, = typy nieprawidłowe często występujące w podanych klasach wieku, -
typy nieprawidłowe rzadko spotykane

Wiek (w

latach)

Typy kifotyczne

Typy równoważne

Typy lordotyczne

Wiek (w

latach)

1 i II

III

1 i II

III

chłop cy

+ +

18,5

+ +

dziewc żęta

+ +

, + +

+ +

- -

+ +

18,5

ustawienie głowy

ustawienie barków

zarys kifozy piersiowej

odstawienie łopatek

kształt klatki piersiowej

zarys kifozy lędźwiowej

uwypuklenie brzucha

boczne krzywizny kręgosłupa

proste ustawienie lub

torsja uda

kształt kolana

proste koślawe szpotawe

ustawienie stepu

występowanie płaskostopia

jakość palców u nóg

rozłożenie ciężaru ciała

0 - 2

0 - 1

0 - 2

0 - 3

0 - 2

0 - 3

0 - 2

0 - 1

pkt

Ryc. 21. Przykłady metody punktowania: postawa dobra i zta według Drew, ocena punktowa według

Stobieckiej (według: R. Przewęda: Przegląd ważniejszych metod oceny postawy ciała człowieka. Roczniki
Naukowe AWF, t. I. Warszawa 1962, PWN)

uczniów w klasie, to uwidacznia mu to konieczność uwzględnienia odpowiednich
poczynań wyrównawczych w tym zakresie na lekcjach wf.

Zasadniczą jednak podstawą w ł a ś c i w e j klasyfikacji jest znajomość

fizjologicznych i morfologicznych granic zmienności osobniczej: zapo
biegnie to - z jednej strony - zbędnej ingerencji w zjawiska fizjologiczne,

zdrugiej natomiast nie doprowadzi do tak groźnego, zwłaszcza w przypad

ku bocznych skrzywień kręgosłupa i kifozy młodzieńczej, nihilizmu tera
peutycznego.

Celem gimnastyki korekcyjnej jest pomoc dziecku w realizowaniu jego własne

go typu morfologicznego, a nie - dążenie do kształtowania go na wzór i podobień
stwo wyimaginowanego ideału postawy.

Uproszczone badanie ortopedyczne

Badanie lekarskie w zasadzie powinien przeprowadzić lekarz, lepiej jednak, jeżeli

dzieje się to w obecności nauczyciela wf, który prowadzi z dzieckiem zajęcia korekcyj

ne. Pełniej i precyzyjniej mogą bowiem razem ustalić dla badanego przypadku indy-

Zwracam uwagę Czytelnika na następujące pozycje piśmiennictwa: Fizjologia rozwoju dziecka.

Pod red. J. Bogdanowicza. Warszawa 1968, PZWL; L. Denisiuk, H. Milicer: Rozwój sprawności motory-

cznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Warszawa 1969, PZWS; H. Milicer: Rozwój somatyczny i mo-

toryczny w okresie pokwitania. „Wychowanie Fizyczne i Sport" 1964 nr 3; J. M. Tanner: Rozwój w okresie

pokwitania. Warszawa 1963, PZWL; N. Wolański: Rozwój biologiczny człowieka. Warszawa 1970, PWN.

widualne ćwiczenia, wskazania i przeciwwskazania. Okresowe kontrole przeprowa
dza się przeciętnie 2 - 3 razy w roku, chyba że progresja wady jest znaczna. Ponieważ
lekarz widzi dziecko 2 - 3 razy w roku, a nauczyciel wf 2 - 4 razy w tygodniu, celowe

jest, by ten ostatni umiał przeprowadzić badanie i w porę dostrzec ewentualne

pogorszenie.

Kierując się tymi powodami, uważamy za obowiązującą dla nauczyciela wf

znajomość uproszczonego (pod kątem postawy) badania ortopedycznego. Obejmuje
ono przeprowadzenie wywiadu i określenie stanu ortopedycznego - ogólnego, o d
cinkowego i miejscowego. W y w i a d dotyczy warunków życia dziecka, przebytych
chorób ogólnych i narządu ruchu oraz historii wady.

1. Warunki życia dziecka: warunki materialne, odżywianie, sen (liczba godzin

snu na dobę, na jakim łóżku śpi), liczba godzin pracy, wyniki w nauce (ile godzin

odrabia lekcje, gdzie, w jakich warunkach - stół czy biurko, krzesło), zorganizowane
zajęcia pozaszkolne (jakie, ile godzin tygodniowo), sposób spędzania wolnego czasu

nie zorganizowanego, uprawiane sporty, zainteresowania.

2. Choroby ogólne, jakie przebyło dziecko: kiedy, ewentualne powikłania.
Choroby i urazy narządu ruchu, jakie przebyło dziecko: kiedy, czy odczuwa ich

następstwa.

3. Historia wady: kiedy i kto ją zauważył, dotychczasowy przebieg, stosowane

metody leczenia, zlecenia i.przeciwwskazania.

Określenie stanu ortopedycznego

S t a n o r t o p e d y c z n y określa się, przeprowadzając usystematyzowane oględziny
dziecka od przodu, od tyłu i z boku.

ZASADA OGLĘDZIN

Obserwacja podporządkowana jest tzw. testowi symetrii, tzn. porównuje się

(w ustawieniu badanego przodem i tyłem), czy te same punkty ciała po obu stronach

są położone symetrycznie. Człowiek nie jest nigdy w pełni symetrycznie zbudowany.
Jednakże bezpieczniej jest dostrzec asymetrię będącą właściwością „urody" budowy
ciała niż przeoczyć taką, która może przerodzić się w wadę. Pomocna w wykryciu

asymetrii jest obserwacja układu linii pionowych i poziomych. Wszystkie linie pozio

me w warunkach prawidłowych są równoległe do podłoża i względem siebie oraz
prostopadłe do pionu (szczegółowe badanie zgodnie z powyższą zasadą omówiłam
dalej).

Wiadomości dotyczących pełnego badania ortopedycznego należy szukać W: Ortopedia i rehabi

litacja; op. cit.; M. Weiss: Podstawowe zagadnienia rehabilitacji schorzeń narządu ruchu. Warszawa 1969,

AWF; K. Milanowska; Kinezyterapia. Warszawa 1970, PZWL; T. Żuk, A. Dziak: Propedeutyka ortopedii.

Warszawa 1970, PZWL; T. Żuk, A. Dziak, A. Gusta: Podstawy ortopedii i traumatologii. Warszawa 1972,

PZWL.

WARUNKI OBSERWACJI

Konieczne jest ciepłe, jasne pomieszczenie, najlepiej z naturalnym źródłem światła

z tyłu badającego, aby nie powstawały cienie sugerujące asymetrię..

WYPOSAŻENIE BADAJĄCEGO

Linijka z przytwierdzoną poziomnicą, umożliwiającą ścisłe określenie poziomu dowol
nie połączonych punktów, ekierka, pion (najlepiej ciemnego koloru, by odznaczał się
na tle skóry), papier i poduszka tuszowa lub z jakimś barwnikiem - d o plantokonturo-
grafii, dermatograf, taśma centymetrowa, kątomierz, inklinometr Wilesa. Badanie
ułatwia rama wielkości ok. 190 x 100 cm, kalibrowana ciemnym szpagatem w kształ
cie kwadratów rozpiętym co 10 cm (lub rama Haglunda), za którą ustawia się dziecko

tak, by linia pionowa na 50 centymetrze szerokości padała w równej odległości

między kostkami wewnętrznymi. Pewną namiastką ramy może być wykalibrowanie
w analogiczny sposób ściany, na tle której ustawia się dziecko.

WYMOGI STAWIANE BADANEMU

Badany, rozebrany, z odsłoniętymi talerzami biodrowymi poniżej kolców przednich

górnych, stoi swobodnie, luźno, w postawie nawykowej - habitualnej, równomiernie

obciążając równolegle ustawione stopy, ze wzrokiem skierowanym na wprost.
Wszelkimi środkami odwracającymi uwagę badanego od jego postawy (rozmowa,
kilka przysiadów lub innych ruchów, zainteresowanie przedmiotem znajdującym się

naprzeciw itp.) należy doprowadzić do pełnego rozluźnienia i przybrania przez dziec

ko właściwej mu, naturalnej postawy. Podkreślamy ważność uzyskania u dziecka
postawy habitualnej, gdyż jedynie w takich warunkach jesteśmy w stanie dostrzec
wadę w jej stadium początkowym, najlepszym odnośnie do możliwości skutecznej

ingerencji. Wszelkie napięcie mięśni zaciera rzeczywisty obraz wady, a jeżeli jest
wykonane umiejętnie, niweluje ją.

OGLĘDZINY OD PRZODU (ryc. 22)

1. W warunkach prawidłowych pion pokrywa się z guzowatością bródki, wcięciem

jarzmowym mostka i wyrostkiem mieczykowatym, kresą białą z pępkiem, środkiem
spojenia łonowego, przebiega w równej odległości między kłykciami przyśrodkowy

mi i kostkami wewnętrznymi. Wszelkie odchylenia od pionu notuje się, zapisując
w centymetrach ich wielkość (1).

2. Układ linii poziomych:

- Linia międzykostkowa - łącząca kostki wewnętrzne (2).

Ze względu na znaczną liczbę wad postawy wśród dzieci oraz fakt, że podstawowym środkiem

przeciwdziałania im jest zorganizowany ruch, każdy nauczyciel wf w szkole może stworzyć tzw. kącik

ortopedyczny z wyposażeniem jak wyżej.

triach wychwycenie ich jest ułatwione przez ustawienie dziecka na tle źródła światła

(np. na tle okna). Pomocna jest też obserwacja ułożenia rąk w stosunku do biodra
(odległość w centymetrach, ewentualnie zachodzenie) oraz wysokości kąta pacho

wego. Asymetria trójkątów talii jest wczesnym objawem bocznego skrzywienia krę
gosłupa.

B u d o w ę k l a t k i p i e r s i o w e j oceniamy, biorąc pod uwagę szerokość i symetrię

rozwoju obu jej połów, co można określić wymiernie taśmą centymetrową (odległość
od mostka do kręgosłupa na 2 - 3 poziomach), szerokość międzyżebrzy po obu stro
nach (często lepiej widoczną przy maksymalnym wdechu), kąt międzyżebrowy.

Zwraca się także uwagę na występowanie zniekształceń pod postacią klatki piersio
wej szewskiej, lejkowatej, beczkowatej czy bruzdy Harrissona

, jako pozostałości po

krzywicy.

Oś m e c h a n i c z n ą k o ń c z y n y dolnej (linia Mikulicza) ocenia się, obserwując

jej przebieg. W warunkach prawidłowych biegnie ona od połowy więzadła pachwi

nowego (połowa odległości między środkiem spojenia łonowego a kolcem biodro

wym przednim górnym), przez środek rzepki, stawu skokowego i rzutuje na drugi
palec.

OGLĘDZINY OD TYŁU (ryc. 23)

1. Pion. W warunkach prawidłowych pion spuszczony z C

(lub guzowatości potyli

cznej zewnętrznej) pada na wszystkie wyrostki kolczyste kręgów, szparę międzypo-
śladkową, przebiega w równej odległości między kłykciami przyśrodkowymi i kostka
mi wewnętrznymi. Wszelkie odchylenia od pionu notuje się, zapisując w centyme
trach ich wielkość (1).

2. Układ linii poziomych:

- Linia międzykostkowa - łącząca kostki wewnętrzne (2).
- Linia podkolanowa - łącząca zgięcia podkolanowe (3).
- Linia pośladkowa - pokrywająca się z fałdami pośladkowymi (4).
- Linia międzykrętarzowa - łącząca krętarze wielkie (5).
- Linia szczytu talerzy biodrowych (6).
- Układ łopatek (7).
O g l ę d z i n y ł o p a t e k dostarczają cennych informacji charakteryzujących o d

cinek piersiowy kręgosłupa oraz obręcz barkową. Oglądamy je „trójwymiarowo",
określając:

- Odległość, w centymetrach, od kręgosłupa (w przypadku bocznych skrzy

wień kręgosłupa także odległość od pionu) kąta górnego i dolnego łopatki.

- Wysokość, w centymetrach, obu kątów dolnych w stosunku do siebie (mierzy

się ją za pomocą linijki z poziomnicą, określając, że np. prawa łopatka położona jest
wyżej o 2 cm od lewej).

Bruzda Harrissona, inaczej „pas krzywiczy", jest to poziome wgłębienie żeber w miejscu odpowia

dającym przyczepowi przepony. Przyczyną jest wciąganie w wieku niemowlęcym patologicznie podatnych

żeber przez przyczepiającą się do nich przeponę - podstawowy mięsień oddechowy.

Ryc. 24. Badanie w skłonie: a - dziecka prawidłowo zbudowanego, b - pomiar wielkości garbu żebro

wego

głowę. Uwagę skupiamy na dwóch elementach: kręgosłupie oraz symetrii obrysów

prawej i lewej strony grzbietu. Próba ta pozwala skoncentrować się na określonym
odcinku kręgosłupa, stopniowo ukazującym się badającemu. W pozycji skłonu łat
wiej też dojrzeć wyrostki kolczyste kręgów piersiowych, dzięki ich bardziej poziome
mu (w stosunku do dachówkowatego - w pozycji stojącej) ułożeniu. Pozycja ta
pozwala także wcześniej wykryć asymetrię żeber - w odcinku piersiowym, lub mięśni
- w odcinku lędźwiowym, znamionującą rotację kręgosłupa, ten najgorzej rokujący
objaw skoliozy. Wielkość garbu żebrowego (mięśniowego) określa się w skłonie za

pomocą dwóch linijek.

W postawach wadliwych, a szczególnie w typach budowy

astenicznych, wiotkich, badanie w skłonie może nie wykazać skrzywienia uwida
czniającego się w pozycji stojącej. Przyczyną tego jest odciążenie kręgosłupa i napię
cie prostownika grzbietowego, zaangażowanego w wyproście tułowia. D l a t e g o
b a d a n i e w s k ł o n i e nie z a s t ę p u j e nam o b s e r w a c j i w p o z y c j i s p i o n i z o w a n e i .

Stopień utrwalenia wady bada się za pomocą próby korekcji czynnej i biernej.

OGLĘDZINY Z BOKU (ryc. 25)

W p o r ó w n a n i u z b e z w z g l ę d n ą w a r t o ś c i ą d i a g n o s t y c z n ą a s y m e t r i i t y p u
s k o l i o t y c z n e g o o c e n a o d c h y l e ń w p ł a s z c z y ź n i e s t r z a ł k o w e j m a c h a r a k t e r
w z g l ę d n y . Przyczyna tego tkwi w szerzej zakrojonych granicach fizjologicznej
zmienności osobniczej, jeśli brać pod uwagę zwłaszcza usytuowanie poszczególnych
elementów ciała w stosunku do pionu: układ stabilizacyjny stawów (skokowego
górnego, kolanowego, biodrowego), kąt nachylenia podstawy kości krzyżowej

Bardziej dokładne badanie bocznych skrzywień kręgosłupa podaję w rozdziale Skoliozy.

2. Pochylenie miednicy, mierzone inkli-

nometrem Wilesa

(ryc. 27) lub metodą H u c a

3. Wielkość i kształt lordozy lędźwiowej

oraz powłok brzusznych.

4. Wielkość i kształt kifozy piersiowej i

wysklepienia klatki piersiowej. Ponieważ w
większości przypadków kifozę piersiową zasła

niają łopatki, obserwator, by móc ją określić,
musi na chwilę przesunąć się nieco w tył

(obserwacja skośnie z tyłu).

5. Ustawienie barków.
6. Ustawienie głowy.

BADANIE ZAKRESU RUCHOMOŚCI W POSZCZEGÓLNYCH

OGNIWACH RUCHOMOŚCI KRĘGOSŁUPA

Uzupełnieniem opisanego badania jest określenie zakresu ruchomości w poszczególnych ogniwach.

W ruchomości kręgosłupa można wyodrębnić:

- ruchomość całkowitą użytkową,
- ruchomość całkowitą rzeczywistą,
- ruchomość odcinkową.

Ruchomość c a ł k o w i t a u ż y t k o w a

Większość naszych czynności życiowych charakteryzuje zgięcie kręgosłupa w przód, przy czym ruch

ten zachodzi nie tylko w stawach kręgosłupa, lecz także w stawach skokowych, kolanowych, biodrowych.
Wszelkie więc ograniczenie ruchomości w ich obrębie powoduje większe zaangażowanie w ruchu ogniw

pozostałych; ostateczny efekt zostaje osiągnięty jednakże dzięki różnemu udziałowi poszczególnych skła
dowych. Dlatego też charakteryzuje on ruchomość zsumowaną, wieloogniwową, którą nazwaliśmy użyt
kową. Przykładem takiej próby jest, stosowana przez wielu ortopedów i nauczycieli wf, ocena ruchomości
kręgosłupa wielkością skłonu w przód, tj. pomiarem odległości opuszki trzeciego palca od podłoża.
Najczęstszą przyczyną niedostawania palcami podłoża jest przykurcz mięśni kulszowo-goleniowych (wi
dać ich napięcie, a badany w czasie próby odczuwa bolesność w ich obrębie). Przy prawidłowej długości
wymienionej grupy mięśni palcami rąk można także dotknąć podłoża, wykonując pochylenie tułowia
o całkowicie usztywnionym kręgosłupie - wykonywany ruch to opad, a nie skłon, i zachodzi on w stawach
biodrowych, a nie w stawach kręgosłupa.

P. Wiles: Essentials of Orthopaedics. Londyn 1955.

Cyt. według J. Lesur: Manuel de Gymnastique medicale. Paryż 1956, Masson, s. 14.

Szersze omówienie tego zagadnienia można znaleźć, oprócz podręczników ortopedii, w pracy:

W. P. Beetham, H. F. Polley, Ch. H. Slocumb, W. F. Weaver: Physicalexamination ofthe joint. Filadelfia

Londyn 1965, Saunders C

Ruchomość całkowita rzeczywista

Dotyczy ona samego kręgosłupa i mierzona jest kilkoma sposobami. Najprostszymi wydają się być pomiar

taśmą centymetrową odległości od końca szpary między pośladkowej do C

- w wyproście, skłonie

w przód i skłonie w tył (taśma przylega do kręgosłupa) - i pomiar przy użyciu prostego przyrządu

Groszenkowa-Wolańskiego.

Można też ująć te pomiary wskaźnikiem gibkości kręgosłupa =-

2.100

według Wolańskiego.

Podkreślić należy nie zawsze rejestrowany fakt, że jak w innych stawach, tak i w kręgosłupie może

występować ograniczenie ruchomości w jednym kierunku, gdy w pozostałych jest ona nie zmieniona.
Sugerowałoby to mięśniowo- i więzadłowopochodne ograniczenie ruchu, przy zmianach kostnych bo
wiem dotyczyłoby ono wszystkich komponentów.

Ruchomość odcinkowa

W grupie omawianych wad najczęstszą przyczyną zmniejszonej ruchomości odcinkowej jest nadmierne

napięcie mięśni lub przykurcz mięśniowo-więzadłowy. Usztywnienie z powodu zmian strukturalnych
dotvczy zaawansowanych stadiów wad. Wizualnie ograniczenie ruchomości odcinkowej można stwier

dzić badaniem w skłonie (badany stoi bokiem do obserwatora). W warunkach prawidłowych kręgosłup
tworzy regularny łuk. W przypadku usztywnienia jakiegoś odcinka widoczny jest brak jego wygięcia
podczas skłonu. Pomocna może być również obserwacja zachowania się palców badającego ułożonych
wzdłuż miejsca przypuszczalnego usztywnienia kręgosłupa. Jeżeli ruch odbywa się w danym odcinku, to
zwarte w pozycji wyprostu kręgosłupa palce rozsuwają się podczas skłonu. Wymiernie ruchomość odcin

kową można określić za pomocą taśmy centymetrowej, porównując pomiar w wyproście i maksymalnym
zgięciu.

Pomiar dotyczący ruchomości odcinka lędźwiowego kręgosłupa znany jest jako test Schobera.

W pozycji stojącej wyprostowanej zaznacza się na plecach kreską wyrostek kolczysty kręgu L

, a następnie

odmierza się pionowo w górę 10 cm i zaznacza odległość drugą kreską. Badanemu poleca się wykonać
głęboki skłon w przód. W tej pozycji odmierza się ponownie odległość pomiędzy kreskami. W warunkach
prawidłowych odległość ta zwiększa się u dorosłych do ponad 14,5 cm, ruchomość odcinka lędźwiowego
wynosi więc co najmniej 4,5 cm.

Ruchomość odcinka piersiowego kręgosłupa określa się analogicznie, zaznaczając kreskami C

i 30 cm poniżej. Po wykonaniu głębokiego skłonu w przód w warunkach prawidłowych odległość ta

zwiększa się do 33 cm, tzn. ruchomość odcinka piersiowego wynosi 3 cm.

WYKRYWANIE W STAWACH PRZYKURCZÓW RZUTUJĄCYCH NA POSTAWĘ CIAŁA

Do najczęstszych przykurczów (poza kręgosłupem) rzutujących na postawę należą:

przykurcz stawu biodrowego, mięśni kulszowo-goleniowych i stawu barkowego.

Przy ku rcz z g i n a c z y s t a w u b i o d r o w e g o należy do najczęstszych i wywiera

jących największy wpływ na krzywizny kręgosłupa.

Powoduje on zwiększenie przo-

N. Wolański: Metody kontroli i normv rozwoju dzieci i młodzieży. Warszawa 1975, PZWL, s. 129.

Choroby narządu ruchu. Pod red. W. Briihla. Warszawa 1969, PZWL, s. 297.

Zdaję sobie sprawę, ze ze względu na budowę stawów kręgosłupa pomiar jego ruchomości

powinien być dokonywany w kątach lub radianach. Dla potrzeb klinicznych metoda pomiaru taśmą

centymetrową jest jednak wystarczająca, a ponadto dostępniejsza i prostsza.

Wykrywanie przykurczów podaję na podstawie pracy: Ortopedia i rehabilitacja, s. 329-350.

Należy zdawać sobie sprawę, że mimo nazwy przykurcz dotyczy nie tylko tkanki mięśniowej, lecz

także - a często i głównie - łącznej.

Ryc. 28. Zmiany układu ciata w wyniku

orzykurczu zginaczy stawu biodrowego.

dopochylenia miednicy i lordozy lędźwiowej, a
także ugięcie w stawach kolanowych (ryc. 28).
Wykrywa się go testem Thomasa. W pozycji

leżenia tyłem, przy maksymalnym zgięciu w

jednym stawie biodrowym, noga w drugim sta

wie unosi się nad płaszczyzną podparcia. Kąt,

jaki tworzy oś uda z powierzchnią, na której

leży badany, określa wielkość kąta przykurczu.
Pomocna również może być próba Langego,
która polega na ustąpieniu nadmiernej lordozy

w odcinku lędźwiowym pod wpływem unie
sienia wyprostowanej nogi do kąta 30°. Jest to
wynikiem pociągania guza kulszowego w dół
oraz zbliżenia dolnego przyczepu mięśnia
biodrowo-lędźwiowego, co z kolei zmniejsza
przodopochylenie miednicy.

P r z y k u r c z m i ę ś n i k u l s z o w o - g o l e -

n i o w y c h wykrywa się za pomocą obserwacji

zakresu ruchów zgięcia w stawie biodrowym.

Badany, leżąc na plecach, jest w stanie unieść

wyprostowaną nogę tylko do pewnego

(mniejszego niż fizjologiczny) poziomu, gdyż

na dalszy wznos nie pozwalają skrócone mięś
nie. Jednocześnie odczuwa silne napięcie
mięśni, a nawet bolesność, które ustępują po

zgięciu w stawie kolanowym (zbliżenie dolne
go przyczepu mięśni). Podobną próbę stanowi
opad tułowia w przód.

P r z y k u r c z b a r k ó w występuje często w

oostaci ukrytej, którą można wykryć za pomocą

następującej próby: Dziecko siada skulnie, plecami przywierając do ściany (stabiliza

cja odcinka lędźwiowego), i wznosi ramiona w górę. Jeżeli nie jest w stanie dotknąć
płaszczyzny ściany, kąt zawarty między ramionami i ścianą określa stopień przykur
czu. W pozycji stojącej ruch pełnego wznosu ramion umożliwia kompensacyjne
wygięcie w odcinku lędźwiowym (ryc. 29).

Wyniki omówionych badań dla grupy dzieci można zestawić w tabeli (wzór

takiego zestawienia podaje W. Dega, tab. 3). Stanowić ona będzie wtedy ogólną

wytyczną proporcji i ćwiczeń niezbędnych w danym zespole.

Na przeprowadzenie omówionymi metodami, mimo ich prostoty i dostępności,

pełnego badania u wszystkich dzieci w klasie, nauczyciel wf nie zawsze może znaleźć
czas. Dlatego ważne jest, by zdawał sobie sprawę z wartości rozpoznawczej i stopnia
zagrożenia dziecka określoną, wykrytą wadą. Stwierdzenie wygięcia kręgosłupa
w odcinku piersiowym o takie same 30° na przykład, zależnie od tego, w jakiej
zachodzi płaszczyźnie, strzałkowej czy czołowej, ma zupełnie inne rokowanie. O ile

Ryc. 29. Schemat przykurczenia barków.

Wpływ uniesienia ramion do pionu na po
stawę

w płaszczyźnie strzałkowej hiperkifoza ta (jeżeli nie występuje na tle chorobowym)
nie zagraża poważniej dziecku i poddaje się korekcji, o tyle w płaszczyźnie czołowej

skolioza ta może, postępując, doprowadzić do garbu żebrowego i znacznego ka

lectwa.

Tabela 3

Nazwisko

Głow

Bark

Klatk

a piersiow

Hiperkifoz

Skolioz

Hiperlordoz

Miednic

Brzuc

Przykur

czenia

Kolan

a koślaw

Kolan

a szpotaw

Stop

y końsko-koślaw

Inn

Uwagi

Nazwisko

Głow

Bark

Klatk

a piersiow

Hiperkifoz

Skolioz

Hiperlordoz

Miednic

Brzuc

Bark

Plec

Lędźwi

Biodr

Kolan

a koślaw

Kolan

a szpotaw

Stop

y końsko-koślaw

Inn

Uwagi

+ +

Unikać ćwiczeń

w rozkroku.

Koślawość kolan

Pod kątem wczesnego wykrycia skolioz warto przeprowadzić chociażby skrócone

oględziny ortopedyczne w sposób następujący: ustawić dzieci tyłem do siebie,
w szeregu, na tle źródła światła, np. okien w sali gimnastycznej; wybrać te, u których
stwierdza się asymetrię trójkątów talii, i badać je w skłonie. Uczniów z wykrytymi
w ten sposób postawami skoliotycznymi, a zwłaszcza skoliozami z zaczynającym
się tworzyć garbem żebrowym, należy odesłać do lekarza szkolnego lub ortopedy

rejonowego.

INNE METODY BADANIA POSTAWY

Do dostępnych obiektywnych metod badania postawy należy f o t o g r a f i a . Zaletą
metody jest możność uchwycenia postawy habitualnej. Dla uwidocznienia na zdjęciu
krzywizn fizjologicznych badanemu przymocowuje się z boku do skóry patyczki
0 określonej długości. Celowe jest zaznaczenie wymienionych uprzednio punktów
kostnych, zwłaszcza wyrostków kolczystych kręgosłupa, kątów dolnych łopatek
1 kolców biodrowych przednich górnych, barwnikiem lub dermatografem, dla łatwiej
szego opracowania zdjęcia. Najdoskonalszą w tej chwili metodą fotograficzną,
w której zdjęcie, dzięki systemowi luster, wykonywane jest jednocześnie z przodu,
boku, z tyłu i góry, jest metoda fotometryczna z Yale.

W celu uwidocznienia zmian w układzie kostnym wykorzystuje się

rentgenografię. W świetle ostatnich zarządzeń możliwości wykonywania zdjęć
zostały - ze względów zdrowotnych - znacznie ograniczone; zleca się je prawie
wyłącznie w chorobie Scheuermanna i bocznych skrzywieniach kręgosłupa.

W literaturze polskiej metodę tę omawia W. Dega, za Ch. W. Goffem, w książce: Ortopedia i reha

bilitacja, op. cit., s. 339-340.

Obiektywnymi metodami rejestrującymi zmiany w układzie mięśniowym są:

e l e k t r o m i o g r a f i a , t o n o m e t r i a , c h r o n a k s j o m e t r i a i d y n a m o m e t r i a .

Dla na

uczycieli wt w większości przypadków są one niedostępne ze względu na brak
aparatury.

Chcąc w jakimś chociaż stopniu zobiektywizować ocenę siły i wytrzymałości

podstawowych grup mięśni antygrawitacyjnych, zastosowano szereg prób - testów
- charakteryzujących je.

PRÓBA SIŁOWEJ WYTRZYMAŁOŚCI PODSTAWOWYCH ZESPOŁÓW MIĘŚNI ANTYGRAWI

TACYJNYCH

Ocena p r o s t o w n i k ó w grzbietu i stawu biodrowego

(ryc. 30)

Badany leży przodem na stole lub skrzyni po kolce biodrowe przednie górne; nogi są
ustabilizowane, tułów znajduje się poza płaszczyzną podparcia, ręce opierają się

o krzesło stojące przy stole. Na sygnał podany przez instruktora i zarejestrowany na

stoperze dziecko odrywa ręce od krzesła (ra
miona - w skurczu pionowym lub wyprosto
wane w przedłużeniu tułowia) i utrzymuje tu
łów, napięciem mięśni w przedłużeniu pła
szczyzny podparcia, w pozycji prawidłowej.

Koniec próby (rejestracja czasu) następuje

wtedy, gdy dziecko nie potrafi już utrzymać

„ _ .. . . . prawidłowo ciężaru swego tułowia.

Ryc. 30. Ocena siłowej wytrzymałości . .• - .

mięśni grzbietu Jeżeli dziecko jest już odpowiednio

wzmocnione, można stosować opór w postaci

obciążenia głowy (ciężarek przyczepiony do czapeczki z pasków) lub bezpośrednio
do tułowia (ciężarek umiejscowiony między łopatkami). Czas wytrzymania określa
siłową wytrzymałość mięśni. Decydując się na któryś z tych sposobów, w następnych
badaniach należy przestrzegać analogicznych warunków techniki przeprowadzania
badania.

Ocena zginaczy stawu biodrowego i mięśni brzucha (ryc. 31)

Badany leży tyłem, po fałdy pośladkowe, na stole lub skrzyni; kolana ma ugięte, stopy
ustawione na krześle, ramiona wzdłuż tułowia. Na sygnał zarejestrowany na stoperze

dziecko odrywa stopy i prostuje nogi w przedłużeniu płaszczyzny podparcia. Próbę

Zwięzłe omówienie tych metod znajduje się w książce T. Żuka i A. Dziaka: Propedeutyka ortopedii.

Warszawa 1970. PZWL, s. 270-273.

Próby stosowane w Stołecznym Centrum Rehabilitacji na oddziale skolioz przedstawia St. Ma-

joch: Testy sprawności fizycznej. Warszawa 1972 Druk wewnętrzny.

Zgodnie z poglądem przedstawionym w rozdziale Podstawy fizjologiczne zdaję sobie sprawę, ze

w opisywanych próbach uczestniczą nie tylko wymienione w tytule mięśnie, jednakże ich rola w danej

czynności ruchowej ma charakter dominujący.

5 6

należy zakończyć (rejestracja czasu), gdy
dziecko zaczyna obniżać nogi.

Jeżeli dziecko jest już odpowiednio

wzmocnione, stosuje się obciążenie, np. x kg
zawieszonych w uszytym woreczku płócien

nym na wysokości stawu kolanowego.

Mięśnie brzucha ocenia się również - za

pomocą liczby przejść z leżenia do siadu, ze

stabilizacją nóg w warunkach pełnej korekcji

postawy. Innym sposobem jest określenie cza

su wytrzymania opadu w tył pod kątem 45° ze
stabilizacją nóg.

Ocena p r o s t o w n i k ó w stawu biodrowe
go i mięśni grzbietu odcinka l ę d ź w i o w e
go (ryc. 32)

Badany leży na stole lub skrzyni przodem po

kolce biodrowe przednie górne, nogi ma opu
szczone, ramiona wzdłuż tułowia. Na sygnał

(rejestracja czasu) unosi obie nogi do poziomu

płaszczyzny podparcia i utrzymuje je w tej po

zycji. Próbę należy zakończyć (rejestracja cza
su), gdy dziecko zaczyna obniżać nogi. Obcią
żenie stosuje się jak w próbie zginaczy stawu

biodrowego.

Podkreślam, że przytoczone wyżej pró

by, obiektywizujące w pewnym stopniu ocenę
wytrzymałości niektórych zespołów mięśni an-
tygrawitacyjnych, są dalekie od doskonałości.

Różne proporcje ciała, ciężar segmentów, ich

długość („dźwignie") powodują, że uzyskiwa

ne dane są właściwie międzyosobniczo niepo
równywalne. Natomiast wyniki okresowo po

wtarzanych prób u tego samego osobnika mo
żna traktować jako pewien wskaźnik orientują
cy w wytrzymałości wymienionych grup mięś

niowych. Z psychologicznego punktu widze
nia poprawa uzyskiwanych rezultatów przybli

ża jakby i, część po części, urzeczywistnia reali
zację celu ostatecznego, jakim jest wyrobienie

nawyku prawidłowej postawy.

Ryc. 31. Ocena sitowej wytrzymałości
zginaczy stawu biodrowego i mięśni

brzucha

Ryc. 32. Ocena siłowej wytrzymałości pro

stowników stawu biodrowego i mięśni
grzbietu odcinka lędźwiowego

IV. TRÓJTOROWOŚĆ n/TETOD KOREKCJI ODCHYLEŃ

Postawa jest nawykiem ruchowym kształtującym się na określonym pod

łożu morfologicznym i funkcjonalnym oraz z w i ą z a n y m z codzienną działal

nością danego osobnika.

B ł ę d y c z y w a d y p o s t a w y z n a j d u j ą w i ę c s w e ź r ó d ł o w sferze f i z j o l o

g i c z n e j , m o r f o l o g i c z n e j bądź ś r o d o w i s k o w e j , tj. niekorzystnym układzie w a
runków środowiska zewnętrznego, w których przebiega działalność osobnika. Istotą
z a b u r z e ń w s f e r z e f i z j o l o g i c z n e j jest n a w y k n i e p r a w i d ł o w e j p o s t a w y . Dla
dziecka z wadą postawy nawykowa postawa nieprawidłowa jest czymś zwykłym,

naturalnym, nie wymagającym wysiłku (przyjmowanym podświadomie). Natomiast
postawa skorygowana jest czymś obcym, sztucznym, związanym często ze znacznym

wysiłkiem - nie tylko mięśniowym, lecz i psychicznym. Odpowiednio ważna i przeko

nywająca musi więc być podsunięta dziecku motywacja postępowania, by zechciało
ono wziąć czynny udział w reedukacji posturalnej.

Równolegle do omówionych zmian w nawyku postawy występują za bu rżenia

d o t y c z ą c e sfery m o r f o l o g i c z n e j . Polegają one najczęściej na w y s t ę p o w a n i u
d y s t o n i i mięśni z e s p o ł ó w w s p ó ł d z i a ł a j ą c y c h lub symetrycznych, na rozciąg
nięciu i nadmiernym napięciu pewnych grup więzadeł oraz części torebek stawo
wych, a wreszcie na nierównomiernie rozłożonych siłach nacisku i pociągania
w zakresie układu kostnego kręgosłupa (prawo Delpecha-Wolffa).

Stopień występowania tych zmian jest ściśle uzależniony od zaawansowania

wady. Jeżeli pierwotne zaburzenie dotyczy nawyku, to - używając obrazowego
określenia - jest to jakby kolejne przekraczanie barier: nawyku, mięśniowej (stabiliza
tory czynne), więzadłowo-torebkowej (stabilizatory bierne) i kostnej. Na przykład
dziecko z jakichś powodów (osłabienie chorobą, nie wyrównana krótkowzroczność)
zaczyna się garbić. Osłabieniu i rozciągnięciu ulegają pewne grupy mięśni, stwarzając
tym warunki do nadmiernego napięcia bądź przykurczu mięśni przeciwstawnych.

Czynny charakter stabilizacji ustępuje miejsca biernemu. Gdy na skutek długotrwałej

dystonii mięśniowej także więzadła ulegną rozciągnięciu, znaczna część odpowie
dzialności za utrzymanie postawy przeniesiona zostaje na elementy kostne stawów.

Wzrost kości odbywa się w warunkach nieprawidłowych, co nie pozostaje bez
wpływu na prawidłowość ich ukształtowania. Zmiany funkcjonalne przekształcają się
w strukturalne. W wadach postawy w płaszczyźnie strzałkowej rzadko kiedy dochodzi
do ostatecznego stadium zaawansowania. Poprzednie stadia w wystarczającym jed

nak stopniu upośledzają działanie podstawowych układów, stwarzają warunki do

zmian przeciążeniowych i zniekształcających, by stwierdzić konieczność przeciw
działania im.

W a r u n k i ś r o d o w i s k a z e w n ę t r z n e g o , w j a k i c h p r z e b y w a d z i e c k o , mają

z n a c z n y w p ł y w na j e g o p o s t a w ę . W tej sferze wszystko zależy od świadomości

i aktywności organizatorów tego środowiska, a więc rodziców i nauczycieli. Uświa

domienie rodzicom dziecka, jego środowisku szkolnemu pełni odpowiedzialności,

jaka na nich spoczywa, stanowi podwalinę całej działalności wychowawczo-

-społecznej w tej dziedzinie. Na wyrównywanie czynnika wrodzonego czy patologi

cznego mamy znacznie mniejszy w p ł y w niż na organizację właściwych warunków
środowiskowych. Rzecz w tym, by tę możliwość w pełni wykorzystać.

O m ó w i o n e tu czynniki, a w i ę c morfologiczny, fizjologiczny i ś r o d o w i 

skowy, muszą być równolegle uwzględniane w doborze metod postępo
wania korekcyjnego. Cóż bowiem z wyrównania warunków morfologicznych,

jeżeli wykorzystaniu ich przeszkadza utrwalony, nie wygaszony nawyk nieprawidło

wej postawy i niekorzystne warunki środowiska zewnętrznego. I odwrotnie: nierealne
jest żądanie od dziecka utrzymywania prawidłowej postawy, gdy nie ma ku temu
odpowiedniego podłoża morfologicznego.

KSZTAŁTOWANIE N A W Y K U P R A W I D Ł O W E J P O S T A W Y - R E E D U K A C J A
P O S T U R A L N A

Jak już wspomniałam uprzednio, dziecko z wadliwą postawą nie uświadamia sobie
tego stanu- Ponieważ w większości przypadków omawiane wady są pochodzenia

statycznego i wynikają z adaptacji do pozycji stojącej, dziecko nie odczuwa żadnej

boiesności z tym związanej, a w pozycji, do której się przyzwyczaiło, czuje się dobrze
i naturalnie. Wszelka próba korekcji wydaje się mu anormalną.

Fazy reedukacji posturalnej

P i e r w s z a faza reedukacji posturalnej musi polegać na uświadomieniu dziecku

jego d e f e k t u . Mam tu na rrwśii nie tylko ujawnienie uczniowi poszczególnych

nieprawidłowości postawy dla niego charakterystycznych, lecz także możliwych
negatywnych konsekwencji w przypadku pozostawienia sprawy własnemu biegowi.
Przekonanie o tym dziecka jest sprawą najważniejszą, kształtuje bowiem jego świa

domy, a co za tym idzie - aktywny, stosunek do procesu korekcyjnego. Wszystkie

Dokładne postępowanie omówiłam oddzielnie, dla każdej wady.

5 9

postacie terapii ruchowej cechuje niezbędność aktywnego udziału pacjenta w lecze
niu. Ma to miejsce także w gimnastyce korekcyjnej. Słusznie więc powiedział

M. Demel, że „gimnastyka korekcyjna to ćwiczenie nie tylko postaw fizycznych, lecz

także, a często głównie, psychicznych i moralnych".

Proces korygowania jest przeważnie długotrwały. Motywacja czynnego udziału

musi być stale i umiejętnie podtrzymywana, dobierana, zależnie od indywidualności
dziecka, potrzeb i zainteresowań jego wieku, zgodnie z wiedzą z zakresu psychologii
wychowawczej i rozwojowej.

Drugą fazą reedukacji posturalnej jest umiejętność skorygowania wady po

przez przyswojenie korekcji lokalnych, a następnie globalnych. W świetle

znajomości praw kształtowania się nawyku ruchowego - w tym przypadku jest to

nowy nawyk ruchowy - zadanie jest bardzo trudne. Trzeba przecież rozbić i wygasić
dotychczas istniejący nieprawidłowy nawyk, którego podstawą jest wadliwe często
podłoże morfologiczne. Dopiero w wyniku zróżnicowania pojąć, „co dobre, a co złe"
w postawie, dochodzi do wytworzenia nawyku prawidłowego.

Trzecią fazę charakteryzuje wyrabianie w y t r z y m a ł o ś c i posturalnej, tj.

zdolności do długotrwałego utrzymywania skorygowanej postawy.

Czwartą fazę stanowi utrwalanie prawidłowej postawy w najrozmaitszych

warunkach zbliżonych do życia codziennego automatycznie, tj. bez udziału
ciągłej kontroli świadomości.

Treść omówionych etapów można zawrzeć w słowach: wiedzieć - chcieć -

czuć - umieć.

Uświadomienie defektu i opanowanie korekcji posturalnych

za pomocą kontroli wzroku oraz czuciem proprioceptywnym

Jest to zadanie dość trudne ze względu na wadliwą propriorecepcję. Dlatego też
szeroko wykorzystywana jest m e t o d a k o n t r o l i w z r o k o w e j w t z w . a u t o k o r e k c j i
w i z u a l n e j p r z e d l u s t r e m . Lustro „łamane", ze skrzydłami bocznymi, z wyrysowa

nym na nim układem pomocniczych linii poziomych i pionu umożliwia łatwiejszą
korekcję poszczególnych elementów ciała. Należy dziecko nauczyć systematycznej
kontroli ustawienia - kolejno: kończyn dolnych, miednicy, brzucha, klatki piersiowej,
barków i łopatek, głowy. Przeprowadza się to w różnych pozycjach wyjściowych, od

łatwiejszych do trudniejszych (w każdej wadzie inaczej), zwykle od niskich do wyso
kich, w pozycji roboczej przy stole, pozycji stojącej. Prowadzący może dziecku pomóc
w autokorekcji np. dotknięciem miejsca wadliwie „poprawionego". Stosuje się rów

nież - j a k o płaszczyzny odniesienia, przy których umieszcza się dziecko - płaszczyznę
poziomą, podłogę, ścianę, drabinkę (tzw. test ścienny), laskę Picgua itp.

M. Demel: Pozabiologiczne aspekty postawy ciała człowieka. W: Z zagadnień gimnastyki korek

tywnej. Warszawa 1962, Sport i Turystyka, s. 45.

S. Kozłowski: Fizjologia wysiłków fizycznych. Warszawa 1970, PZWL, s. 25.

Od chwili opanowania umiejętności poprawienia postawy metodami kontroli

wzrokowej stosuje się korekcję czuciem proprioceptywnym. W pierwszym okresie
polega to na skorygowaniu postawy przed lustrem, wytrzymaniu jej, jakby z uświado
mieniem sobie położenia wszystkich części ciała. Następnie poleca się dziecku zam
knąć oczy i, bez zmiany pozycji, uprzytomnić sobie jeszcze raz swój układ ciała. Potem
dziecko z zamkniętymi oczyma wykonuje kilka luźnych ruchów tułowiem i koryguje
swoją postawę tylko czuciem proprioceptywnym. Wreszcie otwiera oczy i sprawdza
w lustrze prawidłowość dokonania korekcji.

W większym zespole, np. klasowym, taka forma autokorekcji wizualnej nie

zawsze jest dostępna. Można ją zastosować jako jedną ze stacji treningu o b w o d o w e
go. Przy tradycyjnej metodzie prowadzenia zajęć zastępuje się ją korekcją dokonywa

ną przez instruktora, współćwiczącego, współćwiczących.

K o r e k c j e l o k a l n e polegają na poprawieniu układu poszczególnych segmen

tów, np. miednicy lub barków. Pozycje wyjściowe dobiera się według zasady: „od
łatwego do trudnego". Niżej podajemy zestaw przykładowych korekcji lokalnych
dotyczących ściągnięcia wysuniętych do przodu barków

(w różnych pozycjach

wyjściowych, warunkujących stopień trudności dokonania korekcji):

P. w .

leżąc tyłem ściągnięcie barków w tył: przywarcie ich do podłogi - kon

trolę ułatwia płaszczyzna podłogi, ruch barków jest zgodny z działaniem siły ciężkoś
ci, która stabilizuje w pewnym stopniu miednicę i odcinek lędźwiowy kręgosłupa.

P. w. siedząc przy drabince z ramionami w skurczu pionowym ściągnięcie

barków w tył i w dół.

P. w. jak wyżej, przy lasce Picqua.
P. w. siedząc bez oparcia, ćwiczenie jak wyżej.
P. w. siedząc bez oparcia, ramiona wzniesione w przód do poziomu, ściągnię

cie barków w tył i w dół.

P. w. jak wyżej, lecz w pozycji stojącej, ćwiczenie jak wyżej.

Należy podkreślić, że w gimnastyce korekcyjnej nie ma układów stereotypo

wych. Każde dziecko jest inne, ma inną wadę i inaczej reaguje. Dlatego też doboru
i kolejności stosowania poszczególnych korekcji lokalnych w określonych pozycjach
należy dokonywać indywidualnie. i

K o r e k c j e g l o b a l n e prowadzone są początkowo drogą następczego łączenia

korekcji lokalnych, później - drogą ich jednoczesnego łączenia. Ostateczną formą jest

utrudnienie ich utrzymania różnego rodzaju ruchami, wreszcie przemieszczaniem się,

a więc warunkami zbliżonymi do tych czynności, jakie dziecko wykonuje w swym
codziennym życiu. Dla trzeciej i czwartej fazy reedukacji posturalnej - wytrzymałości

posturalnej i automatyzacji - niezbędny jest już prawidłowy podkład morfologiczny:

wystarczająca ruchomość stawowa i zabezpieczenie jej odpowiednim napięciem i siłą
mięśni charakteryzujących się właściwymi długościami. Ta wytrzymałość kształtuje
się na tym etapie nie tylko przez stosowanie ćwiczeń wybiórczych, analitycznych, lecz

W pracy tej przy opisie ćwiczeń posłużyłam się głównie mianownictwem zawartym w pod

ręczniku L. Mazurka: Gimnastyka podstawowa - słownictwo - systematyka. Warszawa 1971, Sport

i Turystyka.

P.w. - skrót oznaczający pozycję wyjściową w ćwiczeniu.

głównie syntetycznych, wielostronnych, o narastającym stopniu trudności. Pełne
zastosowanie znajdują tu gry i zabawy oraz sporty uzupełniające. Stwarzają one

warunki do przeniesienia uwagi, a co za tym idzie - do automatyzacji nawyku.

Rola zwiększania ruchomości stawowej i wzmacniania mięśni

w procesie reedukacji posturalnej

Możność skorygowania postawy uzależniona jest w dużej mierze od ruchomości

stawowej. Wydawać by się mogło, że dla osobników charakteryzujących się dużą
giętkością jest to sprawa prosta. Praktyka dostarcza doświadczeń przeciwnych:
dziecko „giętkie" na polecenie skorygowania postawy przybiera postawę częstokroć
bardziej wadliwą od nawykowej. Pozycje hiperkorekcyjne dają efekt inwersji

, wyro

bienie sobie zaś w takich przypadkach „czucia" prawidłowej postawy jest utrudnione

ze względu na zbyt duży łączny zakres ruchu. Stosowanie w reedukacji posturalnej
ćwiczeń rozciągających, hiperkorekcyjnych jest więc dla tych przypadków przeciw
wskazane. Wcześnie stosuje się wzmacnianie w pozycjach zapewniających utrzyma

nie wstępnej korekcji.

W przypadkach z ograniczeniem ruchomości natomiast warunkiem dokonania

korekcji postawy jest przywrócenie tej ruchomości. Bardzo często spotykanym
w gimnastyce korekcyjnej błędem jest zbyt wczesne wzmacnianie wybranych zespo
łów mięśniowych, zanim jeszcze dziecko opanuje umiejętność korygowania swych
błędów. Konsekwencją tego są silne mięśnie (co można stwierdzić testami, bądź
dynamometrem), stabilizujące jednakże konstrukcję wadliwą - z nieprawidłowym

układem segmentów. Częściowym zabezpieczeniem przed taką niekorzystną możli
wością jest rygorystyczne przestrzeganie zasady:

przed wzmacnianiem - pełna korekcja wszystkich składowych posta

wy, w czasie wykonywania ćwiczenia - wielkość oporu uzależniona od
zdolności utrzymania postawy skorygowanej.

K O R E K C J A O D C H Y L E Ń W S F E R Z E M O R F O L O G I C Z N E J

Konieczność lokalizacji działania korekcyjnego, wypływająca z określonego umiej

scowienia wady, zmusza nas do stosowania zarówno pozycji, jak i ćwiczeń wybiór
czych. Jak już wielokrotnie podkreślałam, określenie: „wybiórcze" traktować należy
dość swobodnie, ponieważ wszystkie ćwiczenia angażują wiele mięśni, tworzących
zespoły lub łańcuchy kinematyczne.

Inwersja w tym przypadku oznacza odwrócenie kierunku wygięcia krzywizny.

Pozycje

POZYCJE WYJŚCIOWE I ĆWICZEBNE

Właściwy dobór pozycji wyjściowych i ćwiczebnych, zapewnienie ich prawid
łowości - w znacznej mierze determinują wartość stosowanego ćwiczenia. Różne

bowiem mogą być kryteria klasyfikacji (grupowania) pozycji wyjściowych i ćwiczeb
nych, zależne jest to od celu, jaki się zakłada. W gimnastyce korekcyjnej najważniejsze
wydają się być lokalizacja i odciążenie.

POZYCJE STABILIZUJĄCE ODCINKI SĄSIEDNIE W STOSUNKU DO ĆWICZONEGO

I LOKALIZUJĄCE ĆWICZENIE W OKREŚLONYM ODCINKU KRĘGOSŁUPA

Zgodnie z działaniem kompensacji, opartej na tendencji ustroju do pracy kosztem

najmniejszego wysiłku, wszelki ruch w jednym odcinku kręgosłupa powoduje odpo
wiednie zmiany w odcinkach sąsiednich. W warunkach pozycji spionizowanej zasad
niczą determinantą tych zmian jest działanie siły ciężkości, powodujące przesunięcie

segmentów, tak by rzut ogólnego środka ciężkości padał na płaszczyznę podparcia.

C h c ą c o d d z i a ł y w a ć n a o d c i n e k s z c z e g ó l n i e d o t k n i ę t y w a d ą ( n p . z m i a

ny p i e r w o t n e ) , n a l e ż y - z g o d n i e z p o w y ż s z y m - u s t a l i ć j e d e n z p r z y c z e p ó w
m i ę ś n i a , bądź o d c i n k i sąsiednie, w p o z y c j i k o r e k c j i l u b h i p e r k o r e k c j i . Aby
uzyskać na przykład zwiększenie ruchomości odcinka piersiowego w przypadku
usztywnionej w odcinku środkowym hiperkifozy, należy ustabilizować odcinek lędź
wiowy (najczęściej poprzez stabilizację miednicy w odpowiednim położeniu) oraz
odcinek piersiowy górny i szyjny (najczęściej przez ustawienie obręczy barkowej

i głowy). Ustalenie uzyskuje się więc odpowiednią pozycją, w której stabilizatorem

jest ciężar ciała lub granica ruchomości stawów. Można je również osiągać przy

użyciu przyboru, np. piłki lekarskiej, pasa stabilizacyjnego, bądź też przy pomocy
instruktora lub współćwiczącego. Rozciągnięcie przykurczu mięśnia wymaga z kolei
ustalenia jednego z jego przyczepów; w przypadku przykurczu mięśnia biodrowo-lę-
dźwiowego na przykład ustala się najczęściej miednicę, w przypadku mięśnia piersio
wego wielkiego - obręcz barkową.

Zlokalizowanie działania na kręgosłup opiera się na tzw. z a s a d z i e s t e r o w a

nia. W Polsce została ona rozpropagowana przez G. Wejsfloga, w Z S R R - przez

A. D. Rubcową. W celu ułatwienia zapamiętania zasady, według której odbywa się
sterowanie, można zastosować następujące stwierdzenie: o d c i n e k k r ę g o s ł u p a

p r z y l e g ł y d o p a s a s t e r u j ą c e g o m a t e n d e n c j ę d o u s t a w i e n i a się p r o s t o p a d

ł e g o w s t o s u n k u do n i e g o . Ta uproszczona reguła ma wiele wyjątków, jednakże
w większości przypadków pozwala trafnie przewidzieć kierunek zmian zachodzących
w obrębie krzywizny. Dwiema zasadniczymi jej determinantami są:

- tzw. uwarunkowanie oddolne, tj. konieczność rzutowania ogólnego środka

ciężkości ciała na podstawę,

Przez pozycję ćwiczebną rozumiem pozycję przyjmowaną w trakcie wykonywania ćwiczenia, co

ma szczególne znaczenie w ćwiczeniach o charakterze statycznym.

- tzw. uwarunkowanie odgórne, tj. dążność ustawienia się górnego odcinka

tułowia tak, by linia oczu przebiegała poziomo (prawo ortoskopii), rzutuje to bowiem

na system zarządzania równowagą i propriorecepcją.

Termin: „sterowanie" spopularyzował się i rozszerzył poza oddziaływanie na

kręgosłup. W praktyce używany jest również na przykład dla określania uruchamiania
dolnego czy górnego przyczepu mięśnia prostego brzucha przy ustalonym przyczepie
drugim. Przez s t e r o w a n i e o d g ó r n e rozumie się uruchamianie tułowia przy unieru
chomionych kończynach dolnych, przez s t e r o w a nie o d d o l n e -uruchamianie koń
czyn dolnych przy ustabilizowanym tułowiu. Sterowanie odgórne polega na oddzia
ływaniu na kręgpsłup poprzez odpowiednie ustawienie obręczy barkowej (kończyn
górnych) i głowy, sterowanie oddolne - na takim działaniu poprzez miednicę
i kończyny dolne.

W p ł a s z c z y ź n i e c z o ł o w e j efektem sterowania, zarówno odgórnego, jak

i oddolnego, są różnego rodzaju boczne wygięcia kręgosłupa; zasady sterowania
w tej płaszczyźnie są podstawą doboru ćwiczeń asymetrycznych w skoliozach.

W p ł a s z c z y ź n i e s t r z a ł k o w e j efekt wygięcia spowodowanego sterowaniem

odgórnym bądź oddolnym nakłada się na kształt krzywizn fizjologicznych kręgosłupa,
zwiększając je lub zmniejszając. Typy schematyczne sterowania ilustruje załączona
tabela.

Oddziaływanie na kręgosłup za pomocą odpowiednich pozycji ćwiczebnych

zaproponował w r. 1906 R. Klapp, kładąc w ten sposób podwaliny nowej wówczas

metody leczenia skolioz. Metoda jego rozpowszechniła się szybko, w wielu krajach

znajdując swoich zwolenników, jak W. Ń. Moszkow, A. D. Rubcowa, A. Burger-

-Wagner, L. Charriere i J. Roy, którzy wprowadzali do niej modyfikacje. Kontynuato

rem metody jest syn Rudolfa, B. Klapp, którego praca Das Klapp'sche Kriechverfahren
doczekała się do 1969 r. siedmiu wydań.

Oto podstawowe założenia metody Klappa:
1. Każda pozycja ciała zapewniająca układ kręgosłupa równoległy do podłoża eliminuje szkodliwe

działanie siły ciężkości na krzywizny kręgosłupa

2. W pozycji na czworakach (klęk podparty) znacznie łatwiej jest oddziaływać na kręgosłup również

w płaszczyźnie czołowej - na skutek odciążenia kręgosłupa i rozluźnienia mięśni grzbietu.

3. W jeszcze większym stopniu występuje ta możliwość w odcinkach poddanych lordozowaniu.
4. Pozycja na czworakach sprzyja właściwemu układowi i funkcji klatki piersiowej (często,

w przypadku wad postawy, zdeformowanej) oraz zawartych w niej uciśniętych narządów.

5. W pozycjach lordozujących istnieje określona zależność między stopniem nachylenia kręgosłupa

w stosunku do podłoża (w pozycji klęku) a lokalizacją szczytu wygięcia lordotycznego.

W tych pozycjach, odpowiadających szczytowi wygięcia lordotycznego, dokonuje się najskutecznej

korekcja w płaszczyźnie czołowej.

6. W pozycjach kifozujących istnieje określona zależność między stopniem nachylenia kręgosłupa

w stosunku do podłoża w klęku a umiejscowieniem szczytu wygięcia kifotycznego.

Pozycje zapewniające tę lokalizację stanowią punkt wyjścia do niwelowania różnic ukształtowania

żeber na określonym poziomie kręgosłupa w skoliozach charakteryzujących się garbem i depresją żeber.

W przebiegu filogenezy postawa pionowa jest nabytkiem stosunkowo późnym i dlatego nie w

pełni jeszcze dostosowanym i odpornym na negatywne wpływy współczesnego życia.

Tabela 4

Sterowanie odgórne i oddolne. Schemat zachowania się krzywizn kręgosłupa
w płaszczyźnie czołowej

Ruch lub pozycja

Rycina

Zachowanie się krzywizn

kręgosłupa

Zastosowanie

Prawidłowa pozycja

spionizowana

(

kręgi

piersiowe

kręgi

l ę d ź w i o w e

~ 2 •
~ 3

_1G

11
12

—

_ 3
~ 5 _

Równoległe ustawienie

obręczy miednicznej i barko

wej sprzyja pionowemu i

prostemu układowi kręgo
słupa

Sterowanie odgórne

Przy skośnym ustawieniu
obręczy barkowej kręgosłup

tworzy wypukłość znajdują
cą się po stronie barku poło
żonego wyżej

Skoliozy odcinka
piersiowego

Sterowanie oddolne

Przy skośnym ustawieniu
obręczy miednicznej kręgo

słup tworzy wygięcie skiero
wane wypukłością w stronę

niżej położonej połowy
miednicy

Skoliozy odcinka
lędźwiowego

Sterowanie jednoczesne
górą i dołem (obręcze
ustawione kątowo)

Kręgosłup tworzy totalne

wygięcie skierowane wypu
kłością w stronę rozbieżnych
części obręczy barkowej i
miednicznej

Skoliozy totalne

Sterowanie jednoczesne
górą i dołem (obręcze
ustawione równolegle)

Kręgosłup tworzy esowate

wygięcie zarówno w odcinku
piersiowvm - gdzie jest ono

wypukłością skierowane w

stronę barku wyżej położo

nego, jak i lędźwiowym -

gdzie wypukłość skierowana
jest w stronę niżej położonej

połowy miednicy

Skoliozy dwułu-
kowe

Zmodyfikowany schemat A. D. Rubcowej.

5 - Korekcja w a d p o s t a w y

i odwrotnie. Wykorzystuje się to w wielu ćwiczeniach. Podobnie - wznos nóg poza
zakres ruchomości stawu biodrowego powoduje bezpośrednie oddziaływanie na o d

cinek lędźwiowy kręgosłupa. Przy wznosie nóg w tył, w leżeniu przodem na przykład,
działanie lordozujące występuje przeważnie Dowyżej kąta 15° w stosunku do podło
ża, bo taki jest zakres wyprostu w stawie biodrowym. Przy wznosie nóg w przód ruch

miednicy i związanego z nią odcinka lędźwiowego zależy od długości mięśni kulszo-
wo-goleniowych. Im większy cechuje je przykurcz, tym przy niższym wznosie nóg

spłaszcza się lordoza odcinka lędźwiowego kręgosłupa.

W schemacie B. Klappa nie została uwzględniona pozycja odpowiadająca

w naszej nomenklaturze gimnastycznej siadowi klęcznemu w opadzie tułowia
w przód (zwyczajowa nazwa: ukłon japoński). W praktyce gimnastyki korekcyjnej
z ćwiczeń o zlokalizowanej odcinkowo korekcji lub hiperkorekcji największe zastoso
wanie znajdują, widoczne na ryc. 34, pozycje ćwiczebne uszeregowane według
wysokości i lokalizacji przeprostnego (hiperkorekcyjnego) oddziaływania na kolejne
odcinki kręgosłupa.

Ryc. 34. Najczęściej stosowane pozycje ćwiczebne o korekcji zlokalizowanej w określonym odcinku

kręgosłupa (strzałka)

Dodatkowego wyjaśnienia wymaga oddziaływanie pozycji niskiej (1) i średniej

(2, 3). Otóż w większości przypadków pozycja (1) daje najwyższą lokalizację hiperko

rekcji; poza tym rozciągnięciu ulega głównie akton brzuszny mięśnia piersiowego

Cyt. za: L. Charriere, J. Roy: Kinesitherapie des devations antero-posterieures du rachis. Paryż

1963, Masson, s. 77.

6 7

wielkiego, łopatki (ich kąty dolr ), na skutek przekroczenia zakresu ruchomości
stawu ramiennego, oddalają się od kręgosłupa. W pozycji (2) oddziaływanie wyprostne

na kręgosłup jest mniejsze w porównaniu z wywieranym na obręcz barkową. Odwie

dzenie ramion tylko do kąta prostego, zwłaszcza przy ugiętych stawach łokciowych,
pozwala na znaczne zbliżenie łopatek do kręgosłupa. W tzw. plecach okrągłych,
zależnie od tego, czy dominuje nadmierna kifoza piersiowa, czy też odstawanie
łopatek, stosuje się jedną z wymienionych pozycji ćwiczebnych.

Podane wyżej schematy zachowania się krzywizn kręgosłupa należy traktować

wyłącznie jako ogólną wskazówkę możliwości zlokalizowanego oddziaływania za
pomocą sterowania odgórnego i oddolnego. Reakcje indywidualne osobnika na te
same pozycje różnią się znacznie. Zależne jest to od przewagi tej lub innej grupy
mięśniowej, właściwości krzywizn, stopnia ich usztywnienia.

Schematyczne i rutynowe postępowanie może doprowadzić nie tylko do pogłę

bienia dystonii mięśni, lecz także do zaburzeń więzadłowych, a nawet kostnych.
U osobnika z nie usztywnioną hiperlordozą i bardzo słabymi mięśniami brzucha niskie
uniesienie kończyn dolnych (sterowanie oddolne) w pozycji leżąc tyłem powoduje
znaczne pogłębienie krzywizny lędźwiowej, przeciążenie części podpępkowej mięś
nia prostego. U osobnika z hiperlordozą wizualnie podobną, lecz usztywnioną, to
samo ćwiczenie kończyn powoduje przeniesienie ruchu na odcinek piersiowy i zaak
centowanie jego wygięcia kifotycznego. Podobnie jest w pozycji leżąc przodem:
skłon w tył (sterowanie odgórne) odbywa się na poziomach całkowicie różnych,
zależnie od tego, jaką wadę ma ćwiczący - hiperkifozę piersiową usztywnioną czy
wiotką, plecy płaskie czy jakiś typ lordozy. Tak więc ćwiczenie korekcyjne, które
zgodnie ze schematem działać powinno na określonym poziomie, w przypadku wady
działa na poziomie innym i szkodzi zamiast korygować.

Oto dlaczego w przypadkach wad postawy pozostawienie samemu ustrojowi

wyrównywania ich drogą zapewniania tylko wszechstronnego ruchu, tak jak dla
dzieci prawidłowo zbudowanych i rozwiniętych, jest postępowaniem szkodliwym.

Dziecko z wadą postawy może w grupie zdrowych rówieśników osiągać nawet

zbliżone efekty (w postaci ćwiczeń) za pomocą kompensacji samorzutnych, które

mają charakter szkodliwy, a ulegają w następstwie utrwaleniu. Stąd konieczność

zastosowania ćwiczeń specjalnych, pod kontrolą, opartych na dokładnej znajomości
cech charakterystycznych osobnika i jego wady.

POZYCJE KOREKCYJNE I HIPERKOREKCYJNE

Stosując jako kryterium podziału stopień doraźnego wyrównania wady, można wyró

żnić pozycje korekcyjne i hiperkorekcyjne. Nie są to nazwy dobrze dobrane, gdyż

każde ćwiczenie mające na celu korekcję można by nazwać korekcyjnym. W praktyce

jednak pod tymi nazwami kryje się określona treść. P r z e z ć w i c z e n i a k o r e k c y j n e

r o z u m i e się te, w  k t ó r y c h oś  k r ę g o s ł u p a  p o w r a c a do  s t a n u  p r a w i d ł o w e g o ,
przez  h i p e r k o r e k c y j n e  ( p r z e p r o s t n e ) - te,  k t ó r e  p o l e g a j ą na  n a d m i e r n y m
w y g i ę c i u w  s t r o n ę  p r z e c i w n ą , na działaniu, jak można by to obrazowo określić,
zgodnie z zasadą: „klin klinem" (ryc. 35).

o o

Ryc. 35. Mechanizm działania pozycji korekcyjnej na układ mięśniowy, więzadtowy i kostny: a - wygięcie
patologiczne, b - pozycja korekcyjna, c - pozycja hiperkorekcyjna

Stosowanie pozycji korekcyjnych jest zasadą, obowiązuje w każdym ćwiczeniu.

Pozycje hiperkorekcyjne natomiast mają swoje wady i zalety, z których należy sobie

zdawać sprawę. W odchyleniach dotyczących zarówno płaszczyzny czołowej, jak

i strzałkowej mięśnie i więzadła po stronie wypukłej są rozciągnięte, a więc mają
nadmiernie oddalone przyczepy. W przypadku pozycji hiperkorekcyjnej znajdą się one

w warunkach zbliżenia przyczepów, czyli w sytuacji korzystnej. Mięśnie i więzadła
znajdujące się po stronie wklęsłej, a więc przykurczone, o zbliżonych nadmiernie
przyczepach, znajdą się w warunkach oddalenia przyczepów, czyli są rozciągane, co
wydaje się być również korzystne. Części trzonów kręgowych po stronie wklęsłej
nadmiernie uciskane zostają w warunkach hiperkorekcji ooddane nadmiernemu po
ciąganiu.

Wydawać by się więc mogło, że pozycje te, ze względu na korygujący w p ł y w

obejmujący układ mięśniowo-więzadłowy i kostny, są ze wszech miar wartościowe.

W praktyce jednak należy je stosować z dużym umiarem. Przeciwwskazane są one

u asteników, a także w tych przypadkach, w których występują miejscowe usztywnie
nia kręgosłupa, powodujące przeniesienie ruchu na odcinek sąsiedni. Przykładem
ilustrującym to ostatnie twierdzenie są pozycje zapewniające tyłopochylenie miedni

cy, wykorzystywane często w korekcji hiperlordozy lędźwiowej. W przypadku u-
sztywnienia odcinka lędźwiowego ruch przenosi się na połączenie lędźwiowo-pier-
siowe, uwypuklając je bez skorygowania niżej położonej lordozy.

POZYCJE ODCIĄŻAJĄCE KRĘGOSŁUP OD UCISKU OSIOWEGO

Ciężar ciała p o g ł ę b i a , jak w i a d o m o , z a r ó w n o k r z y w i z n y , jak s k r z y w i e n i a
k r ę g o s ł u p a . Często nawet niewielkie początkowo odchylenie od osi mechanicznej
właśnie pod wpływem działania siły ciężkości pogłębia się i postępuje. Siła ciężkości

jest więc w tym przypadku czynnikiem potęgującym wadę (wywołaną przez najroz

maitsze przyczyny). Fakt ten wykorzystano w gimnastyce korekcyjnej wielorako:
w badaniu kręgosłupa - przez zastosowanie pozycji leżenia czy zwisu, w ćwiczeniach
- przez zastosowanie pozycji odciążających lub obciążających osiowo.

Pozycjami odciążającymi są te, w których kręgosłup ustawiony jest równolegle

do podłoża lub pod pewnym kątem. Należą do nich: leżenia przodem, bokiem, tyłem,

podpory przodem, tyłem i bokiem, pozycje Klappa w klękach. Zgodnie z zasadami
mechaniki odciążenie jest tym większe, im ułożenie kręgosłupa jest bardziej zbliżone
do poziomego. Pozycjami odciążającymi są również zwisy i podpory na przyrządach.
Wiszące lub podparte na rękach ciało (np. na równych poręczach) rozciąga jakby
kręgosłup siłą ciężaru segmentów znajdujących się poniżej punktu zawieszenia czy

podparcia. W związku z tym zwis na rękach działa odciążająco, szczególnie na
odcinek piersiowy, zwis na podudziach - na odcinek lędźwiowy. O d c i ą ż e n i e s t w a
rza m o ż l i w o ś ć b a r d z i e j e f e k t y w n e j , d o r a ź n e j k o r e k c j i , g d y ż skrzywienia jakby

samorzutnie się zmniejszają, a mięśnie grzbietu w większości przypadków ulegają

rozluźnieniu.

Jak stwierdziłam już poprzednio, system Klappa opierał się właśnie na tych

zasadach. W programowaniu^zajęć korekcyjnych pozycje te nie mogą jednak być
stosowane wyłącznie, działają one bowiem w sposób nieco zbliżony do gorsetu,
w którym pracę mięśni zastępuje jego sztywna struktura, doprowadzając do ich
zaniku z nieczynności. Odciążone mięśnie antygrawitacyjne pracują zupełnie inaczej

niż w pozycji spionizowanej, która cechuje człowieka. Dlatego w rozdziale poświęco
nym reedukacji posturalnej, a także w części szczegotowej ksiązKi p o a K r e s i a m

k o n i e c z n o ś ć s y s t e m a t y c z n e p o p r z e c h o d z e n i a o d p o z y c j i o d c i ą ż a j ą c y c h
ao s p i o n i z o w a n y c h , z przestrzeganiem stopniowania trudności. Skrótowo można

to ująć następująco:

- od odciążenia do obciążenia,

- od niskiego do wysokiego,
- od podparcia wielopunktowego do podparcia jednopunktowego.

Ćwiczenia obciążające osiowo nazywamy

a n t y g r a w i t a c y j n y m i .

Celem ich jest akty-

ip, wizacia mięśni antygrawitacvinvch, zwłaszcza

[\ pierwszego układu odniesienia w warunkach

) __ A' pionizacji, a więc określonego układu segmen-
4Ęk tarnych środków ciężkości. Można je stosować

J wtedy, gdy dziecko swobodnie utrzymuje sko-

J f 1 rygowaną postawę przez dłuższą chwilę. Ć w i -

I czenia te polegają na utrzymaniu skorygowa-

0^tmr l I

SlIPBfc

nego kręgosłupa i głowy w warunkach bez-

I fi pośredniego lub pośredniego (platforemka)

dodatkowego obciążenia (ciężarek) osiowego

(ryc. 36).

Wielkość stosowanego w korekcji ob

ciążenia równa się połowie maksymalnego,

przy którym dziecko jest jeszcze zdolne utrzymać skorygowaną postawę; czas
utrzymania stopniowo się zwiększa. Objaw osiadania kręgosłupa lub pogłębienia

Te i następne ćwiczenia omówiłam w części rozdziału dotyczącej pozycji, ponieważ stanowią one

wtedy zwartą całość stosowania odciążenia i obciążenia w gimnastyce korekcyjnej.

Ryc. 36. Ćwiczenia elongacyjne i antygra

witacyjne

skrzywień jest sygnałem do natychmiastowego zaprzestania ćwiczenia i zmniejszenia
czasu wytrzymania. Stosowanie nadmiernych obciążeń jest przeciwwskazane, ze
względu na niebezpieczeństwo uszkodzenia chrząstek wzrostowych. Wykorzystywa

ne na lekcjach wt woreczki z grocnem, o ciężarze 1 5 - 2 0 dkg, stanowią za mały
bodziec i wywołują iedvnie odruch wyprostny. Służą one także do ustalenia - poprzez

możliwość zsunięcia się - skorygowanej już przedtem pozycji.

Ćwiczenia antygrawitacyjne poprzedzane są przez tzw. elongację lub

ć w i c z e n i a e l o n g a c y j n e . Longus to po łacinie długi, elongacja - wydłużenie,
w przypadku omawianym dotyczy ono, naturalnie, kręgosłupa.

W praktyce wf utarło się, że polecenia: „wyprostuj się" i „wyciągnij się" traktuje

się synonimicznie i sprowadza do maksymalnego wyciągnięcia wzwyż, np. w siadzie.

Osiągnąć to można, naturalnie, głównie kosztem wyprostowania krzywizn kręgosłu
pa, zwłaszcza tych, które cechuje większa ruchomość, tj. lordozy lędźwiowej. Efektem
nadużywania takiego postępowania w gimnastyce korekcyjnej są dobrze umięśnione
plecy płaskie, co w świetle omówionych już funkcji, jakie spełniają krzywizny kręgos

łupa, jest niekorzystne. Jeżeli więc już stosować elongację, to taką, w której ostate
cznym etapem jest doprowadzenie nie do wyprostu całkowitego, ale do wielkości

krzywizn fizjologicznych kręgosłupa. Szczególnej uwagi wymagają przy tym dzieci
wiotkie, słabo umięśnione, o nadmiernej ruchomości stawowej. Walorem właściwie

stosowanych ćwiczeń elongacyjnych jest, jak przy każdym rozciągnięciu mięśni,
wzmożone pobudzenie rogów przednich rdzenia przez bodźce proprioceptywne.

POZYCJE IZOLOWANE I NISKIE

W wielu podręcznikach i w praktyce interpretacja tych pojęć jest różna. Definicja

podana niżej jest stosowana w niniejszym opracowaniu.

Pozycje niskie, jak sama nazwa wskazuje, cechuje niskie w stosunku do podłoża

położenie środka ciężkości. W związku z tym zalicza się do tej grupy zarówno leżenia,

jak i różnego rodzaju podpory, siady, klęki itp. Zupełnie inną wartość pod względem

odciążenia kręgosłupa od ucisku osiowego mają np. leżenia i siady, objęte tu wspólną
nazwą. Należy więc zdawać sobie sprawę z niejednorodności zgrupowanych tu
rodzajów pozycji.

Termin: pozycje izolowane ma inny zakres pojęciowy. Nie wszystkie pozycje

niskie są pozycjami izolowanymi, i odwrotnie. Izolacja oznacza ograniczenie, o d
osobnienie. W przypadku pozycji gimnastycznej oznacza to ograniczenie rozprze

strzeniania się ruchu do jakiegoś określonego odcinka czy segmentu. Może to być na

przykład ustalenie obręczy barkowej przy ćwiczeniach rozciągających mięśnie pier

siowe wielkie czy też ustalenie miednicy w ćwiczeniach kończyn dolnych, by nie
spowodować przeniesienia się ruchu na odcinek lędźwiowy. W przypadku kręgosłu

pa izolacja ta nosi nazwę stabilizacji odcinkowej. Konieczność wyodrębnienia, cel,

zastosowanie, przykłady dotyczące tej grupy pozycji podaliśmy uprzednio.

Najczęściej spotykaliśmy się z synonimicznym ich ujęciem, co w przypadku gimnastyki korekcyj

nej doprowadzało do wielu nieporozumień.

Wiele pozycji niskich stwarza dobre warunki do stabilizacji czy izolacji - ze

względu na wyłączenie kończyn dolnych (zmniejszenie łącznego zakresu ruchów),
zwiększenie liczby punktów podparcia oraz stabilizujące działanie siły ciężkości.

Każda jednak z wymienionych pozycji niskich inaczej wpływa na izolację różnych

segmentów - miednicy, odcinka lędźwiowego czy piersiowego kręgosłupa. Na przy

kład klęk podparty o ramionach prostych zwiększa jeszcze ruchomość kręgosłupa
w stosunku do pozycji spionizowanej, a więc nie zapewnia izolacji; mimo tego zali
czany jest przecież do pozycji niskich.

Ć W I C Z E N I A

Przyjęty przeze mnie podział, może niezupełnie czysty i konsekwentny co do kryte
riów, w praktyce wydaje się być najprostszy i najwygodniejszy. Zasadniczo wyróżnia

on dwie grupy: ćwiczenia ogólnokształtujące i ćwiczenia specjalne.

Ćwiczenia ogólnokształtujące

Ćwiczenia ogólnokształtujące w korektywie spełniają te same zadania co w w y c h o

waniu fizycznym dzieci zdrowych, a więc celem ich jest wszechstronne oddziaływa

nie na wszystkie układy ustroju. Dzieci z wadami postawy w większości przypadków
nie należą, przed zaaplikowaniem im ćwiczeń wyrównawczych, do najmocniejszych
i najsprawniejszych. Diatego też podniesienie ich ogólnej wydolności i sprawności

jest sprawą zasadniczą. W realizacji grupy ćwiczeń ogólnokształtujących należy jed

nak zwrócić szczególną uwagę na:

1. Wykonywanie ćwiczeń w warunkach skorygowanej postawy, co w znacznej mierze warunkuje

ich stopień trudności i intensywności.

2. Dobór pozycji, które ułatwiają w pierwszym etapie korygowania niemal samorzutną korekcję

postawy, w następnych etapach - wzrastające jej utrudnienie (w ostatniej fazie - opanowywania prawid
łowego nawyku posturalnego, jego automatyzacji i dostosowywania do naturalnych warunków życia
i pracy - ćwiczenia ogólnokształtujące pełnią bardzo ważną rolę także w sensie tzw. przenoszenia uwagi).

3. Eliminowanie pozycji, ćwiczeń i sytuacji stwarzających warunki do pogłębienia wady.
4. Przeplatanie ćwiczeń wstawkami kilkosekundowej autokorekcji postawy w różnych pozycjach

dobranych indywidualnie (np. „żołnierz na warcie", test ścienny,„gąsienica").

ĆWICZENIA ODDECHOWE

Ćwiczenia oddechowe mają tu specjalne znaczenie.

Dzielimy je na ogólne i specjal

ne. W r a m a c h g r u p y ć w i c z e ń o g ó l n y c h p r z e p r o w a d z a się n a u k ę p r a w i d ł o
w e g o o d d y c h a n i a , gdyż znaczna część dzieci oddycha nieumiejętnie, nie wykorzy

stując zwłaszcza oddychania torem brzusznym (przeponowego).

Po sprawdzeniu drożności nosa i pełnym rozluźnieniu wszystkich mięśni

w pozycji leżącej dziecko układa jedną dłoń na klatce piersiowej, drugą zaś - na
brzuchu, na wysokości kąta żebrowego. Po dokonaniu głębokiego wdechu przez nos

powinna unieść się, przy wydechu zaś - opaść, ręka ułożona na brzuchu, co można

skontrolować'zarówno dotykiem, jak i wzrokiem.

Poza tym w każdym ćwiczeniu przestrzega się uzgodnienia jego taz z fazami

oddechowymi (przy wzniesieniu ramion w górę - wdech, przy opuszczeniu - wy
dech, przy wyproście tułowia - wdech, przy skłonie - wydech itd.). Ćwiczenia mięśni
brzucha i oddychanie zostały omówione w odrębnym rozdziale (s. 8 1 - 8 9 ) . Jednakże
najlepszymi ćwiczeniami oddechowymi są te, które w sposób naturalny, poprzez
zwiększenie zapotrzebowania tlenowego, aktywizują funkcje narządów. Należą do

nich: bieg, chód, ćwiczenia dynamiczne o obszernych ruchach, angażujące liczne

zespoły dużych mięśni. Przestrzegamy natomiast przed stosowaniem ćwiczeń pogłę

bionego oddychania w narzuconym, sztucznym rytmie, często wspólnym dla całego

zespołu i niezgodnym z zapotrzebowaniem tlenowym. Ważna jest też dbałość o pełny
zakres ruchomości klatki piersiowej, który w pewnych wadach, np. usztywnionych

hiperkifozach, jest ograniczony.

Ćwiczenia swobodnego indywidualnego oddychania wykorzystuje się też do

zmniejszenia natężenia zajęć. Ć w i c z e n i a o d d e c h o w e s p e c j a l n e aktywizują o d
dychanie w sposób bardziej wybiórczy, kierowany bądź na akcentowanie jednej z faz

procesu oddychania, bądź na określoną część narządu oddechowego.

W zależności od rodzaju zniekształcenia, jego lokalizacji i stopnia usztywnienia

stawów kręgowo-żebrowych dobiera się ćwiczenia i pozycje. W przypadku skolioz -
a zniekształcenie klatki piersiowej i usztywnienie upośledzające oddychanie wystę

puje już w zaawansowanych stadiach procesu skoliotycznego - ćwiczenia te są ściśle
dostosowane do lokalizacji usztywnienia, depresji itp. W skoliozach sztywnych,
o bardzo dużym zniekształceniu klatki piersiowej i minimalnej jej ruchomości, jedyną
rezerwą, którą należy intensywnie uruchamiać, jest przepona. W tych przypadkach
stosuje się ćwiczenia oddychania przeponowego i mięśni brzucha.

Ćwiczenia oddechowe specjalne stosuje się też przy zniekształceniach klatki

piersiowej różnego pochodzenia. Postępuje się tu zgodnie z zasadą wypychania
części wpuklonej żeber przez powietrze pochodzące z maksymalnego wdechu,
z jednoczesnym unieruchomieniem pozostałych żeber.

Ćwiczenia te omówione są obszerniej w podręcznikach: A. Nauman: Wykłady o rehabilitacji.

Warszawa 1970, AWF; J. Kochanowicz: Lecznicza rehabilitacja oddechowa w chorobach płuc. Warszawa

1972, PZWL; K. Milanowska: Kinezyterapia. Warszawa 1970, PZWL; A. L. Maccagno: Kinesiologierespira-

toire. Paryż 1970, Masson; M. P. Martinat: Manuel de kinesitherapie respiratoire. Paryż 1965, Doin.

ĆWICZENIA ROZLUŹNIAJĄCE

Ćwiczenia rozluźniające

dzielimy na ogólne i miejscowe. Umiejętność rozluźniania

mięśni warunkuje prawidłowy przebieg procesów biochemicznych związanych

z wysiłkiem i wypoczynkiem. Każdy mięsień ma określone napięcie spoczynkowe.
W czasie wypoczynku ulega ono zmniejszeniu, zapewniając tym właściwe ukrwienie

i dotlenienie. Dlatego stosuje się, zwłaszcza po wysiłkach typu statycznego, w y o d
rębnioną grupę ćwiczeń rozluźniających.

Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e o g ó l n e polegają na świadomym rozluźnieniu

wszystkich mięśni ustroju. Jeżeli jest to połączone z dążnością do pełnego odprężenia
psychicznego, nosi nazwę relaksu bądź ćwiczeń relaksacyjnych. Mają one liczne
opracowania teoretyczne i metodyczne oraz coraz szersze grono entuzjastów prakty
ków. Ćwiczenia relaksacyjne znalazły swoje miejsce także w sporcie wysoko kwalifi
kowanym, w gabinetach czy salach odnowy. Rozluźnienie ogólne można też uzyski
wać na podwieszeniu sprężynującym, tj. systemie pasów podwieszonych na spręży

nach.

Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e m i e j s c o w e polegają na ułożeniu segmentów

w pozycji umożliwiającej rozluźnienie. Wykorzystuje się przy tym siłę ciężkości.

Przykłady: pozycja stojąc w opadzie z luźnym opuszczeniem ramion i ruchem zbliżo
nym do potrząsania daje rozluźnienie mięśni ramion; pozycja leżąc tyłem nogi ugięte

w stawach biodrowych i kolanowych, stwarza warunki do rozluźnienia mięśni brzu
cha i kończyn dolnych; pozycja leżąc na stole, ze stabilizacją miednicy, tułów

i ramiona swobodnie opuszczone w dół poza płaszczyznę podparcia, z luźnymi
chwianiami bezwładnie zwisającego tułowia, daje efekt rozluźnienia mięśni tułowia
i kończyn górnych (to samo ćwiczenie można wykonać na przykład w zwisie na
podudziach - na poręczach).

Jeżeli zajęcia przeprowadza instruktor lub współćwiczący, można stosować

dodatkowo elementy masażu. Ćwiczenia rozluźniające, jak już wspomniałam uprzed

nio, powinny następować po każdym dłużej trwającym skurczu izometrycznym,

w celu wyrównania jego niekorzystnego wpływu polegającego na ucisku naczyń

i okresowym zaburzeniu ukrwienia pracujących mięśni.

Zainteresowanych tym zagadnieniem odsyłam do książek: S. Cwynar, J. Aleksandrowicz: Relaks

trening autoaenicznv. Warszawa 1963. PZWL; J. H. Schultz: Das autogene training. Stuttgart 1964,

Georg Thieme Verlag; W. Luthe: Autogenes Training. Stuttgart 1965, Georg Thieme Verlag; A. Burger-

-Wagner: Ouadrupedie et traitement des scolioses. Paryż 1963, Masson et Cie, s. 37-45; Teoria i metodyka

ćwiczpń rf>l»k?n\Ajn-knncentrujacych. Pod reH w Romanowskieao. Warszawa 1973. PZWL.

Pewien zasób ćwiczeń rozluźniających miejscowych podają: A. Rosławski, T. Skolimowski:

Technika wykonywania ćwiczeń leczniczych. Warszawa 1973, P Z W L ; J. H. Schultz: Ubungsheft fur d"-

Autogene Training. Stuttgart 1964, Georg Thieme Verlag.

Ćwiczenia specjalne

Zgodnie z wstępnym stwierdzeniem, że istotą większości wad postawy, z jakimi ma
do czynienia nauczyciel wf, jest dystonia mięśni, ćwiczenia specjalne obejmują dwie
grupy:

1. Ćwiczenia zwiększające ruchomość odcinkową i'rozciągające mięśnie przy

kurczone:

- w obrębie kręgosłupa,
- w stawach barkowym i biodrowym.
2. Ćwiczenia wzmacniające wybiótczo zespoły mięśni osłabionych.

ĆWICZENIA ZWIĘKSZAJĄCE RUCHOMOŚĆ ODCINKOWĄ KRĘGOSŁUPA

Ćwiczenia te mają zastosowanie wyłącznie w przypadkach odcinkowego zesztyw
nienia kręgosłupa. Najczęściej dotyczy to odcinka piersiowego, który z racji swej
budowy łatwiej ulega zesztywnieniu (np. choroba Scheuermanna). Zakres zwiększa
nia ruchomości uwarunkowany jest funkcjonalnymi i morfologicznymi właściwoś
ciami danego odcinka. Ćwiczeń tych nie stosuje się, gdy ruchomość jest prawidłowa;
są wybitnie przeciwwskazane przy ruchomości nadmiernej. W niektórych przypad
kach, np. skoliozach, mimo zesztywnienia nie stosuje się ćwiczeń zwiększających
ruchomość. Ma to miejsce w przypadku samoistnego usztywnienia powstrzymujące
go postępowanie procesu chorobowego. Decyzję co do ćwiczeń podejmuje wtedy
lekarz ortopeda.

W kontroli wykonywania ćwiczeń należy zwrócić uwagę na równomierność

rozłożenia działania zwiększającego ruchomość (poza miejscem największego ze

sztywnienia, na które skierowany jest główny nacisk). Ma to duże znaczenie ze
względu na profilaktykę powstawania tzw. zawiasów, tj. połączenia międzykręgowe
go bardziej ruchomego w stosunku do sąsiednich usztywnionych. Jest to bowiem

miejsce ulegające szybszemu zużyciu i zmianom zwyrodnieniowym.

Ćwiczenia zwiększające ruchomość odcinkową kręgosłupa przygotowują do

prowadzenia reedukacji posturalnej i wzmacniania mięśni w skorygowanym układzie.

Wyrobienie nadmiernej ruchomości jest wysoce szkodliwe, stwarza bowiem niebez

pieczeństwo pogłębienia wady, aktualnie lub w przyszłości, w przypadku niewystar
czającego zabezpieczenia siłą mięśniową. Należy sobie zdawać sprawę, że siła mięśni
ulega znacznie szybciej osłabieniu, niż następuje wzmocnienie układu stabilizatorów
biernych. Łatwiej jest nadmiernie rozciągnąć, niż później to odrobić. Dlatego też
w stosowaniu tej grupy ćwiczeń obowiązuje szczególny umiar. Jedynie przypadki
leczone gorsetami lub przygotowywane do zabiegu operacyjnego mają znacznie

szersze wskazania do stosowania ćwiczeń rozciągających.

Zasady wykonvwania ćwiczeń:
- Przed przystąpieniem do uruchamiania należy skutecznie ustabili

z o w a ć odcinki sąsiednie.

- Uruchamianie określonego odcinka osiąga się, w y c h o d z ą c z jednej

z d w ó c h stref sąsiednich, druga natomiast pozostaje ustabilizowana.

- Uruchomienia dokonuje się dwoma sposobami: biernie i czynnie,

należy jednak pamiętać, że korekcja bierna jest c z ę s t o konieczna, ale

z a w s z e niewystarczająca.

U w a g i dotyczące doboru ćwiczeń zwiększających ruchomość odcinkową

w przypadku p l e c ó w o k r ą g ł y c h :

Przed doborem ćwiczeń należy określić rodzaj pleców okrągłych, lokalizację

szczytu skrzywienia i usztywnienia. Najwygodniejsze jest stosowanie pozycji Klappa,
zapewniają one bowiem odciążenie kręgosłupa, możliwość precyzyjnej lokalizacji
ćwiczenia, różny stopień możliwości pracy mięśni grzbietu, poczynając od korekcji
prawie biernej, aż do oporowej, zależnie od sposobu wykonania.

Stosuje się również uwypuklenie klatki piersiowej w pozycji leżąc tyłem lub

siedząc przy drabinkach. Właściwy układ nóg, najczęściej ustawionych skulnie, stabi

lizuje odcinek lędźwiowy kręgosłupa, na który, w braku ustalenia, ruch przenosi się

samorzutnie.

Można wykorzystywać także podkładki w postaci twardych poduszeczeklub

wałków podkładanych pod szczyt skrzywienia, które uciskają go, lub pas stabilizacyj

ny. Stosuje się to w pozycji leżąc tyłem (tu siłą uciskającą jest ciężar ciała), lub

siedząc. Wielkość podkładki musi być pieczołowicie dobrana, gdyż zbyt długa spo
wodowałaby przeniesienie ruchu na odcinki sąsiednie, zwłaszcza lędźwiowy. U z u

pełnienie stanowią ćwiczenia uruchamiające w płaszczyźnie czołowej i poprzecznej:

skłony boczne i skręty w warunkach analogicznych, jeżeli chodzi o stabilizację odcin
ków sąsiednich. Przykładowe ćwiczenia są podane w części szczegółowej.

U w a g i dotyczące doboru ćwiczeń zwiększających ruchomość odcinkową

w przypadku p l e c ó w w k l ę s ł y c h :

U dzieci lordoza bardzo rzadko ulega usztywnieniu. Największą trudność spra

wia usztywnienie połączenia lędźwiowo-krzyżowego, przy którym każdy ruch zwięk
szający ruchomość ma tendencję do przenoszenia się wyżej, także na dolny odcinek

piersiowy.

W pozycji leżąc tyłem należy, przy sterowaniu oddolnym, tak dobrać kąt wznosu

ugiętych nóg (w czasie ćwiczenia, bezpośrednio na dziecku), by szczyt uruchomienia
dotyczył odcinka usztywnienia. Gdy mięśnie kulszowo-goleniowe są przykurczone,
nogi należy ugiąć w stawach kolanowych. Przy sterowaniu odgórnym skłon w przód
w siadzie rozkrocznym powinien być dokonywany po uprzednim czynnym ustaleniu
w pozycji poprawnej odcinka piersiowego, a więc wizualnie będzie on bardziej
podobny do opadu ze zgięciem w odcinku lędźwiowym niż do skłonu. W przypadku
usztywnienia odcinka lędźwiowego kręgosłupa w pozycji tyłowygięcia stosuje się

wszelkie ćwiczenia lordozujące ten odcinek (przykładowe ćwiczenia są podane
w szczegółowej części opracowania).

ĆWICZENIA ZWIĘKSZAJĄCE RUCHOMOŚĆ W STAWACH BARKOWYCH I BIODROWYCH

Poza kręgosłupem do najczęstszych należą zmniejszenie ruchomości i przykurcze
w obrębie stawu barkowego i biodrowego, co ria ścisły związek z ukształtowaniem

kręgosłupa w odcinkach z nimi (poprzez obręcze) powiązanych. Hiperkitozie piersio
wej często na przykład towarzyszy przykurcz mięśni piersiowych, dla hiperlordozv
lędźwiowej charakterystyczny jest przykurcz mięśni biodrowo-lędźwiowych.

W rozciąganiu przykurczów obowiązują podobne zasady jak omówione po

przednio; odbywa się ono za pomocą oddziaływania: na jeden p r z y c z e p - z uprzednim
ustaleniem przyczepu drugiego; na oba przyczepy - z ustaleniem ich w pozycji
rozciągnięcia. Chętnie stosowaną siłą rozciągającą jest ciężar ciała w odpowiednio

dobranych pozycjach, z wykorzystaniem przyrządów, przyborów, współćwiczącego
itp.

W początkowym okresie przeważają ćwiczenia biernie rozciągające, które stop

niowo ustępują miejsca ćwiczeniom czynnym.

We wszelkich innych ćwiczeniach należy unikać sytuacji, które wymagają pracy

mięśni przykurczonych, szczególnie w warunkach zbliżenia ich przyczepów, gdyż
powodowałoby to ustalenie wadliwego układu (przykładowe ćwiczenia są podane
w szczegółowej części opracowania).

Rozciąganie bierne osiąga się również za pomocą zwisów, wyciągów i redresji,

a także w gorsecie gipsowym. W przypadkach, z którymi ma do czynienia nauczyciel

wf, najczęściej nie występuje potrzeba (oprócz zwisu) ich stosowania. W zespołach

specjalnych gimnastyki korekcyjnej stosuje się je, lecz z zachowaniem dużej ostro
żności, by nadmiernemu rozciągnięciu nie uległy odcinki bardziej ruchome.

ĆWICZENIA WZMACNIAJĄCE WYBIÓRCZO ZESPOŁY MIĘŚNI OSŁABIONYCH

Jak już podkreśliłam, ćwiczenia reedukacji posturalnej, zwiększania ruchomości

i wzmacnianie realizowane są równolegle, w proporcjach uzależnionych od rodzaju
wady i właściwości układu ruchowego dziecka. Ostatecznym celem tej grupy ć w i
czeń jest nie siła mięśniowa w takim ujęciu, z jakim spotykamy się w sporcie, lecz
wytrzymałość mięśniowa. Polega ona na zwiększeniu napięcia mięśni antygrawita-
cyjnych (po uprzednim zniesieniu ich dystonii) w takim stopniu, by wystarczało ono

na długotrwałe, zautomatyzowane utrzymanie prawidłowej postawy w różnych w a
runkach życia. Ponieważ tonus mięśniowy zwiększa się w wyniku ćwiczeń wzma

cniających mięśnie, w gimnastyce korekcyjnej znajdują one pełne zastosowanie
praktyczne.

Siłę, będącą cechą motoryczną, można określić jako możliwość lub zdolność do

przeciwstawiania się lub pokonywania dużego oporu podczas ruchu, określoną za
pomocą napięcia mięśniowego

. W takim ujęciu głównie występuje ona, zabezpie

czając postawę ciała przed działaniem grawitacji.

„Cechy mototyczne są to wielkości charakteryzujące potencjalne możliwości ruchowe danego

organizmu i w ćwiczeniach przejawiające się tylko poprzez technikę konkretnego ruchu". Na podstawie:

K. Fidelus: Cechy motoryczne. W: Elementy teorii i historii wychowania fizycznego. Warszawa 1969,

PZWS, s. 64-65.

Im większy jest opór, jaki napotyka mięsień, tym większą siłę musi on rozwinąć.

Zasadę tę wykorzystuje się w ćwiczeniach mających na celu wyrabianie siły mięśnio
wej pod postacią odpowiednio dozowanego oporowania zarówno w ćwiczeniach
dynamicznych - opartych na skurczu izotonicznym, jak i statycznych - opartych na
skurczu izometrycznym, oraz mieszanych - łączących oba rodzaje pracy (opartych na
skurczu auksotonicznym).

Zagadnieniem ustalenia optymalnych warunków do treningu siły mięśniowej i wytrzymałości

w sporcie i rehabilitacji zajmowało się wielu badaczy.

Stwierdzono m. in., że rodzaj treningu wpływa na

(większy) rozwój siły lub wytrzymałości. Dla-stworzenia właściwego zabezpieczenia mięśniowego skory

gowanej postawy większe znaczenie ma wytrzymałość. Określa sieją zwykle jako maksymalny czas trwania

izometrycznego skurczu mięśnia na poziomie jego 1/2, do 1/3, maksymalnej siły. Stosując ćwiczenia
izometryczne, należy sobie zdawać sprawę z ich wpływu na:

1. Narząd krążenia. Praca większych zespołów mięśniowych, zwłaszcza tułowia, w większości

przypadków stwarza warunki podobne do doświadczenia Valsalvy. Polega to na wzroście ciśnienia
w klatce piersiowej, pociągającego za sobą zmniejszenie różnicy ciśnień między dosercowym i obwodo
wym odcinkiem układu żylnego, co z kolei przyczynia się do spadku żylnego dopływu krwi do serca, a także
znacznym wzroście ciśnienia w dużych żyłach i w żyłach obwodowych.

2. Przepływ krwi przez mięśnie, zależny od siły skurczu. Przy sile skurczu nie przekraczającej

10-15% siły maksymalnej przepływ krwi przez mięśnie odpowiada zwiększonemu zapotrzebowaniu na

tlen. Mimo mechanicznego ucisku na naczynia przez skurcz pracującego mięśnia przepływ krwi nie
zmniejsza się na skutek wzrostu pojemności minutowej serca (przyspieszenie częstości skurczów) i, z nim,
zwyżki ciśnienia tętniczego. Przy sile skurczu odpowiadającej 20-30 % siły maksymalnej wzrost ciśnienia
tętniczego jest za mały, by pokonać ucisk mechaniczny mięśnia na naczynia. Wynikiem tego jest niedosta
teczny przepływ krwi, narastanie długu tlenowego i zmęczenia. Po 10-15 min zostaje przerwany wysiłek

przy sile skurczu odpowiadającej 20% siły maksymalnej, po 4-6 min - gdy odpowiada 30%, po 1 -2 min -
gdy jest równy 50 %. W przypadku siły skurczu odpowiadającej 70% siły maksymalnej naczynia krwionoś
ne mięśni praktycznie są całkowicie uciśnięte, przepływ krwi zatrzymany, a wysiłek może trwać tylko kilka
sekund.

3. Wzrost pojemności minutowej serca i ciśnienia tętniczego - na skutek przyspieszenia częstości

skurczów serca.

4. Ciągłą impulsację proprioceptywną.

W praktyce po każdych ćwiczeniach z dominantą skurczu izometrycznego (sta

tycznych) obowiązują ćwiczenia rozluźniające/stwarzające warunki do w y r ó w n y w a

nia ukrwienia mięśnia i długu tlenowego. Stosuje się je także naprzemiennie z ćwicze
niami dynamicznymi (opartymi na skurczu izotonicznym^

W gimnastyce korekcyjnej jeszcze jednym walorem ćwiczeń statycznych jest

łatwiejsza kontrola nad utrzymaniem prawidłowej, skorygowanej pozycji. Należy

Szersze ujęcie tych zagadnień znajdzie Czytelnik w następujących pozycjach piśmiennictwa:

J. W. Bunn: Naukowe zasady treningu. Warszawa 1963, Sport i Turystyka; D. Doński: Biomechanika

ćwiczeń fizycznych. Warszawa 1963, Sport i Turystyka; K. Fidelus: Elementy teorii i historii wychowania

fizycznego. Warszawa 1969, PZWS, s. 49-122, 160-178; Th. Hettinger: Physiology ofstenght. Stuttgart

1961, GeorgeThieme Verlag: Th. Hettinger: Isometrisches Muskeltraining. Stuttgart 1966, George Thieme

Verlaq; S. Kozłowski: Fizjologia wysiłków fizycznych. Warszawa 1970. PZWL; T. L. Lorme: Heavy resisten-

ce exercisa. „Arch. Phys. Med." 1946 nr 2 / , str. 607; I. Malarecki: Wstęp ao fizjologii wysiłku i treningu

sportowego. Warszawa 1970, AWF; A. Nowakowska: O fizjologicznym podłożu siły mięśniowej. „Wycho-

wanie

Fizyczne i Sport" 1963 nr 7, s. 183; K. Walicki: 7remngleczniczy. Warszawa 1975, AWF; W. M. Za-

ciorski: Kszta^enie cech motorycznych sportowca. Warszawa 1970, Sport i Turystyka.

•= S. Koztowski: Z oadan nad fizjologicznym mechaniz/nem treningu w wysiłkach statycznych.

„Wychowanie Fizyczne i Sport" 1960 nr 4, s. 173.

przypomnieć, że pracę statyczną wykonują również mięśnie w każdym prawie akcie
ruchowym, zwłaszcza złożonym, w celu stabilizacji odcinków sąsiednich lub jednego
z przyczepów. Wiedząc o tym, można celowo dobierać ćwiczenia, w których pewne
grupy mięśni pracować będą dynamicznie, natomiast inne - statycznie.

W poprzednim rozdziale, omawiając w p ł y w ruchu i obciążenia na układ mięś

niowy, podkreśliłam znaczenie oddalenia przyczepów pracującego mięśnia dla z a
pewnienia prawidłowego układu segmentów; jest to niezbędnym warunkiem przy

doborze ćwiczeń wzmacniających. Wszystkie omówione wyżej czynniki rzutują na
dobór i dozowanie wielkości stosowanych obciążeń i oporów. Konsekwentnie do
wstępnego założenia, ze warunkiem poprzedzającym wzmacnianie stabilizatorów
czynnych postawy jest uzyskanie prawidłowego układu segmentów (możliwego do
osiągnięcia na danym etapie wyrównywania wady), wielkość stosowanego obciąże
nia (czy oporu) i c z a s jego trwania są określone zdolnością utrzymania skorygowane
go układu. Wiadomo, że mięśnie rozwiną tym większą siłę, im większy będą pokony
wać opór. Tylko w tej sytuacji zostaje uruchomiona maksymalna liczba pracujących
włókien mięśniowych.

Jednocześnie jednak maksymalne wymagania powodują włączenie zespołów

mięśni dodatkowych, działających pomocniczo i często zaburzających prawidłowość
układu segmentów i całej struktury. Tak więc w ruchu korekcyjnym wielkość
oporu (czy obciążenia) oraz czas jego trwania są p o d p o r z ą d k o w a n e zdol

ności utrzymania uzyskanego uprzednio, skorygowanego położenia ciała.

Ćwiczenia mięśni grzbietu i obręczy barkowej

Dobór rodzaju pracy w zależności od rodzaju wady

M o c n p mięśnie grzbietu są podstawowym warunkiem w korekcji znacznej części wad
postawy. Każda z nich jednak wymaga ćwiczeń nieco innych - ze względu na różne
ukształtowanie krzywizn i związaną z tym konieczność pracy w różnym oddaleniu
przyczepów, różny stopień i lokalizację usztywnienia i ruchomości odcinkowej itd:
Generalną zasadą jest, jak wiadomo, wzmacnianie w pozycji uprzednio skorygowa-
nej. Przestrzeganie tej zasady wyznacza, ogólnie biorąc, sposób postępowania.

W przypadku h i p e r k i f o z y p i e r s i o w e j ćwiczenia mięśni grzbietu wykonywane

są w pozycji zbliżenia przyczepów - zarówno prostownika grzbietu, jak i mięśni
ściągających łopatki, nie doprowadzać jednak do pozycji hiperkorekcyjnej. Szersze
zastosowanie mają tu ćwiczenia sterowane odgórnie.

W przypadku h i p e r k i f o z y p i e r s i o w e j z jednoczesną h i p e r l o r d o z ą l ę d ź

w i o w ą wzmacnianie mięśni grzbietu wymaga szczególnej uwagi (konieczność sta

bilizacji odcinkowej), gdyż w odcinku piersiowym powinno się ono odbywać w po

zycji zbliżenia przyczepów, a w odcinku lędźwiowym - w pozycji ich oddalenia.
Wykorzystuje się ćwiczenia zarówno sterowania oddolnego, jak i odgórnego. N a j

częściej spotykanym w praktyce błędem jest nadużywanie pozycji hiperkorekcyjnych.

Dobór ćwiczeń w zależności od ustalenia przyczepów mięśni

Wzmacnianie mięśni grzbietu i karku może odbywać się poprzez ruch głowy, ramion

oraz tułowia przeciw sile ciężkości lub oporowi (sterowanie odgórne) lub też poprzez
ruch kończyn dolnych w stosunku do ustalonego tułowia (sterowanie oddolne).

Można także wykorzystywać pasy stabilizacyjne oraz dodatkowe punkty podparcia
(zwisy, podpory na rękach, potylicy i podudziach itp.), które aktywizują szczególnie

pracę mięśni w żądanym odcinku.

Dozowanie intensywności ćwiczeń

Oprócz zwiększania liczby powtórzeń i długości wytrzymań intensywność ćwiczeń
dozujemy poprzez:

- zmianę długości dźwigni i ciężaru segmentu podnoszonego,
- obciążenie dodatkowe, np. przyborem,
- stopień nachylenia tułowia.

Powyższe metody stosuje się analogicznie do omówionych w części dotyczącej

wzmacniania mięśni brzucha.

Mięśnie grzbietu a oddychanie i krążenie

Znaczna część intensywnych ćwiczeń, w których uczestniczą mięśnie grzbietu (pod

pory, częściowo zwisy) oraz mięśnie brzucha, powoduje, ze względu na statyczny

charakter wysiłku, wzrost ciśnienia w klatce piersiowej. Konieczność wytworzenia
w większości wad tzw. hiperkompensacyjnego gorsetu mięśniowego, w którym wio
dącą rolę pełnią mięśnie grzbietu i brzucha, zmusza do uświadomienia sobie, z jakimi
fazami oddechowymi należy łączyć oporowanie. Fazie luźnej, swobodnego wydechu

(akt w większości bierny), towarzyszy ogólne rozluźnienie mięśni. Sprzyja to łatwiej

szemu uzyskaniu korekcji lokalnych i globalnej. Jednakże niekorzystną stroną takiego

postępowania jest wydechowe ustawienie klatki piersiowej. Wyłączne wzmacnianie

w takiej pozycji groziłoby ograniczeniem ruchomości klatki piersiowej (która i tak
w wielu wadach ulega znacznemu upośledzeniu). Tak więc po doprowadzeniu do
skorygowania postawy w fazie wydechu oporowanie mięśni grzbietu wprowadza się
w fazie wdechu, gdy klatka piersiowa zwiększyła swe wymiary, a przyczepy mięśni
znajdujących się na niej ulegają oddaleniu.

Jeżeli stosowane intensywne ćwiczenia mają charakter izometryczny i są pro

wadzone aż do zmęczenia, należy po nich przewidzieć takie pozycje czy ćwiczenia,
które sprzyjałyby wyrównaniu towarzyszących zaburzeń w zakresie krążenia i oddy
chania. Podstawą do tego rodzaju postępowania jest uwzględnianie tzw. efektu

Lindharda, polegającego na przesunięciu natężenia czynności oddychania na okres

wypoczynku.

Mięśnie grzbietu a statodynamika ciała

W związku ze spionizowaną postawą człowieka i koniecznością równoważenia
odcinkowych momentów siły ciężkości (głowa) klatka piersiowa, zawartość jamy

brzusznej, mięśnie grzbietu, a zwłaszcza prostownik grzbietu, pełnią podstawową
rolę w statyce i dynamice ustroju ludzkiego. Większość czynności życiowych czło
wiek wykonuje, wysuwając ręce lub pochylając je do przodu, co powoduje gwałtow
ny wzrost wymagań stawianych mięśniom grzbietu i kręgosłupowi, zwłaszcza jego
odcinkowi lędźwiowemu.

Ćwiczenia mięśni brzucha

Dobór rodzaju pracy w zależności od rodzaju wady

Ze względu na ruchomość obu przyczepów trudno jest stwierdzić, czy wzrost napię
cia mięśni brzucha i ich skurcz zadziałają, i w jakim stopniu, na klatkę piersiową,

miednicę, odcinek lędźwiowy czy piersiowy kręgosłupa. Każda z wad w inny sposób

zmienia tę sytuację, zarówno pod względem siły i napięć poszczególnych mięśni
w pracującym zespole, jak tez usytuowania i odległości przyczepów.

Ryc. 37. Mięśnie brzucha: a - w plecach wklęsło-okrągtych, b - w kifozie totalnej, c - w hiperlordozie
lędźwiowej, d - w inwersji krzywizn

W przypadku p l e c ó w w k l ę s ł o - o k r ą g ł y c h (ryc. 37,a) miejsca obu przycze

pów (górnego i dolnego) mięśnia prostego brzucha, a więc dolne żebra i spojenie

łonowe, przemieszczone są w dół; punktem wyjściowym przy wzmacnianiu tego

mięśnia jest stabilizacja (czynna bądź bierna) tułowia w wyproście, a miednicy

w zmniejszonym przodopochyleniu. Dla mięśnia prostego brzucha jest to więc praca
w skurczu niepełnym i rożkurczu niepełnym.

W przypadku k i f o z y t o t a l n e j (ryc. 37,b) przyczepy mięśnia prostego brzucha

są zbliżone. Punktem wyjściowym przy jego wzmacnianiu jest, jak wyżej, stabilizacja
tułowia w wyproście, a miednicy w zwiększonym przodopochyleniu. Dla mięśnia

prostego brzucha jest to więc praca w skurczu niepełnym i rozkurczu pełnym.

W przypadku h i p e r l o r d o z y l ę d ź w i o w e j ze spłaszczeniem k i f o z y p i e r s i o

wej (ryc. 37c) przyczepy mięśnia prostego brzucha są od siebie oddalone. Punktem
wyjściowym przy wzmacnianiu tego mięśnia jest zwiększenie kifozy piersiowej

i zmniejszenie przodopochylenia miednicy. Praca mięśni brzucha polega w tym przy
padku na skurczu pełnym i rozkurczu niepełnym.

W przypadku i n w e r s j i k r z y w i z n (ryc. 37, d) miejsca obu przyczepów (górnego

81 6 - Korekcja w a d p o s t a w y

i dolnego) mięśnia prostego brzucha, a więc dolne żebra i spojenie łonowe, przemie

szczone są w górę. W ćwiczeniach wzmacniających go miednicy nadaje się pozycję

przodopochylenia, a odcinkowi piersiowemu kręgosłupa - zwiększone wygięcie
kifotyczne. Pracę mięśnia prostego charakteryzuje w tym przypadku skurcz niepełny
i rozkurcz niepełny.

Dobór ćwiczeń w zależności od ustalenia przyczepów mięśni

Wzmacnianie mięśni brzucha może odbywać się poprzez ruch kończyn w stosunku do

unieruchomionego tułowia (działanie lub sterowanie oddolne), przez ruch tułowia

w stosunku do unieruchomionych kończyn (działanie lub sterowanie odgórne) oraz

przez jednoczesne zbliżenie obu przyczepów. Zgodnie z uwagami zawartymi w roz

dziale Podstawy anatomiczne w mięśniu prostym brzucha wyróżnia się część górną

(nadpępkową) i dolną (podpępkową). Część górna oddziałuje silniej na klatkę pier

siową i odcinek piersiowy kręgosłupa, zwłaszcza podczas ruchu tułowia w stosunku
do miednicy, część dolna działa natomiast na miednicę podczas ruchu kończyn
w stosunku do tułowia.

Ruch nóg w stosunku do ustalonego tułowia

Mięśnie brzucha nie mają żadnego przyczepu na kończynie dolnej. Ich praca podczas
ruchów kończyn to stabilizacja miednicy, na której znajduje swój przyczep mięsień

biodrowo-lędźwiowy podstawowy zginacz stawu biodrowego. U większości osob
ników dysponujących znaczną siłą m i ę ś n i b r z u c h a ruch kończyn w stosunku do
tułowia odbywa się wyłącznie w stawie biodrowym, do kąta ok. 70° w stosunku do
podłoża (praca statyczna mięśni brzucha). Powyżej tej wartości, a więc w zakresie
kąta do 90°, na skutek ograniczenia zgięcia przez mięśnie kulszowo-goleniowe ruch
zachodzi w obrębie odcinka lędźwiowego kręgosłupa; miednica jakby przetacza się
po podłożu (praca dynamiczna części podpępkowej mięśni brzucha). W momencie
przekroczenia kąta prostego między kończynami dolnymi i tułowiem mięśnie brzucha
nie kurczą się mocniej, gdyż działa siła ciężkości kończyn, zbliżająca kość łonową do
wyrostka mieczykowatego. Działanie dynamiczne potęguje się w przejściu do pozycji

leżenia przewrotnego lub przewrotu w tył.

U osobnika charakteryzującego się o s ł a b i e n i e m i r o z c i ą g n i ę c i e m m i ę ś n i

b r z u c h a wznos nóg przekracza ich możliwości stabilizacji. Miednica pod wpływem

silnego działaniąmięśnia biodrowego ulega przodopochyleniu, a lordoza lędźwiowa,

na skutek działania bezpośredniego (m. psoas maior et minor) i pośredniego

[m.iliacus) tych mięśni, pogłębia się znacznie (ryc. 38). Najkorzystniejszy dla osobni

ka „kąt pracy kończyn", zapewniający krzywiznom ukształtowanie fizjologiczne, jest

osobniczo zmienny.

Zależy on bowiem od:

- różnej siły mięśni brzucha,
- różnej długości i ciężaru kończyn dolnych,
- różnej wielkości i giętkości lordozy lędźwiowej,
- różnego zakresu ruchomości w stawie biodrowym.

,82

mięsień

prosty brzucha

mięsień
biodrowo -

lędźwiowy

Ryc. 38. Mechanizm pogłębiania się lor

dozy lędźwiowej przy wznosie nóg poniżej
45° w przypadku słabych mięśni brzucha

- różnej zdolności do stabilizacji górne

go przyczepu: a) siły mięśni grzbietu, b) ciężaru
klatki piersiowej.

Z tych też powodów najpewniejszym

sposobem zindywidualizowania doboru kąta
pracy kończyn, stosowanym przez samego
ćwiczącego, jest kontrola dłonią wsuniętą pła
sko pod lędźwie. W chwili gdy dziecko czuje,
że jego kręgosłup zaczyna się odrywać od dło
ni, zaprzestaje obniżania kończyn, ustalając w

ten sposób dolną granicę zakresu bezpieczne
go kąta pracy.

Wnioski praktyczne wypływające z tych

stwierdzeń można sformułować następująco:

- Ćwiczenie w zakresie ruchu między

40-90° dla kończyn dolnych w stosunku do
tułowia jest najodpowiedniejsze w przypadku

hiperlordozy lędźwiowej związanej z niewy

dolnością mięśni brzucha (ryc. 39). Zakres ten
osiągany jest za pomocą postawy wyjściowej

ze skulnym ustawieniem nóg bądź ich opar
ciem, pod odpowiednim kątem, np. o ścianę

lub drabinki. Praca mięśni będzie polegała na

skurczu pełnym i rozciągnięciu pełnym.

, - Ćwiczenie w zakresie ruchu kończyn

dolnych od podłoża do kąta 3 0 - 4 0 ° (ryc. 39) stosuje się w przypadku kifozy lędźwio
wej, wykorzystując lordozujące działanie mięśnia biodrowo-lędźwiowego. Praca

mięśni polega w tym przypadku na niepełnym skurczu i pełnym rozciągnięciu.

W ćwiczeniach kończyn dolnych stosuje się dość często, w stosunku do tuło

wia, ich ugięcie w stawach kolanowych. Ma to na celu: skrócenie dźwigni kończyn,
a więc zmniejszenie wysiłku dla stabilizujących miednicę mięśni brzucha, oraz zbliże
nie przyczepów mięśni kulszowo-goleniowych w przypadku ich przykurczu, umożli
wiające zwiększenie ruchu zgięcia w stawach biodrowych bez zmiany pozycji mied
nicy. Ruch ten ogranicza w tym przypadku napięcie więzadła biodrowo-udowego

Bertiniego. W ćwiczeniach z wykorzystaniem oporowania wielkość oporu jest uwa

runkowana zdolnością utrzymania prawidłowej postawy.

Często s p o t y k a n y m b ł ę d e m w e w z m a c n i a n i u m i ę ś n i b r z u c h a jest

n a d u ż y w a n i e ć w i c z e ń w y k o r z y s t u j ą c y c h s k u r c z p e ł n y przy z b l i ż o n y c h
przyczepach. W przypadku nadmiernej lordozy lędźwiowej stosowanie na przykład

siadu równoważnego jest podawane w większości podręczników jako bardzo ko
rzystne. Znika wtedy nadmierna lordoza, mięśnie brzucha intensywnie pracują, ich

przyczep obwodowy jest przesunięty w górę. Jednakże u j e m n y m s k u t k i e m tej
p o z y c j i jest j e d n o c z e s n e w z m a c n i a n i e m i ę ś n i a b i o d r o w o - l ę d ź w i o w e g o

w p o z y c j i z b l i ż e n i a p r z y c z e p ó w , c o może d o p r o w a d z i ć d o p o w s t a n i a j e g o

Ryc. 39. Strefa pracy kończyn dolnych

prz\ wzmacnianiu mięśni brzucha w hiper-
lordozie i kifozie lędźwiowej

przyku rczu. Konsekwencją tego jest pogłębienie w pozycji stojącej przodopochyle
nia miednicy i jeszcze większe zaakcentowanie lordozy lędźwiowej.

Zbyt krótkie mięśnie brzucha, pociągając klatkę piersiową w dół, utrudniają fazę

wdechu, co niekorzystnie odbija się na jej rozwoju oraz mechanice oddychania. Poza
tym, oddziaływając na miednicę (zmniejszenie przodopochylenia), mogą przyczynić
się do wytworzenia tyłowygięcia odcinka lędźwiowego.

Ruch jedną tylko kończyną stanowi dla mięśni brzucha wysiłek minimalny,

ponieważ kończyna nie pracująca, stabilizując miednicę (stopień stabilizacji zależy od
pozycji kończyny), czyni zbędnym jej ustalenie mięśniami.

Ruch tułowia w stosunku do ustalonych nóg

Tułów jest znacznie cięższy niż kończyny dolne, dlatego też w jego ruchach
w stosunku do ustalonych kończyn konieczna jest dodatkowa stabilizacja nóg.
W ćwiczeniach tych, zwłaszcza w ich fazie początkowej, działa nadpępkową część

mięśnia prostego. Gdy tułów przekroczy położenie pionowe, zgięcie jego dokonuje

się pod wpływem siły ciężkości.

Na intensywność pracy mięśni brzucha mają w p ł y w proporcje i ciężar ciała.

Osobnik o dużej głowie, potężnym i długim torsie nie jest w stanie, mimo silniejszych
mięśni brzucha, wytrzymać na przykład opadu tułowia w tył tak długo jak osobnik
o krótkich i lekkich segmentach i słabszych mięśniach. Należy brać to pod uwagę

zarówno w indywidualizowaniu dawkowania ćwiczeń, jak i porównywaniu wyników

róznycn osobników.

W omawianym ćwiczeniu utrzymanie poprawnej postawy jest bardzo trudne,

ściągające klatkę piersiową działanie przyczepu górnego mięśnia prostego musi bo
wiem być zrównoważone wyprzedzającym napięciem mięśni grzbietu, zapewniają
cym prawidłowość korekcji kifozy piersiowej. Dodatkowym utrudnieniem jest lordo-
zujące działanie mięśni biodrowo-lędźwiowych, gdyż właśnie te mięśnie utrzymują
ciężar odchylonego w tył tułowia.

Dozowanie intensywności ćwiczeń jest szczególnie ważne ze względu na moż

liwość szkodliwego działania w przypadku nieprawidłowego wykonania; osiąga się

je, oprócz dawkowania liczby powtórzeń i długości wytrzymań, znanymi metodami:

- zmianą ciężaru seymentu podnoszonego,
- zmianą długości dźwigni segmentu podnoszonego i obciążeniem dodatko

wym

- ustaleniem miednicy poprzez zgięcie jednej kończyny,
- stopniem nachylenia segmentu ruchomego.

Zwiększenie ciężaru segmentu ruchomego uzyskuje się poprzez uniesienie:

jednej kończyny, obu kończyn, tułowia.

Zmianę długości dźwigni (przy ruchach kończyn w stosunku do ustalonego

tułowia) osiąga się poprzez uniesienie: jednej kończyny, poczynając od pozycji naj

bardziej ugiętej, aż do wyprostowanej, następnie przez uniesienie obu kończyn; przy

Niektórzy autorzy, np. M. Tworzydło, wychodząc z założenia, że nie dystonia mięśniowa, ale

przykurcz łączonotkankowy jest główną przyczyną tej wady postawy, uważają za wystarczające w usuwa

niu hiperlordózy rozciąganie przykurczu zgięciowego w obrębie stawów biodrowych.

ruchach tułowia w stosunku do ustalonych kończyn efekt wydłużania dźwigni uzy

skuje się kolejno: położeniem ramion wzdłuż tułowia, następnie w skurczu piono
wym, na karku, w przedłużeniu tułowia i z dodatkowym obciążeniem ramion przybo
rem, np. piłką lekarską.

Ustalenie miednicy za pomocą ugiętej kończyny dolnej w pewnym stopniu tej

funkcji mięśnie brzucha pozbawia.

Stopień nachylenia segmentu ruchomego w stosunku do ustalonego warunku

je, zgodnie z zasadami mechaniki, intensywność pracy mięśni brzucha. Im segment

(tułów, kończyny dolne) jest ustawiony bardziej pionowo, tym składowa obrotowa,

a więc niezbędna do wykonania ruchu siła mięśni brzucha, jest mniejsza. Ze względu

na wiele możliwości stopniowania amplitudy ruchu i nachylenia, zarówno kończyn,

jak i tułowia, ten sposób dozowania wysiłku wydaje się być w praktyce dość precyzyj

ny i wygodny.

Ćwiczenia mięśni skośnych i mięśnia poprzecznego brzucha

Mięśnie te współdziałają również w omówionych uprzednio ćwiczeniach angażują

cych głównie mięśnie proste brzucha. Poza tym do czynności wykonywanych przez
mięśnie skośne zalicza się skłony boczne, a przede wszystkim skręty tułowia. Zasady
stosowania ćwiczeń są analogiczne do przedstawionych uprzednio.

P. w.: leżenie tyłem, ramiona w bok, nogi wyprosto

wane, wzniesione prostopadle do podłoża.

Dpust nóg w bok, na przemian, w jedną i drugą

stronę. Mięśnie skośne stabilizują miednicę.
Jeżeli ćwiczenie odbywa się zespołowo, dzieci leżą-
ce w szeregu chwytają się za wyprostowane ramio
na w celu zwiększenia stabilizacji klatki piersiowej.
Jeżeli ćwiczenie jest zbyt intensywne, należy ugiąć
nogi.

P. w.: leżenie tyłem, ramiona w bok, jak poprzednio.
Naprzemienny, ze skrętem, wznos nogi, aż do do

tknięcia dłoni różnoimiennej.

P. w.: leżenie na materacach, ramiona wzdłuż ciała,

Toczenie się bez pomocy ramion.

P. w.: siad na ławeczce tyłem przy drabinkach, z
szerokim chwytem na wysokości głowy, łokcie
ugięte pod kątem prostym. Piłka lekarska - przed
ćwiczącym, na wysokości jego nóg.
Przenoś drugiej piłki lekarskiej, trzymanej między
stopami, z lewej strony na prawą. Lędźwie przywarte
do drabinki. To samo w leżeniu tyłem z nogami ugię

tymi.

P. w.: zwis na drabince tyłem, ramiona pod kątem
prostym, nogi ugięte.
Przenoś nóg ze skrętem w stronę lewą, a następnie

prawą.

P. w.: leżenie tyłem na stole (skrzyni, ławeczkach),

chwyt dłońmi za krawędź stołu na wysokości głowy,
nogi ustawione skulnie, stopy na podłożu.

Napiąć mięśnie grzbietu, ściągnąć łopatki. Przenoś
obu złączonych kolan w prawo i lewo, z oporowa
niem ręką "spółćwiczącego.

P. w.: leżenie tyłem, ramiona w skurczu pionowym,
przy barkach.

Współćwiczący, klęcząc okrakiem, stabilizuje noga

mi miednicę ćwiczącego. Próba siadu oporowanego
przez współćwiczącego naciskiem na przednią po
wierzchnię barków, na przemian jednego i drugiego.

Fazą poprzedzającą wykonanie tego ćwiczenia po

winno być ściągnięcie łopatek i cofnięcie barków,
by nie wzmacniać mięśni piersiowych w pozycji
wadliwej.

Mięsień poprzeczny brzucha nie uruchamia żadnego segmentu kostnego, odpowiada

on za czynność napięcia powłok brzusznych, którą w praktyce nazywamy ściągnię
ciem brzucha. Stałe przypominanie dziecku w najrozmaitszych ćwiczeniach, a zwła
szcza przy dokonywaniu i ustalaniu korekcji lokalnych, o konieczności napięcia

(wciągnięcia) brzucha powinno stać się nawykiem u prowadzącego. Poza tym mię

sień poprzeczny uczestniczy aktywnie w procesie oddychania, dlatego też w wielu
ćwiczeniach oddechowych ma on swój udział.

Wykonując forsowny wydech ze zwężoną szparą

14 głosową, ściągnąć mięśnie brzucha.

Po pełnym wdecnu starać się wykonać stopniowym

skurczem mięśni brzucha, bez udziału żeber (kontro-

15 lować dłonią), wydech.

Dwóch ćwiczących stoi tyłem do siebie w rozkroku,
opierając się stopami zakrocznymi. Skakanka w dło
niach, przełożona przez bark. Przeciąganie liny.

Mięśnie brzucha a oddychanie

Mięśnie brzucha są głównymi mięśniami wydechowymi. Dzięki ich napięciu możliwe

jest oddziaływanie przepony na żebra w akcie oddychania. Niewydolność mięśni

brzucha pociąga za sobą zmniejszenie wydolności oddechowej. Mięśnie te niewłaś

ciwie wzmacniane, np. w pozycji zbliżenia przyczepu żebrowego do miednicy (jaK to
ma miejsce przy braku stabilizacji klatki piersiowej i odcinka piersiowego kręgosłupa),

powodują ograniczenie amplitudy klatki piersiowej w jej dolnej części. Z tego tez
względu ćwiczenia mięśni brzucha powinny być zawsze poprzedzane przez odpo
wiednio skuteczną stabilizację odcinka piersiowego: bądź biernie - za pomocą odpo
wiedniej pozycji wyjściowej (np. leżenia tyłem), bądź czynnie - napięciem odpo
wiednio silnych mięśni grzbietu. Wcześniejsze wzmocnienie mięśni brzucha w sto
sunku do grzbietu sprzyja utrwaleniu hiperkifozy.

Pracę mięśni brzucha koreluje się różnie z -fazami aktu oddychania. Na przykład wznos nóg, przy

którym statycznie napinają się mięśnie brzucha, można kojarzyć bądź z wdechem, bądź z wydechem. Efekty
tych dwóch rodzajów postępowania różnią się między sobą (według J. Lesur):

Przypadek I. Wdech w czasie wznosu nóg, wydech w czasie opustu. W końcowej fazie wznosu

punkt stały, jakim jest klatka piersiowa, unosi się na skutek wdechu. Skurcz mięśnia prostego brzucha nie

jest pełny. W końcowej fazie opuszczania nóg wyciągnięcie mięśnia prostego jest, z powodu wydechu,

minimalne.

Przypadek II. Wydech w czasie wznosu nóg, wdech w czasie opustu. W końcowej fazie wznosu

nóg punkt stały, jakim jest klatka piersiowa, obniża się na skutek wydechu: skurcz mięśni prostych brzucha

jest w tym przypadku pełny. W ostatnim momencie opustu nóg rozciągnięcie omawianych mięśni jest

maksymalne. Sposób wykonania ćwiczenia w przypadku I znajduje zastosowanie w hiperlordozie lędźwio
wej, natomiast w II - w kifozie lędźwiowej.

Mięśnie brzucha a krążenie

Ćwiczenia mięśni brzucha uprzywilejowują krążenie powrotne poprzez swoje działa
nie mechaniczne na żyłę czczą próżną. W ćwiczeniach wykonywanych z dużym
wysiłkiem istnieje pewne ryzyko konsekwencji bezdechu, który często im towarzyszy
ze względu na dążność do stworzenia lepszej stabilizacji (usztywnienie klatki piersio
wej i brzucha) dla przyczepów mięśni szczególnie zaangażowanych w ruchu. W celu
uzyskania jeszcze lepszej stabilizacji bezdech dokonywany jest na szczycie wdechu;
W tej sytuacji wzrasta ciśnienie w śródpiersiu, co powoduje początkowo opróżnienie
przedsionka lewego, a w konsekwencji wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Następnie,
na skutek ucisku na żyłę czczą, zostaje zablokowane krążenie powrotne, stąd -
zwyżka ciśnienia tętniczego spowodowana niewypełnieniem się serca. Serce zmniej
sza znacznie swą objętość i kurczy się aż do granic opróżnienia całkowitego.
W momencie ustania wysiłku osobnik dokonuje głębokiego wdechu, na skutek czego
ciśnienie w śródpiersiu gwałtownie spada, a krew z obwodu wlewa się do serca,
ulegającego na skutek tego gwałtownemu rozciągnięciu. Taka sytuacja stwarza nie
bezpieczeństwo dla chorych na serce, dlatego też w ćwiczeniach mięśni brzucha
unika się bezdechu, którego występowanie świadczy o tym, że ćwiczenie jest zbyt
intensywne.

Mięśnie brzucha a statodynamika ciała

Jak już wspomniałam, mięśnie brzucha stanowią z przodu jakby twór homologiczny

do położonego z tyłu kręgosłupa lędźwiowepo, który uznawany jest za jedno z miejsc
zmniejszonej odporności szkieletu ludzkiego. Współpraca napięć taśmy statodynami-
cznej przedniej i tylnej stwarza warunki właściwej statyki ciała ludzkiego. Mięśnie

brzucha (jako element taśmy statodynamicznej przedniej) w różnych wadach ulegają
różnym zmianom, dlatego ingerencja wyrównawcza musi być również zróżnicowana.

Dotyczy to szczególnie usytuowania przyczepów mięśni brzucha, na co decydujący

wpływ mają odpowiednie pozycje wyjściowe stosowane w ćwiczeniach wzmacnia

jących te mięśnie.

W Y R Ó W N Y W A N I E U J E M N Y C H W P Ł Y W Ó W Ś R O D O W I S K A Z E W N Ę
T R Z N E G O

Niezależnie od przyczyn wywołujących wady, na co w części przypadków nie mamy
wpływu (np. wady wrodzone) istnieją czynniki wady potęgujące. Szkodliwość wielu

z nich można ograniczyć, świadomie dobierając warunki oddziaływania poszczegól

nych elementów środowiska zewnętrznego. Dlatego też warunki te u każdego osob
nika powinny być analizowane na równi z badaniem lekarskim.

Głównym mankamentem naszego życia, zarówno pracy, jak i odpoczynku, jest

jego sedenteryjność. Na 12-15-godzinny dzień dziecka (zależnie od wieku) przecięt

nie przypada: 4 - 7 godz. siedzenia w szkole, 2 - 4 godz. odrabiania lekcji (również
najczęściej siedząc), 3 godz. wypoczynku (zimą też najczęściej siedząc: czytanie,

oglądanie TV), 1 godz., łącznie, spożywania posiłków (także siedząc). Dzieci młodsze

w okresie zimowym czy tez w czasie niepogody spędzają wolny czas bawiąc się,

najczęściej również w pozycji siedzącej. Okresem prowokującym, zwłaszcza dzieci
młodsze, do samorzutnego wyrównywania niedoboru ruchu są tylko: część wiosny,
lato i część jesieni, i to wtedy, gdy istnieją po temu odpowiednie warunki.

Stwierdzane ogólnie ograniczenie aktywności ruchowej na rzecz siedzącego

trybu życia przyczynia się do wytworzenia określonych zmian adaptacyjnych. Zmia

nom tym, traktowanym jako przejaw procesu ewolucji, można by nie przeciwdziałać,

gdyby nie upośledzały one wydolności osobnika, przyjmowanej za główny probierz
wartości ustrojowej. Jednak gdy zmiany te ograniczają niezbędne wżyciu możliwości
funkcjonalne, należy je uznać za niekorzystne i, drogą doboru odpowiednich czynni

ków wewnątrz- i zewnątrzśrodowiskowych, ograniczyć lub usunąć ich negatywny
wpływ.

Duże znaczenie ma w tej analizie warunków środowiskowych czynnik czasu,

zgodnie z twierdzeniem, że efekt działania bodźca zależy nie tylko od jego charakteru,

lecz także siły, a w omawianym przypadku - szczególnie od czasu jego trwania.

Przemyślana organizacja w a r u n k ó w życia dziecka w systemie 24-godzin-

nym stwarza dopiero sytuację, w której gimnastyka korekcyjna - jako

jeden z e l e m e n t ó w tego systemu - może dać oczekiwane rezultaty.

Wyłączając 8 - 1 0 godz. snu dziecka, pozostały czas, zależnie od wieku, właści

wości rozwoju i wynikających z tego potrzeb, należy szczegółowo rozplanować
w systemie dziennym i tygodniowym. Wdraża to dziecko do gospodarowania włas
nym czasem, a zwłaszcza bardziej świadomej autokreacji. Poszczególne pozycje tego
planu i warunki ich realizacji nauczyciel wf i lekarz ustalają z rodzicami i dzieckiem:
bądź indywidualnie lub w ramach spotkań kontrolnych, bądź też w formie zbiorowe
go instruktażu.

90i

Elementy 24-godzinnego systemu przeciwdziałania wadom

postawy

SEN

Sen dzieci młodszych (klas ł—IV) powinien trwać minimum 10-11 godz. na dobę,
starszych 8 - 9 godz. Dziecko musi mieć własne łóżko o twardym, nie uginającym się
materacu, małą poduszeczkę, o takiej grubości, żeby wypełniała przestrzeń zawartą
między barkiem a uchem (w pozycji leżenia na boku). Zalecane przez niektórych
autorów spanie na określonym boku (przy skoliozach), zwłaszcza z podkładką, jest
w większości przypadków niemożliwe do prawidłowego przeprowadzenia, a często
nawet, na skutek ustawicznych zmian pozycji dziecka we śnie, wręcz szkodliwe. Po

zaśnięciu dziecka rodzice mogą, nie budząc go (prawidłowy pierwszy sen jest zwykle

mocny), układać jena wznak. Małym dzieciom łatwo nawet można ułożyć ręce w bok,
uginając je w stawie łokciowym pod kątem zbliżonym do prostego.

Najwszech

stronniejsze zastosowanie dla wszystkich wad ma pozycja leżąc na plecach.

ROZRUCH PORANNY

Rozruch poranny powinien trwać 15 min. Najlepiej, jeśli dziecko wykonuje go wraz

z rodzeństwem i rodzicami. Jeżeli tylko jest to możliwe, powinno się go przeprowa
dzać na świeżym powietrzu (ogródek, las, otwarte okno, balkon). Charakter ćwiczeń:
obszerne luźne ruchy kończyn górnych i dolnych oraz tułowia z akcentami krótkiego,
statycznego wytrzymania skorygowanej postawy w różnych pozycjach, trochę bie
gów, podskoków itp. Każdy nauczyciel może opracować dla dzieci, którymi się
opiekuje, zestawy krótkich ćwiczeń, zmieniane co miesiąc. Po rozruchu zaleca się

prysznic całego ciała (woda nie za ciepła) oraz inne poranne zabiegi higieniczne,
które są codzienną koniecznością.

DOJŚCIE DO SZKOŁY

Dojście do szkoły w warunkach miejskich zabiera dziecku przeciętnie 1 0 - 2 0 min.
Dzieci klas l-IV noszą tornister typu żołnierskiego, tj. z paskami wychodzącymi u góry

z dwu symetrycznie rozstawionych miejsc. Tornister powinien być zapakowany tak,

by jego zawartość była równomiernie rozłożona i nie mogła się przesuwać. Starsze

dzieci noszą przeważnie teczki lub worki i zmuszanie ich do noszenia tornistra jest
z punktu widzenia psychologicznego niewłaściwe, zwłaszcza że obciążony już zna
czniejszą zawartością tornister prowokowałby do pochylenia się w przód dla zrówno
ważenia tego ciężaru. Pogląd wyrażony w niektórych starszych podręcznikach, że

Jest to często obserwowana pozycja u zdrowych śpiących niemowląt.

noszenie teczki w jednym ręku stanowi przyczynę bocznego skrzywienia kręgosłupa,

jest nieporozumieniem. Czynnik czasu ( 2 x 1 5 min) nie pełni tu poważniejszej roli,

dlatego też nie można poważnie wskazać w p ł y w u noszenia teczki na postawę.

PRACA W SZKOLE

Praca w szkole odbywa się w warunkach kilkugodzinnego (czynnik czasu) siedzenia

w ławkach czy przy stolikach, dlatego też odpowiednie ich rozmiary mają znaczny
wpływ na postawę. W klasach I —IV, w których dzieci mają swoje stałe pomieszczenia
i miejsca, łatwiej jest dobrać właściwy rozmiar ławki. Większe trudności mają dzieci
starsze, przenoszące się na każdą lekcję z pracowni do pracowni. Należy dążyć jednak
do tego, by (w ramach istniejących możliwości) zapewnić dzieciom właściwe warun
ki pracy.

ĆWICZENIA ŚRÓDLEKCYJNE

Ćwiczenia śródlekcyjne i swobodny ruch w czasie przerw międzylekcyjnych mogą

stać się częściowym antidotum przeciw tym negatywnym wpływom. Działanie ć w i
czeń śródlekcyjnych (z punktu widzenia ich wpływu na narząd ruchu) skierowane
jest na napięcie grup mięśniowych rozciągniętych na skutek siedzenia w ławkach,

•z jednoczesnym rozciągnięciem i rozluźnieniem mięśni nadmiernie napiętych, wciąg

nięcie do pracy większych zespołów mięśniowych, a także układów krążenia i oddy

chania.

Przykładowe ćwiczenia:
- Rozluźnienie, a następnie krótkotrwałe napięcie w poprawnym ustawieniu mięśni grzbietu

i mięśni ściągających łopatki (najlepiej - z jednoczesnym skurczem pionowym ramion przy barkach).

- Elongacja stojąc, kilka krążeń ramion w tył, z jednoczesnym ściągnięciem łopatek, kilka przysia

dów, skłonów, wymachów nóg.

- W podporze przodem na ławce (ściągniętełopatki) - napięcie pośladków i całej taśmy statodyna-

micznej tylnej, bieg w miejscu z wysokim unoszeniem kolan itp.

Wszystkie te ćwiczenia połączone są ze swobodnym oddychaniem. Można

tworzyć różne zestawy. Należy tylko pamiętać, że mają one stanowić przeciwwagę dla

monotypii pozycji pracy, odprężyć dziecko fizycznie i psychicznie.

LEKCJE WF W SZKOLE

Powinny one obejmować większość dzieci z wadami postawy. Nauczyciel prowa

dzący wf w szkole musi być powiadomiony przez lekarza lub instruktora gimnastyki
korekcyjnej, za pomocą dzienniczka lub w innej pisemnej formie, o wskazaniach

Jednostronne obciążenie ręki można wykorzystywać jako jedno z ćwiczeń kontrolnych w reedu

kacji posturalnej, traktując je wtedy jako utrudnienie utrzymania prawidłowej postawy (oś obręczy barko

wej).

i przeciwwskazaniach specyficznych dla dziecka w związku z jego wadą, by w czasie
lekcji mógł je uwzględnić.

W praktyce zbyt wiele dzieci z wadami, zwłaszcza ze skoliozami, jest zwalnia

nych z zajęć. Zuboża to ich aktywność ruchową, wyobcowuje ze środowiska rówieś
ników, często nawet stwarza podłoże do kompleksów Dzieci ze środowiska klasy

szkolnej powinny być odpowiednio przygotowane do zaakceptowania pewnej o d

rębności w traktowaniu ich upośledzonego kolegi. Sytuację taką można wykorzystać

do kształtowania właściwego, humanitarnego stosunku do człowieka. Jednocześnie

nauczyciel wf, znając występujące w zespole klasowym odchylenia, powinien nawet

w szkolnych zajęciach wf uwzględniać potrzeby nie tylko rozwojowe, ale i korekcyj
ne.

ZAJĘCIA POZASZKOLNE

Zajęcia pozaszkolne dla dzieci z wadami postawy obejmuje, dwukrotne w ciągu
tygodnia ćwiczenia w sali i dwukrotne na pływalni, w zespole specjalnym. Ponieważ
w czasie tygodnia są to cztery dni, udział dziecka we wszelkich innych zajęciach
dodatkowych należy ograniczyć. W pozostałych dniach tygodnia dziecko ćwiczy
w domu, pod kontrolą rodziców - wykonuje zestaw ćwiczeń zleconych mu przez

Ryc. 40. Higiena kręgosłupa w czynnościach dnia codziennego (według: M. Eklundh: Dbaj o swój

kręgosłup. Warszawa 1966, PZWL)

instruktora i lekarza na zajęciach instruktażowych. Odpoczynek, dowolnie przez
dziecko dobierany, ma mieć charakter czynny i zawierać w wystarczającym wymiarze

(ok. 2 godz. dziennie) różne elementy ruchu (pod różnymi postaciami). Jeżeli dziecko

ma mimo tego czas i chce uprawiać dyscyplinę sportową, można mu na to w niektó
rych przypadkach pozwolić. Decyzję trzeba jednak uzależnić od orzeczenia lekarza, od
dyscypliny sportowej i rodzaju wady oraz stopnia zaawansowania zespołu sportowe
go, a więc liczby godzin treningu i jego intensywności.Wyczynowe uprawianie spor
tu nie jest więc regułą, lecz raczej wyjątkiem w przypadku większości wad. Codzienne

czynności należy wykonywać zgodnje z zasadami higieny, pamiętając o oszczędzaniu
zarówno stóp, jak i kręgosłupa. Przed przystąpieniem do jakiejkolwiek pracy, nawet

do zajęć domowych, trzeba przemyśleć i przygotować sobie optymalne warunki do jej
wykonania. Zasady takiego postępowania omawia m. in. E. Eklundh.

ODRABIANIE LEKCJI

Odrabianie lekcji jest bardzo ważnym elementem 24-godzinnego systemu korekcji

wad postawy - nie tylko ze względu na cel podstawowy, jakim jest przyswajanie

wiedzy, lecz także na postawę przy pracy. Ponieważ dziecko, zwłaszcza starsze,
codziennie kilka godzin odrabia lekcje, działanie pozycji i czynnika czasu może być
wykorzystane w celach poprawy postawy, przy zbagatelizowaniu zaś tej możliwości -

wpływać wręcz szkodliwie. W reedukacji posturalnej jako jedno z zadań wysuwałam

(konieczność) opanowanie prawidłowej pozycji roboczej. Do tego jednak po

trzebne są następujące warunki: biurko lub stół

prostokątny czy kwadratowy z oświetleniem
padającym z lewej strony i nie rażącym oczu, o
wysokości takiej, by przy siedzeniu dziecko,
opierając się przedramionami o blat stołu, mia
ło kręgosłup wyprostowany i barki ustawione
poziomo. Wysokość krzesła powinna odpo
wiadać długości podudzi (stopy oparte o pod
łogę), wymodelowane oparcie - podpierać o d
cinek lędźwiowy kręgosłupa. Najwygodniejsze

jest, produkowane u nas na wzór szwedzki,

krzesło z regulacją w pionie i poziomie wyso
kości siedziska i oparcia, dzięki czemu można
dostosować je do wzrostu dz ecka i częściowo

Ryc. 41. Prawidłowe krzesło do pracy do wady (ryc. 41).

Prototypy ławek korekcyjnych dla różnych wad zaproponował G. Wejsflog, uwzględniając w ich

konstrukcji zasady sterowania odgórnego i oddolnego.

W praktyce propozycje te nie rozpowszechniły się.

W niektórych przypadkach można się tymi wzorami posłużyć, jednakże pod ścisłą kontrolą, ponieważ

M. Eklundh: Dbaj o swói kręgosłup. Warszawa 1966, PZWL.

Wejsflog G.: Zagadnienie ławki szkolnej. „Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna" 1960 nr 3.

wykorzystuje się w nich zasadę asymetrycznej korekcji;
dotyczą ich więc te wszystkie zastrzeżenia, które zostały już
omówione uprzednio przy ćwiczeniach asymetrycznych.

Najczęstsze błędy występujące w pozycji roboczej

są pokazane na ryc. 42.

Zasadą o b o w i ą z u j ą c ą przy o d r a b i a

niu lekcji jest z m i e n n o ś ć p o z y c j i . Pozycję
opisaną powyżej, traktowaną jako zasadniczą,

stosuje się przy pisaniu, kreśleniu itp. Należy

jednak podkreślić, że egzekwowanie od dziec

ka przy pracy wyłącznie tej pozycji jest wręcz
szkodliwe. Częściowe odciążenie kręgosłupa
uzyskuje się w pozycji klęcznej na taborecie, z
podparciem na przedramionach, w której mo
żna odrabiać część lekcji ustnych, w niewiel
kim stopniu wymagających notowania (ryc.
43). Lekcje wyłącznie ustne można przygoto

wywać w pozycji leżąc na brzuchu, stosując,
zależnie od wady, podparcie głowy (brody) na
dłoniach, łokcie ugięte, oparte o podłoże - j e s t
to tzw."sfinks (zastosowanie: kifoza lędźwiowa
albo totalna) - lub na płasko położonych dło

niach, przedramiona oparte o podłoże, z książ
ką umieszczoną niżej, poza tapczanem. Pra

widłowa odległość oczu od książki wynosi ok.
30 cm.

ODŻYWIANIE

Odżywianie powinno być pełnowartościowe,
prowadzone według ogólnie znanych zasad.

W przypadku znacznej nadwagi należy stoso
wać dietę odchudzającą, oraz zintensyfikować
ogólną aktywność ruchową, zgodnie z zalece

niami lekarza. Nadmierny ciężar ciała przy sła
bej muskulaturze stanowi poważny czynnik

pogłębiający wadę.

W systemie o p i e k i c a ł o r o c z n e j wska

zane jest wykorzystywanie części ferii zimo
wych i letnich na kolonie zdrowotne, specjal

nie organizowane dla dzieci z wadami posta

wy.

Wejsflog G.: Ławka szkolna profilaktyczno-lecz-

nicza. „Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna" 1960 nr 9

Ryc. 42. Wadliwe pozycje poaczas pracy

siedzącej

Ryc. 43. Pozycja robocza klęczna

I. WADY POSTAWY W PŁASZCZYŹNIE PRZEDNIO-TYLNEJ

(charakterystyka kliniczna, gimnastyka korekcyjna)

P L E C Y OKRĄGŁE (dorsum rotundum)

Nazwa: plecy okrągłe nasuwa pytanie, gdzie się ta „okrągłość" pleców umiejscawia,

co jest jej istotą. Odpowiedź nie jest jednoznaczna, a zarówno w literaturze, jak

i praktyce ujmowana kontrowersyjnie.

W w a r u n k a c h p r a w i d ł o w y c h wypukłość pleców tworzy odcinek piersiowy

kręgosłupa ukształtowany w postaci wygięcia ku tyłowi, a więc kifozy

piersiowej.

Wielkość jej i ukształtowanie jest zmienne i uwarunkowane takimi czynnikami, jak:

predyspozycje dziedziczne, wiek, somatotyp, kształt i wielkość krzywizn sąsiednich

(lordozy szyjnej i lędźwiowej), siła i napięcie poszczególnych mięśni tułowia.

W w a r u n k a c h n i e p r a w i d ł o w y c h , a szczególnie patologicznych, krzywizny

kręgosłupa podlegają znacznym zmianom, dając obraz kliniczny różnych wad. Wyró
żniamy kilka odmian wad, zależnie od:

- etiologii,
- lokalizacji zmian,
- stopnia zaawansowania zmian.

ETIOLOGIA

Plecy okrągłe mogą być wrodzone i nabyte. Dla nauczyciela wf najliczniejszą, nie

wątpliwie, grupę stanowią przypadki pleców okrągłych będące skutkiem dystonii

mięśniowej

, szczególnie często spotykanej w postawach wiotkich typu asteniczne-

go. W tej też grupie ingerencja jest najbardziej potrzebna i skuteczna.

W grupie p l e c ó w o k r ą g ł y c h w r o d z o n y c h wymienia się dziedziczne plecy

Kifoza oznacza wygięcie kręgosłupa w tył. niezależnie od jego lokalizacji, rozległości i prawidło

wości, natomiast termin: plecy okrągłe przyjęłam na oznaczenie wady.

Nazwy dystonia mięśniowa użyłam do określenia zaburzeń w napięciu zespołów mięśni (pozo

stających w warunkach prawidłowych w równowadze tonicznej), nie wnikając w przyczyny tych zmian

(fizjologiczne, patologiczne).

okrągłe, często występujące rodzinnie. Ze względu na wczesny okres powstawania

zmian są one na ogół dość znaczne i trudne do wyrównania. Inną postacią są plecy
okrągłe osteogenne, występujące również jako kifoskoliozy

wrodzone, powstałe

w wyniku obecności sklinowaciałego trzonu kręgu piersiowego. Skrzywienie takie
charakteryzuje się w większości przypadków stosunkowo niewielkim łukiem i ostrym
kątem. Wynikiem tych zmian jest wytworzenie się skrzywień kompensacyjnych, które
powinny podlegać kontroli aż do momentu zakończenia wzrostu i stabilizacji zmian..

Dotyczy to szczególnie okresów krytycznych posturogenezy.

P l e c y o k r ą g ł e n a b y t e mogą występować wtórnie jako jeden z objawów

określonych jednostek chorobowych, takich jak: krzywica, gruźlica kręgosłupa, cho
roba Scheuermanna, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK) czy też

jako wynik zmian pourazowych. W tych przypadkach krzywizny kręgosłupa modyfi

kowane są nakładającymi się na nie określonymi zmianami patologicznymi, dając
w efekcie nieco inny obraz.

Przyczyną zwiększenia kifozy fizjologicznej mogą być także czynniki psycho

genne: kifoza wstydliwych (kyphosis pudendum)

, wady wzroku - kifoza ocznopo-

chodna (kyphosis ophtalmogenes)

LOKALIZACJA ZMIAN

Kifoza - wygięcie kręgosłupa ku tyłowi - może zasadniczo występować w trzech

wariantach:

1. Umiejscowienie się na odcinku fizjologicznej kifozy, stanowiąc jej pogłębie

nie (hiperkifoza piersiowa).

2. Przemieszczenie swojego szczytu bądź w górę, bądź w dół (kifoza wysoka,

niska).

3. Objęcie odcinków kręgosłupa, w których fizjologicznie nie występuje (kifoza

totalna, kifoza połączenia piersiowo-lędźwiowego, kifoza lędźwiowa).

STOPIEŃ ZAAWANSOWANIA ZMIAN

W procesie leczenia bierze się go pod uwagę zarówno w przypadkach pierwotnie

dystonicznych, np. na tle nawykowej złej postawy, jak i pierwotnie patologicznych.

Utrzymująca się przez długi czas nie korygowana funkcjonalna hiperkifoza powstała
na tle dystonii mięśniowo-więzadłowej może doprowadzić, na skutek stosunkowo
małej ruchomości odcinka piersiowego oraz nawarstwiania się procesów wzrostu, do
nieodwracalnych zmian typu strukturalnego.

Połączenie tyłowygięcia z bocznym skrzywieniem kręgosłupa.

Postać ta występuje najczęściej u wcześniej (w stosunku do swych rówieśniczek) rozwijających

się dziewcząt oraz u młodzieży o wybujałym wzroście.

W czystej płaszczyźnie strzałkowej postać ta występuje jako kyphosis myopica, w płaszczyźnie

mieszanej natomiast spowodowana jest zaburzeniami widzenia obuocznego, jak: heteroforią, zezami,

asymetrycznym visusem, i zaliczana juz do kifoskolioz (M. Demel).

Szybkość ewolucji tego procesu jest jednak bardzo różna. Spotyka się kifozy sztywne już u dzieci

7-letnich i wady likwidujące się pod wpływem napięcia mięśni nawet w wieku do lat 40.

T r z o n y k r ę g o w e odcinka piersiowego, już fizjologicznie w części przedniej

lekko spłaszczone, pod wpływem przeciążenia mogą, w myśl prawa Deipecha-Wolf-

fa, ulec zniekształceniu klinopodobnemu. Dalsze postępowanie zmian może przeja
wiać się pod postacią artrozy

kręgowej, wyrośli kostnych po stronie przedniej,

postępującego wapnienia więzadła długiego przedniego, zmiażdżenia chrząstki mię-
dzykręgowej, zrośnięcia trzonów kręgowych i definitywnego ustalenia kifozy.

D y s k i m i ę d z y k r ę g o w e ulegają analogicznemu uciskowi w ich części przed

niej, jądro miażdżyste przemieszcza się ku tyłowi, co doprowadza w konsekwencji do

trwałego zniekształcenia.

W związku ze stosunkowo małą ruchomością odcinka piersiowego kręgosłupa

(budowa kręgów, połączenia z żebrami) zmiany zniekształceniowe mogą zachodzić

stosunkowo szybko i łatwo, stąd konieczność wczesnej ingerencji korekcyjnej. Sy
tuację tę pogarsza jeszcze fakt utrwalania się nawyku nieprawidłowej („zgarbionej")

postawy, tak trudnego do wykorzenienia wobec szeregu niesprzyjających warunków.
Należą do nich: długotrwałe siedzenie w szkole i w domu, często w pozycji pochylo
nej (niewłaściwe ławki) oraz większość czynności życiowych wykonywanych w po
zycji wysunięcia rąk do przodu, sprzyjającej pogłębianiu kifozy.

Ponieważ wymienione wady różnią się między sobą obrazem klinicznym, ważne

jest, by w rozpoznawaniu czy zlecaniu ćwiczeń dokładnie precyzować, z jaką wadą

ma się do czynienia. W praktyce nie ma dwu kifoz identycznych, dlatego na przykła
dzie nieco schematycznie ujętej, pierwotnie dystonicznej, hiperkifozy piersiowej roz
patrzymy i zilustrujemy podstawowe zasady postępowania. Następnie podamy mo
dyfikacje postępowania korekcyjnego adaptowane do częściej spotykanej postaci
omawianej wady.

Hiperkifoza piersiowa

KRZYWIZNY KRĘGOSŁUPA

Hiperkifoza piersiowa jest to nadmierne uwypuklenie fizjologicznej krzywizny pier

siowej, mającej tendencję do kompensacji w odcinkach sąsiednich, a więc lordozy
szyjnej i lędźwiowej. Zakładamy, że iordoza lędźwiowa pozostaje bez zmian, szyjna

natomiast jest zaakcentowana. Krzywizna piersiowa jest nie utrwalona, a jej wyprost
można uzyskać czynnym napięciem mięśni.

UKŁAD MIĘŚNIOWO-WIĘZADŁOWY

Mięśnie grzbietu głębokie, a szczególnie prostownik grzbietu odcinka piersiowego,

mięśnie karku oraz równoległoboczny i czworoboczny (powierzchowne) są rozciąg

nięte i osłabione;mięśnie piersiowe wielkie i małe oraz zębaty przedni są nadmiernie

Artroza - zmiany zwyrodnieniowe chrząstki stawowej.

Omówienie dotyczy postaci nie usztywnionej; postać usztywniona hiperkifozy, rzadziej występu

jąca w pracy nauczyciela wf, zostanie omówiona później.

100

napięte i często przykurczone. W części przy
padków, na skutek stałego pochylania w przód

górnej części tułowia, wymienione mięśnie
grzbietu kompensacyjnie ulegają napięciu z
konieczności utrzymania ciężaru tułowia, ale w
pozycji wydłużenia, co powoduje, że ani ich
napięcie, ani nawet skurcz nie są zdolne do
wyprostowania kręgosłupa, ponieważ ampli
tuda ich ruchu jest zredukowana przez skróce
nie brzuśca mięśniowego. W analogicznej sy
tuacji mogą znajdować się mięśnie powierz
chowne: akton dolny mięśnia czworoboczne
go i mięsień najszerszy grzbietu. Więzadło dłu
gie tylne, więzadło żółte międzykolcowe i nad-
kolcowe są rozciągnięte, więzadło przednie

natomiast jest przykurczone.

KLATKA PIERSIOWA

Ryc. 44. Hiperkifoza piersiowa

obojczyk

łopatka

Wygięcie kręgosłupa powoduje jakby osiada

nie żeber - zbliżenie ich do siebie. Praca mięśni
międzyżebrowych odbywa się w pozycji zbli

żenia przyczepów, doprowadzającego do

przykurczu i ustawiającego klatkę piersiową w
pozycji wydechowej, konsekwencją czego jest
niewydolność oddechowa. Wyprost odcinka
piersiowego jest w wyniku tego utrudniony,

stąd - potrzeba zastosowania ćwiczeń odde
chowych. Na budowę klatki piersiowej ma

również wpływ wysunięcie barków do przodu, powodujące ucisk obojczyków, co
w myśl prawa Delpecha i Wolffa hamuje ich rozwój i może doprowadzić do utrwale
nia tych niekorzystnych zmian.

S y l w e t k a d z i e c k a z b o k u : głowa wysunięta ku przodowi, barki wysunięte ku

przodowi, klatka piersiowa spłaszczona, zapadnięta, łopatki odstające, rozsunięte,
kifoza piersiowa nadmiernie uwypuklona.

kręgosłup

Ryć. 45. Działanie mięśni na ustawienie

obręczy barkowej. Oznaczenia: = przykurcz
mięśni piersiowych, * rozciągnięcie mięś
nia czworobocznego i równoległoboczne-

9° ,

ĆWICZENIA KOREKCYJNE

O g ó l n y m z a d a n i e m t y c h ćwiczeń jest wyrobienie nawyku prawidłowej postawy na
podstawie przywróconych prawidłowych warunków anatomicznych, ze szczegól
nym uwzględnieniem ukształtowania kręgosłupa w odcinku piersiowym, ustawienia
głowy i pasa barkowego.

S z c z e g ó ł o w e z a d a n i a ćwiczeń korekcyjnych:

1. Rozciągnięcie mięśni przykurczonych, szczególnie piersiowych;

101

2. Zwiększenie siły i wytrzymałości mięśni

- karku w pozycji cofnięcia głowy,
- ściągających łopatki w pozycji zbliżenia ich do kręgosłupa,
- prostownika grzbietu odcinka piersiowego w pozycji zbliżenia przyczepów,

tj. wyprostu odcinka piersiowego kręgosłupa;

3. Utrzymanie prawidłowej ruchomości kręgosłupa, by zapobiec jego usztyw

nianiu.

Dobór ćwiczeń i pozycji wyjściowych.

Ze względu na tendencję do przenoszenia ruchu na odcinki bardziej ruchome (szcze
gólnie silnie występującą przy korygowaniu odcinka piersiowego, zwłaszcza sztyw-

niejszego) należy zapewnić, doborem odpowiednich pozycji wyjściowych, stabiliza

cję odcinka lędźwiowego (a w wykonywaniu ćwiczeń zwracać na to uwagę).

Ze względu na konieczność wzmacniania mięśni w odpowiednich długościach,

co warunkują w dużej mierze pozycje wyjściowe, należy pamiętać, że:

- mięśnie piersiowe nie powinny pracować, zwłaszcza oporowo, w pozycji

zbliżenia przyczepów, ale w pozycji ich oddalenia,

i mięśnie grzbietu nie powinny pracować w pozycji oddalenia przyczepów,

lecz w pozycji ich zbliżenia,

- w ćwiczeniach ogólnokształtujących nie należy wzmacniać mięśni brzucha

w pozycji zbliżenia przyczepów, gdyż przy słabym i rozciągniętym mięśniu prostowni
ku grzbietu spowoduje to „ściąganie" żeber i klatki piersiowej w dół i upośledzenie
oddychania dolnożebrowego.

Równoległym zadaniem do korygowania nadmiernie wygiętego odcinka pier

siowego kręgosłupa jest prawidłowe ustawienie pasa barkowego wraz z łopatkami

i zabezpieczenie go odpowiednio silnymi mięśniami. Wobec tendencji do wysokiego
unoszenia barków i odwodzenia łopatek podstawowym założeniem w stosowanych
ćwiczeniach jest obniżanie barków i cofnięcie ich ku tyłowi oraz zbliżanie łopatek do
kręgosłupa.

Ćwiczenia reedukacji posturalnej

Założenia ogólne i stosowane metody odpowiadają w pełni treści zawartej w rozdzia
łach poprzednich, nie wymagają więc szczególnego rozszerzenia. Wynikiem wyko

rzystania tej grupy ćwiczeń jest uzmysłowienie sobie przez dziecko istoty swej wady
i umiejętność świadomego jej wyrównania w autokorekcji przed lustrem oraz samym

tylko czuciem proprioceptywnym. Ważna zwłaszcza jest umiejętność zlokalizowania

prostowania w szczycie kifozy, co nie jest łatwe, gdyż właśnie ten odcinek jest
najbardziej usztywniony. Szczególnie jaskrawo występuje to w grupie ćwiczeń tzw.
uwypuklania klatki piersiowej.

Umiejętność krótkotrwałej poprawy postawy na polecenie to jeszcze bardzo mało, dlatego ćwi

czenia powinny być systematyczne i długotrwałe, by zyskać zarówno wytrzymałość mięśni, jak i automa

tyzm nawyku.

102

Pozycjami kontrolnymi stwarzającymi dość dużą trudność (utrzymania popraw

nej postawy) są w tej wadzie: stanie z ramionami wyciągniętymi do przodu, siad

skulny z ramionami wyciągniętymi w przód, podpór leżąc przodem, „drobna kaszka"

Prawidłowe ich wykonanie jest pewnym sprawdzianem umiejętności przybierania
prawidłowej postawy.

Ćwiczenia rozciągające mięśnie piersiowe

Mięsień piersiowy wielki, posiadający swój przyczep obwodowy na kości ramienio

wej, ma trojaki, ze względu na przyczepy obwodowe, przebieg włókien:

- skośnie w górę - przyczep obojczykowy,
- poziomo - przyczep mostkowy,

- skośnie w dół - przyczep do żeber i pochwy mięśnia prostego brzucha.

Zgodnie z tym zakres ruchów rozciągania obejmować powinien, oprócz głów

nie stosowanej pozycji odwiedzenia ramion w bok, odwiedzenie w górę w skos
i w dół w skos.

Mięsień piersiowy mały przyczepia się na wyrostku kruczym oraz na żebrach

(od trzeciego do piątego), jego skurcz i przykurcz powodują wysunięcie barków
do przodu (co uwidacznia się w sylwetce dziecka z omawianą wadą). Ponieważ
zakres czynności tego mięśnia mieści się w funkcjach mięśnia piersiowego wielkiego,
ćwiczenia rozciągające go będą zarazem rozciągały mięsień piersiowy mniejszy.

Z e w z g l ę d u n a c h a r a k t e r w y r ó ż n i a

my ć w i c z e n i a b i e r n e i c z y n n e . Czynne roz

ciąganie możliwe jest wyłącznie dzięki pracy

mięśni grzbietu - czworobocznego i równo-
ległobocznego, które, jak pamiętamy, są osła
bione. Niewłaściwe wydaje się więc przeciąże
nie ich, zwłaszcza w pierwszym okresie (zasa

da stopniowanego wzrostu wysiłku), wybiór
czym rozciąganiem. Dlatego też w tym okresie
dominują ćwiczenia rozciągające biernie.
Czynnikami biernie rozciągającymi mogą być:
współćwiczący, ciężar ciała, wykorzystany w
odpowiednio dobranej pozycji wyjściowej,
przybór, przyrząd. W rozciąganiu można się
posługiwać bądź ruchem ramion w stosunku
do ustalonego tułowia (odrzuty ramion), bądź też, przy ustalonym przyczepie ramien

nym, uruchomieniem tułowia (pogłębienie opadu z ustalonymi na podwyższeniu
ramionami).
Przykłady ćwiczeń:

103

Ć w i c z e n i a r o z c i ą g a j ą c e b i e r n i e :
K w.: siad na niskim podwyższeniu (ławeczka, piłka,
skład skrzyni), ramiona proste, w górę zewnątrz.

Współćwiczący, stojąc z tyłu, trzyma ręce ćwiczące
go nad stawem łokciowym i umiejscawia kolano

między jego łopatkami. Rytmiczne pociąganie ra
mion w tył w pozycji w górę zewnątrz, w bok, w tył,
w dół, z jednoczesnym wypychaniem szczytu kifozy
przez ucisk kolanem.
Uwaga: jeżeli dziecko ma tendencję do lordozowania się

w odcinku lędźwiowym, należy zastosować siad skulny ze
znacznym ugięciem nóg.

P. w.: jak wyżej.

Chwyt dłońmi, oburącz, laski umiejscowionej na
wysokości dolnych kątów łopatek. Tę pozycję bier
nego rozciągania mięśni piersiowych można w y k o
rzystać do jednoczesnegoćwiczenia mięśni brzu
cha, karku czy stóp (w celu pełnego wykorzystania
czasu;.

Uwaga: bardzo częstym błędem, zwłaszcza w zleceniach

do domu, jest trzymanie laski na wysokości stawów łokcio
wych, co prowokuje do jeszcze większego wysunięcia bar
ków

p^*"

P. w.: leżenie ty tern wzdłuż na skrzyni lub ławce,
nogiskulnie, ramiona ugięte w stawach łokciowych,

w obu dłoniach ciężarki. Przy znacznej hiperkifozie

można zastosować redresję bierną w postaci zrolo
wanego wałka z kocyka lub poduszeczki wsuniętej
pod szczyt skrzywienia.

Zwisające poza obręb podparcia ramiona - obciążo

ne dodatkowo hantlami - rozciągają mięśnie pier

siowe. W domu te same warunki można uzyskać
wykorzystując zestawione taborety i obciążając ne

przykład ramiona powyżej stawów łokciowych cię-

1 g [ j U j ^ ^ * * U Żarkami zaopatrzonymi w pętle.

104

P. w.: siad skulny rozkroczny tyłem do drabinki,

chwyt za szczebel na wysokości barków, wychyle
nie tułowia ku przodowi. Ciężar ciała rozciąga akton
środkowy mięśnia piersiowego wielkiego, rozciąga

nia pozostałych aktonów dokonuje się przy chwycie

za szczebel w położeniu góra w skos oraz dół w skos.

P. w.: opad w klęku rozkrocznym naprzeciw drabin

ki, szeroki chwyt rękami prostymi lub ugiętymi
w stawach łokciowych za szczebel, nieco wyżej po
ziomu stawów biodrowych..
Rytmiczne pogłębianie opadów samodzielne bądź

z pomocą współćwiczącego, uciskającego otwartą
dłonią lub stopą szczyt kifozy.
Uwaga: jeżeli dziecko lordozuje się jednocześnie w odcin
ku lędźwiowym, należy zmniejszyć kąt zawarty między tu
łowiem i nogami, tzn. nogi ustawić bardziej skulnie, co
ustabilizuje ten odcinek.

P. w.: opad w klęku rozkrocznym pod kółkami (lina
mi), ramiona w przedłużeniu tułowia, chwyt dłońmi

kółek.
Ćwiczenie jak wyżej, lecz z kolejnym pogłębieniem
opadu, ramiona w bok i w tył w dół.
Uwaga: wysokość chwytu kółek czy lin należy uregulo
wać tak, by uzyskać żądane ukształtowanie krzywizn krę
gosłupa. Ruchomość przyrządu naiomiast umożliwia roz
ciąganie wszystkich aktonów mięśnia piersiowego wiel

kiego.

Ćwiczenie jak wyżej, lecz zamiast kółek czy lin, któ
rymi nie zawsze dysponujemy, stosuje się wsparcie
rąk na dwu dużych piłkach lub dwu laskach usta

wionych pionowo.
W większości tych ćwiczeń czynnikiem rozciągają
cym przykurczone mięśnie jest ciężar ciała ćwiczą
cego; w celu intensyfikacji rozciągania można wy

korzystać tu także pomoc współćwiczącego lub ob
ciążenie woreczkiem z piaskiem.

105

Ć w i c z e n i a r o z c i ą g a j ą c e c z y n n i e

Podstawowym ruchem zapewniającym efekty rozciągania mięśni piersiowvch są

wymachy i krążenia ramion w tył. Siłą rozciągającą są tu mięśnie grzbietu, zwłaszcza

równoległoboczny i czworoboczny, dla których z kolei ćwiczenia te mają charakter

wzmacniający. Wielkość zaangażowania tych mięśni w rozciąganiu zależy w dużej

mierze od pozycji wyjściowej. Wymachy ramion w tył w pozycji wyjściowej siedząc
czy stojąc wymagają mniejszej pracy wymienionych mięśni (ciężar własnych kończyn

górnych utrzymywany jest napięciem głównie mięśnia naramiennego aktonu środko
wego) niż te same ruchy w pozycji wyjściowej leżąc przodem, gdzie dodatkowo

pracują one przeciw sile ciężkości. W doborze ćwiczeń pod kątem dawkowania ich
natężenia należy to uwzględniać. Ćwiczenia rozciągające mięśnie piersiowe rzadko

stosuje się w pozycjach stojących, przy przykurczu tych mięśni bowiem niemożliwe
jest wyegzekwowanie ruchu, zwłaszcza wznosu w górę zewnątrz, bez przeniesienia
go i pogłębienia lordozy lędźwiowej (ryc. 29).

P. w.: siad skrzyżny.
Krążenia wyprostowanych lub ugiętych w stawach

łokciowych ramion w tył - jak najdalsze odwodzenie
w tył i jednoczesne ściąganie łopatek.

Uwaga: jeżeli ruch prostowania kręgosłupa przenosi się
na odcinek lędźwiowy zamiast piersiowy, należy zastoso

wać siad skulny.

P. w.: siad skulny rozkroczny plecami do drabinki,

biodra przywarte do drabinki.
Chwyt szeroki nieco niżej niż dosiężnie w górę

(o ok. dwa szczeble), uwypuklenie klatki piersiowej.
Uwaga: zakres uwypuklenia klatki piersiowej, a tym sa

mym wysokość chwytu, uwarunkowany jest zdolnością
lokalizacji wyprostu w odcinku piersiowym.

P. w.: klęk podparty jednorącz, druga ręka ugięta,

dłoń na wysokości mostka.

Energiczne wymachy ręki w górę w bok i w tył w dół.

To samo drugą ręką.

U wag a: w celu zintensyfikowania jednoczesnego działania

wyprostnego na odcinek piersiowy kręgosłupa to samo
ćwiczenie można wykonywać w pozycji średniej Klappa,
tj. z ręką postawną ugiętą pod kątem prostym w stawie

nadgarstkowym, łokciowym i w odwiedzeniu w stawie
barkowym.

106

P. w.: leżenie przodem, ramiona w bok.
Naprzemienny intensywny wymach wyprostowanej
ręki w górę zewnątrz, w bok i w tył w dół w skos
(w pozycji supinacji, tj. odwrócenia).

P. w.: leżenie tyłem, nogi skulnie, ramiona ugięte

w stawach łokciowych, wsparte nimi o podłogę.

Uwypuklenie klatki piersiowej z jednoczesnym

ściągnięciem łopatek.
Uwaga: jeżeli ruch odbywa się w odcinku lędźwiowym
zamiast w piersiowym, nogi należy przyciągnąć do klatki
piersiowej lub oprzeć ugięte o ścianę lub drabinkę (palce
stóp obchwytują wtedy szczebel). Jeżeli dziecko nie potra

fi prawidłowo utrzymać głowy ze ściągniętym podbród
kiem, należy mu to umożliwić przez podłożenie pod potyli
cę podkładki, której wysokość w miarę opanowywania
ćwiczenia obniża się, aż do usunięcia.

Ćwiczenia wzmacniające mięśnie grzbietu i obręczy barkowej

U p r z y w i l e j o w a n ą pozycją w y j ś c i o w ą , zwłaszcza przy wzmacnianiu mięśni

grzbietu i karku, jest leżenie p r z o d e m . Oto walory tej pozycji:

- odciążenie kręgosłupa od ucisku osiowego,
- łatwiejsze niż w pozycji obciążenia osiowego uzyskanie wstępnego popra

wnego ułożenia ciała,

- przy skłonach tułowia w tył i uniesieniu głowy - naturalne samooporowanie,

oporowanie mięśni karku i grzbietu w żądanych pozycjach ciała na skutek działania
przeciw sile ciężkości,

- możność zapewnienia stabilizacji odcinkowej kręgosłupa, umożliwiającej:

z jednej strony - najrozmaitsze warianty współpracy mięśni (prostownika grzbietu na
różnych poziomach, karku, pośladkowych, ściągających łopatki i in.), z drugiej -

nadawanie kręgosłupowi żądanego kształtu.

Jest to możliwe dzięki zastosowaniu różnie usytuowanych punktów podparcia

wtórnego, które wzbogacają wybór pozycji wyjściowych.

Jedną z postaci omawianej pozycji jest leżenie przodem na stole. W zależności

od sposobu leżenia, a więc miejsca podparcia (całą klatką piersiową, jej częścią dolną,
miednicą, udami), ustawienia kończyn dolnych, ustalenia dodatkowego pasem stabi
lizacyjnym

uzyskuje się inne ukształtowanie kręgosłupa i zaangażowanie odpowied

nich grup mięśni - wg L. Charriere, J. Roy (7).

Pas stabilizacyjny, tj. korekcyjny, unieruchamia określony odcinek kręgosłupa; może być wyko

rzystany jako sztucznie stworzony punkt stały (punctum fixum) w celu włączenia do pracy części mięśnia

prostownika grzbietu, a ponadto stwarza możliwość lokalnej redresji.

107

Kontynuacją omówionych ćwiczeń są, pozbawione dodatkowych punktów

podparcia: opad w przód w siadzie klęcznym i opad w przód w staniu, wymagające
opanowania pełnej korekcji i angażujące cały masyw mięśniowy stabilizatorów tyl
nych kręgosłupa.

Ryc. 47

Opad w siadzie klęcznym można zmodyfikować analogicznie do ćwiczenia

demonstrowanego na ryc. 47, poprzez zastosowanie pasa stabilizacyjnego. Tak z w a

ne uwypuklanie klatki piersiowej, częściowo już omówione przy ćwiczeniach rozcią

gających mięśnie piersiowe (ćwicz. 17, 25, 28), wzmacniają mięśnie grzbietu i karku
w różnych pozycjach.

Ć w i c z e n i a n a s t o l e l u b ł a w c e

(w p o z y c j i leżąc p r z o d e m )

P. w.: Leżenie przodem na stole, z przedramionami
opartymi, klatka piersiowa i miednica oparte o stół,
nogi poza stołem (stopień ugięcia ich uzależniony

jest od wielkości lordozy lędźwiowej, nie należy jed

nak doprowadzać do nadmiernego tyłowygięcia te
go odcinka, w obawie przed rozciągnięciem mięśni
i więzadeł). Pas stabilizacyjny umiejscowiony jest
nieco (1 cm) poniżej maksimum krzywizny piersio
wej.
Cofnięcie głowy i uniesienie odcinka piersiowego
kręgosłupa mięśniami grzbietu jest w pierwszym-okre

sie wspomagane, w niewielkim stopniu, wyprostem

rąk. Należy utrzymywać statycznie pozycję maksy
malnie skorygowaną.
Uwaga: chcąc zwiększyć intensywność ćwiczenia dla
mięśni karku i prostownika grzbietu odcinka piersiowego,
obciąża się potylicę i kark workiem z piaskiem o ciężarze

108

4-8 kg; dla mięśni ściągających łopatki stosuje się ciężarki
w dłoniach supinowanych (odwróconych) w położeniu
ramion wzdłuż tułowia, następnie - skurczonych przy bar

kach, wreszcie - odwiedzionych w bok z niewielkim ugię
ciem w stawach łokciowych.

Ćwiczenie jak wyżej, wykonane już bez pasa stabili
zującego. Prawidłowe ułożenie sylwetki osiągane

jest dzięki napięciu mięśni grzbietu i wypracowane

mu już czuciu posturalnemu. 30

P. w.: leżąc na ławce lub stole z podparciem miedni

cy po kolce biodrowe przednie górne, nogi o p u
szczone poza podparciem skośnie w dół lub leżąc na
stole ustabilizowane pasem, tułów zwieszony w dół
poza obręb stołu, ramiona zwisają swobodnie w dół.
W warunkach odciążenia - dokonanie korekcji lo
kalnych: głowy, łopatek, odcinka piersiowego krę
gosłupa, brzucha. Skurcz pionowy .ramion, wyprost
tułowia do poziomu podparcia, z zachowaniem ko
rekcji lokalnych. Utrzymanie ciężaru tułowia.
Uwaga: można zintensyfikować ćwiczenie ułożeniem rąk,

dodatkowym obciążeniem workiem z piaskiem lub ciężar
kami w ćwicz. 29. Dodatkowym utrudnieniem jest wię
ksze wysunięcie tułowia poza płaszczyznę podparcia, aż do
stawów biodrowych. Zwiększa to obciążenie mięśni poś

ladkowych, brzucha i lędźwi, wymaga też uwagi w egze
kwowaniu poprawności ułożenia tego odcinka.

W warunkach lekcji wf czy ćwiczeń zbiorowych w sali gimnastycznej ćwiczenie

to można wykonywać na jednej lub dwu postawionych na sobie ławkach szwedzkich

ustawionych w odległości ok. 1 kroku od drabinek ściennych, równolegle do nich.
Dziecko palcami stóp podchwytuje szczebel drabinki nieco niżej w stosunku do
poziomu podparcia i, opierając miednicę o ławeczkę, „przewiesza" t u ł ó w poza jej
obręb. Ćwiczenie urozmaica się i zmienia jego skalę trudności za pomocą różnych
ruchów rąk (np. pływackich: kraula i żabki, wyklaskiwaniem rytmu, podrzucaniem
i łapaniem przedmiotów itp.). W treningu stacyjnym zamiast ławeczki można w y k o
rzystać skrzynię lub kozioł.

Ć w i c z e n i a n a p o d ł o d z e

P. w.: leżenie przodem na podłodze.
Niewielki skłon tułowia w tył z utrzymaniem doko
nanych uprzednio korekcji lokalnych. Położenie ra-

Ugięcie w stawach łokciowych stosuje się w dwu celach: by nie rozciągać stabilizatorów stawu

łokciowego, zwłaszcza w przypadku często spotykanego nadwyprostu tego stawu, oraz dla skrócenia

dźwigni, a tym samym zmniejszenia oporu dla pracujących mięśni.

109

mion - jak wyżej. Trudnością w prawidłowym w y
konaniu ćwiczenia jest utrzymanie nie pogłębionej
lordozy lędźwiowej, co w części gwarantuje ograni
czenia amplitudy skłonu. Urozmaicenie stanowią
wszelkie ruchy rękami, jak: wystukiwanie narzuco
nego przez nauczyciela rytmu pięściami o podłogę
z boku przy barkach; tzw. „lot" samolotów krótko-

i długoskrzydłowych; pokazywanie na palcach dłoni

(ramiona w skurczu pionowym) wyników d o d a w a

nia lub mnożenia, o które zapytał nauczyciel; znana

zabawa: „lampa, nos, podłoga", polegająca na po

prawnym wskazywaniu przez dziecko części ciała
lub przedmiotu, który nauczyciel wymienił i celowo
wskazał błędnie; „smażenie naleśników" - dziecko
podrzuca woreczek-„naleśnik" na krążku trzyma
nym oburą-z i chwyta go na „patelnię" (krążek).

Urozmaiceń tych można tworzyć bardzo dużo; zale

ży to od inwencji nauczyciela. Są one, niewątpliwie,

niezbędne, zwłaszcza dla dzieci małych, u których
szybko występuje uczucie znużenia psychicznego,
uniemożliwiające dłuższe wytrzymanie statyczne.

Ć w i c z e n i a w ś l i z g a c h

P. w.: leżenie przodem na kocyku.

Przesuwanie się w przód przez odpychanie dłoni

z wysokości barków ruchem jak w „motylku" (prze
noś ramion bokiem w powietrzu aż do pozycji wy-
prostu w przedłużeniu tułowia i barków, gdzie do
piero opierają się o podłogę).
Uwaga: Nie należy dopuszczać do pogłębiania kifozy od
cinka piersiowego w momencie odpychania się. Jeżeli za
chodzi potrzeba pracy mięśni grzbietu w warunkach więk

szego rozciągnięcia mięśni piersiowych, można zastoso
wać odepchnięcia z poziomu wyższego niz podparcie tuło
wia, np. układając po cztery materace w rzędzie z obu stron
i tworząc jakby obramowanie „rzeki", którą „płynie" ćwi

czący. Ćwiczenie to można urozmaicić, stosując je w for
mie zabawowej („Marmurki" lub „Czaty").

P. w.: lezenje przodem na kocyku na dwu zestawio

nych wszerz ławkach.

Przesuwanie się w przód ruchem jak wyżej. Dwie

ławki, a niejedną, stosuje się w celu uzyskania więk
szego uwypuklenia klatki piersiowej.

Uwaga: Chcąc zwiększyć intensywność ćwiczenia, wy
konuje się je na ławkach skośnie zaczepionych o drabinki.

Wieikość skosu określa stopień trudności ćwiczenia.

110

W momencie jednoczesnego przenoszenia ramion ciało nie
zsuwa się z ławeczek na skutek przeciwdziałania temu
przyparciem do ławeczki podwiniętych palców stóp. Po
„dojechaniu" do drabinki dziecko przekręca się głową
w dół i zjeżdża „torpedą" z ramionami skurczonymi przy
barkach, co również aktywizuje grzbiet, lecz mniej inten

sywnie.

Ć w i c z e n i a w e d ł u g m e t o d y K l a p p a

P. w.: klęk podparty w parach naprzeciw siebie

w odległości ok. 1-2 m, piłeczka pingpongowa
przed jednym z ćwiczących.

Przejście do pozycji średniej lub niskiej Klappa

z jednoczesnym dmuchnięciem piłeczki w kierunku
współćwiczącego. Wytrzymanie w tej pozycji aż do

momentu poprzedzającego początek ćwiczenia.
Urozmaiceniem ćwiczenia może być ustawienie na
przeciw ściany i dmuchanie piłeczki tak, by odbiw
szy się o ścianę, wróciła do ćwiczącego.

P. w.: niska lub średnia Klappa, dłonie oparte na

złożonym wzdłuż kocyku.

Przesuwanie się w przód drobnymi „kroczkami".
Uwaga: urozmaiceniem może być dmuchanie piłeczki
pingpongowej tak, by nie wyskoczyła poza ograniczający

ją z przodu kocyk.

„Ruchoma barykada"
P. w.: niska Klappa, dłonie ćwiczącyh spoczywają
na listwie lub desce ławeczki.

Naprzeciw znajduje się „strzelec wyborowy", który
ma prawo rzucić woreczkiem w ćwiczącego wychy
lającego się powyżej listwy ławeczki.

„Wynoszenie rannego z pola bitwy"
„Ranny" leży przodem, dłonie ma zwinięte w pięść,
oparte na kocyku. „Sanitariusz", w pozycji niskiej

Klappa, opiera dłonie o jego tułów i przesuwa go,

ślizgając w przód, w „bezpieczne miejsce".

111

P. w.: średnia Klappa.
Kocyk pod dłońmi, przesuwanie się w przód, co kilka
kroków zatrzymanie się i naprzemienny wznos ra
mienia i nogi przeciwnej.

Ć w i c z e n i a w s i a d a c h i o p a d a c h

P. w.: siad klęczny tyłem do drabinki, palce stóp

zaczepione pod pierwszym szczeblem, ramiona
wzdłuż tułowia, łopatki ściągnięte.

Opad w przód z wytrzymaniem, wyegzekwować ko
rekcje lokalne. To samo można wykonać ze stabiliza
cją stóp przez współćwiczącego. Urozmaiceniem, a

jednocześnie ułatwieniem jest oparcie miednicy o
tram. W celu zintensyfikowania ćwiczenia stosuje

się zmianę pozycji ramion (skurczone przy barku,
odwiedzione i zgięte pod kątem prostym w stawach

łokciowych, wyprostowane w przedłużeniu tuło

wia), hantle w wyżej wymienionych pozycjach ra
mion, przejście z siadu klęcznego do klęku i opadu
pod kątem 45° i 60°, worek z piaskiem na potylicy i
karku.

P. w.: stanie skorygowane, uda oparte o tram (palce

stóp przywarte do podłoża, łuk dynamiczny u w y p u
klony).

Opad w przód, wytrzymanie ze ściągnięciem łopatek

- w wariantach jak wyżej, luźny skłon, przejście do

opadu.

P. w.: siad klęczny na kocyku.

Zabawa w „Marmurki". Przesuwanie się na kocyku

odepchnięciem rąk i wytrzymanie w pozycji średniej
lub niskiej Klappa.

112

P. w.: siad skuiny tyłem przy drabinkach lub ścianie,
miednica przywarta do drabin, dłonie na udach, bro

da ściągnięta.

Dokonać korekcji lokalnych w odcinku szyjnym,
lędźwiowym, piersiowym. Uwypuklić klatkę pier

siową.

U w a g a : Jeżeli dziecku SDrawia trudność prawidłowe
ustawienie głowy, można, jak w ćwicz. 28, posłużyć się
podkładka, stopniowo ią zmniejszając. Korygowanie od

cinka piersiowego często pociąga za sobą pogłębienie lor
dozy odcinka lędźwiowego i oderwanie miednicy od ścia
ny, do czego nie należy dopuścić. Utrudnienie ćwiczenia
stanowią: siad skrzyżny, prosty, położenie ramion na ścia
nie, ramiona poziomo, przedramiona prostopadle (działa
nie stabilizatorów łopatek zwiększa redresję), ramiona
w skurczu pionowym, dłonie na karku, ramiona wyprosto
wane w górze. Czas trwania ćwiczenia - początkowo bar
dzo krótki, np. równy okresowi jednego wdechu (przy
wydechu rozluźnić się), stopniowo zwiększa się (aż do
utrzymania ćwiczenia w czasie licznych cykli oddecho
wych). ĄĄ

Następnym etapem, który można traktować jako ćwiczenie kontrolne, jest uwy

puklanie klatki piersiowej w pozycji wolnej, tj. bez oparcia o ścianę. Różni się ono

znacznie od poprzednio stosowanych pozycji ze względu na zmniejszenie liczby

punktów podparcia i kontroli.

Podparcie jedynie na miednicy zapoczątkowuje pracę mięśni ze stabilizacją

oddolną, co upodabnia warunki ćwiczenia do sytuacji spotykanych w życiu, z pomi

nięciem, jak dotąd, podparcia wtórnego głowy. Stanowi to przejście do zastosowania

analogicznej korekcji w pozycji stojąc przy ścianie, a następnie w pozycji stojąc
swobodnie bez dodatkowego oparcia.

Omówiony wyżej schematotyp hiperkifozy piersiowej stanowi przykład realiza

cji przedstawionych zasad postępowania korekcyjnego. Po zrozumieniu i opanowa
niu tego schematotypu można przystąpić do rozpatrzenia typów autentycznych (spo

tykanych w praktyce) i zastosowania odrębności postępowania korekcyjnego, uzale
żnionych przede wszystkim od dwu czynników: od ukształtowania kręgosłupa i od
stopnia jego usztywnienia.

113

8 - Korekcja w a d postawy

Zróżnicowanie postępowania korekcyjnego w zależności od

rozległości,

lokalizacji i ukształtowania kifozy

KIFOZA W Y S O K A Z W Y C H Y L E N I E M SZYI KU PRZODOWI

Przeważnie wada ta lokalizuje się w obrębie górnych kręgów piersiowych, niekiedy obejmuje również

ostatnie kręgi szyjne. Często skompensowana jest: poniżej - przez lordozę o długim łuku, przedłużającą się
czasami na odcinek piersiowy dolny, powyżej - przez pogłębioną lordozę szyjną, a więc wychylenie szyi ku

przodowi. Skrzywienie to ma tendencję do szybkiego u-

sztywniania się, stwarzając w miejscu połączenia pier-
siowo-szyjnego predyspozycje do zmian przeciążenio
wych. Niektórzy autorzy stwierdzają rodzinne występowa

nie omawianej wady.

Przyczyna trudności metodycznych w doborze ćwi

czeń tkwi - z jednej strony - w fizjologicznie mniejszej
ruchomości górnej części odcinka piersiowego (tendencja

przenoszenia ruchu na odcinek sąsiedni, bardziej rucho
my), z drugiej zaś - w dość częstym spłaszczeniu kifozy lub
nawet jej zlordozowaniu w odcinku piersiowym dolnym

(wydłużenie lordozy lędźwiowej na dolny odcinek piersio

wy). Wymaga to niezwykłej precyzji w lokalizacji działania
ćwiczeń. Częste współistnienie wadliwego ustawienia pa
sa barkowego zmusza także do stosowania odpowiednich
ćwiczeń.

W niektórych przypadkach pewne podobieństwo wykazuje wada polegająca na wydłużeniu kifozy

piersiowej na odcinek szyjny.

Podobne zmiany stwierdzane są w zawodach o sedenteryjnym trybie pracy, zwłaszcza u kobiet;

występuje tu przeciążenie mięśnia czworobocznego, powodujące objawy bólowe. Postępowanie wyrów

nawcze opiera się na tych samych zasadach, co w hiperkifozie wysokiej.

P. w.: leżenie przodem na stole, ze stabilizacją pasem
poniżej szczytu kifozy.
Unoszenie górnej części tułowia w górę z jedno

czesnym cofnięciem głowy obciążonej woreczkiem.
Uwaga: Pas może zastępować stabilizacja przez współ-
ćwiczącego lub prowadzącego.

Ryc. 48. Kifoza wysoka

P. w.: leżenie przodem na stole, z podparciem po

stawy biodrowe, tułów zwisa swobodnie w dół, no
gi ustalone. Ramiona uniesione w bok pod kątem

prostym, chwyt dłońmi za nogi stołu. Pas korekcyjny
umieszczony nieco poniżej szczytu kifozy.
Unoszenie górnej części tułowia i głowy w górę,
początkowo odpychając się rękoma, później siłą
mięśni grzbietu.

Uwaga: w następnym etapie - oporowanie potylicy ręką

ĄQ LLH lub woreczkiem z piaskiem.

114

P. w.: leżenie tyłem, nogi skulnie, przywarte do klatki

piersiowej albo oparte o ścianę lub drabinkę. Zrolo
wany kocyk lub poduszeczka grubości 3-5 cm pod

szczytem kifozy.

Instruktor lub poinstruowany współćwiczący ukła

da dłonie na przednio-bocznej ścianie górnej części
klatki piersiowej i rytmicznie uciska ją.
Uwaga: w przeciwieństwie do pozostałych ćwiczeń, ma

jących - zależnie od potrzeb - charakter zarówno bierny,
jak i czynny, ćwiczenie to ma charakter wyłącznie bierny,
stanowi przykład redresji biernej.

P. w.: siad klęczny na kocyku, pas stabilizacyjny tuż
pod szczytem kifozy (w dole przechodzi pod noga
mi).
Ślizgi na kocykach przez odpychanie się rękami od
podłogi.
Uwaga: Jeżeli pas zsuwa się, można go przytrzymać szel
kami. Ćwiczenie to można stosować także w formie zaba

wowej, z wytrzymaniem w pozycji odchylenia górnej częś
ci tułowia w tył i ramionami skurczonymi przy barku (np.

„Czaty").

P. w.: leżenie tyłem, podkładka pod potylicą, nogi

skulnie lub oparte o ścianę.

Uwypuklanie klatki piersiowej zlokalizowane do o d

cinka piersiowego górnego.

KIFOZA NISKA

Istotą tej wady jest przemieszczenie szczytu kifozy na odci
nek piersiowy dolny, z pewną tendencją do wydłużania jej
na odcinek lędźwiowy. Działanie redresujące i wzmacnia

jące dotyczyć więc będzie szczególnie tej części kręgosłu

pa. Pozycjami wyjściowymi korzystnymi do realizacji tych
zadań są tzw. pozycje Klappa i im podobne: różnego typu
ślizgi na czworakach oraz pozycje wyjściowe leżąc przo
dem na końcu stołu.

Łatwymi do popełnienia błędami w doborze i wyko

nywaniu ćwiczeń mogą być: pogłębienie lordozy odcinka
lędźwiowego (niedostateczna jego stabilizacja przy korek

cji kifozy), a także kifozowanie go (skulne ustawienie nóg
w pozycji leżąc na stole). Ta ostatnia sytuacja sprzyja
przekształceniu omawianej wady w kifozę totalną ł>ądź
lędźwiową.

Ryc. 49. Kifoza niska

115

WYDŁUŻENIE KIFOZY NA ODCINEK LĘDŹWIOWY GÓRNY

Kifoza piersiowa, schodząc w dół, obejmuje swym zasięgiem górne kręgi lędźwiowe (zwykle jest ona tam
silniej zaakcentowana), szczyt jej obniża się do Th

, a nawet Th,

(ryc. 50). Odcinek lędźwiowy zachowu

je się różnie. Przy niezaakcentowanej kifozie może być ukształtowany prawidłowo, natomiast w przypadku
jej pogłębienia następuje kompensacja w obrębie skróconej lordozy lędźwiowej, wyrażająca się jej pogłę

bieniem oraz zwiększonym przodopochyleniem miednicy.

W postępowaniu korekcyjnym należy uwzględnić

uwagi dotyczące kifozy niskiej. Trudności metodyczne po
legają na konieczności oddziaływania za pomocą przeciw
stawnych ćwiczeń na dwa odcinki kręgosłupa nie posiada

jące swej lokalizacji fizjologicznej. Wymaga to niezwykle

precyzyjnej stabilizacji odcinkowej: ręcznej, za pomocą pa
sa stabilizacyjnego lub odpowiedniej pozycji wyjściowej.

Trudności te potęgują się, gdy lordoza lędźwiowa jest po
głębiona, mało ruchoma lub usztywniona.

W ćwiczeniach redresujących lub korygujących od

cinek piersiowy ustalenie odcinka lędźwiowego wymaga

szczególnej uwagi, każde bowiem ustalenie miednicy w
tyłopochyleniu może pociągnąć za sobą niedostateczne

zmniejszenie lordozy w odcinku dolnym lędźwiowym (na
skutek usztywnienia) i przeniesienie ruchu kifozującego

na, i tak już skifozowany, górny odcinek lędźwiowy. W

tych przypadkach więc, mimo zaakcentowanej lordozy

lędźwiowej, pozycje siedzące na podłodze (zwłaszcza siad skulny, skrzyżny) należy zastępować siadem na
podwyższeniu o różnej wysokości.

W korekcji kifozy odcinka lędźwiowego niezbędna jest ścisła lokalizacja działania, bez większego

lordozowania strefy lędźwiowej niskiej. Jeżeli krzywizna lędźwiowa nie jest pogłębiona, korekcję części
dolnej kifozy można stosować za pomocą sterowania oddolnego kończynami dolnymi w pozycjach leżąc
przodem, zwisów itp. W zwisach podpartych istotna będzie wysokość podparcia nóg.

Ryc. 50. Kifoza schodząca na odcinek
lędźwiowy górny

KIFOZA TOTALNA

Jest to wada, którą w wielu podręcznikach traktuje się jako jedyną postać pleców okrągłych. Występuje we
wczesnym dzieciństwie, zwykle na tle krzywiczym, w przypadkach, w których forsowano przedwczesne
długotrwałe siedzenie i chodzenie. W miarę wpływu pozycji spionizowanej na kształtowanie krzywizn
kręgosłupa dotychczasowe totalne skifozowanie zmniejsza się samoistnie (ustępuje w miarę wzrostu).

Kifoza totalna, ze szczytem umiejscowionym najczęściej w ostatnich kręgach piersiowych, obejmuje

także odcinek lędźwiowy, czemu towarzyszy tyłopochyle-

nie miednicy. Lordoza szyjna jest często znacznych rozmia
rów. Mięśniami rozciągniętymi i osłabionymi są: prostow
nik grzbietu, równoległoboczne i czworoboczne, czworo
boczne lędźwi i biodrowo-lędźwiowe. W pozycji przykur
czonej znajdują się: mięsień pośladkowy wielki i zginacze
dwustawowe stawu kolanowego (półścięgnisty, półbło-

niasty i dwugłowy) oraz mięśnie brzucha, zwłaszcza pro

sty. Klatka piersiowa ma tendencję do zapadania się, ostat

nie żebra są ściągnięte przykurczonymi mięśniami brzucha,
co odbija się niekorzystnie na pracy układu oddechowego.

Celem gimnastyki korekcyjnej jest: w powiązaniu z

pełnym leczeniem przeciwkrzywiczym i ograniczeniem

Ryc. 51. Kifoza totalna czasu pozostawiania dziecka w pozycjach pogłębiających

116

wadę, dopóki nie zostanie odpowiednio wzmocnione - odtworzenie krzywizn fizjologicznych, wzmocnio
nych odpowiednio silnymi, o właściwym napięciu i długości, mięśniami. Trudność metodyczna, a zarazem

najczęściej popełniany przez prowadzących błąd w doborze ćwiczeń, to nadużywanie pozycji i ćwiczeń
hiperkorekcyjnych jednocześnie sterowanych górą i dołem, co prowadzi w efekcie do tzw. pleców pła

skich, charakteryzujących się brakiem krzywizn fizjologicznych. Dobierając ćwiczenia, trzeba sobie zdawać
sprawę z tego, że o ile odcinek lędźwiowy musi ulec przekształceniu w krzywiznę o łuku skierowanym
przeciwstawnie, o tyle odcinek piersiowy powinien zachować to samo kifotyczne ukształtowanie (choć

nieco mniej zaakcentowane), lecz ze szczytem krzywizny umieszczonym wyżej.

Ćwiczenia obejmują korekcję odcinka piersiowego i szyjnego, zgodnie z zasadami dotyczącymi

hiperkifozy piersiowej.

Korekcja odcinka lędźwiowego omówiona została w części poświęconej kifozie lędźwiowej. Tam

też zamieszczony jest zasób odpowiednich ćwiczeń. W korekcji kifozy totalnej występują jednak pewne
specyficzne warunki, wymagające omówienia. Należy do nich szczególnie wzmacnianie mięśni brzucha,
których część nadpępkowa i podpępkowa powinny pracować w pozycji oddalenia przyczepów. Jeżeli

mięśnie te wzmacnia się przez ruch kończyn w stosunku do przyczepu górnego, to ten ostatni szczególnie
pieczołowicie należy ustalić, np. w pozycji leżąc tyłem lub w zwisie tyłem na drabinkach.

P. w.: leżenie tyłem na końcu ławki skośnie zacze
pionej o drabinki.
Chwyt krawędzi ławki powyżej głowy, stopy na
podłodze z jednej strony ławki: Przenoś obu nóg z

jednej strony ławki na drugą aż do dotknięcia stopa

mi podłogi.

P. w.: zwis dosiężny czynny na kółkach.

Wymachy z akcentem na lordozowanie odcinka

lędźwiowego w tylnym zamachu.

P. w.: leżenie przodem.

Jednoczesny wznos ramion i nóg ż wygięciem w lę
dźwiach (tzw. kołyska).

Uwaga: jeżeli bardziej zależy nam na ściąganiu łopatek,

stosujemy pozycję ramion bądź w skurczu pionowym, dło

nie w przód, bądź w bok.

117

Zróżnicowanie postępowania korekcyjnego w zaieżności

od stopnia ruchomości kręgosłupa w odcinku dotkniętym

wadą

Stwierdzenie, w jakim stadium znajduje się wada, jest niezbędne nie tylko do posta
wienia pełnego rozpoznania, lecz przede wszystkim do celowego i skutecznego
doboru środków oddziaływania terapeutycznego oraz rokowania. Wydaje się przeto

być pożyteczne również w wadach postawy dokonywanie podziału analogicznego
do przyjętego i rozpowszechnionego już w bocznych skrzywieniach kręgosłupa.

Podziału tęgo dokonuje się, biorąc pod uwagę stopień korygowania wady, za pomo

cą: korekcji czynnej - stosując krótkotrwałe czynne napięcie mięśni, korekcji biernej -
polegającej na oddziaływaniu na kręgosłup za pomocą odciążenia (np. leżenie),
„wyciągu" ciężarem własnym ciała (zwis), a także tzw. pozycji hiperkorekcyjnej -

specyficznej dla każdej wady. W przypadku korekcji biernej najbardziej obiektywną

i wystarczająco różnicującą próbą wydaje się być pozycja z w i s u .

Tak więc można wyróżnić trzy stopnie korekcji wady:

I stopień - gdy korekcja czynna jest całkowita,

II stopień - gdy korekcja bierna jest całkowita (czynna natomiast-częściowa),

III stopień - gdy ani czynna, ani bierna korekcja nie są całkowite (bierna

koryguje w większym stopniu, czynna w mniejszym).

W wymiernej ocenie miejscowego usztywnienia użyteczny jest zmodyfikowany

test Schobera, stosowany w reumatologii przy badaniu usztywnienia kręgosłupa
w zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa (ZZSK).

Dla nauczyciela wf praktyczne znaczenie ma rozwarstwienie pierwszego i dru

giego stopnia, w zależności bowiem od stopnia utrwalenia (usztywnienia) wady
kształtuje się procentowy udział takich rodzajów ćwiczeń, jak: rozciągające - zwię
kszające ruchomość odcinkową, wzmacniające, reedukacji posturalnej; realizacja
tych ćwiczeń przypada także na różne etapy procesu korekcyjnego.

Największa tendencja do usztywniania występuje w odcinku piersiowym krę

gosłupa. Natomiast kifozy usztywnione („twarde"), aby przyjąć krótkotrwałą posta
wę prawidłową, wymagają specjalnego przygotowania ćwiczeniami zwiększającymi

ruchomość odcinka pierwotnie dotkniętego,.wadą.

Kifozy nie usztywnione („giętkie", „miękkie") nie wymagają specjalnych ć w i

czeń zwiększających ruchomość odcinka dotkniętego wadą, istnieją bowiem najczę
ściej warunki morfologiczne do krótkotrwałego przyjęcia postawy prawidłowej. Cel
ćwiczeń w tych przypadkach polega więc głównie na uświadomieniu dziecku istoty
jego wady, opanowaniu umiejętności jej poprawienia, a wreszcie - zapewnieniu
długotrwałości uzyskanej korekcji i dostosowaniu jej do różnych sytuacji życia.

D l a p r z y p a d k ó w w y b i t n i e w i o t k i c h ć w i c z e n i a r o z c i ą g a j ą c e - z w i ę -

Leżenie, jako pozycja w mniejszym stopniu odciążająca niż zwis, nie zawsze pozwala na wyra,.. ,a

zróżnicowanie zaawansowania zmian, dlatego też można się nim posługiwać pomocniczo dla tzw.

rozwarstwienia drugiego stopnia tj. precyzyjniejszego podziału w obrębie II stopnia. Korekcja bierna

uzyskiwana już za pomocą pozycji leżącej świadczy o mniejszym stopniu zaawansowania zmian, niż gdyby

wystąpiła ona dopiero w pozycji zwisu.

120

kszające r u c h o m o ś ć - b y ł y b y b a r d z o s z k o d l i w e . Osobnicy ci dostosowują się

do różnych pozycji, biernie zrównoważając lokalne środki ciężkości odpowiednim
przesunięciem części ciała, gdyż ich układ mięśniowy jest za słaby, by przejąć na
siebie tę funkcję. Jest to spontaniczna, szkodliwa kompensacja, w myśl zasady
działania „po linii najmniejszego oporu".

Ustalenie właściwej proporcji ćwiczeń rozciągających i wzmacniających jest bardzo

trudne i wymaga dużych umiejętności. Nadmierne zwiększanie ruchomości bez jed

noczesnego zabezpieczenia jej (tzw. pokrycia) siłą mięśniową doprowadza do pogłę
bienia wady. Natomiast przedwczesne wzmacnianie, zwłaszcza oporowe, w pozy

cjach nie skorygowanych, a więc przy nieprawidłowych długościach i napięciach
odpowiednich mięśni, utrwala wadę i przedłuża jej usuwanie. Zasadą postępowania

jest więc progresywne wzmacnianie mięśni, tak by zaadaptować je stopniowo,

w miarę jak sytuacja ulega poprawie, do nowej amplitudy ruchu i nowej pozycji
poszczególnych odcinków. Dodajmy, że zaniedbanie jednoczesnego prowadzenia
w pełni świadomej reedukacji posturalnej uniemożliwia rekonstrukcję nawyku pra
widłowej postawy.

Poprzednio omówione przykładowe ćwiczenia dotyczyły wad jeszcze nie

utrwalonych. Przypadki te, jako pierwsze stadium zaawansowania, są najliczniej
reprezentowane i z nimi właśnie nauczyciel wf spotyka się najczęściej.

Dla pełnej orientacji p o d a j e m y krótką i n f o r m a c j ę d o t y c z ą c ą p r z y p a d k ó w

p l e c ó w o k r ą g ł y c h s z t y w n i e j ą c y c h lub s z t y w n y c h .

Każde miejscowe usztywnienie kręgosłupa powoduje tendencję do kompensa

cyjnego zwiększenia ruchomości w odcinkach sąsiadujących, doprowadzając często
do powstania w nich zmian na skutek przeciążenia.

Utrwalona kifoza wysoka sprzyja na przykład bólom w odcinku szyjnym i szyj-

no-piersiowym. Ruch zachodzący w ruchomym odcinku szyjnym, nie mogąc się roz
przestrzeniać na odcinek piersiowy ze względu na jego usztywnienie, prowadzi do
nadmiernej ruchomości ostatniego wolnego dysku, który pełni w tej sytuacji rolę

jakby zawiasu, co doprowadza z kolei do jego przeciążenia i przedwczesnego zużycia.

Podobna sytuacja ma miejsce w połączeniu piersiowo-lędźwiowym.

Niekiedy usztywnienia są wyraźnie zlokalizowane, ograniczone do d w u , trzech

trzonów kręgowych, co można stwierdzić chociażby badaniem w skłonie. Jednakże

mało uważny obserwator może tego usztywnienia w ogóle nie dostrzec, gdyż na
globalnej ruchomości kręgosłupa się ono nie odbije. W tych przypadkach niezbędne

jest bardzo precyzyjne zlokalizowanie działania uruchamiającego, co wymaga ustale

nia w czasie ćwiczeń odcinków sąsiednich w stosunku do korygowanego.

Zwiększenie ruchomości powinno być dokonywane w trzech płaszczyznach:

strzałkowej, czołowej i poprzecznej, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca naj
większego (stopnia) usztywnienia. W wielu przypadkach chęć osiągnięcia jakiegoś
zamierzonego w ćwiczeniach celu, np. dostanie*palcami rąk podłoża, jest u dziecka
silniejsza niż samokontrola co do sposobu wykonania. „Przerzuca" ono wtedy pod
świadomie wykonanie ruchu na odcinki bardziej ruchome, co przecież jest szkodliwe.
Sytuacja ta zdarza się na przykład w toku ćwiczeń prowadzonych według metody
bezpośredniej celowości ruchu w niektórych formach współzawodnictwa.

121

P. w.: leżenie przodem, ramiona na karku.

Współćwiczący klęczy jednonóż, drugą nogę

umiejscawia na ćwiczącym, tak aby kolano znajdo
wało się tuż pod szczytem usztywnienia, rękoma
chwyta barki ćwiczącego i unosi je w górę (bierna
redresja kifozy).

P. w.: postawa zwieszona tyłem na drabinkach.

Współćwiczący, stojąc tyłem do drabinek, jedną rę

ką uciska szczyt kifozy ćwiczącego, drugą przyciąga
ku sobie jego miednicę.

Uwaga: pewną modyfikacją tego ćwiczenia, mało jednak
precyzyjną dla lokalizacji redresji, jest ogólnie znane wypy

chanie ćwiczącego znajdującego się w pozycji zwisu tyłem
przez współćwtczącego stojącego przodem do drabin.
Ćwiczenie to wymaga dużego zdyscyplinowania grupy ze
względu na możliwość urazów stawów barkowych.

P. w.: leżenie przodem na stole, z podparciem po

stawy biodrowe, nogi ustalone, tułów zwisa s w o
bodnie w dół, pas stabilizacyjny tuż pod szczytem
kifozy.
Ćwiczący odpycha się ramionami od nóg stołu, lo
kalizując ruch wyprostu w odcinku największego
usztywnienia.
Uwaga: prowadzący lub współćwiczący może zintensyfi
kować bierną korekcję, unosząc górną część tułowia ćwi
czącego chwytem za barki.

P. w.: jak wyżej, lecz stół stoi naprzeciw drabinek.
Ćwiczenie analogiczne, z tym że ćwiczący redresuje

kifozę, przestępując rękami wzwyż szczeble drabin
ki.

123

P. w .

: siad klęczny naprzeciw drabinek. Ćwiczenie

jak wyżej.

P. w.: siad okrakiem na ławeczce naprzeciw drabi
nek.
Ćwiczenie jak wyżej.

P. w.: siad klęczny na kocyku (można zastosować

stabilizację pasem tuż pod szczytem kifozy).

Ćwiczący znajduje się między dwoma równoległymi

ławkami- i odpychając się o nie rękami ugiętymi
w stawach łokciowych, przesuwa się naprzód.

Kifoza patologiczna

wrodzona

Kifoza patologiczna wrodzona kostno-pochodna występuje w wyniku obecności trzonu o kształcie,
najczęściej asymetrycznego, klina (a więc prowadzącego do kifoskoliozy), który zostaje uwidoczniony
badaniem rentgenowskim z profilu. Zewnętrznie objawia się to niewielkim łukiem i ostrym kątem załama
nia. W wyniku pionizacji wada ta prowadzi do kompensacji w obrębie odcinków sąsiednich, podlegając po

zrównoważeniu stabilizacji. Ta ostatnia może ulec rozchwianiu w okresie rzutu wzrostowego.

Dobór pozycji wyjściowej, rzutujący na stopień odciążenia kręgosłupa oraz ustawienie miednicy,

zależy od potrzeb, tj. ukształtowania odcinka lędźwiowego, a także od zakresu i kształtu kifozy ćwiczącego-

Problem ten, tu jedynie zasygnalizowany, interesuje głównie specjalistów rehabilitacji. Nauczy

ciela wf zagadnienie to obowiązuje głównie w zakresie wczesnego rozpoznania objawowego (zwłaszcza

choroba Scheuermanna) oraz wskazań i przeciwwskazań do stosowania określonych ćwiczeń w czasie

zajęć wf.

124

Kifozę patologiczną konstytucjonalną (sztywnieją

cą) spotyka się nawet w kilku pokoleniach danej rodziny.

Kifoza ta ujawnia się wcześnie, ma łuk dość długi i regular

ny. Jej wyrównanie jest trudne.

Ryc. 52. Kifozy występujące w kilku pokoleniach jednej

rodziny

Kifoza patologiczna nabyta

Jest ona wynikiem chorób atakujących bądź bezpośrednio kręgosłup, bądź muskulaturę grzbietu.

Kifoza pourazowa może występować bezpośrednio po złamaniu kręgosłupa lub dopiero po

pewnym czasie, w wyniku następczej osteoporozy po jakimś niewielkim urazie, nieodpowiednio leczonym.
Zaburzenie kształtu trzonu kręgowego powoduje załamanie się w tym miejscu osi kręgosłupa i kifozę
kątową. Dość często występują także odchylenia w innych płaszczyznach; kifoza przyjmuje wtedy postać
kifoskoliozy.

Kifoza krzywicza (garb krzywiczy -siedzeniowy)

jest jednym z objawów krzywicy, występującej, jak wiado

mo, we wczesnym dzieciństwie. Choroba ta charakteryzuje

się zaburzeniem gospodarki wapniowo-fosforanowej, po

wodującym zmniejszone odkładanie wapnia i fosforu w
kościach, co pociąga za sobą większą podatność na
zniekształcenia, zwłaszcza że mięśnie również cechuje
znaczna wiotkość. Zmiany patologiczne w kręgosłupie lo
kalizują się najczęściej w obrębie T h

- L

, w przypadkach

ciężkich występują one pod postacią kątowo zarysowują-

c 5 3

Kifoza krzywicza

cego się garbu siedzeniowego.

Leczenie obejmuje, oprócz farmakologicznego (wit.

D) i fizykalnego (przebywanie na powietrzu, nasłone

cznianie), odpowiednie ćwiczenia ruchowe. W okresie

niemowlęcym dłuższe pozostawanie dziecka w pozycji le

żącej, zwłaszcza przodem, czworakowanie wzbogacone
elementami wzmacniania mięśni grzbietu i brzucha stano
wią niezbędne przygotowanie do przejścia w pozycję sie
dzącą.

Kifoza gruźlicza kątowa (garb gruźliczy) jest

wynikiem procesu gruźliczego toczącego się w trzonach
kręgowych, najczęściej piersiowych dolnych, występują
cego do 10 roku życia. Kształt kifozy jest zależny od liczby Ryc. 54. Kifoza gruźlicza

125

zajętych trzonów; zmiany pojedynczego tzonu prowadzą do garbu kątowego, wielu trzonów - do kifozy
o długim łuku. Istotne jest wczesne rozpoznanie, które może zapobiec rozszerzeniu się ogniska gruźliczego,
zmianom wtórnym w postaci kątowego ustawienia kręgosłupa oraz zniekształceniom klatki piersiowej.

Kifoza młodzieńcza (choroba Scheuermanna)

Jednostka ta jest bardzo podobna do pleców okrągłych na tle dystonii mięśniowej.

Umiejętność odróżniania tych jednostek jest niezmiernie ważna dla nauczyciela wf ze

względu na odmienne, w początkowym okresie, postępowanie lecznicze. Potrakto
wanie na przykład choroby Scheuermanna jako wady postawy pierwotnie dystoni-
cznej intensywnym ruchem w warunkach obciążenia byłoby wybitnie szkodliwe.

Etiologia tego schorzenia nie jest jasna. J a k o jedną z przyczyn podaje się

zaburzenia kostnienia nasadowego trzonów, które nasila się zwłaszcza po okresie

pokwitania. Występuje ono najczęściej w wieku 1 1 - 1 7 lat i trwa 2 - 3 lata; postęp

choroby kończy się wraz z zakończeniem wzrostu kostnego. Początkowo choroba

przebiega skrycie, często bezboleśnie (mimo, że jedna z nazw brzmi: kifoza bolesna

dorastających), w czym tkwi niebezpieczeństwo przeoczenia stadium wstępnego.
Objawów ogólnych, takich jak podwyższenie ciepłoty ciała, O B , zmiany w składzie
morfologicznym krwi itp., nie stwierdza się. Objawy kliniczne ujawniają się później niż
objawy radiologiczne.

Objawy radiologiczne. Zmiany dotyczą kilku sąsiadujących kręgów, głównie

w przedniej i środkowej części krążków międzykręgowych i trzonów. Dochodzi do
wpuklenia się zawartości krążka do trzonu (tzw. guzki Schmorla). Trzon, uszkodzony
w swej części przedniej,podlegającej już nawet w warunkach fizjologicznych zwięk
szonemu obciążeniu osiowemu, przybiera kształt klina, co doprowadza do zaakcento
wania wygięcia kifotycznego tego odcinka. Stopniowo następuje przebudowa trzo

nów, zwłóknienie guzków i utrwalenie zmian.

Objawy kliniczne wczesne. Uwydatnienie się wyrostków kolczystych zaata

kowanych chorobą kręgów, ich mniejsza ruchomość w badaniu gibkości kręgosłupa

(poddającego się jednak częściowo korekcji czynnej, a zwłaszcza biernej w zwisie),

szybsze zmęczenie po długotrwałej pozycji spionizowanej, przechodzące niekiedy
w bolesność, ustępujące pod wpływem odpoczynku w pozycji odciążenia.

Objawy kliniczne późne. Usztywnienie odcinkowe nie korygujące się ani

czynnie, ani biernie; ból (jeżeli występuje) rozlany, głuchy, zmniejszający się lub

zanikający w pozycji leżącej, powiększający się natomiast przy czynnościach w pozy
cjach pochylonych do przodu, które stwarzają warunki przeciążenia.

Z powyższego widać, że wczesne rozpoznanie nie jest łatwe, zwłaszcza, że

klasyczna postać hiperkifozy w tym schorzeniu nie jest jedyna. Coraz częściej stwier
dza się lokalizację tego schorzenia nie tylko w odcinku piersiowym, lecz także w pier-
siowo-lędźwiowym (kifoza połączenia piersiowo-lędźwiowego), lędźwiowym gór
nym (kifoza lędźwiowa). Nie zawsze zresztą efektem zewnętrznym zmian jest wygię-

Inne nazwy tej jednostki to: epiphysitis deformans, osteochondritis deformans. Końcówka „itis"

mylnie sugeruje etiologię zapalną schorzenia, dlatego stosuje się też nazwę osteochondropatia deformans.

126

Ryc. 55. Kifoza na tle zesztywniającego

zapalenia stawów kręgosłupa

cie kifotyczne; dość często występują one pod
postacią kifoskoliozy, a nawet spłaszczenia

krzywizn.

L e c z e n i e . Wczesne rozpoznanie umożli

wia zapobieżenie zniekształceniom wtórnym.

W przypadkach o przebiegu łagodnym podsta
wą leczenia jest odciążenie kręgosłupa i ć w i
czenia wzmacniające mięśnie grzbietu w pozy
cjach hiperekstensji, tj. nadwyprostu. W przy

padkach cięższych lub szybko postępujących
podstawowym warunkiem jest odciążenie krę

gosłupa za pomocą gorsetu ekstensyjnego, tj.
zapewniającego nadwyprost. W stadium bez
deformacji kręgów pozwala ono, zgodnie z
prawem Delpecha-Wolffa, na regenerację u-
szkodzeń w warunkach skorygowanego ukła
du sił nacisku, nie dopuszczając do sklinowa-
cenia trzonów. W stadium zmian zniekształcających sukcesywnie redresujące gorsety
pozwalają na regenerację i wzrost trzonów w warunkach bardziej zbliżonych do

prawidłowych, co w efekcie daje znaczną poprawę.

Stosowane ćwiczenia nie odbiegają w zasadzie od omawianych uprzednio. Są

one modyfikowane zależnie od kształtu kręgosłupa, lokalizacji szczytu, stopnia i lo
kalizacji usztywnienia, rodzaju gorsetu. W okresie stosowania gorsetu gipsowego
niezbędne są ćwiczenia kompensujące ograniczenie naturalnej pracy mięśni antygra-
witacyjnych, spowodowane przejęciem tej funkcii przez gorset.

Dość często nie wykryta, subklinicznie przebiegająca choroba Scheuermanna

ujawnia się dopiero w wieku późniejszym pod postacią zmian zwyrodnieniowo-wy-

twórczych trzonów kręgów.

W w i e k u d o j r z a ł y m (powyżej 20 lat) zaakcentowana kifoza może być jednym

z objawów zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa.

W w i e k u s t a r c z y m na skutek zmian zwyrodnieniowo-wytwórczych w obrę

bie więzadeł międzykręgowych (zwapnienie) trzonów kręgowych (osteoporoza star
cza) oraz spłaszczenia krążków międzykręgowych dochodzi również do uwypuklenia
kifozy pod postacią tzw. pleców okrągłych starczych.

P L E C Y W K L Ę S Ł E (dorsum concavumj

Pierwszy trzon nazwy: plecy wKiesłe może sugerować lokalizację wady w odcinku
piersiowym, co w praktyce występuje rzadko. Wada dotyczy natomiast dolnego

St. Majoch: Wybrane ćwiczenia w leczeniu pleców okrągłych i wklęsłych oraz w chorobie

Scheuermanna. „Kultura Fizyczna" 1972 nr 9.

127

odcinka pleców, a więc lędźwiowego; istotą jej jest zwykle pogłębienie fizjologicznej
lordozy lędźwiowej

połączone ze zmianami w jej zasięgu i kształcie.

W w a r u n k a c h p r a w i d ł o w y c h odcinek lędźwiowy kręgosłupa ukształtowany

jest w postaci wygięcia ku przodowi, a więc lordozy lędźwiowej. Jej wielkość

i ukształtowanie są zmienne i uwarunkowane szeregiem czynników, takich jak: pre
dyspozycje dziedziczne (dotyczy to zwłaszcza budowy kości krzyżowej i miednicy),
wiek, somatotyp, kształt, wielkość i stopień ruchomości krzywizny piersiowej, usta
wienie miednicy, związane z siłą, napięciem i długością mięśni stabilizujących stawy
biodrowe i warunkujące ustawienie miednicy.

Odcinek lędźwiowy kręgosłupa stanowi miejsce jego zmniejszonej odporności.

Zawarty między sztywnymi strukturami klatki piersiowej i miednicy, skupia w sobie
większość funkcji kinetycznych kręgosłupa, stanowiąc jednocześnie statyczną pod

stawę dla części ciała wyżej usytuowanych: górnej części tułowia, kończyn górnych

i głowy, co stanowi w sumie ciężar niebagatelny. Odcinek lędźwiowy kręgosłupa
wzmocniony jest jedynie przednimi i tylnymi mięśniami brzucha, które stanowią

jednocześnie zewnętrzne powłoki dla zawartości jamy brzusznej, prostownikiem

grzbietu (odcinek lędźwiowy) i mięśniami lędźwiowymi. Rolę wspomagającą pełnią
tu stabilizatory bierne. W związku z pionizacją i koniecznością zrównoważenia nad
podstawą poszczególnych części tułowia powstała lordoza lędźwiowa, charaktery
styczna wyłącznie dla człowieka. Krzywizna lędźwiowa, jako bardziej ruchoma, pełni
funkcję kompensacyjną w stosunku do:

• - ustawienia miednicy (istotne w tym przypadku jest nachylenie podstawy

kości krzyżowej oraz ruchomość i zabezpieczenie odpowiednim napięciem i długoś
cią stabilizatorów stawu biodrowego),

- ukształtowania i stopnia ruchomości odcinka piersiowego kręgosłupa.

Widać z tego, że wszelkie anomalie w obrębie narządu ruchu, nawet - jak by się

pozornie wydawało - nie mające z krzywizną lędźwiową bezpośredniego związku,

znajdują w niej określoną reperkusję.

W w a r u n k a c h n i e p r a w i d ł o w y c h , a szczególnie patologicznych, lordoza

lędźwiowa podlega znacznym zmianom, przyczyniając się do powstawania wad.

Mają one odmienny obraz kliniczny, a w konsekwencji wymagają różnego postępo

wania terapeutycznego. Zależy to od:

- etiologii,
- lokalizacji zmian,
- stopnia zaawansowania zmian.

ETIOLOGIA

Plecy wklęsłe mogą być wrodzone i nabyte. Dla nauczyciela wf najliczniejszą,
niewątpliwie, grupę stanowią przypadki pleców wklęsłych jako skutek dystonii mięś
niowej (pierwotnie dystoniczne), szczególnie często spotykanej w postawach wiot-

Lordoza oznacza wygięcie kręgosłupa w przód, niezależnie od jego lokalizacji, rozległości ani

prawidłowości, natomiast termin: plecy wklęsłe przyjęto do oznaczenia wady.

128

kich typu astenicznego. Ingerencja jest tu najbardziej potrzebna i skuteczna, dlatego
w dalszej części rozdziału jej właśnie poświęcam najwięcej miejsca i uwagi. Plecy
wklęsłe pochodzenia patologicznego, jako zagadnienie marginesowe dla nauczyciela
wf, omówię oddzielnie.

LOKALIZACJA ZMIAN

Wielkość, kształt i rozległość lordozy pozostają w ścisłym związku z analogicznymi
cechami kifozy piersiowej. Wyróżniamy:

1. Pogłębienie fizjologicznej lordozy bez zmian lokalizacji (hiperlordoza lędź

wiowa), z tendencją do kompensacyjnego pogłębiania kifozy piersiowej w odcinku

piersiowym.

2. Przemieszczenie szczytu lordozy, połączone najczęściej ze zmianami w jej

rozległości, a w związku z tym:

- lordozę niską krótką, z towarzyszącą jej najczęściej kifoza o długim łuku;
- lordozę wysoką, długą, która obejmuje wygięciem lordotycznym także dolny

odcinek piersiowy (dochodzi nawet czasami do T h

) , z towarzyszącą jej kifoza

wysoką, krótką (lordozy długie mogą mieć łuk regularny, ze szczytem w środku
krzywizny, ze szczytem umiejscowionym nisko lub wysoko).

STOPIEŃ ZAAWANSOWANIA ZMIAN (pierwotnych i wtórnych)

Lordoza, nawet jeżeli nie jest prawidłowa, u dzieci rzadko ulega zesztywnieniu,

u dorosłych natomiast zjawisko to występuje nieco częściej. Jest ono głównie wyni
kiem przykurczu tylnych więzadeł i mięśni, a zwłaszcza prostownika grzbietu odcinka
lędźwiowego, w mniejszym stopniu - sklinowacenia krążków międzykręgowych
i trzonów kręgowych. Kształt lordozy, jej lokalizacja, stopień i rozległość usztywnienia
warunkują w następstwie charakter często szkodliwych zmian wtórnych, powodują
cych w wielu wypadkach bóle w obrębie tego odcinka, tzw. bóle krzyża („back-

pain").

Jedną z istotnych przyczyn tych zmian jest przeciążenie. Ma ono na przykład

miejsce w przypadku nadmiernie pochylonej podstawy kości krzyżowej, gdy L

tendencję do stałego zsuwania się w przód i uszkadza w ten sposób sąsiedni dysk

międzykręgowy, przeciąża wyrostki stawowe i więzadło tylne. Natomiast usztywnie
nie jakiegoś odcinka lordozy powoduje kompensacyjne zwiększenie ruchomości
w obrębie stawu graniczącego z okolicą bardziej ruchomą. Powstające w ten sposób

jakby stawy-zawiasy (najczęściej L

- S , ) podlegają przeciążeniu, predysponując do

zmian zwyrodnieniowych, zwłaszcza dysków, w obrębie tego odcinka, tzw. dyskopa
tii. W lordozach o nadmiernej ruchomości dyski międzykręgowe również ulegają

uszkodzeniom na skutek przeciążenia, zużycia, a często także braku dostatecznej
stabilizacji, w wyniku czego przy gwałtownym wysiłku dochodzi do wypadnięcia

jądra galaretowatego. Z tych też powodów konieczne jest dokonanie dokładnej

oceny zakresu ruchomości, stopnia i lokalizacji usztywnienia. Dotyczy to zarówno
bezpośrednio odcinka lędźwiowego, jak i stawu biodrowego.

129 9 - Korekcja w a d postawy

Lordozy z wyglądu identyczne w pozycji stojącej, mogą się bardzo różnić pod

względem ruchomości. Pomocna w dokonaniu oceny różnicującej jest obserwacja
lordozy w pozycji siedzącej i skłonie w przód oraz zmodyfikowany przez Chariera test
Schobera.

Lordoza lędźwiowa prawidłowo ruchoma w warunkach swobodnego siadu na

podwyższeniu (np. na krześle) ulega prawie całkowitemu wyprostowaniu, w skłonie
w przód przekształca się w kifozę o regularnie zaokrąglonym łuku. Lordoza sztywna
ani w siadzie, ani nawet w skłonie w przód nie podlega inwersji. Jest ona przeważnie

skompensowana znaczną ruchomością w stawie biodrowym. Lordoza nadmiernie
giętka, o małym zakresie ruchu zgięcia w stawie biodrowym, ulega silnej inwersji
w siadzie i skłonie.

W zmodyfikowanym teście Schobera zwiększenie pomiaru linijnego o mniej niż

5 cm świadczy o usztywnieniu zlokalizowanym do odcinka lędźwiowego górnego

(przy pomiarze dokonywanym z L

) i lędźwiowego dolnego (przy pomiarze dokony

wanym z początku szpary międzypośladkowej).

Analogicznie jak w przypadku kifoz, w praktyce nie ma właściwie dwu lordoz

identycznych. Dlatego też na przykładzie nieco schematycznie ujętej, pierwotnie
dystonicznej, nie usztywnionej hiperlordozy lędźwiowej

rozpatrzę podstawowe za

sady postępowania, ilustrując je przykładami i zasobem materiału ćwiczebnego.

Następnie przedstawię warianty postępowania dostosowane do odmienności częś

ciej spotykanych typów wady.

Hiperlordozą lędźwiowa

KRZYWIZNY KRĘGOSŁUPA

Jest to nadmierne uwypuklenie fizjologicznej krzywizny lędźwiowej, mające tenden
cję do kompensacji, szczególnie w odcinku piersiowym.

Przyjmujemy, że kifoza piersiowa pozostaje bez zmian, hiperlordozą lędźwiowa

jest nie utrwalona, staw biodrowy ma pełny zakres ruchomości, a prawidłowe ukształ
towanie tego odcinka kręgosłupa można uzyskać wysiłkowym napięciem mięśni.

Pion wyprowadzony z kostki zewnętrznej pokrywa się z krętarzem wielkim i wyrost

kiem sutkowatym.

MIEDNICA I STAW BIODROWY. ICH STABILIZATORY.

Hiperlordozie lędźwiowej towarzyszy najczęściej zwiększone przodopochylenie

miednicy. Dystonia mięśniowa charakteryzująca tę wadę polega na:

- rozciągnięciu i osłabieniu mięśni pośladkowych wielkich i kulszowo-

-goleniowych oraz mięśni brzucha, zwłaszcza prostego (części podpępkowej),

- nadmiernemu napięciu, w pozycji zbliżenia przyczepów, mięśnia biodrowo-

Nauczyciel wf spotyka się w swojej pracy najczęściej z tą postacią pleców wklęsłych.

130

-lędźwiowego i prostego uda, prostownika

grzbietu odcinka lędźwiowego, mięśnia c z w o
robocznego lędźwi.

S y l w e t k a d z i e c k a z b o k u : zaznaczone

wygięcie lordozy lędźwiowej nad uwypuklają
cymi się pośladkami, zaakcentowane przodo-
pochylenie miednicy, brzuch wygięty.

ĆWICZENIA KOREKCYJNE

O g ó l n y m z a d a n i e m t y c h ćwiczeń jest wyro-

R y c 5 6 H i p e r l o r d o z a

ę d ź w i o w a

bienie nawyku prawidłowej postawy na pod

stawie przywróconych prawidłowych warun
ków anatomicznych, ze szczególnym uwzględnieniem ukształtowania lędźwiowego
odcinka kręgosłupa i ustawienia miednicy, uzyskanie zrównoważenia postawy dzięki
właściwemu zrównoważeniu ciała; nabycie umiejętności stosowania tej pozycji we
wszystkich czynnościach życia codziennego.

Z a d a n i a s z c z e g ó ł o w e ćwiczeń korekcyjnych:

1. Rozciągnięcie zespołu mięśni nadmiernie napiętych, zwłaszcza biodrowo-

-lędźwiowego, prostownika grzbietu odcinka lędźwiowego i towarzyszących.

2. Zwiększenie siły i wytrzymałości mięśni brzucha (zwłaszcza prostego), poś

ladkowych wielkich i kulszowo-goleniowych w pozycjach zbliżenia przyczepów.

3. Utrzymanie prawidłowej ruchomości kręgosłupa.
4. Wzmocnienie siły mięśni grzbietu odcinka piersiowego (podstawowy waru

nek czynnego ustalania klatki piersiowej, niezbędny we wzmacnianiu zwłaszcza
mięśni brzucha).

Dobór ćwiczeń i pozycji w y j ś c i o w y c h

Ze względu na tendencję do przenoszenia ruchu na odcinki sąsiednie niezbędne jest -

przy korygowaniu odcinka lędźwiowego - z a p e w n i e n i e o d p o w i e d n i e j s t a b i l i

zacji m i e d n i c y we właściwym ustawieniu, i odwrotnie: przy korygowaniu ustawie

nia miednicy - zapewnienie odpowiedniego ukształtowania i ustalenia odcinka lędź

wiowego kręgosłupa. Występuje więc konieczność zwrócenia szczególnej uwagi na
wzmacnianie mięśni w odpowiednich długościach, na co decydujący w p ł y w ma
dobór właściwej pozycji wyjściowej.

Należy mieć na uwadze, że:
- przy wzmacnianiu mięśni brzucha w pozycji zbliżenia przyczepów mięsień

biodrowo-lędźwiowy pracuje również w warunkach zbliżenia przyczepów, co jest
niekorzystne, dlatego potrzebne jest dawkowanie odpowiednich proporcji pozycji

wyjściowych, w których oba mięśnie pracują w sytuacjach dla nich korzystnych.

- przy korekcji odcinka lędźwiowego trzeba zapewnić właściwe ustawienie

odcinka piersiowego,

- przy korygowaniu w postawie spionizowanej, odcinkowym lub ogólnym,

131

trzeba uwzględniać zrównoważenie przednio-tylne w stosunku do płaszczyzny czo
łowej przechodzącej przez stawy skokowe.

Doraźne, wzrokowo rejestrowane z m n i e j s z e n i e h i p e r l o r d o z y osiąga się

często (zwłaszcza przy przykurczu w stawach biodrowych) s k u l n y m u s t a w i e

n i e m k o ń c z y n d o l n y c h (zbliżenie przyczepu dolnego mięśni przykurczonych).
Przykładem tego mogą być: siad skulny, leżenie tyłem o nogach ugiętych w stawach
biodrowych i kolanowych, stopach opartych o podłogę lub nogach ugiętych

w stawach biodrowych i opartych o ścianę pod odpowiednim kątem. O s i ą g n i ę t a tą
pozycją k o r e k c j a jest w i s t o c i e s w e j c h w i l o w a i p o z o r n a , g d y ż p o w r ó t do

p o z y c j i s p i o n i z o w a n e j (oddalenie i pociąganie przez przyczep dolny mięśni przy
kurczonych) p o w o d u j e n a t y c h m i a s t o w e p o g ł ę b i e n i e l o r d o z y l ę d ź w i o w e j .

Pełne uświadomienie sobie tego faktu jest szczególnie ważne przy wzmacnianiu

(zwłaszcza oporowanym) mięśni brzucha. Jeżeli na przykład będziemy wzmacniać

mięśnie brzucha, przykładając rękę oporującą na czole i powyżej stawów kolanowych
ustawionych skulnie nóg, lordoza lędźwiowa rzeczywiście nie ulegnie pogłębieniu,

jednocześnie jednak mięsień biodrowo-lędźwiowy będzie wzmacniany w pozycji

zbliżenia przyczepów. Przewaga podobnych ćwiczeń doprowadzić może do pogłę
bienia przykurczu tego mięśnia, a w pozycji spionizowanej - do ściągania w dół
miednicy, zwiększenia jej przodopochylenia i wtórnego pogłębienia hiperlordozy.

Często stosowanymi pozycjami wyjściowymi są różnego rodzaju siady. Każdy

132

z nich nieco inaczej wpływa na ukształtowanie krzywizny lędźwiowej. U większości

dzieci, przy czym kryterium szeregującym będzie zmniejszający się wizualnie stopień

„antylordotyczności" pozycji, można stosować siady: skulny

, ugięty, równoważny,

skrzyżny, prosty, na podwyższeniu

okrakiem lub zwarty, zwarty na podwyższeniu,

klęczny o piętach rozsuniętych, klęczny zwarty.

Doboru rodzaju siadu pod kątem antylordotyczności dokonuje się zwłaszcza

przy: 1) zapewnianiu ustalenia skorygowanego odcinka lędźwiowego, zwłaszcza

w ćwiczeniach korygujących odcinek piersiowy; 2) stopniowaniu trudności dokony
wania korekcji miejscowych, a więc stosowaniu tzw. pozycji kontrolnych.

Z pozycji Klappa w przypadku hiperlordozy stosuje się najczęściej niską i śred

nią. W obu tych pozycjach zachowanie się odcinka lędźwiowego kręgosłupa zależy
od ustawienia ud w stosunku do tułowia. Im ustawienie to jest bardziej skulne, tj. kąt
między udami i tułowiem bardziej ostry, tym odcinek lędźwiowy zostaje bardziej
uwypuklony kifotycznie i ustalony.

Ćwiczenia reedukacji posturalnej

Założenia ogólne i stosowane metody odpowiadają w pełni treści zawartej w ogólnej
części książki. Oto kilka przykładów ćwiczeń:

P. w.: leżenie tyłem, nogi skulnie oparte o podłogę,
ramiona wzdłuż tułowia, dłonie podsunięte pod
lędźwie.

Wydech z jednoczesnym napięciem mięśni brzucha,

pośladków i tyłopochyleniem miednicy. Wdech z
rozluźnieniem wymienionych mięśni. Dłonie kon

trolują ustawienie miednicy i przywarcie odcinka

lędźwiowego do podłoża.

Uwaga: utrudnieniem ćwiczenia jest: a) przenoś ramion

górą do pozycji: ramiona w przedłużeniu tułowia; b) wy-
prost nóg; c) jednoczesny przenoś ramion i wyprost nóg z
zachowaniem korekcji lokalnych.

Wyraz: większość użyty jest celowo, gdyż u każdego dziecka każdy rodzaj siadu nieco inaczej

wpływa na ukształtowanie krzywizn kręgosłupa. Zależy to od wielu czynników, takich jak: ruchomość

odcinkowa, siła poszczególnych grup mięśni w ogólnym bilansie mięśniowym, proporcja ciała, rodzaj

ćwiczenia wykonywanego w danej pozycji wyjściowej itp. Dlatego też wskazana jest indywidualna

kontrola w doborze rodzaju siadu dla każdego dziecka.

Zgodnie z poprzednimi uwagami pozycja siadu skulnego (zbliżenie przyczepów mięśnia

biodrowo-lędźwiowego) może być nawet przeciwwskazana - w tych przypadkach, gdy wymieniony

mięsień intensywnie w tej pozycji pracuje, co doprowadza, w końcowym efekcie, do jego przykurczu.

Zachowanie się krzywizny lędźwiowej w siadzie na podwyższeniu zależy od wysokości siedziska

i jego nachylenia. Im bardziej skulne ustawienie nóg, tj. przy możliwie nisko umieszczonym siedzisku, tym

odcinek lędźwiowy bardziej spłaszczony, im bardziej pochylone do przodu siedzisko, tym głębsza lordoza.

133

Ćwiczenie jak wyżej, z próbą oderwania stóp od
podłoża, zaczynając od kąta 80° (między udami i
podłożem) i stopniowo zmniejszając go. Najwa
żniejsze w ćwiczeniu jest prawidłowe ustawienie
miednicy i lędźwi.

P. w.: siad skulny, plecy przywarte do ściany.
Dłoń kontroluje wielkość wygięcia lędźwiowego.
Uwaga: utrudnieniem ćwiczenia jest stopniowy wyprost
nóg i wznos ramion wzwyż - stosowane wtedy, gdy dziec

ko jest w stanie utrzymać już korekcję lokalną miednicy
i lędźwi.

P. w.: siad klęczny, pięty rozsunięte w bok.
Ćwiczenie jak wyżej, z pieczołowitą kontrolą kore

kcji lokalnych.

Uwaga: utrudnieniem ćwiczenia jest siad na piętach zwar

tych.

P. w.: siad skrzyżny, ramiona wzdłuż tułowia, plecy
przywarte do ściany. Luźny skłon w przód, s w o b o d
ny powrót do skorygowanej pozycji wyjściowej, ze

szczególnym uwzględnieniem odcinka lędźwiowe
go.
Uwaga: utrudnieniem ćwiczenia jest wykonanie go przy
lasce Picquea, w autokorekcji przed lustrem i siedząc swo
bodnie.

P. w.: klęk podparty.
Po kilku próbach wyginania w dół i w górę odcinka
lędźwiowego ustalić czuciem mięśniowym właści

wą pozycję, ocenianą bądź w autokorekcji przed

lustrem, bądź przez prowadzącego.

Wymienione tu rodzaje siadu uszeregowane są od najbardziej antylordotycznych do lordozują-

cych (wskazują więc na określony stopień trudności).

134

P. w.: siad okrakiem na koniu lub koźle.
Kilkakrotne pochylenie miednicy w przód i w tył,

zatrzymanie z dokonaniem korekcji lokalnych mied

nicy i odcinka lędźwiowego kręgosłupa.

P. w.: stanie tyłem przy ścianie, stopy wysunięte
nieco w przód

Dokonanie korekcji lokalnych, zwłaszcza miednicy
i odcinka lędźwiowego, z kontrolą dłonią.
Uwaga: utrudnieniem jest zmniejszenie wysunięcia stóp

w przód aż do pozycji całkowicie spionizowanej, a także
„rozchwianie" uprzednio skorygowanej postawy, np. skło
nem w przód, po czym powrócenie do pozycji stojącej.

P. w.: stanie, pośladki oparte o tram, ramiona wzdłuż

tułowia. Dokonanie korekcji lokalnych czuciem

mięśniowym.

Uwaga: utrudnieniem w utrzymaniu prawidłowej pozycji

jest niewielkie cofnięcie stóp pod tram oraz wznos ramion

wzwyż.

P. w.: stanie swobodne.
Przybranie skorygowanej postawy, ze szczególnym
uwzględnieniem miednicy i odcinka lędźwiowego

kręgosłupa, skontrolowane autokorekcją przed lus

trem. 85

Pewna analogia do antylordotycznego działania siadu skulnego, ale w pozycji stojącej.

135

Ćwiczenia rozciągające zespół mięśni nadmiernie napiętych

Do zespołu tego należą: mięsień biodrowo-lędźwiowy, prosty uda, prostownik

grzbietu odcinka lędźwiowego i mięśnie czworoboczne lędźwi. Zależnie od ogólnego
stanu umięśnienia dziecka w ćwiczeniach tych będą przeważały momenty rozciąga

nia (dzieci silnie umięśnione, mocno zbudowane) zwłaszcza gdy wystąpi już tenden
cja do przykurczu tych mięśni lub rozciąganie zostanie uzupełnione ich wzmacnia
niem, nawet oporowym, ale wyłącznie w pozycji oddalenia przyczepów. Ta ostatnia
możliwość znajduje zastosowanie u dzieci typu astenicznego, z umięśnieniem wiot
kim, u których naczelnym zadaniem jest ogólne wzmocnienie.

Ć w i c z e n i a r o z c i ą g a j ą c e z g i n a c z e s t a w u b i o d r o w e g o

Podstawową zasadą w tych ćwiczeniach jest całkowita stabilizacja miednicy (rękami,

pasem lub ugięciem jednej z kończyn), zapewniająca lokalizację ruchu korekcyjnego

wyłącznie w stawie biodrowym. Ze względu na charakter ćwiczeń wyróżniamy ć w i

czenia bierne i czynne. Biernego rozciągania dokonuje się za pomocą współćwiczą

cego, ciężaru ciała w odpowiednio dobranej pozycji wyjściowej, przyboru, przyrządu.
Wykorzystuje się tu także zasadę sterowania górą (oddalanie przyczepu górnego na
miednicy i kręgosłupie) oraz sterowania dołem (oddalanie przyczepu dolnego na
kończynie dolnej).

P. w.: leżenie tyłem na stole (ławce, skrzyni), z pod
parciem tułowia po stawy biodrowe, jedna noga
ugięta, przywarta do klatki piersiowej i przytrzymana
przez ćwiczącego, druga zwisa poza stołem, rozcią

gając zginacze siłą swego ciężaru.

Rytmiczne pogłębianie nadwyprostu. Zmiana nóg.

P. w.: jak wyżej.
Ugięta noga opiera się stopą o bok współćwiczące
go. Który jedną ręką stabilizuje jej staw kolanowy,
drugą natomiast rytmicznie uciska wyprostowaną

nogę nieco powyżej kolana. Zmiana nóg.

Sedenteryjny tryb życia sprzyja zbliżeniu przyczepów - przykurczom mięśnia biodrowo-lędźwio

wego.

136

P. w.: stanie w wykroku, noga wykroczna mocno
ugięta w obu stawach (prawie skulne ustawienie),

zakroczna wyprostowana.

Rytmiczne sprężynowanie rozciągające zginacze s i

łą ciężaru ciała. Podskokiem zmiana nóg.

U w a g a : Intensywniejsze rozciąganie uzyskamy, opiera

jąc wyprostowaną nogę na niewielkim podwyższeniu.
W ćwiczeniu tym należy szczególnie uważać na tendencję
do lordozowania odcinka lędźwiowego. Pewnym dodat

kowym zabezpieczeniem jest pochylenie tułowia w przód.

Ć w i c z e n i a r o z c i ą g a j ą c e mięśnie i w i ę z a d ł a g r u p y t y l n e j o d c i n k a l ę d ź w i o
w e g o

Utrwalony przykurcz tej grupy mięśni może być jednym z czynników przyczynowych

oraz stabilizujących zniekształcenie. Do ć w i c z e ń k o r e k c y j n y c h należą tu

w s z y s t k i e s k ł o n y w p r z ó d , w o b o j ę t n y c h p o z y c j a c h w y j ś c i o w y c h . W skło

nach w przód, gdy kończyny dolne są wyprostowane, rozciąganiu ulegają również
mięśnie kulszowo-goleniowe. Ponieważ w większości przypadków mają one tenden

cję do przykurczu (sedenteryjny tryb życia), czasami nawet mimo zwiększonego
przodopochylenia miednicy, przeważnie nie ma szczególnych przeciwskazań do sto
sowania pozycji, w których są one rozciągane. W tych sytuacjach, w których te
przeciwwskazania występują, należy skłony w przód stosować w pozycjach o kola

nach ugiętych, np. skłon w przód w pozycji klęku na dwu, trzech składach skrzyni

(zaczep stóp pod szczeblem drabinki), to samo na obojętnym podwyższeniu, z opar

ciem na wysokości brzucha o tram.

Stosując w tych ćwiczeniach metodę bezpośredniej celowości ruchu (np.

w pozycji stojącej dosięgnąć palcami podłoża), należy zwracać uwagę na to, by skłon

następował właśnie w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, a nie w stawach biodro

wych (tj. opadem, w którym kręgosłup jest ustalony w wyproście).

U dzieci astenicznych, z ogólnie wiotkim umięśnieniem, należy zamiast rutyno

wanego rozciągania stosować wzmacnianie omawianych zespołów mięśniowych,

lecz wyłącznie w pozycji oddalenia przyczepów. W tych przypadkach bierne rozcią

ganie bez równolegle prowadzonego wzmacniania doprowadzić może jedynie do
zmniejszenia możliwości stabilizacji tego odcinka, a w konsekwencji do pogłębiania
wady.

Ćwiczenia wzmacniające mięśnie osłabione

Do zespołu tego należą mięśnie pośladkowe wielkie i kulszowo-goleniowe (jeżeli te

ostatnie nie są przykurczone, mogą być w ćwiczeniach traktowane łącznie) oraz
mięśnie brzucha.

138

Mięśnie grzbietu odcinka piersiowego, które pełnią rolę stabilizującą klatkę

piersiową (jako przyczep wyjściowy dla pracy mięśni brzucha) i sposoby ich

wzmacniania już omówiłam.

Ć w i c z e n i a w z m a c n i a j ą c e m i ę ś n i e p o ś l a d k o w e w i e l k i e i t o w a r z y s z ą c e

Mały zakres wyprostu w stawie biodrowym (ok. 15°) ogranicza w znacznym stopniu

wybór ćwiczeń. Dalszy wyprost, a więc np. wysoki wznos nogi w tył, jest możliwy

jedynie poprzez zwiększenie przodopochylenia miednicy i lordozy lędźwiowej.

W przypadku hiperlordozy jednak postępowanie takie pogłębiłoby wręcz wadę.
Z tego też względu w ćwiczeniach tej grupy mięśni rygorystycznie przestrze
ga się pełnej stabilizacji miednicy i nieprzekraczania zakresu ruchomości
stawu biodrowego.

Najwygodniejszą pozycją do ćwiczeń, ze względu na działanie mięśni przeciw

sile ciężkości, jest leżenie przodem. Z kolei pozycją z w y b o r u , ze względu na
możność zwiększenia amplitudy ruchu (tzw. przednia amplituda ruchu), jest leżenie
p r z o d e m na p o d w y ż s z e n i u po s t a w y b i o d r o w e , nogi opuszczone w dół. Wyso
kość podwyższenia (np. stołu lub skrzyni) dobiera się, mając na względzie wyjściowe
rozciągnięcie pracujących mięśni oraz wygodę przy stosowaniu oporu. Aby jedno
cześnie skorygować pozycję samej lordozy lędźwiowej (mięśnie tego odcinka, stabi
lizując miednicę, zwłaszcza prostownik grzbietu, powinny pracować we właściwych
długościach), można pod brzuchem umieścić podkładkę.

Zgodnie z założeniem, że hiperlordozie towarzyszy zwiększone przodopochyle

nie miednicy i związane z tym rozciągnięcie mięśni pośladkowych wielkich, wzma
cnianie tych mięśni powinno odbywać się w pozycjach zapewniających zbliżenie
przyczepów. Dlatego też zaleca się w ćwiczeniach na podwyższeniu wykorzystywać
niepełną amplitudę przednią ruchu, a zawsze przy oporowaniu zaakcentować dopiero

ostatnie 4 0 - 4 5 ° wyprostu.

Stosowanie tych ćwiczeń w liczniejszym zespole powoduje pewne trudności

organizacyjne. Przygotowanie na przykład ławek gimnastycznych (których nie wy

starcza zwykle dla wszystkich ćwiczących) zabiera dość dużo czasu i stwarza
tzw. martwe punkty lekcji. Można tego uniknąć, stosując system treningu obwodo
wego, w którym na jednej ze stacji realizuje się wyżej opisane ćwiczenie.

W grupie ćwiczeń ogólnokształtujących stabilizacji miednicy dokonuje się pozy

cjami Klappa: niską i średnią. Mianowicie miednicę utrzymuje się nogą postawną
ustawioną skulnie; w tym czasie noga wymachowa wykonuje wznos w górę. Te same
walory posiada na przykład pozycja przysiadu podpartego jednonóż.

P. w.: leżenie przodem na stole, jedna noga podkur

czona skulnie pod brzuchem, druga wyprostowana.

Kilkakrotny maksymalny wymach nogi wzwyż.

Zmiana nóg. 33

139

P, w.: leżenie przodem na podwyższeniu (stół,

skrzynia), nogi poza stołem, oparte stopami o podło
gę, chwyt rękami za krawędzie stołu.
Wznos obu nóg jednocześnie do wysokości po
wierzchni stołu, by nie dopuścić - z jednej strony -
do lordozowania, z drugiej - do praqy prostownika
grzbietu odcinka lędźwiowego w pozycji przykur
czonej.

Uwaga: Ćwiczenie to można modyfikować, stosując -

zależnie od potrzeb - opór: bądź ręką współćwiczącego,

bądź przyborem (piłka lekarska lub uszata).

P. w.: leżenie przodem na dwu postawionych na

sobie ławeczkach szwedzkich i trzymanie dłońmi -
szeroki chwyt - szczebla drabinki znajdującego się
poniżej płaszczyzny podparcia.
Wznos nóg jak wyżej.

Uwaga: walor tej modyfikacji polega na jednoczesnej pra

cy mięśni grzbietu odcinka lędźwiowego w pozycji odda
lenia przyczepów, co w przypadkach ich znacznego przy
kurczu jest korzystne.

P. w.: Klappa niska lub średnia.
Krążenie nogą wymachową, zmiana nóg.

P. w.: leżenie tyłem, nogi skulnie, oparte o podłogę,

dłonie z zewnątrz obchwytują uda powyżej kolana.
Wyprost ud z samooporowaniem rękami.

P. w.: leżenie tyłem na ławeczce zaczepionej skośnie

(niewielki skos) o drabinki, nogi w rozkroku, ugięte

w stawach biodrowych, szeroki chwyt za szczebel

ugiętymi pod kątem prostym ramionami.

Współćwiczący, stojąc okrocznie przodem do dra-

140

binki w skłonie (kręgosłup okrągławy), z ramionami
ugiętymi w stawach łokciowych, trzyma dłońmi sto
py ćwiczącego, który intensywnie prostuje kończy
ny.

Uwaga: skos ławeczki pozwala na mniejszy wznos nóg, a

więc mniejsze rozciągnięcie mięśni pośladkowych; dla
współćwiczącego jest to jednocześnie oporowane ćwicze
nie mięśni grzbietu i ściągające łopatki.

P. w.; jak wyżej, przejście do leżenia przewrotnego
niepełnego.

Współćwiczący chwytem na wysokości stawów
skokowych i kolanowych stawia opór ćwiczącemu,
który na przemian usiłuje przyciągnąć nogi do siebie

(ćwiczenie mięśni brzucha), a następnie wyprosto

wać w stawach biodrowych (ćwiczenie mięśni poś

ladkowych).

Uwaga: dwa ostatnie ćwiczenia można połączyć w jedno,

traktując je jako kolejne fazy.

P. w.: podpór tyłem z podparciem potylicą i podu

dziami na dwu równolegle ustawionych ławecz
kach.

Nacisk w dół oburącz na miednicę przez współćwi

czącego lub ciężką piłką lekarską.

Uwaga: ćwiczenie powinno być poprzedzona wstępnym
uzyskaniem pełnej korekcji odcinkowej.

100

P. w.: leżenie przodem na skrzyni, z podparciem do

połowy ud, stopy zaczepione pod szczeblem drabin
ki.
Utrzymanie ciężaru tułowia w przedłużeniu pła
szczyzny podparcia napięciem taśmy statodynami-
cznej tylnej (kończyn dolnych z mięśniami poślad
kowymi grzbietu i karku).

Uwaga: ćwiczenie to jest bardzo intensywne; stosuje sieje
dopiero wtedy, gdy dziecko jest zdolne w trakcie wykony
wania go utrzymać wszystkie korekcje miejscowe.

101

141

Uzupełnieniem przedstawionych ćwiczeń mogą być skoki, podskoki, wspina

nia, przejścia z półprzysiadu do stania i odwrotnie, z ograniczeniem zakresu zgięcia
w stawach biodrowych, by nadmiernie nie rozciągać ćwiczonych mięśni.

Ć w i c z e n i a w z m a c n i a j ą c e mięśnie b r z u c h a

Mięśnie brzucha, zwłaszcza prosty, są osłabione i rozciągnięte, szczególnie w swej

części podpępkowej. Celem ćwiczeń jest więc zmniejszenie przodopochylenia mied
nicy. Jeżeli miednica ma być - obrazowo mówiąc - jakby podciągnięta w górę
skróconymi mięśniami brzucha, to punktem stałym (punctum fixum) musi być klatka
piersiowa. By nie dopuście do ściągnięcia w dół klatki piersiowej przez kurczący się
mięsień brzucha, należy uwzględnić - przed ćwiczeniem - wyprost piersiowego
odcinka kręgosłupa: czynny, tj. napięciem mięśni grzbietu, lub bierny - doborem
pozycji wyjściowej (leżenie tyłem, ramiona w bok, ugięte pod kątem prostym

w łokciach, zwis tyłem na drabinkach). Wspomagająco można w tym celu wykorzy
stać wzniesione położenie ramion lub uwypuklenie dolnych żeber przez intensywny
wdech.

W doborze rodzajów i proporcji stosowanych ćwiczeń należy uwzględnić lordo-

zujące działanie mięśnia biodrowo-lędźwiowego (zwłaszcza w pierwszej fazie wzno
su nóg), czego można uniknąć, stosując odpowiedni zakres ruchu (40-90°). Prakty
cznie zapewnia się to ugięciem nóg w stawach kolanowych, ustawieniem na wyso
kości stóp przedmiotów odpowiedniej wysokości lub zbliżeniem ćwiczącego do
ściany tak, by nie mógł opuścić nóg poniżej potrzebnego kąta zakresu ruchu. Ze
względu na charakter pracy mięśnia potrzebny w hiperlordozie lędźwiowej

(tj. w rozciągnięciu niepełnym) lepiej jest łączyć wznos nóg z wdechem, a opust

z wydechem. Przy niewielkiej hiperlordozie stosuje się skurcz i rozciągnięcie niepełne,

przy bardzo znacznej wprowadza się również ćwiczenia w skurczu pełnym, tj. konty
nuowanie uniesienia nóg aż do pozycji przewrotnej, której walorem dodatkowym jest
rozciągnięcie mięśni grzbietu odcinka lędźwiowego.

R u c h y n ó g w s t o s u n k u d o u s t a l o n e g o t u ł o w i a

W leżeniu tyłem najwygodniejszy dia właściwego ustawienia klatki piersiowej jest

układ ramion - wyprostowanych lub ugiętych w łokciach pod kątem prostym -
w bok. Ramiona mogą być ustalone, np. chwytem za szczebel drabinki, ciężarkami,
ułożeniem ich na karku czy pod potylicą, lub też swobodnie leżeć na podłożu.

Wstępną fazą każdego ćwiczenia jest dokonanie korekcji lokalnej, tj. ustawienia

miednicy w pozycji zmniejszonego przodopochylenia, a więc jednoczesnego przy
warcia lędźwi do podłoża. Jeżeli dziecko ma z tym trudności, można mu polecić
płaskie ułożenie dłoni pod odcinek lędźwiowy kręgosłupa, tak by wyczuwało moment
odrywania się od niej miednicy.

142

106

P. w.: leżenie tyłem, jedna noga ugięta, stopa oparta

o podłogę, druga wyprostowana, uniesiona nad
podłogą.
Odrywanie stopy postawnej w górę.

707

P. w.: leżenie tyłem.
Nożyce poziome i poprzeczne, początkowo w zakre

sie zbliżonym do pionu, a następnie obniżenie zakre
su pracy nóg.

Uwaga: utrudnieniem jest jednoczesny wznos obu nóg.

108

P. w.: leżenie tyłem, nogi nieco uniesione.
„Pedałowanie" naprzemienne. Wówczas gdy jedna

noga jest ustawiona skulnie przy klatce piersiowej,
druga jest wyprostowana nad podłożem.

109

P. w.: leżenie tyłem, ramiona ugięte pod kątem pro

stym w stawach łokciowych, szeroki chwyt za pier
wszy szczebel drabinki.
Wznos nóg, ugiętych w stawach kolanowych, wraz

z miednicą, aż do dotknięcia kolanami podłogi koło

uszu.
Uwaga: w następnym etapie można przejść do przewrotu

w tył.

110

P. w.: jak wyżej, lecz nogi wyprostowane, w palcach

stóp woreczki z grochem.

Położenie woreczków za głową, powrót do pozycji

wyjściowej. To samo z przeniesieniem woreczków
zza głowy z powrotem. Zamiast woreczków można
zastosować piłkę lekarską (ćwiczenia bardziej inten
sywne).

Uwaga: Ćwiczenie można wykonywać również w formie

wyścigów zespołowych w rzędach (kolejne podawanie
woreczka lub piłki) lub w szeregach (jednoczesne w szere
gu przełożenia woreczków i przenoś z powrotem). Za
angażowanie stóp ćwiczy jednocześnie ich mięśnie i sta

nowi element przeciwdziałania płaskostopiu.

144

P. w.: leżenie tyłem na ławce skośnie zaczepionej

o drabinki, szeroki chwyt dłońmi za szczebel.
Wznos ugiętych, a następnie wyprostowanych nóg
do leżenia przewrotnego. Powrót do pozycji wyj
ściowej.

Uwaga: kąt nachylenia ławeczki określa stopień trudności

ćwiczenia i skrócenia mięśnia prostego brzucha.

111

P. w.: leżenie tyłem na dwu składach skrzyni, chwyt
dłońmi krawędzi skrzyni na wysokości głowy, nogi
skulnie.

Leżenie przewrotne, przewrót w tył do stania lub

klęku na materacu poza skrzynią.

112

P. w.: leżenie tyłem na dwu ławeczkach skośnie

zaczepionych na tramie lub drążku, chwyt dłońmi za
drążek, nogi skulnie. j

Leżenie przewrotne, przewrót w tył do stania lub

klęku za drążkiem.
W pozycji stojącej i zwisach

oparcie o drabinki lub

ścianę ułatwia klatce piersiowej właściwą stabiliza
cję, zwłaszcza gdy ramiona są ugięte pod kątem

prostym i dłonie trzymają za szczebel drabinki.
W dokonaniu korekcji lokalnych pomocna jest jej
pionowa listwa.

113

P. w.: stanie tyłem do drabinki, korekcje lokalne do

konane.
Wznos jednej nogi ugiętej w kolanie, do zetknięcia

jej z klatką piersiową.

Uwaga: Utrudnieniem będzie chwilowy zwis uzyskany
oderwaniem stopy nogi postawnej od podłoża, który

wzmacnia jednocześnie grzbiet i pas barkowy: W następ
nym etapie - to samo z utrzymaniem kończyny równolegle
do podłoża.

114

Podana tu kolejność pozycji wyjściowych - inna niż dotychczas, gdzie pozycja stojąca stanowiła

końcową fazę ćwiczeń - nie jest przypadkowa. Znacznie łatwiej jest zapewnić prawidłowe ustawienie

klatki piersiowej i korekcje lokalne w pozycji stojącej przy drabinkach niż na przykład w siadzie klęcznym

bez podparcia.

145 1 0 - Korekcja w a d p o s t a w y

P. w.: zwis tyłem, ramiona ugięte, nogi pod kątem

40° w stosunku do podłoża, oparte stopami o podło
gę-
Naprzemienny, a potem jednoczesny wznos nóg do
poziomu.
Uwaga: W miarę uzyskiwania korekcji czynnej ustawienia
miednicy można kąt ustawienia nóg zmieniać na większy

(w stosunku do poziomu). Uzyskuje się wtedy napięcie

mięśnia biodrowo-lędźwiowego, który pracuje w tym
przypadku - zarówno przy wznosie, jak i opuście nóg

(skurcz koncentryczny i ekscentryczny) - w pozycji odda
lenia przyczepów. W ten sposób unika się możliwości przy
kurczu mięśnia, co w pozycji spionizowanej mogłoby

zwiększać przodopochylenie miednicy. Dla zwiększenia

intensywności można zastosować obciążenie piłką lekar

ską trzymaną między stopami. Ćwiczenie to, obejmujące

nietypowy dla hiperlordozy zakres ruchu: 0-45°, stanowi

jednocześnie sprawdzian zdolności utrzymania skorygo

wanego ustawienia miednicy i odcinka lędźwiowego krę
gosłupa.

P. w.: zwis tyłem na skośnej drabince, korekcje lo

kalne dokonane.

Naprzemienne, a następnie jednoczesne ruchy
(np. krążenia) w zakresie 0 - 4 5 ° .
Uwaga: Oparcie na skośnej drabince stawia mniejsze wy

magania mięśniom pasa barkowego i grzbietu, nie zmniej
szając jednocześnie stabilizacji klatki piersiowej. Nachyle
nie drabinki narzuca korzystny kąt pracy nóg.

P. w.: zwis tyłem na drabince, przed którą w odle

głości kroku ustawiona jest skrzynia (jeden lub dwa
składy), między stopami piłka lekarska.

Ugięcie nóg, przenoś piłki na skrzynię, powrót bez
piłki do zwisu. Ugięcie nóg bez piłki, chwyt piłki ze

skrzyni, przenoś do pozycji zwisu pionowego.

146

P. w.: stanie pobok przodem do dwutramu.

Wymyk z przejściowo stosowanym zaczepem nogi
o tram górny, podpór przodem, korekcja lordozy
lędźwiowej.

Uwaga: Początkowo - wymyk z odbiciem jednonóż,.na

stępnie obunóż. To samo ćwiczenie można stosować na
poręczach nierównych. 7 75

P. w.: stanie pod kółkami lub linami.
Odbiciem obunóż przejście do zwisu przewrotnego,

powrót przewrotem w tył do stania.

Uwaga: należy dopilnować ściągnięcia łopatek, występu

je tu bowiem tendencja do kifotycznego uwypuklenia pier
siowego odcinka kręgosłupa.

W s i a d a c n n i e p o d p a r t y c h powstaje trudność utrzymania pozycji skorygo

wanej. Wynika ona ze stabilizacji klatki piersiowej i odcinka piersiowego kręgosłupa
wyłącznie napięciem mięśni. Nie można również zapominać o stale występującym
współdziałaniu mięśnia biodrowo-lędźwiowego w pozycji zbliżenia przyczepów.

Uwzględniając te zastrzeżenia, w hiperlordozie można stosować siady jako pozycje

wyjściowe do ćwiczeń mięśni brzucha.

P. w.: siad skulny, podparty z tyłu, grzbiet i łopatki

skorygowane, odcinek lędźwiowy ustawiony pra
widłowo.

Naprzemienne wznosy ugiętych nóg.
Uwaga: utrudnieniem będzie wykonanie tego ćwiczenia

bez podparcia ramion, następnie z nogami wyprostowany
mi, aż do uzyskania siadu równoważnego, w którym oba
przyczepy, górny i dolny, są ruchome,

^s^yti

120

A A

147

i2i

P. w.: siad pobok na ławeczce ustawionej przed

tramem, równolegle do niego.

Nachwyt tramu ramionami ugiętymi w stawach łok

ciowych pod kątem prostym. Nożyce pionowe lub
poziome z utrzymaniem korekcji lokalnych.
Uwaga: utrudnienie stanowi obciążenie stóp piłką
lekarską i na przykład wznosy, opusty, krążenia

nóg lub też wykonanie ćwiczenia bez chwytu za

tram.

R u c h y t u ł o w i a w s t o s u n k u d o u s t a l o n y c h n ó g

Ćwiczenia tej grupy są mniej licznie reprezentowane ze względu na większą trudność
utrzymania korekcji oraz silniejsze zaangażowanie części nadpępkowej mięśnia pro

stego.

P.w.: leżenie tyłem, nogi lekko ugięte, stopy ustabili
zowane (zaczepione pod pierwszym szczeblem dra
binki), ramiona w skurczu pionowym.

Napięcie grzbietu i ściągnięcie łopatek. Przejście

z leżenia do siadu z zachowaniem korekcji miejsco
wych. Powrót do pozycji wyjściowej.

123

P.w.: siad pobok na dwu składach skrzyni ustawio
nych równolegle do drabin, w odległości długości

kończyn. Zaczep stóp pod pierwszym szczeblem,

ramiona w skurczu pionowym, dłonie w przód.
Opad tułowia w tył do momentu przedłużenia osi
kończyn dolnych. Powrót do pozycji wyjściowej.
Uwaga: walor tego ćwiczenia polega m. in. na intensy
wnej pracy mięśni brzucha w warunkach współdziałające
go napięcia mięśnia biodrowo-lędźwiowego przy oddalo
nych przyczepach.

148

P.w.: siad okrakiem na ławce, ramiona w skurczu
poziomym.
Opad tułowia w tył do kąta ok. 50°, skręty tułowia

w opadzie w prawo i lewo.

124

P.w.: siad klęczny, pięty rozsunięte.
Niewielki opad tułowia w tył ze skłonami naprze
miennymi w bok.

Uwaga: W obu ćwiczeniach położenie ramion określa
intensywność pracy mięśni brzucha, dzięki wykorzystaniu
ich dźwigni. Można tu zastosować położenie ramion

wzdłuż tułowia, na biodrach, na karku, w przedłużeniu
tułowia. Warunkiem koniecznym jest utrzymanie dokona

nych wstępnie korekcji lokalnych. . ^ ^ ^ ^ i f t 125

Ćwiczenia wzmacniające odcinek p i e r s i o w o - l ę d ź w i o w y

Poprzednio już podkreślałam, że o ile klatka piersiowa, ze znajdującymi się na niej
przyczepami mięśni brzucha, ma być punktem stałym w ćwiczeniach, o tyje niezbędne

jest uprzednie wzmocnienie mięśni grzbietu odcinka piersiowego w wyproście,
tj. skurczu pełnym i rozciągnięciu niepełnym (ćwiczenia służące realizacji tych zadań
zostały omówione już poprzednio). Mięśnie grzbietu odcinka lędźwiowego nato

miast powinny być również wzmacniane (zwłaszcza u asteników), ale w pozycji ich
wydłużenia, zapewniając korekcję hiperlordozy, tj. w skurczu niepełnym i rozciągnię
ciu pełnym.

Zróżnicowanie postępowania korekcyjnego w zależności od

etiopatogenezy rozległości, lokalizacji i ukształtowania lordozy

Hiperlordozę przywykliśmy wiązać przyczynowo z osłabieniem lub niewydolnością

mięśni brzucha oraz przykurczem zgięciowym w stawie biodrowym. Znacznie rzadziej

jest ona (a właściwie pewne jej postaci) przypisywana niewydolności mięśni grzbie
tu, mimo że przypadków tego typu wcale nie jest mało.

Sugestie w kierunku wykorzystania oceny osi kończyn i całego ciała w analizie

etiologii hiperlordozy poddał Duchenne de Boulogne, rozpatrując typy postawy
w zależności od porażenia mięśni grzbietu lub brzucha. Pogląd ten rozwinęli i wyko-

149

Ryc. 57a. Postawa w tzw. tuku przednim
i tuku tylnym: a - mięśnie grzbietu, b -

mięśnie brzucha, c - mięsień biodrowo-
- lędźwiowy

rzystali w praktyce gimnastyki korekcyjnej: J.
Lesur (17), A. Lapierre (16), L. Charriere i J.
Roy (7), G. Hohmann, L. Jegel-Stumpf (13).

Istotą tego zjawiska jest dążność ustroju do

zrównoważenia postawy kosztem najmniej
szego wysiłku mięśniowego, a więc w przy

padku osłabienia jakiejś grupy mięśni - do ta
kiego przesunięcia segmentów, które by za
pewniało przerzucenie odpowiedzialności za

spionizowanie postawy na grupę inną, bardziej
wydolną, lub w stopniu większym na układ
stabilizatorów biernych.

Ważnym elementem tego mechanizmu

jest zakres ruchu i stabilizacja stawu biodrowe
go oraz wychylenie całej sylwetki do przodu

lub tyłu w stosunku do pionu wyprowadzone

go ze stawu skokowego. Przeprost w tył w stawach biodrowych pozwala uniknąć
zwiększenia przodopochylenia miednicy w przypadkach pleców wklęsłych. Ma on

miejsce w postawie w tzw. ł u k u p r z e d n i m , w którym prawie cały tułów wychylony

jest przed pionem bocznym i utrzymywany napięciem mięśni brzucha, bowiem mięś

nie grzbietu są osłabione. Lordoza w tym przypadku nie przyjmuje postaci typowej
hiperlordozy, ale jest właściwie jakby odchylona w tył w swym górnym odcinku.
Pośladki są mało uwypuklone, a pion wyprowadzony ze stawu skokowego pada

w przód od wyrostka sutkowatego.

Przy niewydolności mięśni brzucha istnieje tendencja do przejęcia funkcji utrzy

mania postawy spionizowanej przez mięśnie grzbietu i postawy w tzw. ł u k u t y l n y m .
Kończyny dolne w stawach biodrowych ustawione są w pozycji zgięcia, miednica

znajduje się w przodopochyleniu, pośladki uwypuklają się, a w przypadkach krań
cowych pion wyprowadzony ze stawu skokowego pada w tył od wyrostka sutkowa
tego.

W zależności od postaci lordozy stosuje się odmienne postępowanie korekcyj

ne.

LORDOZA LĘDŹWIOWA BEZ ZWIĘKSZONEGO PRZODOPOCHYLENIA MIEDNICY

W lordozie lędźwiowej bez zwiększonego przodopochylenia miednicy (tzw. łuk

przedni) zbędne są wszystkie pozycje wyjściowe zmniejszające przodopochylenie
miednicy (tak często stosowane przy hiperlordozie), a także zwiększenie zakresu

wyprostu w stawie biodrowym w tył. Znajdują natomiast zastosowanie ćwiczenia
mające na celu przywrócenie prawidłowego zrównoważenia ciała: ćwiczenia mięśni
grzbietu w pozycji skorygowanej, odcinka lędźwiowego w warunkach skurczu izo
metrycznego w rozciągnięciu, mięśni pośladkowych w oddaleniu przyczepów, mięś

ni brzucha w zbliżeniu przyczepów.

150

LORDOZA NISKA,KRÓTKA

W lordozie niskiej, krótkiej, połączonej z wydłużoną na górny odcinek lędźwiowy
kifoza, przede wszystkim należy zacząć od ćwiczeń połączenia krzyżowo-
lędźwiowego. W przypadku usztywnienia są to ćwiczenia zwiększające jego rucho
mość, które należy przeprowadzać w warunkach skrupulatnej stabilizacji odcinka

górnego lędźwiowego, zazwyczaj bardziej ruchomego, na który samorzutnie przenosi
się działanie uruchamiające. Ćwiczenia wzmacniające podlegają tej samej zasadzie
rygorystycznej lokalizacji. Ćwiczenia mięśni brzucha dotyczą szczególnie części pod-
pępkowej. Wznos nóg powinien powodować uniesienie kości ogonowej, a nie całej
miednicy, tak by oś zgięcia umiejscawiała się ściśle między S . , - L

i L

- L

. Mięśnie

grzbietu odcinka krzyżowo-lędźwiowego pracują w pozycji ich wydłużenia z doko
naniem lokalnej korekcji miednicy, nie dopuszczając jednak do spłaszczenia odcinka
lędźwiowego czy też do kifozy lędźwiowej.

LORDOZA DŁUGA. ROZLEGŁA

Lordoza długa, rozległa, obejmująca dolną część odcinka piersiowego, występuje

szczególnie w typach budowy astenicznej, o słabo wykształconych krzywiznach.

Kość krzyżowa jest ustawiona najczęściej prawidłowo, z tendencją do pionizacji.
Klatka piersiowa jest płaska, łopatki odstające; często dziecko takie jest jakby całe

wychylone w przód, tego typu budowę ciała spotyka się u dzieci uprawiających od
wczesnych lat gimnastykę, zwłaszcza artystyczną

. Można to chyba interpretować

z jednej strony jako wynik naturalnej selekcji w związku z wymogami tej dyscypliny
sportu, a z drugiej - wpływem tejże na kształtowanie się postawy ciała.

Zachowanie się tego typu kręgosłupa w różnych pozycjach i ruchach odbiega

od prawidłowego. Na przykład wyprost kończyn dolnych nie lokalizuje się - jak to ma
miejsce w warunkach prawidłowych - w odcinku lędźwiowym, lecz przesuwa wyżej,
na odcinek piersiowy dolny. Podobnie - odrzuty w tył kończyn górnych lordozują
wręcz odcinek piersiowy, nadmiernie ruchomy. W postępowaniu wyrównawczym
dąży się więc do odtworzenia krzywizn prawidłowych, zarówno pod względem ich

zasięgu, jak też lokalizacji szczytów, ruchomości itp. Dlatego też fazą wstępną
w każdym ćwiczeniu jest nadanie wygięcia kifotycznego odcinkowi piersiowemu

(za pomocą metod omówionych przy korekcji pleców płaskich).

Jeżeli prawidłowe są ruchomość odcinka lędźwiowego i ustawienie kości krzy

żowej, wystarcza właściwe ustawienie kifotyczne odcinka piersiowego, a samorzutna
reakcja ze strony odcinka lędźwiowego bywa najczęściej dostateczna. Jeżeli nato
miast występuje usztywnienie połączenia krzyżowo-lędźwiowego i przeniesienie
szczytu ruchomości wyżej, stosuje się uprzednio uruchomienie tego połączenia (ściś

le zlokalizowane do L ^ S , ) oraz wzmocnienie mięśni grzbietu odcinka lędźwiowego

w pozycji skorygowanej. Można tu wykorzystać ćwiczenia stosowane przy inwer
sjach krzywizn.

Dokumentacja fotograficzna zespołu eksperymentalnego gimnastyki artystycznej; materiały z pra

cy doktorskiej K. Szczepańskiej.

151

Zróżnicowanie postępowania korekcyjnego w zależności

od stopnia ruchomości kręgosłupa w odcinku lędźwiowym

i stawu biodrowego

USZTYWNIENIE STAWU BIODROWEGO

Jak już stwierdzono uprzednio, większości lordoz towarzyszy przodopochylenie miednicy. Biorąc za punkt
wyjścia staw biodrowy i udo, a nie miednicę, można to określić jako pozycję zgięcia uda w stosunku do

miednicy. Jeżeli stan ten trwa dłużej, pozycja ta może ulec ustaleniu na skutek przykurczu mięśni

(biodrowo-lędźwiowe, naprężacz powięzi szerokiej, krawiecki, przywodziciele), więzadeł (biodrowo-
-udowe) oraz tkanki łącznej. Wyprost w stawie biodrowym zostaje więc ograniczony biernie i zmniejszenie

przodopochylenia miednicy staje się niemożliwe w pozycji stojącej, nawet jeżeli sama lordoza wykazuje

jeszcze prawidłową ruchomość. Jeżeli w takiej sytuacji występuje konieczność dokonania wyprostu
w stawie (np. wysokiego wznosu w ty! kończyny dolnej), ruch ten zachodzi w odcinku lędźwiowym,

przeciążając go, co może doprowadzić do uszkodzenia dysków L

- L

i stawu krzyżowo-biodrowego.

Jak wynika z powyższego, warunkiem koniecznym w przypadku pleców wklęsłych z usztywnieniem

stawu biodrowego jest przywrócenie jego prawidłowej ruchomości, które poprzedza typowe postępowa

nie antylordotyczne.

NADMIERNA RUCHOMOŚĆ) HIPERLORDOZY LĘDŹWIOWEJ

Nadmierna ruchomość hiperłordozy lędźwiowej występuje najczęściej w typach budowy astenicznej.
Stwierdzić ją można w siadzie skrzyżnym lub skłonie w przód, gdy pogłębiona w pozycji stojącej lordoza
ulega inwersji. Sytuacja taka stwarza niebezpieczeństwo przeciążenia dysków międzykręgowych. Jeżeli

jest ona sprawą wtórną - wynikiem kompensacji usztywnienia w stawie biodrowym, to celem postępowa

nia korekcyjnego w pierwszym etapie będzie przywrócenie prawidłowej ruchomości w stawie biodrowym.
Jednocześnie stosuje się wzmocnienie, w pozycji skorygowanej, mięśni grzbietu zwłaszcza w odcinku

piersiowo-lędźwiowym oraz brzucha.

USZTYWNIENIE LORDOZY LĘDŹWIOWEJ

Usztywnienie lordozy lędźwiowej może być bądź uogólnione, tj. może mniej więcej w jednakowym stopniu

dotyczyć całej lordozy lędźwiowej, bądź zlokalizowane do jakiegoś odcinka. Może też występować w
różnym stopniu. Stwierdzić to można obserwacją zmian kształtu kręgosłupa w różnych pozycjach: stojąc,
w skłonie w przód, siedząc (siad skrzyżny, skulny, na podwyższeniu), oraz testem Schobera. Ćwiczenia
zwiększające ruchomość powinny być ściśle zlokalizowane do odcinka usztywnionego,'z jednoczesną
stabilizacją odcinków sąsiednich, bardziei ruchomych, tak by uniknąć niepożądanej kompensacji.

W przypadku hiperlordoz o długim łuku uruchamianie dotyczy całości odcinka lędźwiowego. Należy

zwrócić uwagę na uruchamianie wszystkich lędźwiowych stawów międzykręgowych. Mięśnie grzbietu
odcinka lędźwiowego wzmacniane są w pozycji ich wydłużenia, najwygodniejszej do uzyskania w ćwicze
niach na stole.

W lordozie niskiej, krótkiej zwiększenie ruchomości jest ściśle zlokalizowane do tego odcinka

(postępowanie korekcyjne zostało omówione już uprzednio, gdyż lordozy w tym kształcie i lokalizacji mają

najczęściej tendencję do usztywniania).

152

Lordoza patologiczna wrodzona i nabyta

W grupie pleców wklęsłych wrodzonych wymienia się przede wszystkim spondylolisis*, polegającą na

przerwaniu łuku między wyrostkami stawowymi górnymi i dolnymi (najczęściej L

) i powodującą przemie

szczenie się trzonu kręgu wraz z wyżej leżącym - ku przodowi, po kości krzyżowej (spondylolisthesis -
kręgozmyk). Stanowi temu towarzyszą bólelędźwiowo-krzyżowe, trudności w poruszaniu się, szczególnie
przy siadaniu i wstawaniu. Niekiedy nie występuje pogłębienie lordozy, a nawet zmniejsza się ona.

Drugą anomalią wrodzoną, najczęściej na podłożu

konstytucjonalnym, jest nieprawidłowe ustawienie kości
krzyżowej. Im jest ona ustawiona bardziej poziomo (co z
kolei powoduje bardziej strome nachylenie jej podstawy),
tym większe są siły powodujące ześlizgiwanie się z niej
kręgosłupa. Cały ciężar ciała jest jakby zawieszony na wy

rostkach stawowych tylnych, zwłaszcza że mięśnie lędź
wiowe nie stanowią z tyłu wystarczającego zabezpiecze
nia.

Wrodzonym podłożem do nieprawidłowości, za

równo ukształtowania, jak i funkcji, odcinka lędźwiowego

jest (dość często spotykana) sakralizacja L

5 2

i lumbalizacja

S , .

W przypadkach tych odpowiednio wcześnie prowa

dzona gimnastyka profilaktyczna może zapobiec zmianom
zwyrodnieniowym (występującym jako ich następstwo
później).

Można tu jako ciekawostkę przytoczyć fakt hiperlor

dozy spotykanej u pewnych ras, np. Hotentotów, co do
której właściwie nie wiadomo, jakiego jest pochodzenia,
wrodzonego czy nabytego. Ryc. 58. Ześlizgiwanie się kręgosłupa z

Do pleców wklęsłych nabytych, utrwalonych, a Podstawy kości krzyżowej (według: A. Bo-

pierwotnie będących tylko postawą wadliwą, zalicza się

s h e n e k

R e i c h e r : Ana

tomia, op. cit.)

tzw. hiperlordozę statyczną Huca.

Występuje ona przede

wszystkim w okresie przekwitania u kobiet otyłych, ze słabymi mięśniami brzucha. Wada ta charakteryzuje
się początkowo przykurczem mięśni krzyżowo-lędźwiowych i innych, usztywnia się stopniowo i powoduje
w następstwie zmiany zwyrodnieniowe i kostne. Klinicznie obserwuje się hiperlordozę o dużym promieniu,
ze znacznym przodopochyleniem miednicy, silnie wystającym brzuchem i pośladkami. Zwiększenie przo
dopochylenia miednicy spotęgowane jest jeszcze ciężarem trzewi. Usztywnienie odcinka lędźwiowego
stwierdza się klinicznie i radiologicznie. Wada ta nie tylko upośledza funkcjonalnie, lecz także powoduje
bóle lędźwiowe.

Zmiany krzywizny lędźwiowej mogą też występować wtórnie, jako jeden z objawów określonych

jednostek chorobowych, stanowiąc najczęściej przejaw procesu kompensacji. Odcinek lędźwiowy,

z natury swej bardziej ruchomy, kompensuje w ogólnym bilansie ruchu na przykład usztywnienia patologi
czne. Hiperlordozą może więc być wyrazem kompensacji zmian zlokalizowanych w odcinku wyżej położo
nym i odcinku niżej położonym.

W grupie pierwszej, tj. pleców wklęsłych wrodzonych, przyczyną hiperlordozy są najczęściej

usztywnienia odcinka piersiowego różnego pochodzenia (garb gruźliczy, choroba Scheuermanna, u-

sztywnienie pourazowe), w odcinku niżej położonym - usztywnienia stawu biodrowego różnego pocho-

Według innych teorii anomalia ta jest nabyta.

Sakralizacja L

jest to upodobnienie i zrośnięcie piątego kręgu lędźwiowego z kością krzyżową.

Lumbalizacja Ś, jest to upodobnienie pierwszego kręgu krzyżowego do kręgu lędźwiowego i brak

jego zrostu z kością krzyżową.

Z. Charriere, J. Roy: Kinesitherapie deś deviations, op. cit.

153

dzenia, zwichnięcia i przykurcze zgięciowe tego stawu, nad
mierne przodopochylenie podstawy kości krzyżowej, pora
żenie prostowników stawu biodrowego i mięśni brzucha.

Ryc. 59.

Charakter zmian lordozy lędźwiowej w różnych po

rażeniach jest różny. Zwróci) na to już przed kilkudziesię
cioma laty uwagę Duchenne de Boulogne. W przypadku
uszkodzenia mięśni lędźwiowych osobnik odchyla tułów
ku tyłowi, utrzymując go w pozycji spionizowanej napię
ciem mięśni brzucha. Pion wyprowadzony z guzowatości
potylicznej zewnętrznej pada daleko w tył od nie uwypu
klających się pośladków. Ustawienie miednicy jest pra
widłowe, brzuch płaski. Przy porażeniu mięśni brzucha
natomiast tułów pochylony jest do przodu, miednica nad
miernie pochylona w przód, pośladki wystające, brzuch
znaczny. Mięśnie lędźwi dźwigają cały ciężar wychylone
go w przód tułowia, który jednak wygięciem kompensacyj
nym w górnym odcinku lędźwiowym, dzięki napięciom
mięśni grzbietu odcinka piersiowego, zostaje sprowadzo
ny nad płaszczyznę podparcia. Pion wyprowadzony z gu

zowatości potylicznej zewnętrznej przecina szczyt kifozy i masyw pośladków. Przypadek pierwszy nie jest
właściwie typową hiperlordoza, a raczej wychyleniem tułowia w tył; często jednak tak właśnie jest

klasyfikowany.

Hiperlordozę stwierdza się także w chorobach mięśni, takich jak dystrofia typu Duchenne, zapalenie

wielomięśniowe i in. (ryc. 59).

Może ona również towarzyszyć dyskopatiom połączenia lędźwiowo-

-krzyżowego. Stosowana w tych przypadkach gimnastyka uzależniona jest ściśle od dokładnego rozpo

znania (hiperlordoza bowiem jest zazwyczaj zjawiskiem wtórnym).

PLECY WKLĘSŁO-OKRĄGŁE (dorsum rotundo-concavum)

Tak jak i w poprzednich wadach, istnieją najróżnorodniejsze warianty pleców wklęsło-okrągłych, zarówno

pod względem etiologii, jak też kształtu i lokalizacji krzywizn, stopnia zaawansowania procesu patologi
cznego itp. W ujęciu schematycznym wada ta stanowi połączenie pleców wklęsłych i okrągłych, obszernie
omówionych juz poprzednio. Dlatego tez w tym rozdziale zwrócę uwagę jedynie na momenty zasadnicze
oraz specyficzne dla połączenia tych dwu wymienionych wad.

Plecy wklęsło-okrągłe są najczęściej wyrazem kompensacji o dwojakim charakterze: na tle biernego

dostosowania się w przypadkach budowy wiotkiej (typ budowy astenicznej) oraz z konieczności zrówno
ważenia, pod względem morfologicznym i funkcjonalnym, zmian lub usztywnienia istniejącego w którejś
z krzywizn fizjologicznych.

W pierwszym przypadku dziecko, aby uzyskać zrównoważenie tułowia (utrzymać ciężar tułowia),

nie napina mięśni grzbietu, które są na to zbyt słabe, lecz cofa górną część tułowia w tył, lordozując się tak,
by pas barkowy znalazł się ponad miednicznym. W ten sposób powstają plecy wklęsło-okrągłe wiotkie,
w których cała odpowiedzialność za zrównoważenie tułowia spoczywa na układzie więzadłowo-
-torebkowym, co powoduje jednocześnie asymetrię obciążenia w układzie mięśniowym i kostnym.
W przypadku pozostawienia wady jej niekontrolowanemu postępowi stan ten pogłębia się i ulega utrwale
niu. Zadaniem gimnastyki wyrównawczej jest tu zmniejszenie - na tle ogólnego, szeroko pojętego,
wzmocnienia dziecka - nadmiernie zaakcentowanych krzywizn (metodami uprzednie poznanymi). Szcze
gólne znaczenie ma stabilizacja odcinkowa kręgosłupa w czasie ćwiczeń. Przeciwwskazaniem są ćwicze-

J. Hausmanowa-Petrusewicz: Choroby mięśni. Warszawa 1967,-PZWL, s. 148, 263.

154

nia i pozycje hiperkorekcyjne, zwiększające nadmierną ru

chomość; stosowana często elongacja musi mieć charakter
umiarkowany, nie może doprowadzić do zniesienia krzy
wizn, a więc do pleców płaskich.

Druga postać wady to plecy wklęsło-okrągłe po

wstałe w wyniku konieczności skompensowania usztyw

nienia jednego z odcinków. Dlatego też przed przystąpie
niem do ćwiczeń należy stwierdzić etiologię wady i odtwo
rzyć sobie poszczególne ogniwa i fazy procesu kompensa
cji. Najczęściej usztywnienie dotyczy odcinka piersiowego
i jest wynikiem przebytej choroby Scheuermanna, gruźlicy
kręgosłupa czy też jego urazu. Zależnie od kształtu usztyw
nionej kifozy, rozległości usztywnienia, wychylenia tuło-

. , . . . . , Ryc. 60. Plecy wklęsło-okrągłe

wia w stosunku do pionu bocznego formuje się lordoza
lędźwiowa kompensująca usztywnienie dzięki swej więk

szej ruchomości. Kompensacja ta dotyczy zarównozrównoważenia całej postawy w sensie mechanicznym,

jak i wyrównania zmniejszonej ruchomości odcinka piersiowego w ogólnym bilansie funkcjonalnym.

Postępowanie korekcyjne jest w tym przypadku uwarunkowane możliwością uruchomienia odcinka

usztywnionego. Jeżeli jest to przeciwwskazane (gruźlica), to zadaniem ćwiczeń jest czynne zapewnienie

zrównoważenia ogólnego odpowiednio wytworzonym gorsetem mięśniowym, z równomiernym rozłoże

niem zwiększonej ruchomości na cały odcinek lędźwiowy, tak by nie powstawały miejsca szczególnie
przeciążone. Zmniejszenie lub likwidacja hiperlordozy w tym przypadku stanowiłyby błąd w „sztuce

korekcyjnej" i doprowadziły do dekompensacji. Zachowanie na dłużej tej ostatniej, jako niezgodne
z działaniem sił ciążenia, nie byłoby możliwe. Istota zastąpienia tu kompensacji samorzutnej kompensacją
sterowaną polega na czynnym charakterze zrównoważenia.

W przypadkach kwalifikujących się do uruchomienia miejsca usztywnionego ćwiczenia zwiększają

ce ruchomość i wzmacniające w pozycji skorygowanej prowadzone są równolegle, według znanych zasad.

PLECY PŁASKIE (dorsum planum)

Spłaszczenie krzywizn fizjologicznych kręgosłupa jest zjawiskiem niekorzystnym: zmniejsza się funkcja
amortyzacyjna kręgosłupa, poszczególne jego elementy podlegają wpływom przeciążeniowym i szybsze
mu zużyciu, predysponując do zmian zwyrodnieniowych; w przypadku braku odpowiednio mocnego
gorsetu mięśniowego istnieje większa tendencja do bocznych skrzywień kręgosłupa, pojemność i rucho
mość klatki piersiowej są wtedy zmniejszone. O ile u dzieci z fizjologicznie nie wykształconymi jeszcze krzywizna
mi (wiek przedszkolny) jest to zjawiskiem prawidłowym, o tyle w wieku późniejszym, ze względów uprzednio
wymienionych, wymaga ono ingerencji wyrównawczej.

Plecy płaskie występują w dwóch krańcowo róż

nych przypadkach: 1) w budowie ciała astenicznej, o sła
bej, wiotkiej muskulaturze, gdzie zrównoważenie ciała
osiągane jest w znacznej części dzięki biernemu usytuowa
niu jego segmentów, 2) u dzieci silnie umięśnionych,

wcześnie i intensywnie ćwiczących (wzmacnianie grzbie
tu głównie w pozycjach elongacji i hiperkorekcji; w tym
ostatnim przypadku może to być nawet efekt niewłaściwie
prowadzonej gimnastyki korekcyjnej).

W ostatnich latach coraz częściej obserwuje się wy

stępowanie spłaszczenia krzywizn fizjologicznych. Można
by nawet zaryzykować twierdzenie, że zmiany ewolucyjne
w zakresie ich ukształtowania idą chyba właśnie w tym Ryc. 61. Plecy płaskie

155

kierunku. Jako podstawową przyczynę wymienia się sedenteryjny tryb życia, charakterystyczny nie tylko
w pracy, lecz także i w czasie wypoczynku. Wpływa on nie tylko na ograniczenie i zubożenie praktykowa
nych form ruchowych (hipokinezja, akinezja), lecz także na powstanie hipotonii i dystonii mięśniowej.

Powstaje więc pytanie, czy w szkolnych lekcjach wf, jednym z zadań których jest wyrównywanie

negatywnych wpływów cywilizacji, pozycje i ćwiczenia antylordotyczne - z upodobaniem i masowo
stosowane przez nadgorliwych nauczycieli wf (zwłaszcza po różnych kursach gimnastyki korekcyjnej) -są
postępowaniem właściwym. Już sam nadmiar tzw. pozycji niskich, tj. głównie siadów, zwłaszcza na
podłodze, spłaszcza krzywiznę lędźwiową, a - co za tym idzie - i kifozę piersiową. Cóż dopiero, jeżeli
wszelkie lordozowanie eliminuje się skrupulatnie z całej lekcji. Wydaje się, że - jak we wszystkim, tak i tu -
należy zachować umiar, stosować pozycje i ćwiczenia antylordotyczne tylko tam, gdzie są one rzeczywiście
niezbędne, tj. w przypadku pleców wklęsłych. W pozostałych przypadkach wzmacnianie, zarówno mięśni
brzucha, jak i grzbietu odcinka lędźwiowego oraz mięśni stawu biodrowego, powinno się odbywać
w pozycjach gwarantujących utrzymanie krzywizn fizjologicznych.

Zadaniem postępowania korekcyjnego w stosunku do dzieci o słabej i wiotkiej muskulaturze jest

ogólne i wszechstronne wzmocnienie, z uwzględnieniem elementów uwypuklających kifozę odcinka
piersiowego i lordozujących odcinek lędźwiowy, a także zwiększających przodopochylenie miednicy.

W przypadkach dzieci o silnym umięśnieniu, kontynuując gimnastykę wzmacniającą, należy ją

prowadzić w pozycjach lordozujących odcinek lędźwiowy i zwiększających przodopochylenie miednicy
oraz kifozujących odcinek piersiowy, by uzyskać wydłużenie prostownika grzbietu odcinka piersiowego
i skrócenie go w odcinku lędźwiowym. W obu przypadkach przeciwwskazane są ćwiczenia w siadach,
szczególnie niskich (skulny, skrzyżny, prosty), elongacja, hiperkorekcja, wyciąg i zwisy, powodujące

spłaszczenie krzywizn.

II. BOCZNE SKRZYWIENIA KRĘGOSŁUPA (skoliozy)

Skoliozy są to skrzywienia kręgosłupa charakteryzujące się odchyleniem
osi anatomicznej (wyrostki kolczyste) od mechanicznej w trzech płaszczy
znach: c z o ł o w e j , strzałkowej i poprzecznej. Są one chorobą ogólnoustrojową,

powodują szereg zmian wtórnych w układach narządu ruchu, oddychania oraz krąże
nia, lecz także, jak wykazują liczne badania, towarzyszą im ponadto zmiany biochemi
czne, które są odbiciem zaburzeń metabolizmu substancji podstawowej tkanki łą
cznej, chrząstek i kości. Nieznana etiologia większości z nich sprawia, że nasuwają
one trudności w rokowaniu i terapii.

RODZAJE SKOLIOZ

Istnieje wiele klasyfikacji skolioz. Kierując się względami dydaktycznymi, podaję ich
kompilację, zawężoną do zakresu, jaki według mnie może być przydatny dla

nauczyciela wf.

Przyjmujemy jako kryteria podziału skolioz:

- lokalizację skrzywienia: piersiowe, lędźwiowe, szyjne,
- liczbę łuków: jednołukowe (odcinkowe i całkowite), wielołukowe,
- pierwotność skrzywienia: pierwotne i wtórne,
- stopień mechanicznego wyrównywania skrzywienia: wyrównane, nie wy

równane,

- stopień anatomicznego czynno-biernego wyrównywania się skrzywienia.

Wady te potraktowałam skrótowo, omówienie ich zawężając do lżejszych postaci, gdyż tylko

z tymi przypadkami według obecnie obowiązujących przepisów nauczyciel bez specjalizacji rehabilitacji

ma prawo prowadzić zajęcia korekcyjne. Szersze potraktowanie omawianych zagadnień można znaleźć

w podręcznikach: Ortopedia i rehabilitacja, op. cit.; T. Żuk, A. Dziak: Propedeutyka ortopedii, op. cit.;

D. Tylman: Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. Warszawa 1972, PZWL; w periodyku „Chirurgia

Narządów Ruchu i Ortopedia Polska" oraz w pracach St. Majocha publikowanych w miesięczniku „Kultura

Fizyczna".

Nauczyciel wf ze względu na charakter zawodu jest przygotowany do postawienia rozpoznania

objawowego i na tej podstawie jest w stanie przeprowadzić wstępną seiekcję przypadków: właściwe

rozpoznanie etiologiczne przeprowadza lekarz. Stąd - przeniesienie punktu ciężkości w doborze kryteriów

na symptomatologię.

157

- stopień zaawansowania procesu pato

logicznego: funkcjonalne i strukturalne,

- okres ujawniania się skrzywienia i

przyczynę powstawania: wrodzone, rozwojo
we, idiopatyczne.

Omówię te elementy, które dla nauczy

ciela wf prowadzącego gimnastykę korekcyjną

mogą mieć znaczenie.

W skoliozach wielołukowych proces

chorobowy ujawnia się najczęściej w jednym z
łuków ( w y g i ę c i e p i e r w o t n e ) , przy czym
etiologia może być najróżnorodniejsza. Pozo-

stałe łuki ( w y g i ę c i a w t ó r n e ) są wynikiem

Ryc. 62. Skoliozy: a - skolioza jednołuko- kompensacji uwarunkowanej prawami grawi-

wa całkowita wyrównana, b -skolioza nie- tacji i wzrostu. 0 ile wygięcie pierwotne zabu-
wyrównana

r z g

równowagę i jest czynnikiem negatywnym,

o tyle wygięcie wtórne, przywracające równo

wagę i statykę tułowia, choć w zmienionych warunkach, należy traktować jako
zjawisko pozytywne.

Ćwiczenia powinny być skierowane głównie na korekcję wygięcia pierwotne

go, przy czym niwelowanie wygięć wyrównawczych musi być temu podporządko
wane. Doprowadzenie do dekompensacji, a więc zmniejszenie wygięć wyrówna
wczych bez uzyskania jednoczesnego niwelowania wygięcia pierwotnego, jest
szkodliwe. Z drugiej strony - gdy zmniejszenie wygięcia pierwotnego nie jest możli

we, należy dążyć do uzyskania wyrównania skrzywienia drogą odpowiednich ć w i
czeń zwiększających wygięcia wtórne.

Zewnętrznym wyrazem m e c h a n i c z n e g o w y r ó w n a n i a jest rzutowanie pionu

spuszczonego z C

na szparę międzypośladkową. Niewyrównanie kliniczne określa

się odległością (w cm) pionu od szpary międzypośladkowej. Radiologicznie nato
miast skoliozę uważa się za wyrównaną, gdy suma wartości kątowych wygięć wtór

nych jest w przybliżeniu równa wartości kątowej wygięcia pierwotnego.

Identyfikacja pierwotności wygięć jest więc sprawą istotną. Wygięcie pierwot

ne jest w większości przypadków większe, zmiany patologiczne są w nim silniej
wyrażone (większe zmiany strukturalne, mniejsza ruchomość odcinkowa, większa
rotacja).

Stopień a n a t o m i c z n e g o c z y n n o - b i e r n e g o w y r ó w n y w a n i a skrzywienia

ocenia się na podstawie próby korekcji czynnej i biernej. Korekcja czynna polega na
zdolności wyrównywania skrzywienia za pomocą napięcia mięśni, zwłaszcza grzbie

tu. Korekcja bierna dokonywana jest bądź poprzez ułożenie na boku, bądź też zwis

Nie rozróżniam tu pojęcia wyrównania i zrównoważenia, w większości podręczników traktowa

nych synonimicznie. Zainteresowanych odsyłam do prac: T. Żuk, A. Dziak: Propedeutyka ortopedii, op. cit.;

W. Kubiś: Kompensacja skolioz na podstawie analizy zmiany rzutu punktu ciężkości ciała w płaszczyźnie

czołowej. Warszawa 1968. Praca doktorska, AWF.

158

(najlepiej na podudziach). Prawidłowy zwis na rękach zawiera w sobie elementy

zarówno korekcji czynnej, jak i biernej.

Według G. Wejsfolga:

1° - skrzywienie wyrównuje się czynnie całkowicie lub częściowo;

11° - skrzywienie wyrównuje się biernie całkowicie lub częściowo;

111° - skrzywienie nie wyrównuje sie ani czynnie, ani biernie;
IV° - jak wyżej, lecz na radiogramie widoczne są zmiany artrostyczne.

W skoliozach f u n k c j o n a l n y c h zmiany dotyczą układu mięśniowo-

-więzadłowego, są odwracalne i na tyle niezaawansowane, że poddają się próbie

korekcji czynnej i biernej. One to właśnie stanowią domenę działania odpowiednio

przygotowanego nauczyciela wf. Skoliozy s t r u k t u r a l n e natomiast dotyczą również
układu kostnego, powodując w nim nieodwracalne zmiany kręgów (torsja), kręgos
łupa, klatki piersiowej, miednicy i innych. W związku z tym ani czynna, ani bierna
korekcja nie wyrównują skrzywienia.

Ryc. 63. Zniekształcenia skoliotyczne

Według Wejsfloga

także objawy te zgrupowane są zależnie od stopnia bezpoś

redniości zmian w:

- objawy I rzędu (bezpośrednie) - dotyczące kręgosłupa, a więc takie, jak: kąt

skrzywienia, rotacja, torsja

, sklinowacenie, boczne przesunięcie,

- objawy II rzędu (pośrednie bliskie) - dotyczące klatki piersiowej, a więc jej

G. Wejsflog: Zniekształcenia statyczne. W: Higiena szkolna. Pod red. M. Kacprzaka. Warszawa

1958, PZWL, s. 233.

Ibidem, s. 234, 235.

Pojęcia rotacji i torsji często są utożsamiane. Precyzyjniej: rotacją nazywa się obrót trzonów

kręgosłupa dookoła swej osi, przy czym trzon zwraca się w kierunku wypukłości skrzywienia, a łuk wraz

z wyrostkami w kierunku wklęsłości; torsja to zjawisko skręcania się samych trzonów, w wyniku czego stają

się one bardziej podłużne, układ wewnętrzny beleczkowy podlega tym samym zmianom. Pojęcie torsji

znajduje również zastosowanie w skręceniu klatki piersiowej.

159

torsja, garb żebrowy tylni, garb żebrowy przedni, wgłębienie (depresja) żebrowe
tylne, przednie,

- objawy III rzędu (pośrednie oddalone od kręgosłupa) - dotyczące miednicy,

ustawienia barków, łopatek, czaszki, stóp.

Skrzywienia kręgosłupa powstają lub ujawniają się w różnych okresacn życia

człowieka i mają najróżnorodniejszą etiologię. Najważniejszym jednak okresem, ze
względu na nawarstwianie się na proces chorobowy procesów wzrostu oraz duże
zdolności adaptacyjno-kompensacyjne, jest dzieciństwo i młodość (do zakończenia
kostnienia).

W grupie skolioz wrodzonych wyróżnia się: 1) kostno-pochodne (kręgi

klinowe i dodatkowe, zrosty żeber); 2) mięśniowo-pochodne (miopatia, artrogrypo-
za, kręcz szyi).

Skoliozy rozwojowe są wynikiem różnych czynników i procesów chorobo

wych atakujących dziecko w toku jego życia pozapłodowego. Zależnie od rodzaju
schorzenia czy czynnika, okresu i warunków rozwoju dziecka, jego somatotypu itd.
skrzywienie kręgosłupa - traktowane jako objaw wtórny - kształtuje się i rokuje

różnorako. W grupie tej można wymienić: skoliozy statyczne, porażenne, pourazowe,
krzywicze, odruchowe, torakogenne i in.

Najczęstszą przyczyną s k o l i o z s t a t y c z n y c h jest nierówność (różnego pocho

dzenia) kończyn dolnych, w wyniku czego - jako wyraz kompensacji - wytwarza się
skrzywienie. Usunięcie przyczyny, a więc wyrównanie długości kończyn, jeżeli jest
dokonane odpowiednio, wcześnie usuwa skrzywienie.

S k o l i o z y p o r a ż e n n e występują w przebiegu porażeń wiotkich (choroba

Heinego-Medina) - grupa najliczniejsza, bo obejmująca 5 - 1 0 % wszystkich skolioz,

oraz w przebiegu porażeń spastycznych.

S k o l i o z y p o u r a z o w e wytwarzają się najczęściej w wyniku nieprawidłowo

leczonych urazów kręgosłupa powodujących zaburzenie statyki.

S k o l i o z y k r z y w i c z e , obwiniane dawniej o znaczny procentowy udział skrzy

wień u małych dzieci, zgodnie z obecnymi poglądami są zjawiskiem rzadkim. Przy
padki, które ongiś zaliczano do tej grupy, aktualnie rozpoznawane są jako skoliozy
wrodzone i idiopatyczne.

S k o l i o z y o d r u c h o w e są skutkiem odruchu bólowego, który powstaje naj

częściej u osób dorosłych i starszych w wyniku zmian zwyrodnieniowych i uszkodze

nia krążka międzykręgowego, co doprowadza do wypadania jądra miażdżystego.

S k o l i o z y t o r a k o g e n n e (thorax - klatka piersiowa) są wynikiem zmian

w przebiegu ropnego zapalenia opłucnej, torakoplastyce, resekcji tkanki płucnej oraz
po marskości płuc.

Najważniejszą jednak grupą, bo reprezentowaną najliczniej (80-90%) skolioz,

są skoliozy idiopatyczne. Już sama nazwa wskazuje, ze czynnik etiologiczny jest
wtej grupie nieznany. Inaczej nazywamy je skoliozami metabolicznymi i dystoniczny-
mi. Obie nazwy uwypuklają charakter zaburzeń w zakresie metabolizmu i napięcia
mięśni stabilizujących kręgosłup, zaburzeń, które są nieodłącznymi składowymi pro
cesu chorobowego. Okres pojawienia się tych skrzywień jest różny. W zależności od
tego wyróżnia się:

160

- s k o l i o z y n i e m o w l ę c e , ujawniające się do 3 roku życia - rokują niekorzyst

nie ze względu na długotrwałość procesu chorobowego,

- s k o l i o z y d z i e c i ę c e , obejmujące wiek przedszkolny i szkolny (pierwszy

krytyczny okres posturogenezy);

- s k o l i o z y m ł o d o c i a n y c h , rokujące najgorzej ze względu na nawarstwianie

się zmian okresu dojrzewania, zwłaszcza rzutu wzrostowego (drugi okres krytyczny
posturogenezy).

S k r z y w i e n i e o l o k a l i z a c j i p i e r w o t n i e p i e r s i o w e j . Najczęstszą postacią

wygięcia pierwotnego jest skrzywienie prawostronne piersiowe u dziewcząt. P o w o
duje ono duże zniekształcenia w obrębie klatki piersiowej (garb żebrowy) i narządów
w niej zawartych, doprowadzając tym samym do niewydolności układów krążenia
i oddychania (serce kifoskoliotyczne-płucne). Towarzysząca temu znaczna asymetria
innych elementów budowy ciała (barków, łopatek, tułowia, miednicy, głowy) szpeci
sylwetkę, stając się powodem licznych kompleksów, a często nawet wyobcowania
z grona rówieśniczego. Tak znaczne zmiany zniekształcające w obrębie kręgosłupa
mogą doprowadzić w przypadkach zaawansowanych do porażeń kończyn dolnych
w następstwie ucisku rdzenia (Grobelski, Mackenzie, J a m e s

) .

Rzadziej występującym, lecz ze względu na znaczną progresję zmian nieko

rzystnie rokującym skrzywieniem jest, pojawiające się przed 3 rokiem życia u chłop

ców, lewostronne skrzywienie piersiowe.

S k r z y w i e n i a o l o k a l i z a c j i p i e r w o t n i e l ę d ź w i o w e j . Najczęściej lewo

stronne, pojawiają się u dziewcząt przeważnie po 13 roku życia. Progresja ich jest
stosunkowo niewielka. Ze względu na lokalizację nie doprowadzają do takich defor

macji i zaburzeń funkcjonalnych, z jakimi mamy do czynienia w skrzywieniach
o lokalizacji pierwotnie piersiowej. W tym typie skolioz wcześniej jednak, bo przed 20
rokiem życia, występują dolegliwości bólowe.

Mnogość i różnorodność etiologii, powiązanie w znacznej części przypadków

z najróżnorodniejszymi jednostkami chorobowymi, często niemożliwe do określenia
rokowanie, ciężkość zmian zniekształcających i ich konsekwencji funkcjonalnych
sprawiają, że skoliozy stanowią jedno z najtrudniejszych zagadnień dla lecznictwa

ortopedycznego.

BADANIE SKOLIOZ (radiologiczne)

Zagadnienie to omówiłam w części pierwszej, w rozdziale IV. Uzupełnienia wymaga

badanie radiologiczne. Dostarcza ono precyzyjnych danych, w świetle których szerzej
dostępne metody kliniczne stają się bardziej zrozumiałe; dlatego też znajomość pod
stawowych zasad czytania rentgenogramów, także dla nauczyciela wf, zajmującego
się zagadnieniem korekcji, uważam za korzystną.

Na podstawie zdjęcia rentgenowskiego ustala się:
- rozległość i wielkość skrzywień bocznych.

Cyt. według: Ortopedia i rehabilitacja. Op. cit., s. 362.

161

11 - Korekcja w a d p o s t a w y

- zmiany strukturalne,
- rotację i torsje,
- stopień wyrównania mechanicznego,
- stopień utrwalenia zmian (rtg stojąc

i leżąc lub w zwisie),

- etap wzrostu kręgosłupa - test Ris-

sera.

Pozwala to na właściwe rozpoznanie, ro

kowanie, kontrolę i ocenę leczenia. Stopień
torsji i rotacji określa się umownie (A, B, C, D),
oceniając stosunek cienia szczytów wyrostka
kolczystego do trzonu kręgów. W warunkach
prawidłowych cień ten widnieje na środku
trzonu. Na skutek rotacji i torsji przemieszcza
się on w bok, rzutując na poszczególne pola
A B C , wykraczając poza krawędź D. Można za
obserwować również przesunięcia dotyczące
wyrostków stawowych. Zamiast symboli lite

rowych stosowane są również oznaczenia+ ,

Ryc. 64. Różne sposoby pomiaru kąta + + / + + + •

skrzywienia (według: A. Gruca: Chirurgia Stopień wyrównania mechanicznego

ortopedyczna. Warszawa 1959, PZWL)

o c e n i a s j ę p o d o c

i e jak w uproszczonym ba

daniu Ortopedycznym, analizując przebieg pro

stej wyprowadzonej z wyrostka kolczystego L

i pokrywającego się z nią wyrostka

kolczystego C

Porównanie wielkości i rozległości skrzywień w warunkach pionizacji (obciąże

nia osiowego) i leżąc lub w zwisie (odciążenia osiowego) jest w obrazie rtg precyzyj
niejsze niż stwierdzone klinicznie (świadcząc o stopniu utrwalania zmian).

Stwierdzenie, na jakim etapie wzrostu znajduje się kręgosłup, ma duże znacze

nie praktyczne, ponieważ czynny postęp procesu skoliotycznego ustaje z chwilą

zakończenia wzrostu. Kierowanie się wiekiem kalendarzowym jest mało przydatne,
gdyż w jednej klasie wieku kalendarzowego rozpiętość wieku biologicznego może
dochodzić do 5 lat. Wykorzystuje się tu test Rissera, opierający się na zjawisku

równoległego kostnienia kręgosłupa i miednicy, na której jest to łatwiejsze do stwie
rdzenia. Jądro kostnienia miednicy występuje pod postacią płaskiego Unijnego two
ru, który pojawia się przy kolcu biodrowym przednim górnym, wydłużając się
w kierunku tylnego kolca biodrowego. Przy podziale grzebienia biodrowego na trzy
części objęcie pasemkiem kostnienia 1/3 oznacza się umownie jako -f, 2 / 3 - jako

+ + , całej długości - jako + + + . W teście Rissera + + + oznacza zakończenie

wzrostu kręgosłupa i zatrzymanie progresji zmian chorobowych. Cały ten proces
kostnienia trwa ok. 1-1 1/2 roku.

Kierując się względami dydaktyczno-praktycznymi oraz chcąc zachęcić Czytel-

Ibidem, s. 361.

162

a b c d

wyrostek stawowy górny

wyrostek poprzeczny

wyrostek stawowy dolny

Wyrostek kolczysty

\nasada łuku

Ryc. 65. Oznaczanie stopnia torsji

nika do konfrontacji jego znajomości przebiegu klinicznego skoliozy z umiejętnością

dostrzegania poszczególnych jego etapów, przedstawię zestawienie tych elemen
tów.

Omówione już objawy kliniczne skoliozy

ujmowane są w zaproponowanej przez G.

Wejsfloga i powszechnie znanej w ortopedii
formule skoliotycznej.

Ponieważ w zalece

niach na gimnastykę korekcyjną lekarze się nią

często posługują, należy wiedzieć, jak ją o d
czytywać. Przykład:

S c t h d x d # 4d l l l ° T h

VIII 1,8,4,(3,80°

- wygięcie pierwotne,

<6>

Sc L , III L

6, 3A 60° wygięcie kom-

Ryc. 66. Test Rissera (według: W. Dega:
Ortopedia, op. cit.)

pensacyjne, wtórne.

Skolioza piersiowa (thoracalis); prawo

stronna (dextroconvexa); dystoniczna, niewy
równana, pion pada na prawo, 4 cm od szpary
pośladkowej; 111°, tj. nie korygująca się ani czynnie, ani biernie; o początku skrzywie
nia pierwotnego na kręgu piersiowym drugim; szczyt na wysokości ósmego kręgu;
koniec na kręgu lędźwiowym pierwszym; względna długość łuku skrzywienia 8 cm;
wysokość 4 cm; torsja B; kąt skrzywienia 80°.

Skrzywienie wyrównawcze lędźwiowe rozciąga się od drugiego do piątego

kręgu lędźwiowego: szczyt łuku na kręgu trzecim, długość względna łuku 6 cm;
wysokość 3 cm; torsja A; kąt skrzywienia 60°.

Jak widać, ujęcie charakterystyki skoliozy w formułę skoliotyczną informuje

zwięźle o najważniejszych cechach tej wady.

Uzupełnieniem jej jest formuła radiologiczna. Najczęściej stosowana jest forma pośrednia, zawie

rająca elementy informacji zarówno klinicznej, jak i radiologicznej.

163

Tabela 5
Przebieg kliniczny skoliozy

Stadium zaawansowania procesu

skoliotycznego

Objawy kliniczne

skoliozy (1, II,

III rzędu)

Metody ich

wykrywania

Objawy radiolo

giczne skoliozy

Postawa skoliotyczna (stadium
przedwstępne)

Częste nawykowe stawanie w okreś
lonej postawie skoliotycznej, np. z
przeniesieniem ciężaru ciała na jedną
nogę, dające zmienne w kształcie od
chylenia linii wyrostków kolczystych
od pionu i asymetrię trójkątów talii.

Obserwacja w postawie habitualnej,
badanie w skłonie nie wykazuje od
chyleń. Próba korekcji czynnej: skrzy

wienie wyrównuje się pod wpływem
czynnego napięcia mięśni.

Odchylenie osi kręgosłupa może na
wet nie występować, jeżeli dziecko
stanie prawidłowo. Tym bardziej nie

stwierdza się zmian w obrębie chrzą
stek międzykręgowych ani trzonów.

Skolioza 1°

-30°

Określone już w kształcie odchylenie
linii wyrostków kolczystych obu pio
nów, początkowo występujące naj

częściej w jednym odcinku (wygięcie
pierwotne), a następnie pod wpływem
grawitacji tworzące się wygięcie wy
równawcze - wtórne.

Badanie w postawie habitualnej i

skłonie. Próba korekcji czynnej i bier
nej: skrzywienie wyrównuje się częś
ciowo czynnie, całkowicie biernie. Ba
danie w skłonie najczęściej nie wyka
zuje jeszcze asymetrii obrysów grzbie
tu.

Występuje sklinowacenie chrząstek
międzykręgowych.
Skrzywienie kręgosłupa w płaszczy
źnie czołowej w granicach 0-30°. Ro
tacja najczęściej jeszcze nie występu

je.

Skolioza II

-60°

Pogłębienie się wygięć kręgosłupa,

asymetrii trójkątów talii, barków, łopa
tek, bioder. Pojawienie się rotacji,
uzewnętrzniającej się pod postacią
garbu żebrowego (garbu mięśniowe
go w odcinku lędźwiowym) po stronie
wypukłości skrzywienia i wgłębienia
żebrowego tylnego (mięśniowego)
po stronie wklęsłości. Pogłębienie się
wygięć kompensacyjnych z tendencją
do wyrównania mechanicznego.

Badanie w skłonie uwidacznia garb i

wgłębienie żebrowe (mięśniowe).

Mniejsze uwypuklenie wyrostków

kolczystych w odcinku zrotowanym.

Próba korekcji czynnej i biernej: skrzy

wienie wyrównuje się w mniejszym
stopniu czynnie, w większym biernie,
nie osiągając jednak wyrównania cał
kowitego.

Skrzywienie kręgosłupa wielopła

szczyznowe, kąt skrzywienia 31 -60°;

rotacja znamionująca się przesunię

ciem wyrostków kolczystych kręgów
w stronę wklęsłości wygięcia. Sklino
wacenie dotyczy trzonów kręgowych,
jest to początek zmian strukturalnych
kręgów, powstałych na skutek współ
działania grawitacji, nierównomier

nych obciążeń (prawo Delpecha-
-Wolffa) oraz sił wzrostowych.

c kolioza 1 1°

-90°

Pogłębienie się i ustalenie istniejących

uprzednio zmian na podłożu trwałych
przykurczów mięśniowo-więzadło-
wych i strukturalnych. Torsja kręgów i
klatki piersiowej upośledza funkcjo
nowanie zawartych w niej narządów:
Oddechowego i krążenia. Zniekształ

cenia miednicy.

Próba korekcji czynnej i biernej: w za

kresie szczytu skrzywienia ani czynna,
ani bierna korekcja nie jest możliwa,
potwierdza to badanie ruchomości
odcinkowej kręgosłupa. Pomiar wy
sokości garbu żebrowego ujawnia je
go zwiększenie się. Pomiar amplitudy
ruchów klatki piersiowej (oddzielnie
po stronie wklęsłości, oddzielnie wy
pukłości) ujawnia zmniejszenie ich ru

chomości. Próby wysiłkowe na cy-
kloergometrze ujawniają początek
niewydolności krążeniowo-oddecho
wej.

Kąt skrzywienia 61 -90°. Zwiększenie

rotacji, torsji i sklinowacenia kręgu.

Degeneracja chrząstki stawowej.

Zwłóknienie krążków międzykręgo-
wych.

kolioza l\ 1°

/ \ _ -no

Pogłębienie się uprzednio już wystę
pujących objawów łącznie z objawami

w zakresie takich objawów III rzędu,

jak zniekształcenie czaszki i twarzy,

pochylenie szyi, zmiany w wysklepie-

iiiu stóp itp.

Próby jak wyżej, uzewnętrzniające na

rastanie omówionych objawów.

Kąt skrzywienia od 91°. Pogłębianie

się wyżej opisanych objawów. Zrost
włóknisty lub kostny stawów mię-
dzykręgowych.

Każda systematyzacja jest pewnym uogólnieniem i schematycznym ujęciem problemu. Przypadki spotykane w życiu często wykraczają poza ten schemat, np.

rotacja może wystąpić już w 1°, korekcja bierna w 11° może nie być całkowita, a różne z tych objawów mogą występować w różnych granicach kąta skrzywienia. Tak

jak każdv schemat podyktowany względami dvdaktvcznymi i ten należy traktować raczej iako systematyzującą wvtvczną, a nie dosłownie

J. Król: Boczne skrzywienie kręgosłupa. W: Ortopedia i rehabilitacja. Pod red. W. Degi. Warszawa 1968, PZWL, s. 359: D. Tylman, W. Ramotowski:

Zniekształcenia miednicy u chorych z bocznym skrzywieniem kręgosłupa. „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska" 1964 nr 2.

Uwaga: Rysunki do tablicy skolioz według: T. Żuk, A. Dziak, A. Gusta: Podstawy ortopedii i traumatologii. Warszawa 1972, PZWL.

LECZENIE SKOLIOZ

Podstawową trudnością w leczeniu większości skolioz (idiopatyczne) jest nieznajo

mość ich etiologii. Na skutek tego postępowanie terapeutyczne ma charakter wybit
nie objawowy, z wszelkimi ujemnymi stronami tego sposobu leczenia. Trudności te
zwiększa jeszcze tendencja do stałego postępowania skrzywienia; wynika ona nie
tylko z istoty samego procesu chorobowego, lecz także z nakładania się nań procesu
wzrostu, który przebiegając w warunkach nieprawidłowych (dotyczy to zwłaszcza
działania siły grawitacji), potęguje zmiany zniekształcające.

Ogólnym celem leczenia jest:
- likwidacja skrzywienia lub jego zmniejszenie,
- jeżeli jest to nieosiągalne - zatrzymanie postępu skrzywienia,
- zapewnienie utrzymania osiągniętych wyników.

Wybór metod leczenia zależy od etiologii skoliozy, typu, stopnia jej zaawanso

wania, wieku dziecka, środowiska, z jakiego pochodzi itp. Nieodłącznym uzupełnie
niem, a w części przypadków głównym sposobem postępowania korekcyjnego, jest
gimnastyka korekcyjna lub lecznicza, przy czym dobór ćwiczeń jest ściśle uzależniony
od wiodącej metody leczenia.

W w i e k u n i e m o w l ę c y m oprócz korekcyjnych łóżeczek gipsowych lub

z tworzyw sztucznych stosuje się ćwiczenia, zwłaszcza mięśni grzbietu. Ze względu

na ograniczone jeszcze w tym wieku możliwości kontaktów stymulacja napięcia
mięśni lub ruchów odbywa się dzięki wykorzystaniu odruchów orientacyjnych

w określonych pozycjach wyjściowych. Taką podstawową pozycją jest leżenie przo
dem na brzuchu. Dziecko unosi głowę, chcąc rozszerzyć swój zasięg widzenia, napina
wtedy mięśnie karku i grzbietu. Pewną - trudniejszą, lecz szerszą - modyfikacją tego
ćwiczenia jest leżenie dziecka na kolanach matki, tak by jego nóżki i rączki zwisały

poza płaszczyznę podparcia. Podsuwanie ulubionych zabawek, smakołyków lub
atrakcyjnych przedmiotów powoduje wyciąganie rączek i wzmacnianie tułowia. Im
mniej podparta jest klatka piersiowa dziecka, tym ćwiczenie jest intensywniejsze.

Zaleca się również podobne postępowanie w czasie codziennej kąpieli dziec

ka w wodzie - układanie go na przedramieniu, tak by palcami dłoni móc w razie

potrzeby podtrzymać głowę pod bródką. Można również wykorzystywać odruch
równowagi i postawy u dziecka przy próbach ruchów biernych w różnych pozycjach

(elementy metody Bobath). W skoliozach niemowlęcych dużą rolę pełni przedwczes

ne siadanie i chodzenie. W tych czynnościach ze względu na pionizację kręgosłupa

zaczyna już działać, deformująca w tym przypadku, siła ciążenia.

W w i e k u p r z e d s z k o l n y m , zgodnie z możliwościami i potrzebami dziecka,

zarówno fizycznymi, jak i psychicznymi, ćwiczenia wyrabiające gorset mięśniowy

prowadzi się w formie zabawowej, naśladownictwa, bezpośredniej celowości ruchu
i częściowo ścisłej. W przypadkach o dużej progresji, gdy konieczne jest szybkie
powstrzymanie skrzywienia i zmian wtórnych, stosuje się podobnie jak u dzieci

starszvch - gorsety.

W w i e k u s z k o l n y m znajdują zastosowanie wszystkie formy leczenia, a więc:

korekcja ruchem, gorsetami, zabiegiem operacyjnym.

166

Korekcję ruchem stosuje się w postaci samodzielnej bądź też skojarzonej

z pozostałymi dwiema metodami. W tych przypadkach gimnastyka korekcyjna pełni

rolę uzupełniającą i jest podporządkowana wiodącej metodzie leczenia.

Gimnastyka korekcyjna

Gimnastyka korekcyjna jako wyłączna metoda leczenia ma zastosowanie w przypad
kach lżejszych, o małej progresji lub w okresie wstępnym, tzw. obserwacyjnym, gdy

jeszcze nie wiadomo, z jakim typem skoliozy ma się do czynienia, jaki będzie jej

przebieg, a w związku z tym - postępowanie lecznicze. W pełni aktualne są tu
wszystkie założenia, zasady i metody omówione w ogólnej części książki. Szczegól
nego znaczenia jednak, ze względu na groźniejsze konsekwencje, niż to ma miejsce
w wadach postawy w płaszczyźnie strzałkowej, nabiera właściwy dobór proporcji
między grupą ćwiczeń zwiększających ruchomość odcinkową (ćwiczenia rozciągają
ce mięśnie przykurczone, rozluźniające, redresje, wyciągi) a grupą ćwiczeń wzmac
niających - odpowiedzialnych za czynną stabilizację.

Jedną ze znacznych trudności w doborze ćwiczeń powoduje sprzeczność mię

dzy koniecznością maksymalnego wzmocnienia gorsetu mięśniowego a potrzebą
zapewnienia właściwej ruchomości klatki piersiowej, i tak już zniekształconej i unie
ruchomionej procesem skoliotycznym. Częściowym rozwiązaniem jest odpowiednia
liczba ćwiczeń oddechowych, zwłaszcza zwiększających ruchomość klatki piersio
wej, oraz pozycja wdechowa przy ćwiczeniach mięśni grzbietu. Ten ostatni warunek

jest dość obosieczny, gdyż wdech, zwłaszcza intensywny, głęboki, włącza dodatko

we mięśnie oddechowe, usztywniając klatkę piersiową, co utrudnia korekcję wstępną
w ćwiczeniu.

Dalszą metodyczną konsekwencją jest zgranie poszczególnych faz oddychania

z korekcją i oporowaniem, a więc: swobodnemu wydechowi towarzyszy rozluźnienie

mięśni, ułatwiające korekcję wstępną, tj. przybranie skorygowanej pozycji poszcze

gólnych elementów ciała (kręgosłupa, łopatek, brzucha, barków, głowy itp.); utrzy

maniu skorygowanej pozycji i próbie elongacji uzupełniającej towarzyszy wdech,
w czasie szczytu którego stosuje się oporowanie; fazą następną jest pełne rozluźnienie

ze swobodnym, indywidualnym rytmem oddechowym.

Inną trudnością w doborze ćwiczeń jest konieczność uwzględnienia zmian

także w zakresie krzywizn fizjologicznych. Większość skrzywień kręgosłupa dotyczy

mieszanych kifoskolioz i lordoskolioz. Z wyrównywaniem tego typu zmian zapozna

łam Czytelnika w poprzednich rozdziałach szczegółowej części książki. Nieuniknio

nym i negatywnym skutkiem dążenia we wszystkich ćwiczeniach do stałej elongacji,
skądinąd koniecznej, jest nie tylko zmniejszenie skrzywień, lecz także i krzywizn
fizjologicznych. Jest to zło konieczne, którego, niestety, nie jesteśmy w stanie uni
knąć.

W kinezyterapii skolioz mają zastosowanie ćwiczenia symetryczne i asymetry

czne. Walory, zasady, metody doboru i niebezpieczeństwa stosowania ćwiczeń
asymetrycznych zostały podane uprzednio. Zainteresowanych tą problematyką kieru-

167

ję do kilku podstawowych i obszernych pozycji literatury z tego zakresu.

W ostatnich jednak latach daje się zauważyć na całym świecie tendencję do stosowa

nia ćwiczeń symetrycznych, uzupełnianych jedynie - i to w warunkach wysokich
kwalifikacji prowadzącego - elementami asymetrii. Wykorzystanie asymetrycznych
pozycji i ćwiczeń jest do przyjęcia tylko w zajęciach indywidualnych, zapewniających
precyzję lokalizacji zarówno ruchu korekcyjnego, jak i stabilizacji odcinków sąsied
nich. Zlecanie natomiast do domu tych ćwiczeń, zwłaszcza w środowiskach mniej

do tego przygotowanych, jest postępowaniem co najmniej ryzykownym.

W zajęciach grupowych skupiających przypadki niejednorodne pod

w z g l ę d e m rodzaju wady, a takich jest większość, jedyną metodą postępo
wania są ćwiczenia symetryczne prowadzone w ten sam sposób jak dla
wad postawy w płaszczyźnie przednio-tylnej. Dotyczy to, naturalnie, postaw
skoliotycznych i skolioz 1°. Zmiany poważniejsze wymagają już najczęściej ingerencji
bardziej energicznej, w postaci gorsetowania bądź zabiegu operacyjnego.

Gorsety korekcyjne

Gorsety korekcyjne mają na celu odciążenie kręgosłupa, korekcję krzywizn oraz
utrzymanie pozycji skorygowanej, dzięki czemu uzyskuje się pozytywny w p ł y w na

wzrost kręgosłupa (prawo Delpecha-Wolffa). Gorsety zmienia się co kilka miesięcy

(ze względu na wzrastanie dziecka, występowanie poprawy w stanie skrzywienia,

zniszczenie gorsetu), a utrzymuje nieraz kilka lat - a ż do zakończenia procesu wzrostu
bądź do zabiegu operacyjnego.

Rozróżnia się gorsety gipsowe i ortopedyczne, zbudowane z metalu, skóry,

tworzyw sztucznych. Do najbardziej obecnie rozpowszechnionych gorsetów gipso
wych należy, zakładany na specjalnie do tego skonstruowanym stole, gorset Cotrela,

który umożliwia maksymalną elongację, derotację i fleksję. W gorsecie tym wycina się

specjalne okienka (po stronie wklęsłej wygięcia i nad brzuchem) w celu umożliwienia
stosowania ćwiczeń oddechowych i kontroli napięcia mięśni brzucha.

Przy używaniu gorsetu ćwiczenia korekcyjne są niezbędne. Swoistość tych

ćwiczeń polega na oddziaływaniu pośrednim poprzez sterowanie odgórne i oddolne
w pozycji maksymalnie skorygowanej (sztywną, jakby szynującą ruch strukturą gor
setu), co zapewnia prawidłowy układ ciała w czasie ćwiczeń. Brak ć w i c z e ń
w czasie noszenia gorsetu nie tylko zaprzepaszcza możliwość wzmacnia

nia mięśni w korygowanych przez gorset warunkach, lecz także, na skutek
bezruchu (sztywna struktura gorsetu uniemożliwia działanie dynamiczne
mięśni i zastępuje działanie stabilizujące), doprowadza do zaniku z nie-

J. Lesur: Manuel de gymnastique medicale. Paryż 1956; A. D. Rubcowa: Leczebnaja fizkultura pri

passtroistwach osanki i skoliozach u szkolnikow. Moskwa 1955; A. Burger-Wagner: Ctuadrupedie et

traitementdessco/ioses. Paryż 1963; B. Klapp: Das Klapp" sche Kriechverfahren. Stuttgart 1973; S. Majoch:

Kinezyterapia w bocznych skrzywieniach kręgosłupa. Warszawa 1974, PZWL; S. Maioch: Gimnastyka

lecznicza w bocznych skrzywieniach kręgosłupa. Roczniki Naukowe AWF, t. XXII. Warszawa 1977, PWN,

s. 89-116.

168

c z y n n o ś c i . W takich przypadkach po zdjęciu gorsetu czynna stabilizacja postawy

jest tak upośledzona, że bez dodatkowego wsparcia następnym gorsetem skrzywienie

może się szybko zacząć pogłębiać.

Większość przypadków, które zaczyna się już leczyć gorsetami, skazanych jest

na kontynuację tej metody (z pewnymi przerwami w okresach stabilizacji skrzywie
nia) aż do zakończenia wzrostu. Niejednokrotnie jest to okres wieloletni, np. gdy

z różnych względów nie wykonuje się po gorsetowaniu zabiegu operacyjnego. Dla
tego też należy się starać, by tryb życia dziecka był jak najbardziej podobny do
prowadzonego przez jego rówieśników. Udział dziecka w szkolnych zajęciach wf

(jeżeli naturalnie nie ma przeciwwskazań ze strony ortopedy), w ćwiczeniach, na które

pozwala mu gorset, zaakceptowanie przez grupę tej „odmienności" kolegi, włączenie
dziecka do prowadzenia niektórych zabaw czy gier, sędziowania, asekuracji reinte-
gruje je ze środowiskiem rówieśniczym, pozwala na właściwe ocenianie i bardziej
prawidłową akceptację swej niepełnowartościowości. Przeciwwskazane są skoki,
dźwiganie i te ćwiczenia, w których gorset mógłby ulec uszkodzeniu.

Ćwiczenia polegają na oporowym sterowaniu odgórnym i oddolnym oraz elon

gacji i antygrawitacji. Wielkość oporowania może tu być nawet większa niż u dzieci
bez gorsetu, gdyż nie grozi, na skutek włączenia mięśni dodatkowych, zmiana pra
widłowego ustawienia tułowia.

Gorsety ortopedyczne znane są od dawna i stosowane w najrozmaitszych

modyfikacjach. Jak już podkreślono, działanie ich musi być uzupełnione przez inten
sywne ćwiczenia ruchowe, aby nie doprowadzić do zaniku mięśni. W związku z tym,

że można je zdejmować, możliwości terapii ruchowej są duże i obejmują również

pływanie. Ćwiczenia nie odbiegają od poprzednio omawianych, a ich podstawowym

celem jest wytworzenie mocnego gorsetu mięśniowego.

Najbardziej popularnymi typami są gorsety Milwaukee-Blounta.

Skonstruo

wane są z rozsuwanych szyn wspartych na koszu biodrowym i podpierającym żuch
wę oraz potylicę, z uciskiem na garb żebrowy, poprzez tzw. pelotę, która jednocześnie
pobudza dziecko do czynnego wygięcia w stronę wypukłości skrzywienia. Walorem
gorsetu tego typu - poza odciążeniem, korekcją skrzywienia i redresją garbu - jest
możność czynnej elongacji, którą umożliwia odpowiednio wyregulowana długość
szyn. Dziecko jakby wyciąga się czynnie wzwyż, jednocześnie jednak, gdy mięśnie są

już zmęczone, sztywna struktura gorsetu nie pozwala na zapadanie się pod wpływem
ciężkości i pogłębienie skrzywienia.

Ćwiczenia te opisałam w poprzednich rozdziałach, dlatego tutaj posługuję się tylko ryciną

i numerem ćwiczenia. Polecić można również, St. Majocha, Konspekt ćwiczeń dla skolioz leczonych

zachowawczo do prowadzenia w warunkach domowych, wydany przez StoCeR w Konstancinie (1970)

oraz opublikowany w miesięczniku „Kultura Fizyczna" 1971 nr 7.

K. Szulc, Z. Siergiejew: Gorset Milwaukee w leczeniu skolioz. „Chirurgia Narządów Ruchu

i Ortopedia Polska" 1974 nr 4.

169

Leczenie operacyjne

Gorsety gipsowe (redresyjne) wraz z gimnastyką stosowane są również jako przygo

towanie do zabiegu operacyjnego. W tych przypadkach ćwiczenia będą miały na celu

przede wszystkim jak największe uruchomienie i rozciągnięcie tkanek przykurczo
nych, tak by w czasie operacji można było uzyskać maksymalne wyprostowanie
skrzywienia, a po zdjęciu gorsetu pooperacyjnego - utrzymać wynik zabiegu. Dlatego
też dla tej grupy przypadków można stosować przewagę ćwiczeń rozciągających nad

wzmacniającymi, bez obawy o pogłębienie skrzywienia. Zabieg operacyjny bowiem
stworzy ten sztuczny wspornik, który na pogłębienie to nie pozwoli.

Duże znaczenie mają w tych przypadkach ćwiczenia oddechowe. Długotrwały

okres pooperacyjny wymaga wcześniejszego przygotowania i opanowania techniki
prawidłowego oddychania. Często jedyną rezerwą mogącą w pewnym stopniu kom
pensować brak ruchomości i zdeformowanie klatki piersiowej jest oddychanie prze
ponowe. Dlatego też w ćwiczeniach oddechowych okresu przed- i pooperacyjnego
na oddychanie przeponowe należy zwrócić szczególną uwagę.

Do najczęściej stosowanych zabiegów operacyjnych należą: usztywnienie róż

nymi sposobami kręgosłupa (spondylodeza), a w ostatnich latach - dystrakcyjna
metoda Harringtona, polegająca na rozpieraniu strony wklęsłej dystraktorem metalo
wym oraz kompresją po stronie wypukłej.

Dla nauczyciela wf najważniejsza jest profilaktyka bocznych skrzywień kręgo

słupa i ich wczesne wykrywanie.

Do profilaktyki należą właściwie prowadzone zajęcia wf, które zapewniają

wszechstronny rozwój (m. in. prawidłową postawę, zabezpieczoną odpowiednio
silnym gorsetem mięśniowym), a także przeciwdziałanie predyspozycjom wewnątrz-

i zewnątrzśrodowiskowym.

Ich wczesne wykrywanie, nie tylko w stadium istniejącej już wady, lecz także

w stadium asymetrii funkcjonalnej, leży przede wszystkim w możliwościach nauczy
ciela wf, który znacznie częściej styka się z dziećmi i młodzieżą niż lekarz.

Właśnie nauczyciel wf może zapobiec kalectwu będącemu następstwem późno

rozpoznanej skoliozy; może - jeżeli posiada potrzebną wiedzę i umiejętności oraz
chce wziąć udział w zwalczaniu go.

M. Weiss: Zastosowanie dystraktora Harringtona w leczeniu bocznych skrzywień kręgosłupa.

„Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska" 1970 nr 6; L. Wierusz: Wyniki operacyjne leczenia skolioz

metodą Harringtona. „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska". 1974 nr 4.

III. WADY KOŃCZYN DOLNYCH

Częste występowanie u dzieci i młodzieży szkolnej wad statycznych kończyn dol
nych, a szczególnie płaskostopie, zmusza do zastosowania odpowiednich środków

zaradczych.

Dużą rolę może m. in. spełnić tu nauczyciel wf, zarówno w swej pracy

lekcyjnej, jak i pozalekcyjnej - z zespołem specjalnym gimnastyki korekcyjnej. Pra

widłowość doboru środków postępowania korekcyjnego uwarunkowana jest pełną
znajomością budowy, czynności kończyn i rodzaju zniekształcenia.

B U D O W A I C Z Y N N O Ś Ć K O Ń C Z Y N D O L N Y C H ZE S Z C Z E G Ó L N Y M
U W Z G L Ę D N I E N I E M S T O P Y

Budowa stopy uwarunkowana jest swą funkcją: podporową, nośną oraz amortyzato

ra wstrząsów. Jednakże głównie dostosowana jest budowa stopy do lokomocji.

Dlatego też długotrwała praca statyczna, zwłaszcza w warunkach przeciążenia, jest

czynnikiem wpływającym szkodliwie na kształtowanie i wydolność tego narządu.

Obciążenie poszczególnych części stopy jest w dużej mierze zależne od przebie

gu osi anatomicznej całej kończyny dolnej w stosunku do osi mechanicznej.

W różnych okresach życia dziecka ukształtowanie kończyn dolnych i stóp jest

nieco odmienne. Znajomość tych fizjologicznych różnic rozwojowych jest niezbędna
dla postawienia właściwego rozpoznania i pozwoli ustrzec się zarówno przed zbędną,
a więc szkodliwą, ingerencją terapeutyczną, jak i przed przeoczeniem stadium począt
kowego.

Zjawisko to występuje w catym świecie cywilizowanym i związane jest prawdopodobnie

z nienadążaniem zmian ewolucyjnych w zakresie budowy ciała ludzkiego za znacznie szybszym postępem

technicznymi i wynikającym z tego tryDem życia i pracy. Celowo nie podaję danych statystycznych, gdyż są

one rozbieżne; przyczyn tego należałoby szukać w nie ujednoliconych kryteriach określających wymagania

stawiane stopie prawidłowej, jak też różnych i często nieporównywalnych metodach badania.

171

Morfologiczne odchylenia rozwojowe w budowie kończyny

dolnej i stopy

U noworodków prawidłowością rozwojową jest szpotawe

ustawienie kości piszcze

lowej oraz zgięciowe ustawienie w stawach kolanowych i biodrowych, wynikające

z przewagi zginaczy nad prostownikami - jest ono pozostałością ułożenia wewnątrz -

macicznego. Ukształtowanie szpotawe utrzymuje się (z tendencją do zmniejszania)

w ciągu pierwszego roku życia dziecka. W dru-

a b c gim roku szpotawość znika i stopniowo

przechodzi w fizjologiczną koślawość

, cha

rakterystyczną u dziecka do wieku 6 - 8 lat. Tak
więc oś kończyny, która w pierwszym roku za
ledwie dotyka przyśrodkowej strony stawu ko
lanowego, w drugim roku zbliża się ku jego

środkowi, do którego następnie dochodzi w
trzecim i czwartym roku. W piątym i szóstym

natomiast przebiega w stosunku do niego już
bocznie. Koślawość mierzy się w stopniach lub
- prościej - ocenia się ją rozstępem między
kostkami przyśrodkowymi mierzonym taśmą
centymetrową przy zwartych i wyprostowa
nych kolanach. Za koślawość fizjologiczną

i f j i i « Q I i uważa się odchylenie od osi nie większe niż

)tL.._.

.LjL DA 10-15° lub wynoszący 4 - 5 c m rozstęp.

Koślawość występuje częściej u dzie

wcząt oraz u osób o smukłym, astenicznym
typie budowy ciała. U człowieka dorosłego oś

(nośna) kończyny dolnej w warunkach pra

widłowych przebiega:

- patrząc od przodu - przez głowę kości

udowej, środek rzepki, środek stawu skokowe

go, i rzutuje na drugi palec (linia Mikulicza); przy poruszaniu się przesuwa się ona
w kierunku palucha, w staniu - w kierunku zewnętrznej krawędzi stopy w zakresie
ok. 15°;

- patrząc z boku - przez krętarz większy, nadkłykieć boczny kości udowej,

główkę strzałki, kostkę boczną; fizjologiczny nadwyprost w stawie kolanowym

(przeprost) wynosi 10°. Jest on nieco większy u osób z wiotkim aparatem

więzadłowo-torebkowym lub u dzieci z nadwagą.

Stopa małego dziecka ma obfitą podściółkę tłuszczową, mięśnie wysklepiające ją

są słabe, koordynacja stabilizatorów stopy jest jeszcze niedostateczna, a sklepienie

oś symetrii

•>ś mechaniczna kończyny

Ryc. 67. Ukształtowanie osi kończyn dol
nych: a - kolano prawidłowe, b - kolano

koślawe, c - kolano szpotawe

Szpotawość - odchylenie od wewnątrz osi odcinka obwodowego, np. podudzia, względem osi

całego ciała, z utworzeniem kąta otwartego do wewnątrz.

Koślawość - odchylenie na zewnątrz osi odcinka obwodowego, np. podudzia, względem osi

całego ciała, z utworzeniem kąta otwartego na zewnątrz.

172

nieznaczne. By zwiększyć równowagę ciała, a

co za tym idzie - płaszczyznę podparcia, dziec
ko chodzi w szerokim rozkroku, obciążając kra
wędzie przyśrodkowe stóp. W okresie tym
trudno więc mówić o płaskostopiu jako w a
dzie. Stan ten zmniejsza się stopniowo do wie
ku 3 - 5 lat. Natomiast uchwytne jest koślawe
lub szpotawe ustawienie kości piętowej, które
po przekroczeniu 5° powinno być uznane za
odchylenie od normy. Ponieważ najważniejszy
okres kształtowania się stopy przypada na wiek
przedszkolny i wczesny szkolny, należy na ten
objaw zwrócić szczególną uwagę. W wieku
1 2 - 1 4 lat stopa przybiera już postać prawie
dorosłą, mimo że ostateczne kostnienie kończy
się ok. 18 roku życia.

Okresy intensywnego rozwoju przyczy-

niająsię-zjednej strony - d o s z y b k i e g o postę
powania i utrwalania zniekształceń (na skutek
nawarstwiania się procesu wzrostu), także

w obrębie tkanki kostnej (prawo Delpecha-

-Wolffa), z drugiej jednak stwarzają jeszcze

możliwość skutecznej interwencji. Funkcja s t o p y - z a r ó w n o podporowa, jak i nośna -
wymaga wydolnego pod względem statycznym i dynamicznym układu kostnego,

więzadłowego i mięśniowego.

U k ł a d k o s t n y stopy, będący elementem biernym w jej budowie, ma swoistą

architekturę zewnętrzną i wewnętrzną, zapewniającą zarówno utrzymywanie ciężaru
ciała, jak i zdolność dostosowywania się do zmian: podłoża, obciążenia, pozycji,
ruchów itp.

Architekturę zewnętrzną tworzy system łuków podłużnych i poprzecznych,

które są jakby resorami rozciągającymi się pod wpływem ucisku (obciążenia) i po

lis-',

Ryc. 68. Oś kończyny dolnej u człowieka
dorosłego w warunkach prawidłowych

Ryc. 69. Łuk podłużny dynamiczny i łuk
podłużny statyczny

Ryc. 70. Łuk poprzeczny tylny i łuk po
przeczny przedni

173

wracającymi następnie do stanu wyjściowego dzięki swym właściwościom. Łuk po
dłużny przyśrodkowy (dynamiczny) przebiega od guza piętowego poprzez kość łódko-
watą, pierwszą kość klinowatą do głowy pierwszej kości śródstopia. Szczyt łuku
stanowi kość łódkowata, oddalona od podłoża ok. 2,5 cm. Łuk podłużny boczny

(statyczny) łączy guz piętowy z głową piątej kości śródstopia, przechodząc przez kość

sześcienną, która stanowi jego szczyt, oddalony od podłoża o ok. 5 mm. Łuk poprze
czny przedni (obwodowy) łączy głowy pięciu kości śródstopia. Jest on adaptacją do
dwunożnego trybu życia, nie istnieje bowiem u zwierząt, nawet u naczelnych. Przy
znacznym obciążeniu stopy - w czasie chodzenia, biegu, skoku - łuk ten ulega
spłaszczeniu i opiera się o podłoże wszystkimi głowami kości śródstopia, by
w warunkach odciążenia powrócić do podparcia głównie na głowach kości pierwszej

i piątej. Łuk poprzeczny tylny przechodzi przez trzy kości klinowe oraz kość sześcien
ną.

Tak więc układ punktów podparcia łuków tworzy trójkąt podparcia łączący kość

piętową pierwszą i piątą głowę kości śródstopia.

Czynnikiem wiążącym układ kostny stopy jest u k ł a d w i ę z a d ł o w o - t o r e b

k o w y , tzw. stabilizatory bierne. Podłużne sklepienie wzmacniają przede wszystkim:
rozcięgno podeszwowe, więzadła podeszwowe, zwłaszcza więzadło podeszwowe
długie (biegnące od guza piętowego do kości sześciennej i końców bliższych kości
śródstopia - od drugiej do czwartej), więzadło piętowo-sześcienne podeszwowe

(biegnące od przedniej dolnej powierzchni kości piętowej do dolnej powierzchni

kości sześciennej) oraz więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe, podtrzymujące
głowę kości skokowej (biegnące od podpórki skokowej kości piętowej do przyśrod
kowej powierzchni kości łódkowej). Osłabienie tego ostatniego więzadła powoduje
opadnięcie głowy kości skokowej i obniżenie łuku przyśrodkowego, co prowadzi do
płaskostopia. Łuk poprzeczny wzmacniają poprzecznie przebiegające więzadła śród -
stopne podeszwowe, głównie więzadła poprzeczne głębokie śródstopia, łączące
głowy wszystkich kości śródstopia.

Stabilizatory czynne stopy to jej u k ł a d m i ę ś n i o w y . Jak nazwa wskazuje,

działanie tych mięśni polega nie tylko na wykonywaniu odpowiednich ruchów czyn

nych, lecz na stabilizacji stopy podczas obciążenia i chodu. Ich zadaniem jest więc

jakby napinanie łuków. Do stabilizatorów czynnych należą zarówno mięśnie krótkie

stopy, jak i mięśnie długie, posiadające swe przyczepy na kościach podudzia.

Z mięśni długich szczególnie ważną rolę odgrywają mięśnie piszczelowe, zwła

szcza tylny, strzałkowy długi, zginacze palców i palucha; rolę wspomagającą - ze
względu na stabilizację tyłostopia - pełni mięsień trójgłowy łydki.

Mięsień piszczelowy tylny (m. tibialis posterior), o pierzastym układzie włókien, przyczepiony

do tylnej powierzchni kości piszczelowej i strzałkowej, biegnie w dół rowka kostki przyśrodkowej i przy

mocowuje się do kości łódkowatej, klinowatych oraz podstaw kości śródstopia (druga - czwarta). Zgina
on podeszwowo stopę, odwraca ją i przywodzi; działa statycznie na łuk stopy (wspomagając więzadło
piętowo-łódkowo-podeszwowe). Jednoczesne napięcie mięśnia piszczelowego tylnego i mięśnia strzał
kowego długiego utrzymuje stopę w stosunku do podudzia pod kątem prostym. W zginaniu z mięśniem
piszczelowym tylnym współdziała mięsień długi zginacz palców i palucha, w przywodzeniu i odwracaniu -
mięsień długi prostownik palucha, w odwracaniu - mięsień piszczelowy przedni. Antagonistami w odwra-

174

Ryc. 71. Mięsień piszczelowy tylny

a b

Ryc. 72. Mięśnie strzałkowe: a - długi, b - krótki

caniu i przywodzeniu są mięśnie strzałkowe, w zginaniu
podeszwowym natomiast - mięsień piszczelowy przedni.

Porażenie mięśnia piszczelowego tylnego powoduje ko

ślawe ustawienie stopy i obniżenie łuku podłużnego.

Mięsień strzałkowy długi (m. peroneus longus),

przyczepiony w górnym odcinku kości strzałkowej, prze
biega w rowku kostki bocznej i przymocowuje się do pod
stawy pierwszej kości śródstopia. Jego główną czynnością

jest wysklepianie łuków stopy. Poza tym nawraca ją, zwła

szcza przodostopie, zgina podeszwowo i odwodzi. Mię
sień ten dociska do podłoża przyśrodkowy brzeg przodo-
stopia, wpływając na lepsze ustalenie pierwszej kości śród
stopia - jednego z podstawowych punktów podparcia
stopy. Z mięśniem strzałkowym długim współdziała w na
wracaniu i odwodzeniu mięsień strzałkowy krótki oraz dłu
gi prostownik palców. Antagonistami w nawracaniu i od
wodzeniu są mięśnie piszczelowe. Porażenie mięśnia
strzałkowego długiego doprowadza, oprócz zaburzenia w

nawracaniu i odwodzeniu, do płaskostopia, porażenie całej
grupy mięśni strzałkowych - do szpotawego ustawienia
stopy.

Mięsień piszczelowy przedni (m. tibialis ante-

rior), przyczepiony jest do bocznej powierzchni kości pi
szczelowej oraz do podstawy pierwszej kości śródstopia.

Ryc. 73. Mięsień piszczelowy przedni

Przytaczane przykłady wybiórczego porażenia mięśnia mają na celu uwypuklenie jego dominują

cej funkcji i w konsekwencji jego niewydolności, z czym właśnie Czytelnik zetknie się w praktyce.

175

Ryc. 74. Mięsień trójgłowy tydki

Ryc. 75. Zginacze palców i palucha

Jest on głównym prostownikiem stopy oraz jej supinatorem, wzmacnia także pracę statyczną więzadeł
stopy utrzymujących łuk podłużny. Mięsień ten bierze udział we wszystkich ruchach wymagających
grzbietowego zgięcia stopy. Do uzyskania grzbietowego zgięcia stopy bez jej odwrócenia niezbędne jest
współdziałanie mięśnia strzałkowego trzeciego. Porażenie mięśnia piszczelowego przedniego wywołuje,

przy zachowanej funkcji mięśnia trójgłowego, końskie ustawienie stopy.

Mięsień trójgłowy łydki (m. triceps surae) przyczepiony jest do kłykci kości udowej (mięsień

brzuchaty) i tylnej powierzchni kości piszczelowej i strzałkowej (mięsień płaszczkowaty) oraz guza pięto
wego. Czynność jego polega na zginaniu podeszwowym stopy. Bierze on udział we wszystkich prawie
ćwiczeniach wzmaniających stopę: w marszu, biegu, wspięciach, skokach itp. Gdy pięta jest w nawróceniu

lub odwróceniu, działanie mięśnia trójgłowego łydki nasila odchylenie. Przykurcz mięśnia trójgłowego
powoduje końskie ustawienie stopy. Porażenie tego mięśnia doprowadza do piętowego ustawienia stopy
(ustawienie stopy w zgięciu grzbietowym).

Zginacze palców i palucha (flexores digitorum longi et haltucis longus). Długi zginacz palców

i palucha przyczepiony jest do paliczków paznokciowych, które zgina. W przypadku niewydolności

odwodziciela palucha lub utrwalonego przywiedzenia pa
lucha (hallux valgus) ścięgno zginacza długiego przemie
szcza się bocznie i, działając po cięciwie, zaczyna przywo
dzić paluch. Mięśnie te współdziałają ściśle z krótkimi zgi

nacza mi palców, które znajdując się po stronie podeszwo-

wej, powodują zwieranie łuków, zwłaszcza łuku podłużne
go. Współdziałają one w silnym przyparciu palców stopy
do podłoża. W ten sposób powstają warunki ustalające
dolne przyczepy mięśni długich, co umożliwia im oddziały
wanie na sklepienie stopy oraz częściowe odciążenie głów
kości śródstopia.

Z mięśni krótkich ze względu na możliwość wybiór

czego ćwiczenia ich należy wymienić mięsień przywodzi
cie! palucha (m. adductor hallucis) z obiema głowami:

Ryc. 76. Mięsień przewodziciel palucha poprzeczną, przyczepiającą się na torebkach stawów

176

śródstopno-palcowych palców trzeciego - piątego, oraz
skośną, znajdującą swoje przyczepy na kości sześciennej,
klinowatej trzeciej, na podstawach drugiej i trzeciej kości

śródstopia i kończące się na trzeszce bocznej podstawy

pierwszego paliczka palucha.

Mięsień odwodziciel palucha (m. abductor hal-

lucis) przyczepiony jest na guzie piętowym i trzeszczce

przyśrodkowej oraz podstawie pierwszego paliczka palu
cha. Oba te mięśnie ze względu na nieznaczny ruch boczny
palucha w stawie śródstopno-palcowym pełnią rolę po
mocniczą w akcie jego zginania. Dzięki odwodzicielowi i

zginaczom palucha - stabilizującym przyczep przyśrodko-
wy przywodziciela palucha - odwodziciel może wytwo

rzyć obwodowy łuk poprzeczny stopy.

Reasumując: g ł ó w n y m i mięśniami odpowiedzialnymi za wysklepienie

łuku podłużnego są: z mięśni długich - mięsień piszczelowy tylny, strzałko
wy długi, piszczelowy przedni; z mięśni krótkich - wszystkie mięśnie po-
deszwowej strony stopy. Łuk poprzeczny utrzymują: mięsień strzałkowy
długi, piszczelowy tylny oraz mięsień przywodziciel palucha, zwłaszcza
jego g ł o w a poprzeczna.

Naieży jednak pamiętać, że patologia stopy nie występuje w wyniku niewydol

ności pojedynczego, izolowanego mięśnia, lecz na skutek pojawiania się różnorod
nych napięć zespołów i grup mięśniowych, uzależnionych od siebie w najrozmaitszy

sposób. Dlatego też każdy przypadek wymaga indywidualnej analizy i potraktowania.

W czasie chodu naprzemienne działanie wszystkich mięśni jest czynnością

automatyczną. Zapewnia to ich większą wytrzymałość. Na wszechstronność zaanga
żowania mięśni ma jednak w naszych warunkach zasadniczy w p ł y w różnorodny
charakter podłoża, po którym chodzimy, oraz konstrukcja obuwia i materiał, z jakiego

je wykonano. Utrzymanie pozycji stojącej wymaga natomiast stałego napięcia pe

wnych grup mięśniowych, na skutek czego szybciej ulegają one zmęczeniu, dopro
wadzając w określonych warunkach do następczego przeciążenia układu więzadło-
wo-torebkowego, a wreszcie kostnego.

M E T O D Y BADANIA STOPY

W ocenianiu stopy posługujemy się zarówno metodą subiektywną, jak i obiektywną.
W warunkach pracy nauczyciela wf najbardziej dostępne wydaje się być b a d a n i e

o r t o p e d y c z n e stopy, zaliczane do metod subiektywnych. Polega ono na usystema

tyzowanych oględzinach poprzedzonych wywiadem. W w y w i a d z i e uzyskuje się

informację dotyczące:

- wieku,
- przebytych chorób (kiedy).

177 1 2 - Korekcja w a d p o s t a w y

- subiektywnej oceny wydolności stopy, np. czy występuje zmęczenie ewen

tualnie bolesność (jak zlokalizowane) po długotrwałym marszu, staniu,

- trybu życia, ze szczególnym uwzględnieniem czasu pracy w pozycji stojącej,

np. w szkołach zawodowych praca w warsztatach,

- uprawianych sportów (jakich, od jak dawna, ile),
- rodzaju noszonego obuwia, sposobu zniekształcania obuwia (zakładki tylnej

i napiętka, zdzierania obcasa i podeszwy), co sprawdzamy na aktualnie noszonym
przez dziecko obuwiu,

- początku wystąpienia wady, kolejności pojawiania się objawów, dotychcza

sowego leczenia, metod, ich skuteczności.

O g l ę d z i n dokonuje się w warunkach odciążenia, obciążenia ciężarem włas

nym, obciążenia dodatkowego.

W o d c i ą ż e n i u , gdy dziecko siedzi, obserwuje się wysokość sklepienia stopy,

kształt łuków, oś stopy i palucha, zakres ruchów w stawach, umiejscowienie odcis
ków, jeżeli występują, bolesność uciskową.

W o b c i ą ż e n i u ciężarem własnym dziecko stoi w rozkroku na szerokość dłoni,

stopy ustawione równolegle, jednakowo obciążone, kolana proste, tułów s w o b o d

nie. Od przodu obserwuje się: oś kończyny, stopy i palucha, sklepienie stopy, kształt

łuków (w porównaniu z poprzednią obserwacją w warunkach odciążenia i w maksy
malnym wspięciu na palce), ukształtowanie śródstopia (okolica głowy kości skoko
wej i łódkowatej), wielkość i kształt brzuśćców mięśniowych. Od tyłu obserwuje się:
oś kończyny i kości piętowej, jej zachowanie się w wysokim wspięciu na palce,

wielkość i kształt brzuśćców mięśniowych. W prawidłowych warunkach we wspięciu
pięta przemieszcza się ku środkowi i ustawia szpotawo.

W obciążeniu dodatkowym dziecko stoi na nodze poddanej obserwacji, druga

kończyna ugięta jest w stawach biodrowym i kolanowym. W celu uzyskania lepszej
równowagi może ono lekko przytrzymywać się ściany palcami ręki przeciwnej do
badanej nogi, w celu zmniejszenia możliwej supinacji stopy w związku z przeniesie
niem środka ciężkości ciała. Obserwacje przeprowadzamy jak wyżej, zwracając uwa
gę na różnicę zachowania się stopy pod wpływem obciążenia dodatkowego. W pra
widłowych warunkach w czasie obciążenia stopy łuk podłużny przyśrodkowy obniża
się (na wysokości kości łódkowatej, o ok. 15 mm), stopa wydłuża się.

^ O c e n a s p r a w n o ś c i k i n e t y c z n y c h d o t y c z y p r z e d e w s z y s t k i m c h o d u .

Prawidłowy chód jest elastyczny, rytmiczny, izotoniczny, izochroniczny i izometry-
czny.

Każdy człowiek ma swój charakterystyczny dla siebie sposób chodzenia, po

którym często nawet z daleka można go poznać. W zależności od wad lub schorzeń
kształtują się pewne patologiczne typy chodu, które są jedną z cech rozpoznawczych
schorzenia.

Dokładna analiza chodu jest podstawą właściwego wyboru metod

korekcji.

Przedrostek „izo" oznacza: taki sam. Izotoniczny to dokonywany jednakowym napięciem mięśni

obu kończyn, izochroniczny - oznacza, że wszystkie fazy chodu przebiegają dla obu kończyn w jednako

wym czasie, izometryczny - oznacza, że obie kończyny pokonują jednakowe odległości w jednakowych

fazach ruchu.

Patrz Ortopedia i rehabilitacja, op. cit., s. 37-45.

178

Niezbędnym uzupełnieniem badania w przypadku występowania zniekształce

nia jest ocena stopnia zmian patologicznych. Powrót stopy do stanu prawidłowego
w warunkach odciążenia świadczy o niewydolności mięśniowo-więzadłowej, a więc
o stadium funkcjonalnym zaawansowania zmian. Niemożność nadania stopie pra
widłowego kształtu nawet silnym uciskiem ręki (redresja) świadczy o istnieniu stru
kturalnych zmian wstecznych w elementach biernych. W przypadku wad poddają
cych się redresji należy pamiętać w czasie próby o możliwości skompensowania znie
kształcenia w stawach sąsiednich. Szczególnie często obserwuje się to zjawiskc

u dzieci z wiotkim aparatem więzadłowo-torebkowym.

Z metod obiektywnych najbardziej rozpowszechniona jest p l a n t o -

k o n t u r o g r a f i a . Ze względu na dostępność, prostotę wykonania, małą czaso- i pra
cochłonność, zarówno przy przeprowadzaniu badania, jak i opracowywaniu materia
łów, metoda ta jest warta stosowania w pracy nauczyciela wf.

Odbitki uzyskuje się przez postawienie na papierze stopy zwilżonej odpowied

nim roztworem, np. wodnym gencjany, lub pomazanej farbą drukarską, plakatową czy

tuszem. Część podporowa stopy, która bezpośrednio styka się z podłożem, daje na

papierze odbitkę zabarwioną. Jedną odbitkę wykonuje się w warunkach odciążenia

(np. siedząc), drugą - w warunkach obciążenia ciężarem własnym, trzecią - z obcią

żeniem dodatkowym, równym np. 1 / 3 - 1 / 2 ciężaru ciała badanego lub określonym
wysiłkiem dynamicznym mięśni wysklepiających stopę, np. wspięciami na palce lub
treningiem sportowym.

Odbitki uzupełnia obrys konturu stopy. Metod opracowania plantokonturogra-

mów jest kilka (planimetryczna, Clarka, Bałakirewa, Wejsfloga i in.).

Metoda planimetryczna polega na porównaniu wielkości powierzchni części

zabarwionej i nie zabarwionej, znanych z pomiarów planimetrem (krzywomierzem).

Po ukształtowaniu odbitek i stosunku powierzchni zabarwionej do nie zabarwionej

można sądzić o budowie i wysklepieniu stopy. Jest to tzw. wskaźnik wysklepienia
stopy.

Niezwykle prostą metodą jest zapropo

nowany przez Clarka pomiar kąta wysklepienia

stopy. Na odbitce kreśli się prostą - styczną do
przyśrodkowej krawędzi stopy (AB) - i uzy
skuje punkt B w zetknięciu tej krawędzi ze sty
czną. W punkcie B ustawia się linijkę BC i po
suwa po powierzchni zabarwionej, w kierunku
śródstopia, aż do momentu zetknięcia się z gra

nicą pola zabarwionego i nie zabarwionego. W

tym miejscu rysuje się prostą ( B C ) , która ze
styczną do krawędzi przyśrodkowej (AB) daje
określony kąt charakteryzujący wysklepienie
stopy. Kąt ten w stopie prawidłowo wysklepio-

nej wynosi ok. 45-50°. Nie rejestruje on różnic
rozwojowych, uwydatnia jednak zmiany w
wysklepieniu stopy zachodzące pod wpływem Ryc. 78. Kąt wysklepienia stopy Clarka

179

IM.

f I M

! ! s wysiłku fizycznego, w zależności od obciąże

nia ciężarem ciała

oraz spłaszczenia sklepienia

stopy.

Metodą bardziej pracochłonną, która jed

nak znacznie precyzyjniej określa charakter

zniekształcenia, jest metoda Wejsfloga

, wy

korzystana również w badaniach dzieci klas
młodszych.

Elementy oceny plantokonturo-

gramu przedstawia załączona tablica 6.

Należy jednak podkreślić, że nie zawsze

kształt stopy uwidoczniony na odbitce świad
czy o jej wydolności. Na przykład u ciężarow
c ó w

odbitka stopy nie obciążonej ma w nie

których przypadkach cechy stopy płaskiej. Po
obciążeniu jednak stopa wysklepia się, co
świadczy o jej sprawności. Posługując się
plantografią, można również stosować Porów
nywanie z wzorcami odbitek według Wejsfloga
i Bunaka. Odbitki 1 -4:oznaczają zmniejszający

się stopień wydrążenia stopy (4 może być już
traktowana jako prawidłowa), 5 - 6 : stopę pra
widłową, o różnym stopniu wysklepienia, 7-
- 1 0 : stopę płaską, o zwiększającym się stopniu
spłaszczenia.

Zwinnych metod rejestrujących w sposób

obiektywny kształt stopy i wysklepienia można
wymienić odlewy gipsowe, pomiary dokony
wane przyrządem Matthiasa, Fridlanda i in.

Charakterystykę układu kostnego stopy

uzyskuje się najdokładniej za pomocą rentge-

nografii. Stan i zmiany w zakresie układu mięśniowego rejestruje się za pomocą

elektromiografii, chronaksjometrii i tonometrii. Badania tensometryczne pozwalają

ustalić rozłożenie sił nacisku na poszczególne części stopy i wykrywać wczesne
bezobjawowe stadium nieprawidłowego obciążenia.

Ryc. 79. Typy odbittk stepy według: a -
Bunaka (według: N. Wolański: Metody

kontroli rozwoju fizycznego, op. cit.), b -
Wejsfloga (według: Higiena szkolna. Poc

red. M. Kacprzaka. Warszawa 1958, PZWL)

A. Ziemilska: Wpływ ćwiczeń tizycznycn na Dudowę stopy. „Wychowanie Fizyczne i Sport" 1959 nr 1.

G. Wejsflog: Plantokonturografia. „Polski Tygodnik Lekarski" 1955 nr 52; G. Wejsflog: Charakte

rystyka liczbowa plantogramu stopy dziecięcej. „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska" 1963 nr 3.

M. Rudolf-Skokowska, H. Gierowska, D. Sarnecka: Analiza występowania płaskostopia u dzieci

klas młodszych. „Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna" 1964 nr 3.

R. Kurniewicz-Witczakowa, W. Furman: Próba analizy metod stosowanych w czynnościowych

badaniach stopy ludzi zdrowych. „Kultura Fizyczna" 1959 nr 3.

H. Szukiewicz, J. Zieliński, W. Sienkiewicz: Badania nad rozłożeniem sił nacisku na stopę metodą

tensometryczną. „Wychowanie Fizyczne i Sport" 1966 nr 1.

180

R O D Z A J E ZNIEKSZTAŁCEŃ K O Ń C Z Y N D O L N Y C H ,

ICH C H A R A K T E R Y S T Y K A

Wady stóp różnią się pod względem okresu występowania, charakteru zmian znie

kształcających, etiologii, stopnia zaawansowania zmian itd. Do często spotykanych
należą: stopa koślawa, płaska, końska, szpotawa, końsko-szpotawa, piętowa, wydrą
żona. Chorobą naszego wieku można jednak nazwać płaskostopie statyczne. Ze
względu na częstość występowania tej wady u dzieci i młodzieży szkolnej zostanie
ona omówiona najobszerniej.

stopa końska stopa piętowa stopa szpotawa stopa płasko - koślawa stopa wydrążona

Ryc. 80. Zniekształcenia stopy

Stopa płaska statyczna (pes planus)

Specyficzna rola stopy to przenoszenie zsumowanego ciężaru ciała, różnych jego
ruchów i postaw na podłoże i odwrotnie: udział w dostosowaniu się ciała do zmien
nych warunków podłoża. Zrozumiałe jest więc, dlaczego stopa, zaangażowana we
wszystkich prawie czynnościach życia, podlega szczególnie ich wpływom. P r z e
ciążenie s t o p y s p o t ę g o w a n e n i e w y d o l n o ś c i ą jej u k ł a d u m i ę ś n i o w o - w i ę -

z a d ł o w e g o d o p r o w a d z a d o z n i e k s z t a ł c e ń , z a b u r z e n i a f u n k c j i , b o l e s n o ś c i .

Obserwuje się na przykład stopę statyczną w zawodach wymagających stania (zece-
rzy, śiusarze, tokarze, p r a c z k i ekspedienci, fryzjerzy, prządki), przenoszenia ciężarów

(tragarze, listonosze, posłańcy).

Przebieg zmian patologicznych przedstawia się następująco: przeciążenie stopy

i jednoczesne osłabienie mięśni odpowiedzialnych za jej wysklepienie powoduje
przerzucenie funkcji wysklepienia na układ więzadłowo-torebkowy i doprowadza do
obniżenia odpowiednich łuków.

STOPA PŁASKA PODŁUŻNIE

Największe zmiany zachodzą v\/ stawach najbardziej ruchomych: piętowo-skokowym
i skokowo-łódkowym. Kość piętowa ustawia się koślawo, głowa kości skokowej
(podtrzymywana niewystarczająco przez więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe)

zsuwa się w dół do środka i ku przodowi, pociągając za sobą kość łódkowatą, co

przyczynia się do odwiedzenia przodostopia. Wynikiem tych zmian jest spłaszczenie

łuku dynamicznego w miejscach największego obciążenia. W miarę zużywania się
stawów przeciążonych niewłaściwym rozkładem sił statycznych pojawiają się zmiany

181

zniekształcające - pod postacią: kondensacji kostnej, tkanki gąbczastej, wyrośli brze-
źnych i zwężeń szczelin stawowych połączonych z bolesnością. Zaawansowane

i utrwalone zmiany w strukturze kości i ich kształcie, zblokowanie stawów mogą już

z czasem nie dawać objawów bólowych. Jednocześnie ze zmianami o charakterze

morfologicznym powstaje nawyk nieprawidłowego ustawienia stopy.

Ze w z g l ę d u na l o k a l i z a c j ę spłaszczenia rozróżniamy:

- stopę płaską podłużnie z koślawością kości piętowej lub bez koślawości,
- stopę płaską poprzecznie z paluchem koślawym lub nie,
- stopę płasko-koślawą ze zniesieniem obu łuków.

Z e w z g l ę d u n a s t o p i e ń z a a w a n s o w a n i a p r o c e s u p a t o l o g i c z n e g o mo

żna wyróżnić następujące okresy rozwoju stopy płaskiej podłużnie:

STOPA PŁASKA NIEWYDOLNA (niewydolność mięśniowa)

Jest ona najlżejszą formą płaskostopia. W odciążeniu (np. leżąc lub siedząc z założoną

na kolanie nogą badaną) łuki stopy ukształtowane są prawidłowo. W obciążeniu

ciężarem własnym, a zwłaszcza dodatkowym, ulegają one spłaszczeniu. Koślawość
kości piętowej najczęściej nie występuje; jeżeli jednak jest, to przy wysokim wspięciu
na palce znika.

Bolesność występuje po długotrwałym staniu, w marszach itp. i lo

kalizuje się w mięśniach szczególnie przeciążonych, a zwłaszcza w obrębie przyśrod
kowej strony sklepienia podłużnego, wzdłuż rozcięgna podeszwowego, wzdłuż
ścięgna mięśnia piszczelowego tylnego.

STOPA PŁASKA WIOTKA

(niewydolność więzadłowa)

Charakteryzuje się tym, że w odciążeniu łuki jej

są już nieco spłaszczone; potęguje się to w
warunkach wzrastającego obciążenia. Wystę

puje też koślawość kości piętowej. Jeżeli
stwierdzało się ją już w poprzednim okresie, to
nie znika ona przy wysokim wspięciu na palce.

Po przyśrodkowej stronie stopy uwidacznia się
uwypuklenie utworzone przez przemieszczoną

głowę kości skokowej i kość łódkowatą.

Przy prawidłowo ukształtowanej i silnie umięś

nionej stopie i podudziu maksymalne wspięcie na palce

powoduje ustawienie szpotawe pięty. W przypadku pła

skostopia przy nieznacznym koślawym ustawieniu pięty

szpotawości tej jakby wystarcza, by zniwelować kośla

wość i ustawić kość piętową zgodnie z osią podudzia.

piszczel

kość piętowa

kość skokowa

Ryc. 81. Prawidłowe i koślawe ustawienie

kości, patrząc z tyłu

182

Zewnętrzny kontur łuku statycznego ulega załamaniu na skutek odwiedzenia przodo-
stopia. Bolesność lokalizuje się w stawie skokowo-łódkowatym i w rozcięgnie po-
deszwowym (u przyczepu do guza piętowego). Jest ona spowodowana zwyrodnie
niem chrząstki i torebki stawowej oraz pojawieniem się wyrośli kostnych.

STOPA PŁASKA PRZYKURCZONA

Może ona towarzyszyć poprzedniej postaci stopy płasko-koślawej statycznej lub też

stanowi odrębną jednostkę chorobową. Przyczyną są zmiany zniekształcające lub

przewlekłe zapalenie stawów stepu. Przykurcz dotyczy mięśni strzałkowych i jest
wyrazem ich ochronnego napięcia przed podrażnieniem bólowym występującym
podczas ruchów stepu. Podudzie kończyny chorej jest szczuplejsze, widać koślawość

stepu, odwiedzenie i nawrócenie przodostopia. Występuje bolesność mięśni strzałko
wych, ich ścięgien oraz okolicy zatoki stepu, nasilająca się przy próbie biernego

odwrócenia pięty i przodostopia.

STOPA PŁASKA ZESZTYWNIAŁA (niewydolność na podłożu zmian strukturalnych)

Jest ona wynikiem zmian strukturalnych, zniekształcających w obrębie stawów

i kości. Utrwalona - może być nawet niebolesna, mimo dużych odkształceń. Dość
wydolna statycznie, nie ma ona jednak zdolności dostosowywania się do zmian
podłoża, pozycji itp. Znaczne przeciążenie może powodować stany zapalne i przy
kurcz mięśni strzałkowych, długich prostowników palców czwartego i piątego oraz
bóle.

Podział i charakterystyka wyżej wymienionych postaci czy okresów są z konie

czności nieco schematyczne, każdy przypadek bowiem ma swoje cechy indywidual

ne. Dlatego też, jak każdy podział i ten należy traktować elastycznie.

Stopa płaska poprzecznie

Stopa płaska poprzecznie towarzyszy najczęściej niedomodze mięśniowej lub wię-

zadłowej stopy. Polega na obniżeniu główek drugiej i trzeciej kości śródstopia

i spłaszczeniu łuku poprzecznego przedniego i występowaniu często znacznej boles-
ności. U dzieci w większości przypadków przebiega bezboleśnie. Pod wyżej wymie
nionymi główkami wytwarza się gruby i drążący w głąb odcisk (modzel).

Ze stopą poprzecznie płaską, zwłaszcza w przypadku szpotawego ustawienia

pierwszej kości śródstopia, występuje p a l u c h k o ś l a w y (hallux valgus) - zniekształ

cenie polegające na odchyleniu na zewnątrz palucha, który podkłada się lub nakłada

na palec drugi, a w przypadku koślawego ustawienia palców ustawia się do nich
równolegle. W tej sytuacji odsłania się i wystaje przyśrodkowo znaczna część głowy
pierwszej kości śródstopia, nazywana przez laików naroślą kostną. Paluch koślawy

towarzyszy też często spłaszczeniu łuku podłużnego na skutek pozornego wydłużenia

183

pierwszego promienia (pierwszej kości śródstopia
i paliczków palucha), powodującego nadmierny
ucisk od przodu palucha i pociąganie po cięciwie
przez skrócony prostownik palucha długi. Naj

częstszymi przyczynami schorzenia są: predys

pozycje rodzinne, obuwie (wysoki obcas, nosek
wąski, spiczasty), urazy, dna, zapalenie stawu
pierwszego palca i kaletki maziowej. Paluch koś
lawy kwalifikuje się do leczenia ortopedycznego.

Leczenie kinezyterapeutyczne jest ograniczone.

Ryc. 82. Redresja palucha koślawego Można stosować ćwiczenia w redresji biernej,

według G. Hohmanna, L. Jegel-Stumpf (13).

Charakterystykę zmian zachodzących w stopie płaskiej na podstawie oceny

plantokonturogramów przedstawia tab. 6 (s. 188).

We wszystkich wadach statycznych należy zwracać uwagę na przebieg zmian,

pamiętając, że osłabione mięśnie jakby przerzucają cały ciężar ciała na aparat więzad-

łowy, który nie mogąc podołać temu wysiłkowi, rozciąga się. W końcu przeciążeniu
zaczyna ulegać układ kostno-stawowy, co w konsekwencji prowadzi do reakcji
zapalnych i zniekształceń. Zmiany tego typu są już nieodwracalne. Dlatego też ważne

jest uzyskanie takiej wydolności układu mięśniowego stopy, żeby mógł on w pełni

zapewnić fizjologiczną budowę łuków, nawet przy zwiększonych wymaganiach -
zarówno statycznych, jak i dynamicznych.

Postępowanie korekcyjne i lecznicze

Sprowadza się ono do:

- profilaktyki - w przypadku predyspozycji do scharakteryzowanych wyżej wad

(profilaktyka ta uwzględnia: tryb życia, ćwiczenia, obuwie, inne wskazania i przeciw

wskazania);

- terapii - w przypadkach wad zaawansowanych, uwzględniającej wszystkie

powyższe elementy oraz zaopatrzenie ortopedyczne.

Postępowanie zależne jest od rodzaju i etiologii wady, wieku, płci, trybu życia

oraz stopnia zaawansowania. Dobór właściwego obuwia ma zasadnicze znaczenie
zarówno w przypadku stopy normalnej, jak i cechującej się jakimiś odchyleniami od
stanu prawidłowego.

Szczegółowe informacje dotyczące obuwia zawarte są w: A. Dziak: Anatomia stopy. Warszawa

1973, PWSZ.

184

OBUWIE DLA STOP PRAWIDŁOWO UKSZTAŁTOWANYCH

We wczesnym wieku dziecięcym stopa jest bardzo ruchliwa, zwłaszcza palce. W miarę

postępującej przewagi funkcji statycznej nad dynamiczną sytuacja ta ulega zmianie.

Wykonywanie stałych ruchów stopą i palcami jest treningiem dla mięśni stopy i przy
gotowuje ją do późniejszych wysiłków statycznych. Dlatego też wszelkie krępowanie
stóp dziecka ciasnymi śpioszkami czy obuwiem ogranicza naturalny rozwój stopy,
działając szkodliwie. Przy odpowiedniej ciepłocie pomieszczenia najzdrowiej jest, by
małe dziecko miało nóżki obnażone i bawiło się nimi do woli. W początkowym okresie
chodzenia w domu należy dziecku wkładać miękkie, lekkie, elastyczne butki, na
spacer zaś - obuwie nieco mocniejsze, zabezpieczające przed chłodem, wilgocią
i urazami, lecz by zapewniło prawidłowe funkcjonowanie stóp; oba rodzaje trzewi
ków posiadać powinny cholewkę sięgającą powyżej kostki.

Prawidłowe obuwie powinno odpowia

dać następującym wymogom:

1. T y ł o s t o p i e , na którym głównie spo

czywa ciężar ciała, powinno być m o c n o ujęte
przez twardy, zamknięty i nie deformujący się
zapiętek obejmujący ściśle piętę.

2. Cienka, e l a s t y c z n a p o d e s z w a o d

powiadać musi prawidłowemu kształtowi sto
py (wąski odcinek tylny podbicia w stosunku
do szerokiej części obejmującej przodostopie i
palce, krawędź przyśrodkowa wypukła i roz

szerzająca się). Podeszwa musi być giętka we
wszystkich kierunkach, by stopa mogła się do
wolnie zginać. Jest to ważne ze względu na

niejednakowy przebieg linii stawów śród-

stopno-palcowych u różnych ludzi. Elasty
czność podeszwy umożliwia mięśniom stopy

udział w chodzie, dobre przekolebanie i odbicie.

3. Długość buta powinna uwzględniać

tzw. n a d d a t e k f u n k c j o n a l n y i na modę, w
czasie chodu bowiem stopa skraca się i w y d ł u
ża. Jeżeli palce nie mają wolnej przestrzeni,
zginają się, ulegając przykurczowi, w następ
stwie czego powstają zniekształcenia, które

upośledzają funkcję.

4. O b c a s powinien być dość szeroki, o

wysokości 2 - 4 cm, by zapewnić odpowiednio
s t a b i l n ą płaszczyznę p o d p a r c i a . Obcas
tzw. szpilkowy, tak długo modny, nie spełniał
tego warunku. Wyższy obcas powoduje prze-

R y c 8 4 W p t y w o b c a s a n a u s t a w i e n i e

niesienie obciążenia na przodostopie, morfolo- stopy

Ryc. 83. Prawidłowa długość buta

'Ł=3Ca

185

gicznie do tego nie przystosowane, co w kon
sekwencji prowadzi do jego spłaszczenia. Stałe
chodzenie na wysokim obcasie doprowadza

do przykurczu ścięgna Achillesa, rzutując na ca
łość postawy (ugięcie w stawach kolanowych,

biodrowych, zwiększenie przodopochylenia
miednicy, hiperlordoza).

5. P o d p a r c i e pięty, zwłaszcza w obu

wiu z wyższym obcasem, jest istotne. Obuwie,
w którym stopa zsuwa się po pochyłości, aż do
oparcia palców o nosek, powoduje ich ucisk,

„zbicie", podkurczenie, doprowadzające do
poważnych zniekształceń stóp. Pięta powinna

też mieć dla siebie wgłębienie, przechodzące w
wygórowanie od strony wewnętrznej. Pozwala
to na pełniejsze jej podparcie, zapewnia lepsze

rozłożenie sił nacisku.

6. O b s z e r n o ś ć w i e r z c h u obuwia

sprawdza się próbą zmarszczenia go w najszer
szym miejscu. Brak jakichkolwiek zmarszczeń
świadczy o zbytniej ciasnocie, która powoduje
długotrwały ucisk upośledzający ukrwienie.

7. Konieczność z m i a n y o b u w i a związana jest nie tylko z porą roku i pogodą,

lecz również z warunkami pracy i odpoczynku. Każdy typ obuwia stwarza nieco inne
możliwości lokalnych obciążeń i ruchomości, co rzutuje z kolei na charakter pracy
mięśniowej. Długotrwałe stanie, towarzyszące na przykład wielu czynnościom gos
podarstwa domowego, wymaga mocnego zapiętka, który silnie trzyma piętę i zabez
piecza przed jej koślawieniem w naturalnym odruchu rozluźniania zmęczonych mięś

ni. W tych warunkach miękkie „domowe" pantofle nie tylko nie pomagają, lecz
przeciwnie: potęgują zmęczenie. Obuwiem zapewniającym czynny wypoczynek są

sandały typu Schola, które w ostatnich latach bardzo się rozpowszechniły. Drewniana
podeszwa wymodelowana jest pod piętą (wgłębienie dia pięty) i pod stawami
śródstopno-placowymi w postaci wygórowania: pozwala to na zginanie palców

utrzymujących sandał. Przy przemieszczaniu się palce odruchowo obchwytują wygó
rowanie, żeby nie dopuścić do zsunięcia się sandału.

Zmienianie obuwia jest także czynnikem umożliwiającym spełnienie jeszcze

jednego warunku prawidłowego rozwoju i stanu stopy - mamy tu na myśli różnorod

ność bodźców. Chodzenie prawie wyłącznie po równej nawierzchni (chodnik, jezd
nia, podłoga) ogranicza różnorodność podłoża w porównaniu na przykład z urozmai

coną rzeźbą środowiska naturalnego (las, łąka, góry itp.), na skutek czego następuje
jakby zawężenie programu działania mięśni stopy, przeciążenie jednych grup i bez
czynność innych. Pobudzanie układu nerwowego stopy różnorodnymi bodźcami
z podłoża pozwala utrzymać ją we właściwym napięciu roboczym i dobrym stanie
czynnościowym.

Ryc. 85. Podparcie pięty w obuwiu z wyż

szym obcasem

Ryc. 86. Sandały drewniane typu Schola

186

Duży w p ł y w na obuwie mają moda i odrębności kulturowe. Wydawać by się

mogło, że w czasach racjonalnego podejścia do zagadnień zdrowia podstawowym
kryterium doboru obuwia jest zapewnienie stopom prawidłowego rozwoju i stanu

w zakresie budowy i funkcji. Zgoła innych doświadczeń dostarczył nam okres mody
charakteryzującej się w dziale obuwia wąskim i długim szpicem noska i wysoką
szpilką obcasa, który pozostawił po sobie spuściznę w postaci licznych deformacji
stóp dziewcząt i kobiet. Także moda obuwia na tzw. platformach, ze względu na ich
ciężar, sztywność i wysokość podeszwy, nie sprzyjała prawidłowemu funkcjonowa

niu stopy. Magicznego wpływu mody, szczególnie groźnego na skutek oddziaływa
nia środków masowego przekazu, nie należy więc lekceważyć. Przeciwstawiać się
można jego negatywnym skutkom tylko przez zmienianie obuwia, kompensujące
nieprawidłowe warunki.

OBUWIE S P E C J A L N E

Obuwie specjalne stosuje się w celu zapobiegania powstawaniu wad u dzieci predys
ponowanych do tego z różnych względów oraz u młodzieży i dorosłych w przypadku
zaistnienia warunków sprzyjających przeciążeniu (zawody wymagające długotrwa

łego stania, prac|j stojąca przy warsztatach uczniów szkół zawodowych). U dzieci

najczęściej stosuje się obuwie z tzw. o b c a s e m T h o m a s a , s u p i n u j ą c y m t y ł o s t o -
pie w s t o p i e p ł a s k o - k o ś l a w e j , oraz obuwie z odwrotnym obcasem Thomasa, pro-
nującym tyłostopie w przypadkch niedużej szpotawości. Zapiętek w tych przypad
kach musi być szczególnie mocny i dopaso
wany, by nie dopuścić do zniekształcenia na

skutek zwiększonego nacisku na ściankę buta.
Tego warunku na przykład nie spełnia je
szcze obuwie profilaktyczne tzw. węgierskie,
sznurowane powyżej kostki, z otwartą piętą,
znajdujące się w naszym handlu uspołecznio

nym.

O b u w i e red resyjne stosuje się w takich

wadach, jak stopa końska, stopa wydrążona,
stopa piętowa, nie wymagających jeszcze le
czenia operacyjnego oraz jako jeden z dodat
kowych elementów tego leczenia. Istotą o d
działywania tego obuwia jest bierne kształto
wanie stóp.

WKŁADKI O R T O P E D Y C Z N E

Ryc. 87. Obuwie z obcasem Thomasa

Wkładki ortopedyczne powinny być zlecone
wyłącznie przez lekarza. Stosowanie wkładek

na własną rękę przynosi więcej szkody niż po

żytku. Wkładki ortopedyczne stosuje się

Ryc. 88. Wkładka podpórcza metalowa

Whitmana (a) i wkładka korytkowa z two
rzywa sztucznego (b)

187

Tabela 6

Charakterystyka różnych zniekształceń stopy na podstawie oceny plantokonturogramu

Zewnętrzna

linia

obrysu

Wewnętrzna

linia

obrysu

Linia

Bałakirewa

Zewnętrz

na zatoka

stepu

Wewnętrz

na zatoka

stepu

Kąt odwie

dzenia

palucha

Kąt

tylny

stopy (u

dzieci)

Odstę

py śród-

stopno-

-palco-

Odstę

py mię

dzy pal

cowe

(mię

dzy o-

pusz-

kowe)

Stopa
prawidłowa

Równoległa

do stycznej ze
wnętrznej kra
wędzi odbitki
lub lekko łuko
wato odchylo
na ku stronie
bocznej

Równoległa do

stycznej we
wnętrznej kra
wędzi odbitki
lub lekko łuko
wato odchylo
na ku stronie
bocznej

Przebiega mię

dzy czwartą a
piątą główką
kości śródsto
pia

Zaznaczono
o wysokoś
ci do 0,7 cm

Głęboka, w
swym naj
szerszym
miejscu

=2/3 sze

rokości ste
pu

Średnia

wartość—9°

15-17°

Wyraźnie
widoczne

na wyso
kości 1
palca=0,7
cm

Widocz

Stopa płaska
podłużnie

0 przebiegu
prostym lub

znacznie wy
chylona ku
stronie bocznej

0 przebiegu
prostym lub ł u
kowato wychy
lona ku stronie
przyśrodkowej

Prawidłowa

Spłycona
lub brak

Spłycona
do:
1/2 l°
1/3 M°
0 lll°
wartości
ujemne IV°

prawidłowe

Stopa płaska .
poprzecznie

0 przebiegu
prostym lub

znacznie wy
chylona ku
stronie bocznej

0 przebiegu
prostym lub łu
kowato wychy
lona ku stronie
przyśrodkowej

Prawidłowa

Zaznaczona Prawidłowa

lub zna
cznie spły
cona

Zwiększony

(przywie-

dzenie V
palca
zwiększone
również)

Zwiększony

Zmniejszone

Stopa koślawa

Równoległa do

stycznej

Lekko wychy
lona ku stronie
przyśrodkowej

Nieznacznie

przesunięta ku
główce IV kości
śródstopia

Nieznacznie

pogłębiona

Prawidłowa

lub lekko
powiększo
na

Prawidłowe

Stopa koślawo
wydrążona

Wychylona lub
kątowo lekko
załamana ku
stronie przy
środkowej

Lekko wychy

lona ku stronie
przyśrodkowej

Przebieg pra

widłowy lub
lekko przesu
nięta do IV koś
ci śródstopia

Pogłębiona Znacznie

pogłębiona
aż do zni
knięcia pas
ma stepu

Prawidłowe

Zmniejszone

Stopa wydrążona

Załamana łuko
wato lub kąto
wo ku stronie

przyśrodkowej

Wyraźnie wy
chylona ku
stronie przy
środkowej

Lekko przesu

nięta w kierun
ku IV kości
śródstopia

Znacznie
pogłębiona

Znacznie
powięk
szona aż do
zniknięcia
pasma ste
pu

Prawidłowy Prawidłowy

zwiększony

Zmniejszone

Stopa szpotawa

Brak odbicia

śródstopia i
przodostopia

Łukowato wy

raźnie załama
na ku stronie
bocznej

Odchylona w
kierunku V koś

ci śródstopia

Zmniejszona

lub brak

Prawidłowa
lub zwięk

szona

Często

zmniejszo

ny lub uje
mny

Często

zwiększony

Zmniejszone

Stopa końska

brak odbitki tyło- i śródstopia

Z bardziej szczegółową analizą plantokonturogramu można się zapoznać w: G. Wejsflog: Plantokonturografia. „Polski Tygodnik Lekarski" 1955, t. X, nr

52, s. 1670-1677; G. Wejsflog: Charakterystyka liczbowa plantogramu stopy dziecięcej. „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska" 1963, t. XXVIII, nr 3,

s. 301-307; A. Dziak: Anatomia stopy. Warszawa 1973, PWSZ, s. 108-114.

Cyferki oznaczają odnośniki ryciny.

w pierwszym rzędzie w leczeniu płaskostopia w okresie niewydolności mięśniowo-

-więzadłowej. Oddziaływanie ich jest wyłącznie objawowe: zapewniając stopie

właściwą konfigurację, przeciwdziałają dalszemu pogarszaniu się deformacji, zwła
szcza w układzie kostnym (prawo Delpecha i Wolffa).

Znaczna część tradycyjnych w k ł a d e k p o d p ó r c z y c h , przez bierne unoszenie

sklepienia stopy, uciska i rozciąga mięśnie wraz z naczyniami oraz więzadła, napinając
łuk podłużny, pozbawiając je w ten sposób możliwości pracy, w czasie której mogłyby
się wzmocnić, powoduje ich niedokrwienie i w efekcie jeszcze większe osłabienie.

Dlatego też niezbędnym warunkiem przy zleceniu tego typu w k ł a d k i jest

stosowanie specjalnych ć w i c z e ń .

W ostatnich latach coraz bardziej rozpowszechnia się w k ł a d k a k o r y t k o w a

(podpórka piętowa), istotą działania której jest skorygowane, nieco supinowane

ustawienie tyłostopia. Zapewnia ona dzięki mocnemu utrzymaniu tyłostopia wtórne
prawidłowe ustawienie śród- i przodostopia i umożliwia pracę mięśni stopy w pra

widłowych warunkach. Dotyczy to, naturalnie, okresu niewydolności mięśniowo-

-więzadłowej. Wkładka ta umożliwia również fizjologiczne rozłożenie ciężaru ciała na

trzy podstawowe punkty podparcia: głowy pierwszą i piątą kości śródstopia oraz guz

piętowy.

Ryc. 89. Rozłożenie ciężaru ciała w stopie: a - prawidłowej, b - płasko-koślawej, c - płasko-koślawej

z zastosowaniem wkładki korytkowej, d - płasko-koślawej z zastosowaniem wkładki podpórczej

Ogólnie biorąc, wkładki powinny być traktowane jako zło konieczne; lepiej

zawsze zapobiegać odpowiednio wcześnie zniekształceniom, dobierając właściwe
obuwie i wzmacniając mięśnie.

ĆWICZENIA WYSKLEPIAJĄCE STOPĘ

U małych dzieci, do 1 roku życia, wystarczy w zupełności pozostawienie stopom
pełnej swobody ruchów, niekrępowanie ich obcisłymi śpioszkami czy rajstopami.
Można stymulować dziecko do zabawy jego własnymi nóżkami czy paluszkami,

samemu bawiąc się nimi, np. podkładając palce swojej ręki pod paluszki stopy dziecka

i delikatnie stawiając opór ich naciskowi; to samo przy prostowaniu paluszków,

zginaniu i prostowaniu stopy i nóżek. Można również łaskotać dziecko w podeszwy,
co powoduje odruchowy skurcz paluszków. U 8-miesięcznego dziecka można wy-

190

woływać odruch chwytania podłoża, trzymając pod paszkami tak, by muskało palusz
kami to podłoże. W żadnym przypadku jednak nie powinno być to traktowane jako
ćwiczenie przyspieszające chodzenie. U dzieci w wieku 1-3 lat, zależnie od ich

rozwoju umysłowego, stosuje się łatwiejsze lub trudniejsze zabawy stopami z wyko
rzystaniem zabawek i umiejętnego oporowania przez matkę lub instruktora. Na przy
kład uniesienie w górę ulubionego misia lub smakołyku pobudza dziecko do wysokie
go wspięcia na palce itp.

Wyżej wspomniano już, że o płaskostopiu można w zasadzie mówić dopiero

u dzieci powyżej 3 lat. Jednakże obserwacja stopy podczas stania i chodu pozwala
nawet u dziecka młodszego stwierdzić na przykład koślawość kości piętowej, kośla
wość kolan, nieprawidłowe ukształtowanie stopy. W tych przypadkach, naturalnie po

uzgodnieniu z lekarzem, nie należy czekać z ćwiczeniami, lecz stosować je jak naj

wcześniej. W przypadkch krzywicy, nadwagi, małej wrodzonej ruchliwości dziecka
ćwiczenia te należy stosować profilaktycznie. Możliwości pełnego oddziaływania na
sklepienie stopy za pomocą ćwiczeń osiąga się dopiero wtedy, gdy można uzyskać

pełny kontakt z dzieckiem. Przeważnie już w starszym wieku przedszkolnym można
stosować duży zasób ćwiczeń, nawet w małych zespołach.

Z a s a d y d o b o r u ć w i c z e ń

Podstawowym warunkiem właściwego doboru ćwiczeń jest znajomość rodzaju
i przyczyny w a d y

oraz stopnia jej zaawansowania.

P ł a s k o s t o p i e p o d ł u ż n e , w którym nie występuje koślawość kości piętowej,

a stopa jest wydolna, nie wymaga specjalnej ingerencji terapeutycznej, lecz właściwej
higieny stóp, polegającej na doborze obuwia i odpowiedniej ilości ruchu.

W s t o p i e p ł a s k o - k o ś l a w e j w s t a d i u m n i e w y d o l n o ś c i m i ę ś n i o w o -

- w i ę z a d ł o w e j , w którym podstawowym środkiem działania są specjalne ćwiczenia

wzmacniające, postępowanie wyrównawcze powinno obejmować również (często
nie uwzględniane) zmiany w obrębie przodostopia. W wielu przypadkach, na co
zwracają uwagę liczni znawcy zagadnienia, jak: G. Hohmann, L. Boehler, S. Hauser,

P. Delchef, R. Soeur, Lelievre, M. Scharl, występuje przeciwstawne ustawienie pięty
i przodostopia, ujmowane nawet przez niektórych w następującą formułę: pronacja

pięty + supinacja przodostopia = zanikowi łuku stopy.

W przypadku s t o p y p ł a s k i e j p r z y k u r c z o n e j w okresie ostrym nie stosuje się

ćwiczeń, lecz tylko unieruchomienie. W okresie przewlekłym, bez objawów zapal

nych, wprowadza się ćwiczenia rozciągające i rozluźniające mięśnie strzałkowe oraz

wzmacniające pozostałe mięśnie.

W s t o p i e p ł a s k i e j z e s z t y w n i a ł e j mimo niemożności oddziaływania na mięś

nie bezpośrednio uszkodzone procesem chorobowym należy dbać o zachowanie
pełnej sprawności stawów skokowych górnych, kolanowych, biodrowych, palców,

Nie we wszystkich przypadkach jest to możliwe, należy jednak zawsze dążyć do korygowania na

podstawie analizy przyczyn, a dopiero jeżeli jest to niewykonalne, zastosować postępowanie objawowe.

191

aby mogły one pracować w warunkach prawidłowych. Zestawienie sposobów lecze

nia stóp płasko-koślawych statycznych podają T. Żuk, A. Dziak, A. Gusta

(tab. 7).

Tabela 7

Leczenie stóp płasko-koślawych statycznych

Okres

Ćwiczenia

wzmacnia

jące mięś

nie

Obcas

Thomasa

Wkładki

supinują-

Wkładki

podpie

rające

całe

sklepie

nie

Fizyko

terapia

Okresowe

pełne od

ciążenie

Unikanie

przeciążeń

Unieru

chomie

nie, re-

dresje,

blokady

Leczenie

opera

cyjne

+ +

Nb*

+ +

+ + +

po zdję

ciu gipsu

lic"

+ +

+ + +

III

* - stopa przykurczona

** - stopa zapalna
Rodzaj leczenia:

+ wskazany

+ + bardzo wskazany

+ + 4- konieczny

Uwaga: w leczeniu bierzemy oprócz tego pod uwagę: wiek, zajęcia zawodowe, szkolne, domowe,

środowisko itp.

Ponieważ w sferze oddziaływania nauczyciela wf pozostają głównie dwa pier

wsze okresy płaskostopia, tj. stopy płaskiej niewydolnej i wiotkiej, omówieniu tego
właśnie zagadnienia poświęcimy najwięcej uwagi.

Działanie korekcyjne skierowane jest na:

- przywrócenie prawidłowych warunków anatomicznych,

- wyrobienie odruchu, a następnie nawyku prawidłowego ustawienia i obcią

żania stopy w warunkach odciążenia i obciążenia, w staniu, chodzie oraz różnych
sytuacjach życiowych wymagających szczególnie pracy stóp.

W zależności od stopnia zaawansowania zmian skuteczność ćwiczeń w przy

wróceniu prawidłowych warunków morfologicznych jest różna. Najbardziej podatne

jest stadium niewydolności mięśniowo-więzadłowej. Celem ćwiczeń jest wzmocnie

nie mięśni szczególnie osłabionych oraz - jeżeli występują - usunięcie przykurczów.

Wzmacnianie mięśni może być dokonywane wyłącznie po uprzednim

wyegzekwowaniu od ćwiczącego p r a w i d ł o w e g o ustawienia stopy. Jest to
w postępowaniu wyrównawczym zasada przy każdym ćwiczeniu stóp. Przestrzega

nie jej zapewnia wzmacnianie mięśni w układzie odpowiedniego oddalenia ich przy-

T. Żuk, A. Dziak, A. Gusta: Podstawy ortopedii i traumatologii. Warszawa 1972, PZWL, s. 57.

192

czepów oraz właściwego współdziałania zespołów mięśniowych - szynujących,
stabilizujących, działających dynamicznie itp. Nieprzestrzeganie jej może doprowadzić
do pogłębienia wady. Na przykład przy koślawości kości piętowej często występuje

przykurcz ścięgna Achillesa (mięśnia trójgłowego łydki), które przebiegając wtedy po

cięciwie, potęguje wadę. W tej sytuacji wzmacnianie mięśnia trójgłowego łydki bez

uprzedniego skorygowania ustawienia pięty pogłębi i utrwali jej wadliwe położenie.

Znaczne ułatwienie w przybieraniu i utrzymaniu pozycji skorygowanej stopy stano
wią pozycje odciążające. Wiemy, że w pierwszym stadium zaawansowania już samo

odciążenie powoduje automatyczne wyrównanie. W opanowywaniu więc umiejęt
ności właściwego ustawienia stopy powinno się uwzględniać czynnik odciążenia.

Podkreślano uprzednio, że najczęstszą przyczyną płaskostopia statycznego jest

dysproporcja między wielkością obciążenia statycznego stopy a wydolnością jej
układu wiazadłowo-mięśniowego.

P i e r w s z y m k r y t e r i u m p o d z i a ł u ć w i c z e ń jest w i ę c d o z o w a n e o b c i ą ż e

nie ciężarem ciała. Wartość tego kryterium polega na:

- uwzględnieniu czynnika przyczynowego płaskostopia, statycznego, tj. prze

ciążenia,

- stworzeniu wymagań odpowiednich do aktualnej siły mięśni wysklepiają-

cych stopę,

- zapewnieniu realnych możliwości uzyskania i utrzymania skorygowanej po

zycji stopy,

- wykorzystaniu najbardziej naturalnych warunków dla funkcji stopy w charak

terystycznej formie jej codziennych czynności.

Stopień odciążenia lub obciążenia zależny jest od pozycji wyjściowej. Oto

przykładowe pozycje wyjściowe uszeregowane według wzrastającego obciążenia

stóp:

1. Leżenie przodem z kolanami ugiętymi

-stwarza względnie pełne odciążenie

od ciężaru ciała dla pracy stóp.

2. Leżenie tyłem, nogi ugięte, stopy wsparte o ścianę lub drabinki.
3. Leżenie tyłem, nogi ugięte w stawach kolanowych i biodrowych, stopy

oparte o podłoże.

4. Jak poprzednio, lecz siedząc na podwyższeniu (krzesło, ławeczka itp.).

5. Stanie obunóż.
6. Stanie trzymając jakiś ciężar (piłka lekarska, skład skrzyni, ławeczka).
7. Stanie jednonóż (noga postawna).
8. Marsz, podskoki, skoki, zeskoki.

Nie zawsze pozycja stojąca jest pozycją obciążającą czy to pracującą grupę

mięśni, czy też stopę. Na przykład marsz na piętach napina mięsień piszczelowy
przedni w pozycji odciążenia, a leżenie na skośnej ławeczce głową w dół z zaczepem

stóp o szczebel wymaga znacznie intensywniejszej pracy tego mięśnia. O słuszności
doboru pozycji wyjściowych świadczy możność utrzymania skorygowanego usta-

W ruchu zginania podeszwowego stopy mięsień trójgłowy łydki i piszczelowy tylny pracują

przeciw sile ciężkości samej stopy. W jeszcze większym stopniu mięśnie te byłyby odciążone w pozycji

wyjściowej leżąc bokiem, ze stopą poza płaszczyzną podparcia, np. poza ławeczką czy materacem.

193

13 - Korekcja w a d p o s t a w y

wienia stóp. W konspekcie zajęć należy uwzględnić naprzemienność p?acy w odcią
żeniu i obciążeniu.

D r u g i m k r y t e r i u m d o b o r u ć w i c z e ń jest k r y t e r i u m a n a t o m i c z n e . Znając

już z uprzedniego omówienia położenie i funkcję mięśni wysklepiających stopę, przed

rozpoczęciem poszczególnych ćwiczeń warto jeszcze raz uświadomić sobie rodzaj
ruchów charakterystycznych dla tych mięśni, które będą brały udział w tych ćwicze
niach.

T r z e c i e k r y t e r i u m dzieli ćwiczenia na analityczne i syntetyczne. Różnorod

ność składowych poszczególnych odchyleń zmusza do postępowania analitycznego,

a więc wzmocnienia poszczególnych grup mięśniowych. Ćwiczenia syntetyczne

(marsz, bieg, skok), które aktywizują stopę jako całość ze względu na bezpośrednie

ich zastosowanie w życiu oraz naturalny charakter działających zestrojów mięśnio

wych, muszą być stałym elementem każdych zajęć.

Ćwiczenia korygujące ustawienie stopy

P.w.: siedzenie na ławce lub krześle, stopy oparte

o podłoże pod kątem prostym.

Czynne napinanie mięśni stopy połączone z jej skra
caniem, wysklepieniem łuku przyśrodkowego i ko
rekcją ustawienia tyłostopia.
Uwaga: nie należy odrywać palucha i głowy pierwszej
kości śródstopia od podłoża:
Po opanowaniu ćwiczenia w pozycji siedzącej należy sto

sować je w pozycji stojącej. Ćwiczenie to powinno przejść
w nawyk we wszelkich sytuacjach, gdy dziecko zmuszone
jest stać, gdyż w ten sposób zamiast biernego rozpłaszcze

nia stopy pod wpływem obciążenia ciężarem ciała mięśnie

126 stopy pracują statycznie.

Ćwiczenia rozciągające mięśnie przykur
czone (mięsień t r ó j g ł o w y łydki - ć w i c z e
nia 126-130, mięsień s t r z a ł k o w y długi -
ćwiczenie t31

127

P.w.: stanie naprzeciw ściany lub drabinek w odle

głości wyciągniętych ramion.

Padyha ugięte ramiona bez odrywania pięt od pod

łoża.

194

Ćwiczenia w z m a c n i a j ą c e mięśnie kret
kie stopy i zginacze p a l c ó w

P.w.: siad na krześle lub skrzyni, nogi złączone, palu

chy ujęte pętlą taśmy przewieszonej przez bloczek

i obciążonej ciężarkiem.

Wytrzymanie zgięcia podeszwowego ok. 5 min.

Uwaga: Zginacz długi palucha pełni ważną rolę w fazie

odbicia i przypierania stopy do podłoża. W stopie płaskiej
mięsień ten jest rozciągany na skutek spłaszczenia łuku,
odchylenia pierwszego promienia, koślawego ustawienia
palucha. Dlatego też przy wzmacnianiu należy wstępnie
zapewnić mu prawidłowy przebieg osi-palucha.

133

134

P.w.: siad na krześle, lub skrzyni.
Oporowane zginanie palców stóp obchwytujących

klucz o kształcie litery „T", przełożony między pier
wszym i drugim palcem i podwieszony na elasty
cznej gumie.

P.w.: siad lub stanie.
Rolowanie palcami stóp wałka Thomsena.

Ćwiczenia 132-135 wzorowano na podręczniku G. Hohmanna, L. Jegel-Stumpf (13).

W warunkach ruchu naturalnego nie istnieją ćwiczenia angażujące wyłącznie jeden mięsień, lecz

aktywizują one całe zespoły, jednakże z dominującym w danym ćwiczeniu uaziaiem jednego mięśnia.

Dlatego podział na ćwiczenia wzmacniające mięśnie krótkie i długie jest czysto.umowny. Celem jego jest

zwrócenie uwagi na konieczność uwzględniania w doborze ćwiczeń obu tych grup.

196

P.w.: podpór tyłem w siadzie; skakanka zakończona

strzemionami przewieszona przez bloczek, szczebel
drabinki lub klamkę.

Chwyt palcami poprzeczki strzemion i pedałowanie.

P.w.: siad na rowerze o wysoko umieszczonym sio

dełku. Palce dosiężnie obchwytują pedał pozbawio

ny zewnętrznych części z wyjątkiem trzpienia środ
kowego.

Jazda na rowerze.

P.w.: siad.

Skorygowane ustawienie stóp, drapanie podłogi

jednoczesne i naprzemienne.

P.w.: leżenie tyłem, ugięte nogi ustawione równo
legle, stopy oparte o ścianę.

Kurczenie palców i skracanie stopy z uwypukleniem

sklepienia i podciąganiem pięty (tzw. gąsienica
w odciążeniu).
Uwaga: To samo ćwiczenie można wykonywać ze stop
niowaniem obciążenia ciężarem ciała w pozycji siedząc na
ławce, a następnie stojąc oraz posuwając się w przód lub
w tył. Urozmaicenie może stanowić „przekraczanie" stopą
ponad poprzecznie ułożonym patykiem (tzw. gąsienica

z przeszkodami).

P.w.: siad.

Zwijanie - palcami stóp z ustalonymi piętami -cien
kiego kocyka lub dwu bandaży elastycznych. Inten
sywność ćwiczenia zwiększa zastosowanie obcią
żenia kocyka lub bandaży książką, piłką itp. To samo

197

139

—

•' —

ćwiczenie wykonywane w pozycji stojąc zwiększa
obciążenie ciężarem ciała.

Dużą grupę ćwiczeń (niektóre spośród nich przyta

czano już poprzednio) stanowią ćwiczenia chwyt-

ne, aktywizujące głównie zginacze podeszwowe
palców stopy. W ćwiczeniach tych stosuje się
przedmioty różnej wielkości, kształtu i konsystencji

(woreczki z grochem lub fasolą, kasztany, szyszki,

szpulki, szarfy, skakanki, liny, ołówki, patyki itp.),
gdyż każdy z nich przedstawia nieco inną trudność
uchwycenia i nieco inaczej wzmacnia mięśnie. Ćwi
czenia te stosuje się nie tylko w formie bezpośredniej
celowości ruchu, ale i w zabawowej (rzuty do celu,

na odległość, do współćwiczącego itd.).

Również cenne są ćwiczenia polegające na chwyta

niu obiema stopami przedmiotów większych (wo
reczki, piłeczki, piłki, kręgle, maczugi itp.). Można

stosować je jako ćwiczenia indywidualne, w formie
zabawowej czy ze współzawodnictwem. Na przy
kład w rzędach: leżąc tyłem, przenoszenie przedmio
tu bez pomocy rąk za głowę do następnego ćwiczą

cego itp.

140

P.w.: leżenie tyłem przy ścianie, nogi ugięte.
Stopy supinowane, obchwytują piłkę i wtaczają ją
po ścianie. Niemożność supinowania stopy świad

czy najczęściej o przykurczu mięśnia strzałkowego
długiego.

198

P.w.: leżenie tyłem
Chwyt skakanki palcami stóp, przełożenie jej za gło

wę i przełożenie jej z powrotem przed siebie.

P.w.: siad, trzymając woreczek palcami stóp.
Rzut woreczka do koszyka czy kubełka; po opano

waniu ćwiczenia - do wyskalowanej tarczy z oceną
za punkty i współzawodnictwem między ćwiczący
mi (tarczę można narysować kredą na tablicy lub

materacu wspartym o drabinki lub ścianę).

144

P.w.: siad naprzeciw siebie, nogi skulnie, ręce pod
parte z tyłu.
Chwyt dość grubej liny palcami stóp (nogi ustawio
ne na przemian), przeciąganie jej ku sobie.
Uwaga: plecy wyprostowane i łopatki ściągnięte.

145

P.w.: siad w kole, przodem do środka koła, ramiona
oparte z tyłu, nogi skulnie, palce stóp obejmują

związaną linę tworzącą koło.

Przesuwanie liny palcami, tak by przemieściła się

ona o pełny obrót (np. supeł wiązania wraca do tego
samego ćwiczącego).

146

P.w.: siad skrzyżny w dwu lub więcej współzawod
niczących rzędach, naprzeciw których w odległości

kilkunastu kroków znajduje się meta.

Pierwszy z rzędu ćwiczący - leżąc.przodem, z noga

mi ugiętymi, w palcach prawej stopy trzymając ka-

199

P. w.: siad na krześle, stopy oparte o szczebel drabin
ki lub kant ławeczki.

Zginanie grzbietowe palucha obciążonego worecz

kiem przewiązanym szarfą.
Uwaga: Przed ćwiczeniem i w czasie jego wykonywania
należy przestrzegać ustawienia palucha w osi. Przy naj
mniejszym koślawieniu - zmniejszyć opór.

P. w.: siad w parach naprzeciw siebie w odległości
kroku, nogi wyprostowane; szarfa, tworząca obwód

zamknięty, założona jest na powierzchnie grzbieto
we stóp obu ćwiczących i napięta.

Przyciąganie stóp współćwiczącego dzięki mocne
mu grzbietowemu zgięciu stóp, kontrola dotykiem
napięcia mięśnia piszczelowego przedniego. 1
Uwaga: ćwiczący muszą zaakcentować supinację stopy

przed ćwiczeniem i w czasie niego. To samo ćwiczenie
można wykonywać samodzielnie, stosując zamiast szarfy

taśmę gumową o szerokości ok. 3-4 cm, zaczepioną o coś

ustalonego (np. nogę ciężkiego stołu).

151

152

P. w.: leżenie tyłem, głową w dół, na dwu zestawio
nych ławkach szwedzkich zaczepionych skośnie
0 drabinki; stopy wsunięte pod odpowiedni szczebel
1 oparte o niego grzbietem, ramiona w bok, ugięte

w stawach łokciowych pod kątem prostym.

Ciężar zsuwającego się ciała stanowi naturalny opór

dla zginaczy grzbietowych stopy. Jeżeli chcemy
włączyć mięśnie krótkie, dajemy ćwiczącym do trzy

mania palcami stóp woreczek lub inny drobny
przedmiot. Intensywność ćwiczenia regulujemy

skosem ławeczki (im bardziej ustawiona jest piono
wo, tym ćwiczenie intensywniejsze), czasem trwa

nia ćwiczenia lub próbą zsuwania się po ławce za
pomocą pociągnięć rękoma chwytającymi - z boku,
na wysokości głowy - zewnętrzne krawędzie ławKi.

153

P. w.: leżenie przodem na kocyku w parze, jeden za

drugim; między parą ćwiczących leży poprzeczna
laska. Znajdujący się z tyłu trzyma palcami stóp jakiś

przedmiot lub stopami piłkę,, rękoma ugiętymi w sta
wach łokciowych pod kątem prostym zaś trzyma

201

154

laskę, o którą zaczepione są grzbietem stopy pier

wszego ćwiczącego. Tenże ruchami ramion jak
w pływaniu stylem motylkowym odpycha się od

podłogi i przesuwa w przód, ciągnąc za sobą partne
ra. Po przebyciu określonego dystansu następuje

zmiana ról.

755

P. w.: siad na krześle lub skrzyni, stopy równoległe,

oparte o podłogę.
Wysokie wspięcia na palce - jednoczesne i naprze
mienne.
Uwaga: Należy zwracać uwagę na właściwe ustawienie
tyłostopia i maksymalne wspięcie na palce. Wspięcie nie
pełne przeciąża przodostopie, sprzyjając spłaszczeniu łuku
poprzecznego. Po opanowaniu ćwiczenia stosuje się je
w pozycji stojącej i traktuje jako jedno z ćwiczeń przygoto
wawczych poprawnego chodu.

156

P. w.: stanie z palcami stop na pierwszym szczeblu

drabinki (klocka lub drążka w łóżeczku dziecięcym),
chwyt dłońmi za szczebel na wysokości barków.
Opust pięt do zetknięcia się z podłożem, powolny
wznos pięt aż do maksymalnego wspięcia na palce.

W ćwiczeniu tym mięsień trójgłowy łydki z pełnego

rozciągnięcia (niemożliwego do uzyskania w wa
runkach stania na tym samym poziomie) dochodzi

wespół z mięśniem piszczelowym tylnym do pełne
go skurczu w pełnym obciążeniu, z jednoczesnym
włączeniem układu mięśni krótkich stopy.

157

P. w.: stanie, przodostopie wsunięte pod pierwszy

szczebel drabinki, na grzbiecie stopy złożony kocyk.
Wychylenia w tył.
Ciężar wychylonego ciała (naturalne oporowanie)
utrzymywany jest, jeżeli chodzi o podudzia, zmienną
grą napięć, szczególnie mięśnia piszczelowego
przedniego oraz trójgłowego łydki i piszczelowego
tylnego, wykonujących pracę o charakterze koncen

trycznym i ekscentrycznym.

202

Nauka poprawnego c h o d u

i ć w i c z e n i a w marszu

Nauka poprawnego chodu z pełnym obciążeniem jest jakby końcowym, zsumowa
nym efektem poczynań cząstkowych, jakimi były poszczególne ćwiczenia. Jest to
ważny etap, gdyż chód stanowi przecież podstawową życiową funkcję kończyn
dolnych. Ucząc prawidłowego chodu, należy pamiętać o równoległym stawianiu

stóp i prawidłowym przekolebywaniu w marszu. Rozsunięcie stóp na zewnątrz po
woduje przeciążenie łuku dynamicznego z głową pierwszej kości śródstopia i sprzyja

pronowaniu stopy. Prawidłowe przekolebywanie polega na zaatakowaniu podłoża
piętą, przetoczeniu stopy na jej łuku zewnętrznym, poprzecznym, aż do odbicia

z palucha i wspomagających go palców. Taki chód jest w pełni efektywny.

P. w.: siad na krześle.
Prawidłowy chód w miejscu w wolnym, a następnie

w coraz szybszym tempie. To samo w pozycji stoją
cej w miejscu. 158

P. w.: podpór tyłem, palce stóp oparte o drugi szcze

bel drabinki.

Przesuwanie się bokiem w podporze tyłem, z opar

ciem o szczebel tylko palców stóp.

Uwaga: tułów wyprostowany, łopatki ściągnięte, dłonie
zwrócone w tył.

P. w.: siad na rowerze bez pedałów, nogi wyprosto

wane dotykają piętą podłoża.

Przetoczenie obu nóg jednocześnie z energicz

nym odepchnięciem się palcami. Efektywność
odepchnięcia można oznaczyć odległością przejaz
du. Zbliżeniem do chodu normalnego będzie na
przemienna praca nóg.
Uwaga: Dziecko, chcąc się jak najdalej odepchnąć, może
przestać zwracać uwagę na poprawność przetaczania sto
py, co jest najważniejsze. Ćwiczenie można stosować
w formie wyścigów, slalomów z przeszkodami na czas,
w terenie o podłożu urozmaiconym, jako jedną ze stacji
w treningu obwodowym.

159

W książce tej omówienie nauki chodu zawężone zostało do wad stóp. Uwzględnienie tu innych

jednostek patologicznych wykraczałoby poza założenia pracy, nauka chodu stanowi bowiem obszerny,

wyodrębniony dział kinezyterapii.

203

P. w.: stanie.
Marsz w maksymalnym wspięciu, następnie na pię

tach (stopy zgięte grzbietowo), na „skróconych"

161 skorygowanych stopach.

Jest to odpowiednik tzw. m a r s z u k o r e k c y j n e g o , często stosowanego na

lekcjach szkolnych. Nie stosuje się jednak marszu ani na krawędziach wewnętrznych

(powodowałoby to znaczne rozpłaszczenie łuku przyśrodkowego), ani na krawę

dziach zewnętrznych. To ostatnie pozbawia stopę jej naturalnego punktu podparcia
na głowie pierwszej kości śródstopia, zawiesza więc jakby cały łuk przyśrodkowy,
zaburza prawidłowe stosunki między mięśniem piszczelowym przednim i strzałko
wym długim, zarówno jeżeli chodzi o ich długości (praca mięśnia strzałkowego
w rozciągnięciu o przyczepach oddalonych, piszczelowego - o przyczepach zbliżo

nych), jak i napięcie. Rozciągnięciu ulegają również więzadła poboczne, co osłabia

staw skokowy.

Pewną analogię wykazuje tu często zalecane ćwiczenie chodzenia po skośnej

ławeczce, aktywizujące - jak twierdzą jego zwolennicy - mięśnie supinatory, zgina
cze długie i krótkie stopy. G. Hohmann i L Jegel-Stumpf natomiast przypisują mu
wady podane wyżej, co wydaje się być przekonywające.

Marsz korekcyjny można urozmaicać, łącząc go na przykład z reagowaniem na

znaki: 1 gwizdek oznacza podskoki z odbijaniem piłeczki o podłogę, 2 gwizdki - marsz
we wspięciu na palcach z podrzucaniem piłeczki do góry, 3 gwizdki - marsz na

piętach, 4 gwizdki - marsz z napięciem łuków, podrzuceniem piłeczki do góry
i klaśnięciem. Tego rodzaju utrudnienia można, oczywiście, stosować dopiero wtedy,

gdy dziecko już opanowało poszczególne elementy marszu korekcyjnego. Odwróce

nie uwagi dziecka od ćwiczenia stóp daje możność oceny stopnia zautomatyzowania
i utrwalenia nawyku prawidłowego ustawiania ich.

162

P.w.: stanie.
Marsz po linii prostej: a) wykroczny; b) skrzyżny

w przód, tak by stopa brzegiem zewnętrznym doty
kała linii; c) we wspięciu. Marsz prowokuje dziecko
do supinowania stopy.
Uwaga: należy zwracać uwagę na dobre przyparcie gtowy
pierwszej kości śródstopia.

204

P.w.: leżenie przodem na kocyku na dwu zsuniętych

ławkach skośnie zaczepionych o drabinki.
Wciąganie się przez jednoczesne podciąganie ręko
ma. W fazie przenoszenia rąk ćwiczący palcami stóp
przytrzymuje się bądź powierzchni górnej ławeczki,

bądź jej krawędzi zewnętrznych. Zejście po ławecz

ce w wysokim wspięciu. Nachylenie ławeczki zmu
sza jakby idącego do wyższego wspięcia. Podcho
dzenie natomiast, obciążające przodostopie, prze

ciwwskazane jest w płaskostopiu, a zalecane w sto
pie wydrążonej (G. Hohmann, L. Jegel-Stumpf).

Doskonałym uzupełnieniem i uatrakcyjnieniem ćwiczeń jest wprowadzenie ele

mentów tanecznych z muzyką. Ponieważ jednak stwarzają one dodatkową trudność

(opanowanie ruchów bardziej skomplikowanych i konieczność dostosowania się do

narzuconego muzyką tempa i rytmu), można je stosować dopiero po opanowaniu
przez dziecko umiejętności prawidłowego ustawiania stopy. Stanowią one wtedy

sprawdzian trwałości i automatyzacji nawyku zgodnie z zasadą przenoszenia uwagi.

Do elementów tanecznych należą: cwał bokiem lub przodem w wysokim wspięciu,

krok półkowy, niektóre tańce regionalne, jak taniec wielkopolski Maryneczka, rze
szowski Lasowiak.

W przytaczanych przykładach wykorzystywane są różne rodzaje pracy mięśnio

wej: izometryczna (praca statyczna), izotoniczna (praca dynamiczna), auksotoniczna

(połączenie obu tych form), koncentryczna i ekscentryczna. Każdy z nich w nieco

inny sposób angażuje mięśnie i wpływa na nie. Wymienione rodzaje pracy uzupełnia

ją się, stwarzając warunki zbliżone do wymagań życia W zajęciach powinny się one

przeplatać, gdyż tylko wtedy dają właściwe efekty.
Znane zabawy i gry można zmodyfikować pod kątem potrzeb kształtowania stopy. Na
przykład króla ciszyć - doskonałą zabawę wypoczynkową dla całego ustroju, chętnie
stosowaną w końcowej części lekcji - można utrudniać przez trzymanie woreczka
palcami stóp w pozycji leżąc przodem, z piąstkami zwiniętymi pod brodą. Dziecko jest
zainteresowane zabawą, nie nuży go nawet dość długie trzymanie woreczka palcami,
jednocześnie wypoczywa. To samo można osiągnąć w znanej zabawie lampa, nos

u c h o

w pozycji leżąc przodem.

Ćwiczenia kształtujące stopę należy prowadzić łącznie z ćwiczeniami ogól-

nokształtującymi, które aktywizują cały organizm dziecka, a przy współistniejących
wadach, na przykład postawy - z ćwiczeniami wyrównującymi. W celu intensyfikacji

W zabawie król ciszy dzieci leżą przodem do kręgu, pośrodku którego siedzi król z zawiązanymi

oczyma. Zadaniem dziecka, wskazanego przez prowadzącego, jest bezszelestne podejście do króla, który

z kolei, słysząc szmer, wskazuje na podchodzącego. Bezszelestne dotarcie do króla nagrodzone jest zmianą

ról.

W zabawie lampa, nos, ucho dzieci leżą przodem w szeregu naprzeciw prowadzącego. Zadaniem

ich jest dotykanie palcem wymienionej przez prowadzącego części ciała, np. czoła, podczas gdy ten usiłuje

zmylić dziecko, pokazując np. ucho.

767

206

poszczególnych części zajęć wprowadzamy ćwiczenia, które realizują równocześnie
kilka zadań. Na przykład ćwiczenie, w którym ćwiczący podciąga się i zjeżdża
z ławeczki, oprócz tego, że wymaga statycznej i dynamicznej pracy mięśni stóp,

jednocześnie odciąża kręgosłup i wzmacnia mięśnie grzbietu.

Omówione przykłady ćwiczeń ilustrują niektóre tylko formy wzmacniania ukła

du mięśniowego stopy. Znając zasady doboru ćwiczeń, opierając się na podstawach
anatomo-pato-fizjologicznych, każdy nauczyciel wf ma nieograniczone możliwości
wzbogacania tych form.

Przeciwwskazania i zlecenia

P r z e c i w w s k a z a n i a związane są z obserwacjami mówiącymi o szkodliwym wpływie
pewnych czynności lub niektórych ćwiczeń czy pozycji wyjściowych. Można tu

wymienić obciążenie statyczne stóp, tj. długotrwałe stanie, zwłaszcza z dodatkowym
obciążeniem, np. bierne zeskoki i skoki na twardym, nieelastycznym podłożu (przez
skakankę na betonie lub chodniku, hulajnogą dla nogi postawnej i in.). Niewskazane

jest również rozsuwanie na zewnątrz palców w staniu oraz ćwiczenia w dużym

rozkroku (zwiększa się wówczas obciążenie łuku przyśrodkowego stopy).

Z najczęstszych zleceń - oprócz codziennych ćwiczeń, które powinno wyko

nywać w domu każde dziecko z płaskostopiem - wymienia się:

1. Moczenie nóg w ciepłej, słonej wodzie oraz okresami naprzemienne (trzy

krotne) kąpiele o zmiennej temperaturze: w wodzie o temperaturze 35° przez 5 min

i o temperaturze 20° przez 5 sek. Kąpiele te powinny być wykonywane w pozycji

siedzącej, stojącej, urozmaicane różnymi ruchami stóp, w stawach kolanowych,
biodrowych oraz tułowia. Celem ich jest wzmożenie ukrwienia stóp.

2. Bieganie po rosie, trawie, nawet śniegu (G. Hohmann, L. Jegel-Stumpf),

żwirze, po miękkim i urozmaiconym podłożu, po suchym gorącym piasku. To ostatnie
ćwiczenie jest niezwykle wyczerpujące; suchy gorący piasek wymyka się spod stóp,
parzy podeszwy („kurczące" się, by zmniejszyć powierzchnię styku). Ćwiczący, by

przemieścić się, musi dobrze wczepić się w piasek palcami. Dlatego nie należv tego
ćwiczenia nadużywać, lecz przeplatać kąpielą w wodzie i ćwiczeniami w odciążeniu.
Świetnym uzupełnieniem jest jazda na rowerze ze stopami dostającymi pedałów
dosiężnie. Zmusza to stopę do energicznej pracy w warunkach odciążenia.

Praca nauczyciela wf nad kształtowaniem stopy dziecka może iść trzema torami:
- prowadzenie zajęć wzmacniających stopy na lekcjach wf,
- zajęcie się wydzielonym zespołem dzieci z płaskostopiem, wytypowanych

przez lekarza szkolnego,

- kierowanie i kontrolowanie wykonywania ćwiczeń przez dziecko w domu,

pod opieką rodziców.

207

Kształtowanie stopy na lekcjach wf w szkole

Zagadnienie kształtowania stopy w zajęciach wf w szkole nie jest doceniane. Do

najczęściej spotykanych i powtarzających się błędów można zaliczyć:

1. Brak planowania lekcji wf i opracowywania jej konspektów także pod kątem

potrzeb kształtowania stopy.

2. Nadużywanie ćwiczeń przeciążających stopę statycznie:

- nadmierna liczba pozycji stojących,
- grupowanie w czasie (tj. bezpośrednio po sobie) ćwiczeń przeciążających

stopę statycznie, nieprzeplatanie ich ćwiczeniami dynamicznymi, a także innymi
o różnym stopniu obciążenia stopy,

- stosowanie ćwiczeń lub pozycji przeciążających łuk przyśrodkowy stopy

(szeroki rozkrok, rozsunięcie na zewnątrz palców stóp w staniu, marsz korekcyjny na

wewnętrznych i zewnętrznych krawędziach).

3. Nadmiar ćwiczeń obciążających stopę dynamicznie (skoki, podskoki, zesko

ki wykonywane w sposób nie skorygowany, na twardym, nieelastycznym podłożu).

Statycznego obciążenia stopy można unikać za pomocą odpowiednich pozycji

wyjściowych, jak: leżenia, siady, stanie z podwiniętymi palcami stóp, marsz w miejs
cu, sprężynowanie itp. Podwinięcie palców stopy rozkłada ciężar z pierwszej i piątej
głowy również na palce, odciążając w ten sposób podstawowe miejsca podparcia.
W ocenie lekcji pod tym kątem wykorzystujemy metodę chronometrażu, określając
czas przypadający w lekcji na niżej podane formy pracy:

1. Obciążenie statyczne stopy:
- stanie w czasie objaśniania lekcji,
- pauzy - martwe punkty lekcji,
- ćwiczenia ramion i tułowia w pozycji stojącej,
- stanie w oczekiwaniu na swą kolej przy ćwiczeniach na przyrządach.
2. Praca dynamiczna mięśni stopy.
3. Praca statyczna mięśni stopy.
4. Odciążenie stopy częściowe.
5. Odciążenie stopy całkowite.
Tego rodzaju analiza pozwoli właściwie ocenić w p ł y w lekcji wf na kształtowa

nie stopy dziecka. Praktyka wykazała, że w bardzo wielu lekcjach wf czas przypadają

cy na obciążenie statyczne stopy wynosi ok. 20 min, co może, jak nam się wydaje,
wywołać wręcz szkodliwy wpływ.

W pracy z zespołem specjalnym ćwiczenia przeciwdziałające płaskostopiu oraz

instruktaż w tym zakresie dla rodziców ustalone są według tych samych zasad, które

zostały podane uprzednio, dlatego nie omawiam ich tutaj.

208

Stopa płaska a ćwiczenia fizyczne i sport

Na zagadnienie to możemy spojrzeć dwojako:

1. Jakie sporty zalecilibyśmy w celach korekcyjnych przy niewydolności

mięśniowo-więzadłowej stopy.

2. Jak wpływa na stopę uprawianie poszczególnych dyscypłin sportowych

i czy w związku z tym należy wprowadzić w nich specjalne ćwiczenia zapobiegające
bądź korygujące niekorzystny w p ł y w treningu na stopę.

A. Ziemilska

na podstawie badań przeprowadzonych na 3000 dzieci ze szkół

podstawowych i ogólnokształcących (miejskich, wiejskich), średniej szkoły baleto
wej i grupy młodzieży specjalizującej się w lekkoatletyce stwierdziła najlepsze wyniki
w wysklepieniu stopy u uczennic szkoły baletowej. Autorka tłumaczy to odpowiednią
selekcją, ale również dodatnim wpływem ćwiczeń fizycznych. Podkreśla jednocześ
nie wpływ ciężaru ciała na wysklepienie stopy. R. Kurniewicz-Witczakowa i W. Fur

m a n

przeprowadzili badania na grupach: ciężarowców, lekkoatletów i grupie kon

trolnej; najmniejszą wydolność stóp stwierdzili w grupie kontrolnej. Tłumaczą to
selekcją i czynnościowym przystosowaniem się stopy do wymagań w sporcie. Naj

większą wydolnością stóp wykazali się ciężarowcy, a następnie lekkoatleci (prawa
stopa). Wymienieni autorzy stwierdzili również, że u niektórych ciężarowców odbitki
stóp nie obciążonych mają cechy stopy płaskiej, po obciążeniu natomiast wysklepio-

nej, co świadczyłoby o wydolności stóp.

Wpływ różnego rodzaju dyscyplin sportowych na wysklepienie stóp był m. in.

przedmiotem badań wielu prac magisterskich. U zawodników piłki koszykowej
stwierdza się po treningu spłaszczenie stóp, zwłaszcza lewej.

Tłumaczy się to faktem,

że większość zawodników wykonuje rzuty do kosza prawą ręką, nadmiernie obciąża
jąc lewą stopę. Wypływa stąd praktyczny wniosek, że w czasie treningu należy
zwracać uwagę na szkolenie obustronne. Jako sport wyrównawczy wskazane jest

pływanie.

U uprawiających szermierkę stwierdzono spłaszczenie obu stóp pod wpływem

treningu, przy czym zjawisko to było silniej wyrażone w grupie osobników młodszych
i charakteryzujących się większym wzrostem i ciężarem ciała.

U długo- i średniodystansOwców trenujących w urozmaiconym, lesistym terenie

stwierdzono (u większości badanych) niewielkie spłaszczenie potreningowe, które
zanikało po wypoczynku. U niektórych badanych osiągnięto pod wpływem trenin
gów wysklepienie stóp uprzednio spłaszczonych. Wiąże się t o

z wpływem pracy

A. Ziemilska: Wpływ ćwiczeń fizycznych na budowę stopy. „Wychowanie Fizyczne i Sport" 1959

nr 1, s. 83.

R, Kurniewicz-Witczakowa, W. Furman: Próba analizy metod stosowanych w czynnościowych

badaniach stopy ludzi zdrowych. „Kultura Fizyczna" 1959 nr 3, s. 92.

J. Matynia: Dynamiczne zmiany podłużnego łuku stopy koszykarek i koszykarzy. Poznań 1954,

WSWF. Praca magisterska.

Z. Maliszewska: Wpływ treningu szermierczego na deformacje stóp w świetle badań naukowych.

Poznań 1955, WŚWF. Praca magisterska.

J. Zaremba: Wpływ biegów długodystansowych i średniodystansowych na kształtowanie się

stopy biegacza. Poznań 1956, WSWF. Praca magisterska.

209 14 - Korekcja w a d p o s t a w y

mięśni na nierównym, elastycznym podłożu, wobec czego szerzej należy wykorzysty
wać ten czynnik w procesie treningu.

Obecnie wobec wzrastających tendencji odchodzenia w zajęciach treningo

wych od warunków środowiska naturalnego (las, łąka) na korzyść sztucznego (bie
żnie, klepka, asfalt, tartan) wydaje się niezbędne wyrównanie tego braku poprzez
specjalne, uzupełniające ćwiczenia stóp.

U większości lekkoatletów skaczących w dal (nie skoczków) zaobserwowano

pod wpływem wykonywanych skoków znaczne spłaszczenie stopy nogi odbijającej,
zwłaszcza w przypadkach stóp już spłaszczonych. Zmiany te nie występowały
u specjalizujących się w skoku w dal. Szczególnie wyraźne obniżenie łuków wykazy
wali badani o znacznym ciężarze ciała i płaskostopiu stwierdzanym przed rozpoczę
ciem zawodniczego uprawiania skoków. W tych ostatnich przypadkach skoki są

przeciwwskazane.

U narciarzy po 6-godzinnej jeździe na nartach stwierdzono

obniżenie sklepie

nia stopy, nie ustępujące pod wpływem 30-minutowego wypoczynku.

U pływaków zaobserwowano

wysklepianie się stóp pod wpływem zajęć

treningowych oraz długotrwałego uprawiania tej dyscypliny. Oporowa praca stóp
w odciążeniu stwarza korzystne warunki dla wzmocnienia układu mięśniowego.
W przypadkch sportów sprzyjających przeciążeniu stopy pływanie jest doskonałym

czynnikiem wyrównawczym.

Niewielkie spłaszczenia prawidłowych stóp po obciążeniu treningiem zaobser

wowano u sprinterów (stopa prawa), bokserów (znaczne stopy prawej, nieznaczne
stopy lewej). Natomiast u kolarzy stwierdzono nieznaczne podwyższenie łuku podłu
żnego stopy, przy czym wszyscy badani mieli stopy prawidłowe lub wydrążone. Naj
wyższy procent płaskostopia (26%) stwierdzono u sprinterów.

S T O P A W Y D R Ą Ż O N A (pes excavatus)

Stopa wydrążona ma inną etiologię niż dotychczas omawiane wady. Przyczyną jej są
anomalie w obrębie dolnego odcinka rdzenia kręgowego i tzw. wstępowania rdze
nia.

W okresie dojrzewania i bezpośrednio poprzedzającym go, tj. w wieku 10-14

lat, najczęściej w okresie rzutu wzrostowego, u dzieci, u których uprzednio stwierdzo
no tzw. wysokie podbicie, dostrzega się podwyższanie sklepienia stopy z jednoczes
nym skróceniem odległości między guzem piętowym a głowami kości śródstopia.

R. Sporny: Statyczne zmiany podłużnego luku stopy pod wpływem skoku w dal. Poznań 1957,

WSWF. Praca magisterska.

L. Pawlaczyk, J. Szmyt: Zmiany wysklepienia stopy pod wpływem uprawiania narciarstwa.

„Kultura Fizyczna" 1958 nr 11.

J. Szmyt: Wpływ treningu pływackiego na sKlepienie stopy. Poznań 1956, WSWF. Praca magi

sterska.

K. Łapka: Próba oceny wpływu sportu wyczynowego na moriologiczno-czynnościowy stan stóp

zawodników w niektórych dyscyplinach sportowych. Warszawa 1973, AWF. Praca magisterska.

S. Piątkowski: Stopa wydrążona idiopatyczna. W: Ortopedia i rehabilitacja, op. cit., s. 416.

210

Stęp jest ustawiony piętowo i w supinacji, a kości śródstopia, zwłaszcza pierwsza,
w nadmiernym zgięciu podeszwowym. Na skutek niedowładu krótkich zginaczy pal
ców mięśni międzykostnych i glistowatych palce ustawiają się szponiasto, rozcięgno
podeszwowe wtórnie ulega przykurczowi. We wczesnym okresie zniekształcenie jest
lepiej widoczne w pozycji odciążenia, a zwłaszcza przy czynnym grzbietowym zgięciu
stopy. W staniu natomiast wada ta jest doskonale zamaskowana, w związku z czym
łatwo ją przy badaniu przeoczyć, zwłaszcza że jest jeszcze w tym okresie bezbolesna.

Badanie dynamiczne polega na ucisku od strony podeszwy (w warunkach odciąże
nia) pierwszej kości śródstopia, pod działaniem którego „wydrążenie" znacznie się

zmniejsza, a nawet wyrównuje. Na plantokonturogramie widać proces zaniku odbicia
stopy w części środkowej (rys. 79 od 1 do 4). Ponieważ wada ta w stadium
zaawansowanym daje duże dolegliwości i powoduje znaczną niewydolność, ważne

jest jej wczesne wykrycie, co leży w możliwościach nauczyciela wf. Właściwa ocena

tego typu stopy jako wydrążonej, a więc nieprawidłowej, a nie „dobrze wyskilepio-

nej", jest ważna ze względu na możliwość zapobiegania. Leczenie natomiast należy
do ortopedy.

K O L A N O KOŚLAWE (genu valgum)

W wadzie tej oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty na zewnątrz, tzn. odcinek

obwodowy, jakim jest podudzie, jest oddalony od pośrodkowej osi ciała. Kostki
wewnętrzne są oddalone od siebie ponad 5 cm. Zmiany fizjologiczne w obrębie
stawów kolanowych w przebiegu rozwoju dziecka omówione zostały uprzednio.

Wyróżniamy: koślawość wrodzoną, idiopatyczną, pokrzywiczą, pourazową, po

rażeniową, pozapalną oraz statyczną, wynikającą z przeciążenia kończyn dolnych,
a także występującą jako zjawisko wtórne, np.

przy stopie płasko-koślawej. Pronacja i kośla
we ustawienie stóp powodują nieprawidłowe
rozłożenie sił ucisku i pociągania w obrębie

stawu kolanowego, które sprzyja jego kośla
wości. I odwrotnie: stała pozycja rozkroczna,
jaka ma miejsce w koślawości kolan, przeciąża
łuk dynamiczny stopy, powodując jego spła
szczenie.

Zmiany kostne w tej wadzie to: przerost

kłykcia wewnętrznego kości udowej, skrzywie
nie kości udowej lub piszczelowej (zwłaszcza w
przypadkach pokrzywiczych), skręcenie na ze
wnątrz podudzi i przerost w stawie kolanowym.
W tej sytuacji nacisk na stronę zewnętrzną
zwiększa się, co w myśl prawa Delpecha-Wolffa
powoduje zahamowanie wzrostu kości tej częś
ci i potęguje asymetrię kłykci. R

y c

90. Kolano koślawe

211

Z m i a n y m i ę ś n i o w o - w i ę z a d ł o w e polegają tu -jeżeli chodzi o więzadła - na

rozciągnięciu więzadła pobocznego piszczelowego i skręceniu pobocznego strzałko
wego; jeżeli zaś chodzi o mięśnie - na rozciąganiu mięśnia półścięgnistego, półbło-
niastego, krawieckiego, głowy przyśrodkowej mięśnia czworogłowego. Przykurczo

ne zaś jest pasmo biodrowo-piszczelowe oraz mięsień dwugłowy uda.

W wyniku powyższych zmian staw kolanowy traci swą zwartość, istnieje predys

pozycja do zwichnięcia rzepki. W bardziej zaawansowanych przypadkach chód

jest niepewny, kołyszący i koszący, dziecko ma skłonność do krzyżowania kolan

i obwodzenia. Jeżeli wada jest jednostronna lub silniej wyrażona po jednej stronie,
może wytworzyć się - w wyniku czynnościowego skrócenia jednej kończyny -

skolioza w odcinku lędźwiowym.

P o s t ę p o w a n i e k o r e k c y j n e i l e c z n i c z e jest ściśle uzależnione od przyczyny

(najważniejsze jest leczenie przyczynowe) i stopnia zaawansowania wady. Ogólnie:

w przypadkach koślawości niewielkiego stopnia stosuje się ćwiczenia oraz zabiegi
fizykalne, w bardziej zaawansowanych - aparaty ortopedyczne odciążające nasady
zewnętrzne stawu kolanowego lub szyny redresujące do zakładania na noc, wreszcie
w przypadku nieskuteczności powyższego leczenia u dzieci do 6 lat - zabiegi opera
cyjne (najczęściej stosowana jest osteotomia poprawcza nadkłykciowa).

W przypadkach z niewielką koślawością z l e c e n i a i p r z e c i w w s k a z a n i a są

następujące:

1. Dążymy do odciążenia stawów kolanowych we wszelkich możliwych w a

runkach;

- przy istniejącej nadwadze ciała - postępowanie w kierunku jej zmniejszenia,
- w czasie dnia - wyłączenie w możliwie największym stopniu pozycji stojącej,
- w lekcjach wf, rytmiki, grach i zabawach - ograniczenie pozycji stojącej oraz

v/vyeliminowanie pozycji rozkrocznej, siadu plotkarskiego, siadu na piętach ze stopami
u podudziamii na zewnątrz (szczególnie często spotykanego u przedszkolaków) oraz
analogicznych.

2. Przeciwdziałamy współistniejącemu płaskostopiu.
3. Stosujemy obcas Thomasa - w myśl założeń prawa Delpecha-Wolffa. Zasto

sowanie obcasa zwiększa bowiem ucisk na stronę przyśrodkową stawu kolanowego

(w tym kłykieć przyśrodkowy), powoduje w tym miejscu zahamowanie wzrostu

kości, co w efekcie przyczynia się do wyrównania przybiegu osi stawu kolanowego
i zmniejszenia koślawego ustawienia podudzia.

Celem ć w i c z e ń k o r e k c y j n y c h jest wzmocnienie głowy przyśrodkowej mięś

nia czworogłowego, mięśnia krawieckiego, smukłego, półścięgnistego, półbłoniaste-

go oraz rozluźnienie i rozciągnięcie mięśnia dwugłowego i pasma biodrowo-piszcze-
lowego, ponadto - nauka poprawnego stania i chodu.

Jako przygotowanie do ćwiczeń można stosować masaż pobudzający na całą

kończynę oraz: masaż wpływający na rozluźnienie i rozciągnięcie tkanek po stronie
zewnętrznej stawu, kolanowego. Wykonuje się także ćwiczenia z zastosowaniem
redresji biernej, która zapewnia skorygowane ustawienie kończyn. Trudność w dobo
rze ćwiczeń polega na tym, że w stawach kolanowych nie ma ruchu przywodzenia ani
odwodzenia, nie można więc wzmacniać mięśni sposobem klasycznym. Występuje

212

także konieczność przeciwstawnego oddziaływania na mięśnie o przyczepach po
dobnych, jak mięsień półścięgnisty i półbłoniasty, które są osłabione i rozciągnięte,

mięsień d w u g ł o w y uda (przykurczony).

W związku ze zmniejszonym zwarciem stawu oraz faktem, że pozycja zgięcia

rozciąga więzadła, część.ćwiczeń przeprowadza się w pozycji wyprostu w stawach
kolanowych, co, naturalnie, ogranicza możliwości ich doboru.

P. w.: leżenie tyłem, stopy złączone pasem lub taś
mą.
Redresja koślawości pod wpływem ciężaru przycze
pionego do taśmy, która obejmuje stawy kolanowe
Dla wykorzystania czasu redresji (10-20 min) mo
żna dziścku zlecić jednocześnie ćwiczenia stóp, ra
mion czy tułowia.

168

P. w.: leżenie tyłem, biodra ustalone, stopy złączone
pasem lub taśmą, między kolanami twarda podu-

szeczka.

Prostowanie nóg z obciążeniem, za pomocą syste

mu bloczkowo-ciężarkowego. Wzmacnianie mięś
nia czworogłowego w pozycji skorygowanej.

169

P. w.: siad głęboko na krześle (po stawy kolanowe),

podudzia związane, poduszeczka między kolanami.

Pełny wyprost nóg z piłką lekarską utrzymywaną

zgięciem grzbietowym stóp. Wzmacnianie mięśnia
czworogłowego w pozycji skorygowanej.

170

Ćwiczenia 168-177 wzorowane są na podręczniku G. Hohmanna, L. Jegel-Stumpf.

213

777

P. w.: siad na ławce (wysokość siedziska determinu

je stopień trudności ćwiczenia: im jest niższe, tym
trudniej), podudzia związane, poduszeczka między

kolanami.

Z rzutem rąk wzwyż i wdechem powstanie do pozy
cji wyprostowanej. Oporowane ciężarem ciała
wzmacnianie mięśnia czworogłowego w pozycji
skorygowanej.

772

P. w.: siad skrzyżny, dłonie na kolanach, ramiona
ugięte pod kątem prostym w stawach łokciowych.
Spychanie kolan w dół ciężarem ciała i siłą ucisku
rąk. Rozciąganie przykurczonych więzadeł pobo

cznych.

773

P. w.: siad o nogach ugiętych w stawach kolano

wych na zewnątrz, stopy podeszwami opierają się
o siebie, dłonie nachwytem obejmują grzbiet stóp.

Rozpieranie kolan łokciami rozsuwanymi na ze

wnątrz, z niewielkim opadem tułowia w przód.

174

P. w.: leżenie tyłem lub półleżąc.
Próba maksymalnej korekcji osi kończyn, napinanie
mięśnia czworogłowego z kontrolą dotykiem.

775

P. w.: jak wyżej, wałki pod i między kolanami, stopy

związane.

Oporowanie przez współćwiczącego lub przyborem

(poduszka z piaskiem). Unoszenie podudzi do peł

nego wyprostu. Wyprost w ostatniej fazie ruchu
aktywizuje szczególnie głowę przyśrodkową mięś
nia czworogłowego.

214

P. w.: leżenie przodem, nogi ugięte w stawach kola
nowych.

Rotacja wewnętrzna w stawie kolanowym oporo-

wana przez współćwiczącego. Jest to jedyne ćwi
czenie różnicujące pracę mięśni zginaczy stawu ko
lanowego. Przy rotacji wewnętrznej zaangażowane
są szczególnie mięśnie: półścięgnisty, półbłoniasty,
krawiecki.

P. w.: leżenie przodem, nogi nieznacznie ugięte

w stawach kolanowych (podparte stopami na przy
kład o wałek).
Zginanie do kąta prostego z jednoczesną rotacją
wewnętrzną, oporowane przez współćwiczącego.

Uwaga: należy utrzymać prawidłową oś kończyny. 777

Kolano koślawe wyklucza uprawianie sportów przeciążających w sposób dłu

gotrwały kończyny dolne i powodujących odwiedzione ustawienie podudzi. W nar
ciarstwie przeciwwskazane jest nadużywanie techniki kątowej, zwłaszcza takich
ewolucji, jak pług, łuk z pługa itp. Zaleca się natomiast jazdę na wprost lub skos stoku
z rękawiczką utrzymywaną między kostkami wewnętrznymi. Przeciwwskazane jest

uprawianie bez fachowej opieki łyżwiarstwa, ze względu na nieprawidłowe najczęś

ciej odbicie (powierzchnią wewnętrzną stopy). Zaleca się pływanie, które stwarza
warunki pracy mięśni nóg w odciążeniu (szczególnie kraul - ze względu na lepsze
zwarcie stawów kolanowych). Z tych samych względów wskazana jest jazda na

rowerze.

K O L A N O S Z P O T A W E (genu varum)

W wadzie tej oś podudzia tworzy z osią uda kąt
otwarty do wewnątrz, tzn. odcinek obwodowy,

jakim jest podudzie, w stosunku do stawu ko

lanowego zbliżony jest do pośrodkowej linii

ciała.

Wielkość odchylenia mierzy się w centy

metrach, rozstępem między kłykciami przy

środkowymi przy stopach zwartych. Najczęst
szymi przyczynami wady są krzywica oraz nad
waga ciała przy słabym jeszcze układzie mięś
niowym, więzadłowym i kostnym. Najczęst
szym okresem występowania wady jest 1 -3
rok życia. U dzieci w wieku szkolnym kolano
szpotawe rzadko nadaje się do kinezyterapii, Ryc. 91. Kolano szpotawe

215

ORGANIZACJA POSTĘPOWANIA KOREKCYJNEGO

W ZESPOŁACH SPECJALNYCH

Jak już wspomniałam uprzednio, wady postawy występują najczęściej i postępują

najszybciej w wieku szkolnym. Zarazem ten okres, ze względu na nie ukończony
proces rozwoju dziecka, jest właściwie jedynym, w którym ingerencja korekcyjna ma
szanse powodzenia. Większość wad wymaga długotrwałego i wielostronnego o d
działywania korekcyjnego. Pozytywny wynik ingerencji korekcyjnej zależy w dużej
mierze od skorelowania środków oddziaływania: biologicznego, psycho-pedago-
gicznego, społecznego. Wymienione czynniki mają decydujący w p ł y w na organizację
form gimnastyki korekcyjnej.

Podstawą działania w czasie są układy: 24-godzinny, tygodniowy, cało

roczny.

Układ 24-godzinny omówiłam w rozdziale temu poświęconym. W układzie

tygodniowym dziecko powinno ćwiczyć w zespole specjalnym dwa razy tygodnio

wo, w takim samym wymiarze korzystać z pływania korekcyjnego, codziennie (oprócz
dni ćwiczeń w zespole) ćwiczyć samodzielnie zgodnie z instruktażem prowadzącego.

Uzupełnieniem codziennej pracy całorocznej są specjalnie organizowane kolonie
letnie i zimowiska.

Zespoły specjalne tworzone są głównie na bazie szkolnej, przez szkoły oraz

ośrodki szkolno-wychowawcze, a także przez różne organizacje społeczne (TKKF,
Ośrodek Usług Pedagogicznych Z N P , prezydia komitetów rodzicielskich szkół).

K w a l i f i kację do zespołów przeprowadza lekarz szkolny lub ortopeda rejonowy

czy z przychodni. Ze względu na rzadkość kontroli okresowych w szkole duże możli
wości wczesnego wykrywania wad ma odpowiednio przeszkolony nauczyciel wf,
który podejrzewając wadę, kieruje dziecko do lekarza. Dziecko takie zostaje przyjęte
do grupy dyspanseryjnej ortopedycznej i poddawane częstszym kontrolom. Przypad
kami kwalifikującymi się do szkolnych zespołów gimnastyki korekcyjnej są odchyle

nia w zakresie krzywizn fizjologicznych kręgosłupa (w płaszczyźnie strzałkowej),
płaskostopie, głównie I i II stopnia, a także postawy skoliotyczne i skoliozy 1° oraz 1/11°.

Przypadki cięższe lub szybko postępujące kierowane są do przychodni ortopedy

cznych lub hospitalizowane na specjalistycznych oddziałach.

Z a s a d y g r u p o w a n i a ć w i c z ą c y c h są analogiczne do stosowanych w zaję-

217

15 - Korekcja w a d p o s t a w y

ciach wf (wiek, płeć, sprawność), z tą różnicą, że bierze się również pod uwagę rodzaj
wady.

Teoretycznie zakłada się, że zespół powinny tworzyć przypadki jednorodne pod

względem rodzaju wady. W praktyce okazuje się to niemożliwe, z powodu różnego
rozkładu zajęć szkolnych i pozaszkolnych dziecka oraz zawodowych jego rodziców.

Powstaje w ten sposób dodatkowa trudność dla prowadzącego zajęcia, rzutująca na

dobór form i metod ich prowadzenia (konieczność indywidualizacji). Dla dzieci klas

I —IV tworzy się zespoły koedukacyjne. W klasach wyższych ze względu na odmienny
tor rozwojowy dziewcząt i chłopców (inne potrzeby, zainteresowania i możliwości
ruchowe, inna też - oprócz chęci pozbycia się wady - motywacja uprawiania ć w i
czeń) tworzy się oddzielne zespoły dziewcząt i chłopców. W niektórych przypadkach,

jeżeli dzieci ćwiczą razem od I klasy przez kilka lat, tworząc grupę zżytą i sprawną,

zespół można utrzymać. Na barki prowadzącego spada wtedy jeszcze dodatkowa
trudność - indywidualizacja w zależności od płci. Liczba członków zespołu nie
powinna przekraczać 1 2 - 1 5 . Stwarza to warunki do właściwej organizacji, lepszej
kontroli ćwiczeń, indywidualnego ich doboru.

L e k c j a g i m n a s t y k i k o r e k c y j n e j jest podstawową jednostką organizacyjną

zajęć. Jej struktura, zasady i metody prowadzenia są zbliżone do stosowanych
w lekcjach wf. Odmienność polega na bardziej sprofilowanym doborze ćwiczeń,

uzależnionym od rodzaju występujących w zespole wad. Rzutuje to w określony
sposób na cele, zadania, środki i metody realizacji zajęć.

Tok lekcyjny, traktowany jako elastyczny, ramowy scnemat, jest ogólną wyty

czną budowy lekcji. W związku z liberalizmem w jego pojmowaniu, także w lekcjach
gimnastyki korekcyjnej podporządkowany jest on jedynie generalnym założeniom
i zasadom. Do najważniejszych z nich należą: wszechstronność oddziaływania, rów
noległe wyrównywanie dystonii mięśniowo-więzadłowej z kształceniem nawyku
prawidłowej postawy, w tym - rozciąganie przed wzmacnianiem (jeżeli rozciąganie
w ogóle jest potrzebne), przystępowanie do ćwiczeń oporowych po uprzednio uzy
skanej, maksymalnej na danym etapie, korekcji postawy, powiązanie ćwiczeń z pra
widłowym oddychaniem, podporządkowanie ćwiczeń analitycznych ćwiczeniom
globalnym, racjonalne dawkowanie wysiłku. Zasady te zostały omówione szczegóło
wo w rozdziałach poprzednich. Jak już niejednokrotnie podkreślano, proces wyrów

nywania jest nie tylko procesem biologicznym, lecz także wychowawczym. Dlatego
pełne zastosowanie znajdują w gimnastyce korekcyjnej zasady dydaktyczne, których
rejestr, rola i znaczenie są powszechnie znane.

Czas trwania zajęć wynosi dla dzieci przedszkolnych 30 mm, a dla szkolnych

45 min. Podstawowym miejscem zajęć jest sala gimnastyczna, uzupełniającym -
boisko, łąka, polana w lesie.

Do o s o b i s t e g o w y p o s a ż e n i a ćwiczącego oprócz kostiumu ćwiczebnego

' W. Okoń: Zarys dydaktyki ogólnej. Warszawa 1970, PZWS, s. 160. Metodyka wf w klasach V-VIII.

Pod

red. J . Kutrner.

W a r

7 a v u

1970, PZWS. s. 80; M. Demel, A. Skład: Teoria wf. Warszawa 1970.

P W N ,

s. 163; A. Kalinowski, Z. Żukowska: Metodyka wf. Warszawa 1969, PZWS, s. 58; W. Gniewkowski,

W. Humen, M. Mańkowska, S. Moliere, M. Niewiadomoski, Z. Żukowska: Wybrane zagadnienia z metodyki

wf. Warszawa 1970, Skrypt AWF, s. 116.

218

(chłopcy - s p o d e n k i gimnastyczne, dziewczęta - s p o d e n k i i staniki osłaniające piersi)

należą: kocyk, o wymiarach ok. 40 x 60 cm, woreczek o wymiarach 12 x 12 cm z gro

chem lub fasolą (nie bardzo wypchany) oraz laska długości ok. 70 cm.

S a l a oprócz wyposażenia typowego (drabinki, ławeczki, materace, skrzynie,

kozły, poręcze, tramy, kółka gimnastyczne, liny) oraz przyborów (piłki lekarskie i inne
różnej wielkości, ciężarki, szarfy, krążki, ekspandory itp.) powinna posiadać wyposa
żenie dodatkowe. W pierwszym rzędzie - kalibrowane lustra zamykane bocznymi
skrzydłami, najlepiej ruchome (na kółkach). Kalibrowanie - układ linii poziomych
i pionów - oraz skrzydła boczne pomagają w autokorekcji przed lustrem. Negatosko-
py -zamontowane na ścianie za drabinkami w przerwie między szczeblami - ułatwia

ją instruktorowi indywidualizowanie ćwiczeń i pozwalają na bardziej precyzyjne ich

egzekwowanie. W salach szkolnych, dla przypadków prowadzonych w szkolnych
zespołach specjalnych gimnastyki korekcyjnej, negatoskopy nie mają pełnego uza
sadnienia ze względu na stopień zaawansowania wady, charakter odchylenia krzy
wizn (płaszczyzna A P ) niebezpieczeństwo stłuczenia w czasie szkolnych zajęć wf.

Natomiast w salach przychodni międzyszkolnych lub w punktach prowadzących
przypadki zaawansowane (zwłaszcza skoliozy i choroba Scheuermanna) oddają duże
usługi. Zastrzeżenie, że wpływają one deprymująco na dzieci, wydaje się nam bez
podstawne, jeżeli zakładamy na wstępie w pełni świadomy, a w związku z tym
aktywny udział dziecka w procesie korekcji.

Z innych przyborów można wykorzystywać rollery (kółka relaksowe do ć w i

czeń) i deskorolki.

Dostępne w handlu rollery należy do ćwiczeń adaptować. Z a

miast krótkiej rączki stosuje się pręt długości ok. 60 cm, na który wkłada się dwa kółka

zamocowane w dowolnej od siebie odległości nakrętkami motylkowymi - ł a t w y m i do

regulacji przez samo dziecko. W ten sposób uzyskujemy właściwą szerokość chwytu
dłoni, odpowiadającą szerokości barków dziecka. Zmniejszanie odległości kółek od

siebie, a wreszcie pozostawienie tylko jednego kółka, centralnie ustawionego, stano
wi znaczne utrudnienie, zmusza do intensywnej pracy mięśnie brzucha i grzbietu.

Deskorolki to niskie platforemki o wymiarach 3 5 x 5 0 cm, na czterech ruchomych

kółkach, pozwalające na poruszanie się w pozycji leżącej za pomocą odpychania
dłoni od podłoża.

Duże usługi oddaje również drabina przenośna, którą można wykorzystywać do

zwisów czystych i mieszanych, podporów, leżenia w różnych ustawieniach pozio

mych i skośnych. W salach gimnastycznych przychodni duże zastosowanie, zwła
szcza w trudniejszych, indywidualnie traktowanych przypadkach, znajdują pasy sta
bilizacyjne, pętle Glissona, różnego rodzaju podwieszki i urządzenia wyciągowe.

Należy podkreślić, że właściwie wszystkie przyrządy i przybory można wykorzy

stać w zajęciach korekcyjnych, nie przybór bowiem determinuje ćwiczenie, lecz
sposób, w jaki się go wykorzystuje. Szczególnej dbałości pod względem higieny
wymaga podłoga, jest ona bowiem podstawowym przyrządem ćwiczebnym.

Rollery wykorzystuje się głównie do ćwiczeń w pozycji niskiej Klappa i podobnych. Względy

bezpieczeństwa wymagają ustalenia stóp i ograniczenia zasięgu odsuwania kółka z przodu. Informacje

dotyczące deskorolekzawiera artykuł M. Kutzner-Kozińskiej, R. Botwińskiego: Nowy przyrząd - deskorol

ka - w wychowanki fizycznym i korektywie. „Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna" 1974 nr 1, s. 1

(wkładka).

219

F O R M Y ORGANIZACJI I M E T O D Y PROWADZENIA ZAJĘĆ

W gimnastyce korekcyjnej wykorzystuje się właściwie wszystkie metody i formy
stosowane w wychowaniu fizycznym: naśladowczą, zabawową, improwizacji, ilus
tracji czy opowieści ruchowej, zadaniową, ścisłą, pokazową, opisową, bezpośredniej
celowości ruchu, systematyczną, analityczną oraz kombinowane. Należy sobie jed

nak zdawać sprawę, że ich znaczenie, możliwość i zakres stosowania w gimnastyce
korekcyjnej są nieco inne ze względu na odmienność ćwiczących. Obserwowana
ostatnio w wychowaniu fizycznym ogólna tendencja pozostawiania dziecku większej

samodzielności i dowolności w realizacji stawianych przed nim zadań wymaga bar
dziej dokładnego niż w stosunku do dzieci zdrowych sterowania i stworzenia określo

nych warunków.

Nieodłącznym atrybutem gimnastyki korekcyjnej jest, jak wiadomo, uwarunko

wana charakterem przypadku precyzja w doborze i działaniu metod i środków. Tę
z kolei najpełniej zapewnia forma ścisła. Z tego też powodu dominuje ona w zajęciach
korekcyjnych. Z konieczności wprowadza się ją nawet wcześniej, niż to się zwykło
czynić na lekcjach wf, bo już w przedszkolu. Sprzyja temu postępujący p r o c e s

i n t e l e k t u a l i z a c j i dzieci. Jednakże nie można zapominać, że w okresie przedszkol
nym i wczesnym szkolnym celowość działania, a więc w naszym przypadku: dbałość
o zdrowie i prawidłowość rozwoju, nie przemawia jeszcze do umysłu dziecka.

W związku z tym czynnikiem zachęcającym i przyciągającym powinna być a t r a -

kcyj n ość za j ęć. Jednakże u wielu prowadzących, traktujących poważnie swą pracę,
przeważa chęć nasilenia wpływu korekcyjnego drogą stosowania jak największej
liczby ścisłych ćwiczeń specjalnych, kosztem momentów odprężenia czy zabawy.

Postępowanie takie w większości przypadków jest krótkowzroczne. Dzieci uczę

szczają na zajęcia pod presją rodziców, którym nie zawsze starcza wytrwałości
w pilnowaniu tego obowiązku, nie mówiąc już o kontynuowaniu ćwiczeń w warun
kach domowych.

Proces korygowania jest długotrwały, często kilkuletni, dlatego też w organiza

cji zajęć problem atrakcyjności jest niezmiernie istotny. U dzieci starszych, bardziej
dojrzałych,  m o t y w a c j a ulega modyfikacji. Obok działającego jeszcze czynnika przy
jemności zaczyna pojawiać się  p r z e ś w i a d c z e n i e  u c z n i a o  c e l o w o ś c i i  s k u t e
c z n o ś c i  s t o s o w a n y c h przez  n i e g o  p o c z y n a ń . Dlatego posługiwanie się metodą
tzw. perspektyw bliższych i dalszych jest ze wszech miar pożądane. Owe cele to
wymiernie określane próby czynnościowe czy sprawności, przeprowadzane okreso
wo. Dziecko widzi, że w miarę swego wkładu pracy (na ćwiczeniach) jest silniejsze,

wytrzymalsze, sprawniejsze - ma na to konkretne dowody. Może porównać wyniki
uzyskane w okresie poprzednim z obecnymi, a także z osiągnięciami swoich rówieśni
ków. Ten ostatni moment musi być interpretowany przez instruktora, gdyż w zasadzie
wyniki w swej postaci bezwzględnej nie są porównywalne międzyosobniczo. Ze
względów wychowawczych jednak porównania takie, właściwie interpretowane,

mogą być jednym z cennych środków stymulujących i podtrzymujących motywację.

Podstawową zasadą postępowania z wadami postawy jest i n d y w i d u a l i z a c j a .

Dziecko ćwiczące w zespole jest uprzednio zaznajomione z istotą swej wady, wskaza-

220

niami i przeciwwskazaniami. W czasie ćwiczeń zespołowych należy mu stworzyć

takie warunki, by mogło zasad tych przestrzegać. Pomocne w tym są następujące
formy organizacji i metody: podział zespołu ćwiczebnego na stałe grupy, tzw. małe
zespoły

lub pary ćwiczebne, dodatkowe zadania indywidualne, obwód ćwiczebny

(trening stacyjny).

Inną formą, stosowaną zwłaszcza w grupach niejednorodnych, jest przeznacze

nie na ćwiczenia indywidualne ok. 15 min lekcji. Każde dziecko posiada swój własny

zestaw ćwiczeń domowych zalecony przez instruktora na konsultacjach instruktażo
wych; najlepiej, jeżeli ćwiczenia te są opisane lub „narysowane" w dzienniczku
korekcyjnym ucznia. Ćwiczenia te uczniowie wykonują samodzielnie, każdy własny
zestaw; instruktor sprawuje kontrolę nad całością i indywidualnie poprawia ćwiczą
cych. Urozmaiceniem tak prowadzonej części zajęć może być odpowiednio dobrane
tło muzyczne. W ten sposób oprócz uzyskanej na lekcji indywidualizacji instruktor

może skontrolować stopień poprawności i opanowania ćwiczeń domowych przez
ucznia. Taką samą formę można przeprowadzić na lekcji otwartej z rodzicami, z ich

czynnym udziałem w zajęciach.

Wymogiem, a jednocześnie walorem wymienionych form i metod jest w d r o ż e

nie młodzieży do samodzielnej pracy opartej na umiejętności oceny i kon

troli: bądź siebie samego, bądź też współćwiczącego. Umiejętność ta jest

niezbędna do prawidłowego wykonywania ćwiczeń w domu, a to przecież dopiero

jest podstawą uzyskania pełnego efektu korekcyjnego.

Świadomy i aktywny udział dziecka w zajęciach realizowany jest również po

przez włączenie go do prowadzenia części zajęć. Ocena prowadzenia zajęć przez

siebie, współtowarzyszy i instruktora uzmysławia wiele błędów, w innych warunkach

niedostrzegalnych. Dzieci dotychczas traktowane przez grupę zdrowych rówieśni
ków jako przysłowiowe „patałachy", zdobywszy sprawność i opanowawszy arkana
kierowania grupą, zaczynają wierzyć w swe możliwości i na tym polu, które dotych
czas było źródłem upokorzeń i stresów. Tego rodzaju metody jednak wymagają od
nauczyciela znacznie gruntowniejszego i bardziej przemyślanego przygotowania za

jęć. Wkład ten jednak w pełni rekompensują efekty - nie tylko w sferze korekcji, lecz

także wychowawcze. W gimnastyce korekcyjnej indywidualizacji podlega nie tylko

rodzaj ćwiczeń, lecz także ich i n t e n s y w n o ś ć . Wiadomo, że pobudzenie procesów
kompensacji wymaga silnych bodźców, jednakże ich siła, a więc intensywność ć w i
czeń, musi być podporządkowana utrzymaniu skorygowanej uprzednio prawidłowej
postawy, tak by nie powstały kompensacje niekorzystne, utrwalające wadę.

Wzmianki wymaga również stosowanie współzawodnictwa. Doboru współza

wodniczących (osobników czy grup) dokonuje się tak, by wyrównać szanse zwycię
stwa, gdyż współzawodnictwo ma charakter przede wszystkim jakościowy. Wskaza

ne jest organizowanie raz na miesiąc tzw. lekcji o t w a r t y c h , tj. z udziałem rodziców.
Lekcje te mogą być dwojakiego rodzaju:

Walory pracy w małych zespołach, również z punktu widzenia socjo- i psychologicznego, podno

szone są w wielu pracach, m. in. w:St. Mika: Nauka o małych grupach. „Psychologia Wychowawcza" 1964

nr 4; M. Skład: Sprawność fizyczna a inne cechy chłopców. „Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna"

1962 nr 4.

221

- mogą zawierać ćwiczenia zalecane do domu - mają wtedy charakter instruk

tażowy,

- mogą prezentować postępy dzieci, ich wzrastającą sprawność, wytrzyma

łość, umiejętności korygowania postawy.

Lekcje mogą mieć również charakter mieszany. Rodzice powinni przynosić ze

sobą miękkie pantofle, aby móc brać czynny udział w lekcji: w asekuracji, sędziowa

niu itp. Wytwarza się wtedy atmosfera wspólnego działania - niezbędna przy każdej
długofalowej pracy. Instruktaże dla rodziców prowadzi się również w trybie indywi
dualnym lub w małych względnie jednorodnych grupach. Obejmują one nie tylko
ćwiczenia do samodzielnego wykonywania w domu, lecz także przeciwwskazania
i zalecenia ujęte w systemie 24-godzinnym. Większe ośrodki czy przychodnie posłu
gują się nawet wydrukowanym i ilustrowanym zestawem ćwiczeń, w którym zazna
cza się aktualnie zlecane. Stanowi to duże ułatwienie zarówno dla prowadzącego, jak
i rodziców.

ZAJĘCIA INDYWIDUALNE W D O M U

Zajęcia te ze względu na ich częstotliwość (pięć razy tygodniowo) powinny stanowić

podstawową formę oddziaływania korekcyjnego. Zależne jest to jednak od udziału
w tym procesie zarówno dziecka, jak i jego rodziny. Nawet świetnie prowadzone
zajęcia grupowe (dwa razy tygodniowo) w większości przypadków stanowią zbyt
mały bodziec korygujący, by powodował on oczekiwane efekty. I o tym również

należy poinformować rodziców. Zajęcia w domu trwają przeciętnie 3 0 - 6 0 min,

a w przypadkach cięższych - do 2 godz. (2 x 60 min).

W ciągu dnia zajęcia indywidualne powinno się przeprowadzać wtedy, gdy

dziecko nie jest zmęczone, pod kontrolą rodziców, przygotowanych do tego uprzed

nio na zajęciach instruktażowych, Do zajęć ^ również dziecko
musi być odpowiednio przygotowane. Ćwiczenia zalecane do domu powinny być
bezbłędnie uprzednio wykonywane na zajęciach grupowych. W wyrabianiu umiejęt
ności samokontroli i samooceny pomocne są (w lekcjach) wymieniane już formy, jak:
praca w małych zespołach, trening obwodowy, dodatkowe zadania indywidualne.

Czasami, gdy zaistnieją ku temu odpowiednie warunki, można łączyć 2 - 3 dzieci,

które ćwiczą wtedy w domu razem. Jest to korzystne ze względów wychowawczych,
działa zachęcająco, ćwiczenia w takiej sytuacji zatracają charakter, często ciężkiego
w pojęciu dziecka, obowiązku. Do ćwiczeń wykorzystuje się wszelkie sprzęty domo
we: twardy tapczan, biurko, stół, taborety, lustro kalibrowane, deskę do prasowa-

l nia, drabinkę gospodarczą itp. Do oprzyrządowania specjalnego należą: drążek

w drzwiach, kółka, roller, kocyk, woreczek z grochem, piłka, ciężarki, ekspandor. Na
okresowych zajęciach instruktażowych prowadzący wzbogaca zasób dotychczaso
wych ćwiczeń, demonstrując, jak należy wykonywać je w warunkach domowych.
Zbyt duża liczba nowych ćwiczeń nie jest wskazana, gdyż względy urozmaicania nie

mogą przeważać nad pewnością co do poprawności wykonawstwa.

Niekiedy, ma to miejsce zwłaszcza w przypadkach cięższych lub szybko poste-

222

pujących, ćwiczenia indywidualne z dzieckiem w domu prowadzi instruktor. Wyda
wać by się mogło, że ze względu na indywidualizację jest to sposób idealny. Otóż
podstawowym mankamentem jest w tym przypadku brak grupy rówieśniczej i walo
rów z tym związanych. Dziecko ćwiczące w ten sposób jest traktowane przeważnie

jako przedmiot oddziaływania, co zuboża i zawęża charakter i możliwości oddziały

wań wychowawczych.

PŁYWANIE I Ć W I C Z E N I A W WODZIE

Ważnym czynnikiem uzupełniającym gimnastykę korekcyjną są zajęcia w w o d z i e

które w układzie tygodniowym powinny się odbywać 2 - 3 razy. Ze względu na
znajomość występujących u dzieci wad najlepiej, gdy są prowadzone przez tego
samego instruktora. Specyfika środowiska wodnego umożliwia odciążenie kręgosłu
pa, wpływa hartująco oraz pozwala stosować różnorodne ćwiczenia oddechowe.

W większości przypadków jednak treść zajęć sprowadza się do nauki pływania, a po
opanowaniu tej umiejętności - do uprawiania go, co z kolei wpływa korzystnie na
układy krążenia i oddychania, zwiększając ogólną wytrzymałość.

Problem doboru sposobu pływania do rodzaju wady jest otwarty, należy go

traktować indywidualnie. Zalecany przy wadach postawy przez większość lekarzy styl

klasyczny może być niekiedy nawet przeciwwskazany (np. w hiperkifozie piersiowej,
gdyz praca rąk polegająca na pociągnięciu skośnie w dół, zapewniającym większą
szybkość, zwiera klatkę piersiową i kifozuje ją). Modyfikacja w tym przypadku pole
gałaby na powrocie do starego sposobu pracy rąk, tzw. turystycznego, o stosunkowo

poziomym i szerokim prowadzeniu rąk. Lansowane przez niektórych

asymetryczne

sposoby pływania, biorące za punkt wyjścia zasadę sterowania odgórnego i oddolne

go w skoliozach, opierają się często na nieprawidłowych przesłankach. Środowisko
wodne pozbawione jest (w pływaniu) możliwości dodatkowych punktów podparcia.
Przy ruchu asymetrycznym sprzyja to - na zasadzie działania po najmniejszej linii

oporu - powstaniu i utrwalaniu kompensacji wadliwych, tj. w większości opartych na

lokalizowaniu rucnu w odcinkach baraziej ruchomych, a więc sąsiednich w stosunku
do pierwotnie dotkniętego wadą. Praktycznie więc uniemożliwia to docelową lokali
zację ruchu, co stanowiło założenie podstawowe metody.

Ta sama cecha środowiska może być jednak wykorzystywana w innym celu,

a mianowicie doskonalenia prawidłowego czucia posturalnego w odmiennych
i trudniejszych warunkach. Stosunkowo szerokie, jeżeli chodzi o rodzaj wad, zastoso
wanie ma pływanie na grzbiecie lub żabką czy też kraulem. Intensywna praca mięśni
grzbietu może być jeszcze zwiększona dzięki użyciu płetw na rękach (zwiększenie
powierzchni odepchnięcia) oraz szybkości ruchu wiosłującego (opór wody wzrasta

D. Krępska, M. Szczerbińska: Ćwiczenia usprawniające w wodzie jako czynnik leczniczy

w przypadkach bocznych skrzywień kręgosłupa. „Kultura Fizyczna" 1966 nr 2; W. Iwanowski: O organiza

cji i sposobie prowadzenia zajęć hydrokinezyterapeutycznych w przypadkach bocznych skrzywień kręgo

słupa. „Kultura Fizyczna" 1969 nr 1: P. Madeuf: La natation corrective. Paryż 1948.

W. Iwanowski: Zasady doboru asymetrycznych ćwiczeń pływackich w przypadkach skolioz

idiopatycznych. „Wychowanie Fizyczne i Sport" 1969 nr 4.

223

proporcjonalnie do kwadratu szybkości). Wielu instruktorów stosuje różne ćwiczenia
podwodne. Wydaje się, że jest to celowe jedynie wtedy, gdy wykorzystuje się specyfi
czne właściwości środowiska wodnego, a nie - gdy mechanicznie przenosi się
ćwiczenia z sali gimnastycznej. Znacznie większą wartość przedstawia praca układu
ruchu, krążenia i oddychania podczas pływania na dystans - dzieje się to przecież
w warunkach odciążenia kręgosłupa od ucisku osiowego, co samo w pewnym
stopniu koryguje wadę.

LETNIE KOLONIE Z D R O W O T N E O PROFILU O R T O P E D Y C Z N Y M

Letnie kolonie ortopedyczne to jedno z istotnych ogniw całorocznego, a często

i wieloletniego systemu oddziaływania korekcyjnego w przypadkach wad postawy
i bocznych skrzywień kręgosłupa. O ich wartości stanowi możność skoncentrowane
go w czasie wykorzystania całego arsenału różnorodnych środków korekcyjnych.
Warto zwrócić uwagę, że przeciętna liczba godzin tzw. korektywy przypadająca na
dziecko w czasie trwania roku szkolnego wynosi ok. 80, podczas gdy przeciętna zajęć
korekcyjnych na dobrze zorganizowanych koloniach ortopedycznych z pełną obsadą
kadry instruktorów - ok. 120 godzin. Już sam ten fakt z niezwykłą wyrazistością
wskazuje na szansę, jaką stwarzają kolonie.

Kolonie zdrowotne nie są nowością, organizowane są bowiem od kilku,

a właściwie kilkunastu lat w różnych rejonach kraju przez pojedynczych entuzjastów,
którym udało się zachęcić do tej akcji takie organizacje jak: Towarzystwo Krzewienia
Kultury Fizycznej, Towarzystwo Walki z Kalectwem, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci,
Ośrodek Usług Pedagogicznych przy ZN P. Były to jednak akcje pojedyncze. Obecnie
w związku z Uchwałą Wspólnego Kolegium Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społe
cznej i Ministerstwa Oświaty i Wychowania z dnia 2 8 I V 1 9 7 3 r. oraz Zarządzeniem

Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 10VI11973 r. zaczynają się one przeradzać

w jednolity, szeroko zakrojony i dostępny dla wszystkich potrzebujących system
państwowy. O powodzeniu nowego, „masowego" systemu zadecydują: organizacja,
zabezpieczenie finansowe i kadrowe. Przygotowanie odpowiedniej kadry w tak krót

kim okresie jest sprawą trudną. Chcąc wyjść naprzeciw tym trudnościom, pragnę
podzielić się doświadczeniami z kilku kolonii ortopedycznych, wypracowanymi czę

sto w trudnych warunkach przez cały zespół instruktorsko-wychowawczy.

Okres przygotowawczy w organizacji kolonii

Kadra. Dobór i liczba kadry jest sprawą przesądzającą w dużej mierze o poziomie

kolonii. Kierownik kolonii odpowiedzialny jest, tak jak na koloniach zwykłych, za
całość, tj. za zakwaterowanie, wyżywienie, transport itp. Zastępca kierownika do

Kolonie, w których brałam udział w latach 1968-1973, organizowane były przez Ognisko TKKF

Korektywa oraz Ośrodek Usług Pedagogicznych ZNP przy współudziale finansowym Kuratorium w War

szawie, w miejscowościach: Sieraków Wielkopolski, Ruciane, Szczodre, Otmuchów.

224

spraw wychowawczych (pedagog) odpowiedzialny jest za pracę wychowawczą, ma
on pod swoim bezpośrednim nadzorem wychowawców grup. Zastępca kierownika

do spraw korektywy, inaczej zwany instruktorem wiodącym (nauczyciel wf po spe
cjalizacji rehabilitacji) kieruje zespołem nauczycieli-instruktorów (też najlepiej po
specjalizacji rehabilitacji bądź po specjalnym kursie gimnastyki korekcyjnej).

Najskuteczniejsze wydają się być kolonie dla ok. 100 dzieci i młodzieży. Grupy

wychowawcze, a jednocześnie i ćwiczebne, nie powinny liczyć więcej niż 1 2 - 1 5
osób. Do każdej grupy przydzielony jest stały wychowawca i instruktor. Umożliwia
to lepsze poznanie dzieci i bardziej zindywidualizowane postępowanie korekcyjne.

Instruktor wiodący posiada również swoją grupę, z tym że w niektórych zajęciach

zastępują go koledzy, ze względu na znacznie większe obciążenie sprawami organiza-
cyjno-metodycznymi. On bowiem planuje pracę na cały turnus i na każdy dzień,

naturalnie przy współudziale całego zespołu. Do obowiązków instruktora należy:
przygotowanie i prowadzenie wszelkiego typu zajęć korekcyjnych, gier, zabaw, spor

tów, wycieczek o charakterze rekreacyjnym - w wymiarze nie mniej niż 4 - 6 godz.
dziennie (zależnie od umowy). Ponadto instruktor zajmuje się organizowaniem za

baw, prób sprawności i wydolności, festynów, spartakiad itp. Stale współpracuje

z personelem lekarsko-pielęgniarskim i wychowawczym, pomaga w organizacji

i przeprowadzaniu imprez kulturalno-oświatowych.

Należy dążyć, by instruktorzy mieszkali oddzielnie, gdyż muszą mieć warunki do

przygotowania się do pracy (konspekty różnego typu zajęć korekcyjnych, dzienniczki,

dokumentacja prób). Stałą opieką nad dziećmi na zasadzie „pałeczki sztafetowej",
tj. przekazywania grupy z rąk do rąk, pełnią wychowawcy i instruktorzy. Tylko na

niektórych zajęciach (np. pływanie) lub imprezach (ognisko, spartakiada) zachodzi
potrzeba dublowania tej opieki. Nie sposób efektywnie pracować przez 12 godz.,
dlatego też należy tak zorganizować program zajęć, by zarówno instruktor, jak
i wychowawca mieli również czas na wypoczynek.

Lekarz i pielęgniarka pełnią te same obowiązki co na koloniach zwykłych. Jeżeli

lekarzem jest ortopeda, to współdziała on z instruktorem wiodącym w ustalaniu
postępowania korekcyjnego dla poszczególnych przypadków - na podstawie przy
wiezionej pełnej dokumentacji stanu zdrowia dziecka (m. in. radiologicznej).

Nabór kandydatów na kolonie, kwalifikacja

Należy dążyć, by uczestnicy kolonii byli w zbliżonym wieku. Powinno się więc
organizować oddzielnie kolonie dla dzieci młodszych ( 9 - 1 2 lat) i starszych ( 1 3 - 1 6
lat). Pozwala to na znacznie lepszy dobór środków - zarówno korekcyjnych jak
i wychowawczych. Ponieważ jednak w większości przypadków kolonie są pod tym
względem mieszane, grupy ćwiczebno-wychowawcze ustala się, stosując kryterium
wieku. Ideałem byłoby spełnienie (w ramach grup) również kryterium względnej

jednorodności wady, np. pleców wklęsło-okrągłyćh czy też skoliozy l°. Jest to jednak

mało realne, stąd konieczność świetnej znajomości każdego dziecka, wskazań i prze-

225

ciwwskazań indywidualnych, co jest możliwe tylko przy stałym związaniu instruktora
z grupą.

W każdym bądź razie dzieci z zaawansowanymi skoliozami powinny mieć o d

dzielne kolonie, z lekarzem ortopedą i instruktorami wf, specjalistami w dziedzinie
rehabilitacji, dobór środków kinezyterapeutycznych bowiem musi być w tych przy
padkach znacznie precyzyjniejszy.

Założeniem, wspomnianym we wstępie, jest traktowanie kolonii jako ogniwa

całorocznej pracy w zespołach korekcyjnych. Ponieważ kandydatów na kolonie jest
zwykle znacznie więcej niż miejsc, w kwalifikacji oprócz warunków społecznych

powinno się brać pod uwagę systematyczną i aktywną pracę w zespole w czasie roku

szkolnego. Wyjazd na kolonie jest przy takim postawieniu sprawy pewnym rodzajem

nagrody, co można wykorzystać w pracy wychowawczej z zespołem.

Kwalifikacji dokonują lekarze ortopedzi, głównie w przychodniach rejonowych

lub międzyszkolnych medycyny szkolnej. Karta „Wczasy dla dzieci i młodzieży", jaka
obowiązuje na wszystkich koloniach, powinna być uzupełniona dodatkową „Kartą
Ortopedyczną Dziecka", wypełnianą najlepiej przez lekarza ortopedę i magistra wf
prowadzącego dziecko w czasie roku szkolnego. Powinna ona zawierać pełne rozpo

znanie ortopedyczne, szczegółowe wskazania i przeciwwskazania, zadania indywi
dualne w zakresie ćwiczeń. Dopiero na tej podstawie instruktor prowadzący dziecko

na koloniach może konsekwentnie kontynuować właściwe postępowanie korekcyj
ne. Już przed wyjazdem na kolonie istnieją więc warunki do przemyślanego podziału

grup, przydzielenia ich odpowiednim instruktorom, dopasowania do konkretnych
warunków lokalnych bazy kolonijnej.

Po ustaleniu składu osobowego uczestników kolonii do rodziców wysyłane są

zawiadomienia o przyjęciu dziecka, z podaniem wysokości odpłatności i terminie
zebrania organizacyjnego. Ponadto dobrze jest przesłać rodzicom wykaz rzeczy nie
zbędnych dziecku na koloniach. Ponieważ kolonie mają charakter rekreacyjno-korek-
cyjny, niezbędne są m. in.: dwie pary spodni (krótkie, długie), dres, dwa kostiumy
gimnastyczne, dwa kostiumy kąpielowe, obuwie do ćwiczeń, juniorki, addidasy,
trampki lub tenisówki - zgodnie ze zleceniami lekarskimi, kalosze, ciepła nieprzema
kalna kurtka sportowa, dwa różnej grubości swetry (dzieci nawet w niesprzyjających
warunkach atmosferycznych powinny jak najwięcej przebywać na powietrzu), kocyk
do ćwiczeń, karta pływacka i rowerowa oraz inne ogólnie znane rzeczy.

Na wstępnym zebraniu organizacyjnym kadry celowe jest ustalenie ramowego

programu, funkcji, zakresu obowiązków, przydziału grup, przygotowania materiałów
pomocniczych. Im lepiej przemyślana jest faza przygotowawcza, tym większa g w a
rancja właściwego poziomu kolonii.

Na zebraniu informacyjnym z rodzicami (mogą na nie również przyjść dzieci)

kierownik przedstawia kadrę, zadania i program kolonii, ilustrowany - jeżeli tylko jest
to możliwe - przezroczami lub filmem z kolonii poprzednich. Odczytuje podział dzieci
na grupy i przedstawia ich wychowawcę oraz instruktora. Po części ogółnej rodzice
mają możność bezpośredniej z nimi rozmowy i podania informacji dodatkowych,

dotyczących zarówno stanu zdrowia dziecka, jak i spraw wychowawczych. Wiedzą
również, komu mają oddać pod opiekę dziecko przy wyjeździe.

226

lub klubu sportowego itp.). Na kolonie nasze zabieraliśmy zwykle sprzęt następujący:
20 rowerów, najlepiej składaków, ze względu na możność regulowania wysokości

siodełka i kierownicy, po 15 piłek lekarskich 2 - , 3- kg), 50 ciężarków-hantli

(zależnie od wieku ćwiczących - lżejszych lub cięższych), 30 lasek lub małych piłe

czek, 30 skakanek, 40 szarf w kilku kolorach, 20 materacy nadmuchiwanych, 1 5 - 2 0
łuków z zapasem strzał, trzema tarczami słomianymi i zapasem papierowych; 3 eks-

pandory, 30 kompletów do kometki z zapasowymi lotkami, 6 deskorolek, 20 rollerów,
30 desek do pływania, 30 kół gumowych, liny z korkami dla ograniczania przestrzeni
wodnej do pływania, 10 stoperów, 3 dynamometry grzbietowe i po 5 dłoniowych
małych i dużych, taśma miernicza, 3 taśmy centymetrowe, 6 namiotów 3-4-osobo-

wych, kółka gimnastyczne na mocnych długich pasach parcianych, do zawieszania

na przykład na gałęziach drzewa, 2 komplety do tenisa stołowego z zapasem piłeczek,
30 ringo, 30 talerzy plastykowych do zabaw, 15 piłek siatkowych, 10 piłek koszyko

wych, pompkę do piłek z wentylem, pompki do rowerów i reparaturki, 100 blankietów
dyplomów sportowych.

Oprócz sprzętu sportowo-rekreacyjnego niezbędne są adapter i magnetofon

z dobrymi nagraniami, jedną z form zajęć jest bowiem nauka tańca, w tym także
współczesnego. Chodzi o to, by oprócz walorów kulturalno-towarzyskich wykorzy
stać możność nauczania właściwej postawy w tańcu. Ponadto dobre, rytmiczne

nagrania dla dzieci już przygotowanych i usprawnionych mogą stanowić podkład
muzyczny do niektórych ćwiczeń lub zajęć.

228

Poza tym należy zadbać o twarde, nie uginające się łóżka, niekiedy, jeżeli łóżka

zbyt się uginają, przywozi się ze sobą deski pod materace.

Wszystkie wymienione elementy należy mieć na uwadze w okresie przygotowa

wczym do kolonii. Przejazd - najlepiej autokarami, gdyż dzieci nie muszą wtedy
przenosić walizek.

Organizacja i metodyka pracy kadry instruktorskiej

Głównym celem kolonii ortopedycznych jest korekcja wady połączona z aktywnym
wypoczynkiem. Wypływające stąd zadania to: kształtowanie nawyku prawidłowej
postawy w każdej sytuacji życia kolonijnego, stworzenie lub wzmocnienie gorsetu
mięśniowego, zwiększenie wydolności ogólnoustrojowej, wdrażanie do umiejętnoś
ci organizowania sobie czynnego wypoczynku, dostępnego i wskazanego przy okreś
lonej wadzie.

W czasie pierwszych dwóch -trzech dni kolonii zespół instruktorów opracowu

je projekt planu zajęć na cały okres, na podstawie propozycji przygotowanych

uprzednio przez instruktora wiodącego. Plan ten zawiera stałe składowe dnia i tygod

nia. Codziennymi bądź prawie codziennymi elementami zajęć są: gimnastyka poran
na, „korektywka", trening stacyjny, pływanie, stosowanymi co kilka dni - rozruch
lekkoatletyczny, atletyka terenowa, elementy siatkówki i koszykówki, kometka, ć w i

czenia na deskorolkach i rollerach, zabawy i gry z przyborami (talerze, ringo, piłki),

jazda na rowerach, wycieczki piesze, gry i zabawy terenowe, biwakowanie i in.

Dużym wydarzeniem na koloniach są konkursy sprawnościowe, rozgrywki i za

wody w kometkę, tenisa stołowego, koszykówkę i siatkówkę (młodzież starsza), tor
przeszkód, zgadywanka terenowa, konkurs biwakowania, rowerowy tor przeszkód.

Można również organizować zdobywanie karty rowerowej i pływackiej oraz odznak,
np. turystycznej. Wzbogaceniem programu są również wycieczki piesze, kolarskie,

kajakowe, autokarowe.

Na podstawie wyliczonych tu rodzajów zajęć widoczne jest, że w pracy kolonij

nej wykorzystuje się pełny asortyment środków i form ruchowych wychowania fizy
cznego, na co w pracy szkolnej często nie ma warunków i możliwości. Dzieci z w a
dami postawy (odchylenia kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej) oraz bocznymi
skrzywieniami kręgosłupa beztorsyjnymi wymagają przede wszystkim wszechstron
nego wzmocnienia całego ustroju przy uzyskaniu i zachowaniu maksymalnie skory
gowanej postawy. Przeważnie są to dzieci mniej sprawne ruchowo, które w związku
z tym w środowisku swych zdrowych rówieśników unikają ruchu. Osiągnięcie przez

nie wyższej sprawności, umiejętności prowadzenia zabaw, gier, sędziowania stwarza
im w tej dziedzinie zupełnie inną płaszczyznę kontaktu. Przerywa się więc błędne
koło: „jestem fajtłapą, więc nie ćwiczę" - „nie ćwiczę, więc pozostanę fajtłapą".

W warunkach kolonijnych dla wyżej wymienionej kategorii wad nie ma właściwie

możliwości stosowania ćwiczeń sensu stricto indywidualnych. Za ryzykowne uwa

żam też prowadzenie na koloniach ćwiczeń i zleceń asymetrycznych w skoliozach.

229

Przykładowy grafik:

Sobota, 15 VI11978

Szczodre

Inspekcyjny - M. Iksiński

Dziewczęta

Chłopcy

Grupa

I II III

VII

9 3 o _ i f j 3 5

Korektywa

Sprzątanie

„Piekiełka"

R
0

Korektywa

1 0

2 5

- 1 1

1 0

Łucznictwo

Korektywa

Deskorolki

rollery

lance

towarzyskie

1 1 2 0 _ 1 2 0 5

Gry i zabawy

w lesie z

Łucznictwo

i ance

towarzyskie

„Piekiełko"

1 2

1 6

- 1 3 ° °

instruktorem

„Piekiełko"

Łucznictwo

jw.

Deskorolki

rollery

Atletyka

terenowa

tliminacje

piosenki

5_1700

Deskorolki

rollery

Atletyka

terenowa

„Piekiełko"

Łucznictwo

1 7 1 0 _

1 7

5 E

Kometka

„Piekiełko"

Gra w piłkę

1 8

0 5

- 1 8

5 0

Eliminacje do festiwalu piosenki „Szczodre"

1 9

3 0

- 2 1

0 0

Wieczorek taneczny

W - zajęcia z wychowawcą

Ramowy rozkład dnia (kolonie Szczodre):

- pobudka

7-7

1 5

- rozruch poranny

715_735

- mycie, sprzątanie

8 - 8

3 0

- śniadanie

9-9

1 5

- apel poranny

°-13 - zajęcia programowe według grafiku

1 0

-14 - obiad

14-16

- odpoczynek poobiedni

16-18

- zajęcia programowe według grafiku

18-1830 - przygotowanie do kolacji
1830-19 - kolacja

19-21

- czas wolny

21-7

- cisza nocna

Grafiki zajęć przygotowuje się wieczorem. Gdy pogoda jest niepewna, należy przewidzieć warianty

„suchy" i „mokry", by nie być zaskoczonym zmianą aury. Grafiki są rozdawane zainteresowanym przed
apelem.

Rozkład zajęć korekcyjnych dla grup w rozbiciu na poszczególne ich rodzaje w okresie całych

kolonii:

Grup

Rozruc

poran

Korektyw

.Piekiełko

(stacje

)

Deskorolk

i roller

Pływani

e i

baw

y w

wodzi

Rower

Tańc

Łucznictw

Wycieczk

Konkurs

y spra

wności

, zawod

sportow

y i

zabaw

Gry

, zabaw

y i

atletyk

a tereno

Raze

godzi

14/4

• -

135

Nanoszenie każdego wieczora ołówkiem danych do rubryk pozwala lepiej opra

cowywać rozkład zajęć na dni następne. Uzupełnieniem jest zestawienie, również
w postaci tabelki, obciążenia różnymi rodzajami zajęć poszczególnych instruktorów.

Instruktor (dokumentacja pracy)

Podstawowym dokumentem jest zeszyt grupy, zawierający dane indywidualne każ

dego dziecka: wiek, wzrost, ciężar ciała, rozpoznanie, historia wady, dotychczasowe

leczenie; korektywa - aktualne zlecenia, przeciwwskazania i ćwiczenia indywidualne

(te dane instruktor opracowuje z personelem lekarsko-pielęgniarskim); charaktery

styka osobowości: ogólna, na tle grupy, stosunek do ćwiczeń i prowadzenie zajęć.

Ponadto instruktor prowadzi ewidencję wyników poszczególnych grup sprawności,

zawodów, torów przeszkód, konkursów itd.

232

Uwagi na temat organizacji i metodyki poszczególnych

rodzajów zajęć

W pierwszych dniach kolonii instruktor lub lekarz i instruktor powinni odbywać
w ramach grup pogadankę teoretyczną na temat wad postawy i skolioz. Treść należy
dostosować do wieku, a w związku z tym i do stopnia wyniesionego ze szkoły

przygotowania z zakresu nauki o człowieku. Instruktor stara się zainteresować dzieci
i nauczyć je zasad postępowania korekcyjnego, doboru ćwiczeń, uzasadnia sens

zleceń, przeciwwskazań. Grupa powinna być wciągnięta w dyskusję, sama analizo
wać swoje przypadki. Stąd wypływać będzie świadomość i aktywność postępowa

nia. Sprawdzenie zrozumienia zagadnienia przez dzieci uzyskuje się w konkursie
pytań z tego zakresu, np. w zgadywance terenowej i w prowadzonych przez same

dzieci fragmentach zajęć czy nawet całych zajęciach.

R o z r u c h p o r a n n y (15-minutowy) prowadzony jest, począwszy od 9 - 1 0 roku

życia, przez same dzieci. Kilka pierwszych dni rozruch prowadzi, oczywiście, instruk
tor, objaśniając w czasie ćwiczeń ich sens i wartość, zwracając uwagę na poprawność
wykonania. Dzieci uprzedzone o samodzielnym prowadzeniu inaczej uczestniczą
w zajęciach. Miejsce zajęć należy zmieniać (łąka, las, park, korytarz, sala itp.), aby

pokazać, jak należy wykorzystywać różne warunki. Ponadto interesuje nas wyrobie
nie u dziecka nawyku i umiejętności prowadzenia rozruchu porannego. Listę prowa
dzących (z terminami) ustala się na początku kolonii. Konspekt, napisany przez
dziecko lub dwoje prowadzących, jest dyskutowany i zatwierdzany z instruktorem.
Wartość doboru ćwiczeń i sposób ich prowadzenia ocenia się po zajęciach przez
grupę i instruktora. Ocena jest wpisywana do zeszytu instruktora oraz do tabeli
sprawdzianów, konkursów, zawodów (na tablicy grupy).

„ K o r e k t y w k a " to obiegowa nazwa przyjęta przez dzieci dla gimnastyki korek

cyjnej. Jest ona podstawową formą ścisłego, względnie zlokalizowanego oddziały
wania na wadę, wyrabiania gorsetu mięśniowego, nawyku posturalnego. Prowadzi
się ją analogicznie jak typowe zajęcia gimnastyki korekcyjnej. Ponieważ grupa zazwy
czaj jest niejednorodna pod względem rodzaju wady, dobrze jest, stosując to kryte

rium, podzielić ją na 2 - 3 - o s o b o w e podgrupki. W c e l u zindywidualizowania oddziały

wania korekcyjnego ćwiczeń pewną część zajęć, np. 8 - 1 0 min, poświęca się na
realizację ćwiczeń indywidualnych, charakterystycznych dla potrzeb danego dziecka.
Zadania te w formie zleceń powinny być podane w dodatkowej Karcie Ortopedycznej

przez lekarza i instruktora, pod których stałą opieką pozostaje dziecko, lub wpisane do

jego dzienniczka korekcji. Jeżeli brak ich w dokumentacji dziecka lub wymagają

zmian, instruktor powinien je opracować i zamieścić w zeszycie grupy, w danych
indywidualnych dziecka.

Niektóre zajęcia lub ich fragmenty, przygotowane systemem uprzednio omó

wionym, prowadzą sami uczestnicy. W przypadku prowadzenia całych zajęć, co jest
możliwe w grupach wieku 1 3 - 1 4 lat, konspekty powinny być opracowywane zespo
łowo i przedstawiane instruktorowi. Zajęcia te dobrze jest prowadzić w sali gimnasty
cznej, ze względu na jej wyposażenie (drabinki, ławeczki, liny, skrzynia). Zamknięte

pomieszczenie sprzyja również niezbędnej koncentracji. Jednak część „korektywek"

233

16 - Korekcja w a d p o s t a w y

Ryc.

T r e n i n g s t a c y j n y to po prostu „korektywka" prowadzona metodą stacyjną

(nazwa: trening stacyjny lepiej jest przyjmowana przez starszą młodzież). Zadaniem

tej formy zajęć jest głównie statyczne wzmocnienie gorsetu mięśniowego i wyrobie

nie wytrzymałości posturalnej. Na poszczególnych stacjach powinny być przećwi
czone główne zespoły mięśni posturalnych. Stacje montujemy zależnie od warunków
miejscowych. W Sierakowie na przykład w lesie zainstalowano konstrukcję metalo

wą, która - uzupełniona ławeczkami, kółkami, materacami - dawała możliwości
zastosowania różnorodnych ćwiczeń. Dzieci właściwie ćwiczą same, asekurują, kory
gują i pomagają partnerzy, odpowiednio do tego przygotowani. Instruktor prowadzi

najtrudniejszą stację, a później kieruje tylko całością i zarządza zmianę stacji.

W Rucianem i Otmuchowie nie mieliśmy żadnych urządzeń boiskowych, las był za
daleko, by stworzyć tam stację o charakterze stałym. Wykorzystaliśmy więc w zacie

nionym miejscu tuż przy szkole przyniesioną tu bramkę do piłki nożnej i drabinkę z rur
metalowych, ławeczki, piłki lekarskie, piłki gumowe, rollery. W Szczodrem nie było
nawet sali gimnastycznej, tym ważniejszą sprawą było stworzenie dobrze przemyśla
nego systemu stacyjnego. Penetrując w tym celu budynek (zameczek), znaleźliśmy

wolny, wysoki, przestronny strych z normalnym belkowaniem. Powstało tam „Pie
kiełko", czyli sala „mąk piekielnych" - jedna z najbardziej, jak to się później okazało
w ankietach, lubianych form zajęć. Jednocześnie potraktowaliśmy ten zestaw jako
wymierną próbę wytrzymałości posturalnej i przeprowadziliśmy ją na początku

235

i końcu kolonii. Oficjalne wywieszenie wyników, porównywanych i komentowanych
przez kilka dni przez dzieci i młodzież świadczyło o potrzebie wymiernej samooceny,
możności porównania się z rówieśnikami, samopotwierdzenia.

GRY, ZABAWY I ATLETYKA TERENOWA

Pierwszym, już omówionym, elementem wykorzystania terenu do ćwiczeń był roz
ruch poranny, który dobrze jest przeprowadzać w warunkach terenowych. Dla dzieci
młodszych, a nawet nie tylko dla nich, gry i zabawy terenowe są dużą atrakcją,
a jednocześnie pozwalają realizować takie zadania, jak: wyrabianie wydolności, wy

trzymałości, spostrzegawczości, orientacji i in. Służy temu na przykład marszowy bieg
terenowy z uwzględnieniem rzutów szyszkami, kamieniami, gałęziami. Z obserwacji
wynika, że ograniczenie się do klasycznej „korektywki" i stacji niedostatecznie
wpływa na wydolność. Z kolei wiadomo, że w zaawansowanych wadach postawy,
a zwłasza skoliozach, na skutek samego procesu chorobowego i zmian wtórnych

(zniekształcenie klatki piersiowej, zniekształcenie i usztywnienie kręgosłupa, zmiany

marskie i rozedm owe w miąższu płucnym itd.) wydolność układów krążenia i oddy

chania ulega znacznemu obniżeniu. Jednocześnie wiadomo także, że „kapitał wydol

ności" zdobywa się jedynie w okresie rozwoju.

Wymienione czynniki wskazują na

konieczność odpowiednio wczesnego i intensywnego treningu wydolnościowego.

Naturalnym i dostępnym środkiem treningowym jest bieg. Niektórzy ortopedzi ze

względu na szkodliwe nasilanie się podczas biegu mikrokompresji kręgosłupa uważa

ją tę formę za przeciwwskazaną. Tak krańcowe stanowisko wydaje się w świetle

przytaczanych uprzednio argumentów niesłuszne. W technice biegu i chodu należy

jednakże zwrócić szczególną uwagę na elastyczność i dobre resorowanie stopą

i kończynami dolnymi oraz na dobór miękkiego podłoża.

Przyjemną i wartościową, również pod względem wychowawczym, grą tereno

wą jest tzw. zgadywanka terenowa. Polega ona na pokonywaniu szeregu przeszkód

(pytania teoretyczne, próby sprawnościowe) przez zespół - rodzinkę kolonijną,

utworzony z przedstawicieli każdej grupy wiekowej. Przed grą wyjaśnia się jej zasady,
podkreślając jednocześnie obowiązek rodziców - „mamy" i „taty" kolonijnego (dzieci

z najstarszych grup) - opiekowania się swoim „potomstwem". Gra ta wyzwala zwykle
mnóstwo humoru, a starsze dzieci rzeczywiście w czasie gry czują się odpowiedzialne
za młodsze. Zamierzonymi efektami wychowawczymi .zgadywanki" są nawiązanie
międzygrupowych kontaktów i zżycie się dzieci. Ponieważ jednak zarówno jej część
teoretyczna, jak i praktyczna stawiają wymogi określonego przygotowania sprawnoś
ciowego oraz teoretycznego z zakresu korekty wy (konieczna uprzednia pogadanka),

najlepszym terminem zorganizowania „zgadywanki" jest 1 0 - 1 4 dzień kolonii, można

wtedy jeszcze wykorzystać i rozwijać efekty zżycia się uczestników, stanowiącego

jeden z warunków dobrej atmosfery ogólnej.

S. Kozłowski: Fizjologia wysiłków fizycznych. Warszawa 1970, PZWL.

236

Przykładowe pytania z zakresu korektywy:
1. Jakie mięśnie pracują szczególnie intensywnie przy wydechu świszczącym przez zęby?

A - policzków

B - brzucha,
C - podniebienia,

2. Który rodzaj marszu jest przeciwwskazany przy płaskostopiu?
A - na palcach,

B - na piętach.
C - n a wewnętrznych krawędziach stopy.
3. Prawidłowy wdech polega na wciąganiu powietrza:

A - nosem,

B - ustami,

C - nosem i ustami jednocześnie.
4. Które z podanych ćwiczeń będziesz stosować dla wzmocnienia mięśni brzucha?

A - skrzydełka w siadzie klęcznym,

B - opad w przód w siadzie klęcznym,
C - opad w tył w siadzie klęcznym ze skrzydełkami.
Przykładowe próby sprawności:
1. „Błędny rycerz". Dziecko z zawiązanymi oczyma, dochodząc z odległości 8 kroków, stara się

trafić dzidą w wyskalowaną (środek o promieniu 6 cm) słomianą tarczę. Skala ocen: centrum - 10 pkt,
tarcza - 5 pkt, poza tarczą - 0 pkt.

2. Przerzucanie woreczków ćwiczebnych do pudła kartonowego z odległości 5 kroków w czasie

10 sek. - z pozycji siadu klęcznego (na kocyku), druga ręka w skurczu pionowym. Ocena: decyduje liczba

woreczków w pudle - liczba punktów.

3. Zwis przewrotny na kółkach zawieszonych na gałęzi drzewa, piłka gumowa między stopami.

Ocena: wykonał zwis z piłką - 15 pkt, zwis wykonał, ale piłka wypadła - 10 pkt, nie wykonał - 0 pkt.

4. Obieganie sztafetą dużego dębu przez całą „rodzinę". Czas najgorszy - 0 pkt, czas najlepszy -

15 pkt, resztę wyników należy podzielić na trzy przedziały po 5 pkt.

5. Odwiązywanie i zawiązywanie, na czas, supłów na skakankach umieszczonych na 7 drzewach

przez całą „rodzinę". Pozycja startowa i kończąca konkurencję - skorygowana. Ramiona w skurczu
pionowym. Czas oblicza się jak wyżej.

6. Rzut lotkami do tarczy (słomiana, papierowa) z pozycji leżąc przodem na podwyższeniu. Każdy

z członków „rodziny" rzuca jeden raz. Ocena: suma punktów uzyskanych przez „rodzinę".

7. Akrobatyka rowerowa: przewiezienie na talerzu kubka z wodą na przestrzeni 15 m. Ocena:

niewylanie wody - 25 pkt, wylanie 20 pkt, przewrócenie kubka - 15 pkt, upadek kubka na ziemię bez
podpórki - 10 pkt, podpórka - 5 pkt, zatrzymanie się - 0 pkt.

Zarówno tablice, jak i miejsca proo sprawności są ukryte w lesie, należy je odnaleźć po znakach

(odrębnymi kolorami krepiny oznaczone są: trasa, próby sprawności, tablice). Start i meta są w jednym
miejscu. Czas wypuszczania grup musi być tak obliczony, by nie wpadały na siebie.

Czas trwania „zgadywanki" oblicza się na 2 - 3 godz. Prawidłowość odpowiedzi

na pytanie zawarte w tablicach ocenia się na mecie. Każdy członek „rodziny" musi
wykonać jedną próbę. „Ojciec" lub „matka" otrzymują kartę startową, na której
kolejno sędziowie wpisują rezultaty prób. Tego samego dnia są one opracowywane
przez komisję sędziowską, a wyniki - ogłoszone i wywieszone na tablicy. Ważne jest
podanie zasad przeliczania punktów, tak by każdy uczestnik mógł to sobie sam
sprawdzić. Uczy się w ten sposób jawnej, rzetelnej, zobiektywizowanej oceny rezulta
tów.

Ł u c z n i c t w o prowadzone jest ze szczególnym zwróceniem uwagi na warunki

bezpieczeństwa. Ponadto w przypadku skolioz instruktor musi sprawdzić indywi-

238

W y ś c i g i t r a t e w . Na określonym dystansie od brzegu do punktów oznaczo

nych bojami (piłki plażowe obciążone hantlami) płynie na czas na przykład 3 zawod
ników, leżąc na materacu przodem i zagarniając wodę rękami. Przy znaku zsuwają się

z materaca, przepływają wzdłuż pod nim i kładą się z powrotem na nim, nawracają

przy bojach, w czasie drogi powrotnej wykonują stanie na materacu. Ocena: 5 sek. -

10 pkt, 4 sek. - 8 pkt, 3 sek. - 5 pkt, 2 sek. - 4 pkt, 1 sek. - 3 pkt; oceniać można też

według zasady: maksimum punktów - za najlepszy wynik, 0 pkt - za niewykonanie
zadania (ustalenie przedziałów w zależności od wyników uzyskanych przez zawodni
ków) . Następnie usiłują oni wykonać przewrót w przód na materacu, tak żeby z niego

nie spaść (też odpowiednio punktowany).

Dzieci nie pływające wykonują wyścig foteli utworzonych z kół gumowych.

Posuwają się na nich tyłem, zagarniając wodę obu rękami w tył. Jest to zresztą

świetne ćwiczenie na mięśnie ściągające łopatki.

Tańce. Jest to wartościowa forma ćwiczeń, wykorzystująca w sposób atrakcyj

ny uzyskanie dobrej sylwetki w tańcu, a więc nawyku prawidłowej postawy w warun
kach naturalnych, spotykanych w życiu. Początkowo zajęcia prowadzone są z każdą
grupą oddzielnie, tak by nauczyć dzieci podstawowych kroków tańców towarzy

skich, następnie łączy się grupy chłopców i dziewcząt w tym samym wieku. Po takim

przygotowaniu zupełnie inaczej wyglądają wieczorki, skraca się okres „oswajania"
dziewcząt i chłopców. Podstawowym jednak warunkiem jest tu dobra rytmiczna
muzyka.

Dzieciom starszym umożliwiamy też grę w siatkówkę, koszykówkę, młodszym -

rzuty do kosza, kometkę. Dla najmłodszych Organizujemy zabawy i gry z przyborami

(ringo, talerze, piłki itp.).

Jedną z ulubionych przez dzieci form wypoczynku są wycieczki - rowerowe,

piesze, kajakowe, statkiem itp. Oprócz walorów poznawczych można w nich również
„przemycać" elementy korekcyjne. Punktem honoru grupy starszej, np. chłopców,
powinno być nauczanie jazdy na rowerze dzieci młodszych. Instruktor ocenia wyniki
obojga, instruującego i uczącego się. Dzieciom starszym, które nie mają karty rowero

wej, należy zapewnić możność zdobycia jej. Wycieczki rowerowe na różnych dystan
sach, trasach, w różnym tempie i z różną szybkością świetnie wyrabiają wytrzymałość.

Przed wycieczką niezwykle skrupulatnie należy ustawić i sprawdzić, dla każdego

dziecka indywidualnie, wysokość ustawienia siodełka i kierownicy, tak by zapewnić
prawidłową postawę. Każde dziecko powinno umieć zrobić to samo i rozumieć,
dlaczego właśnie takie warunki mają być spełnione. Dzieciom najmłodszym dopaso
wują rowery najstarsi chłopcy. W czasie jazdy grupą opiekują się dwie osoby dorosłe

(instruktor i wychowawca) lub, zamiast wychowawcy, chłopiec czy dziewczynka

z najstarszej grupy. W takiej sytuacji oni to właśnie pełnią rolę instruktora, reguiują

tempo, zarządzają odpoczynek, zwracają uwagę na przestrzeganie przepisów ruchu

kołowego. W szyku wycieczkowym prowadzącymi są kolejno wszystkie dzieci. Nale

ży dobierać nawierzchnie gładkie (asfalt, leśne ubite ścieżki), aby sprowadzić do

minimum wstrząsy, wpływające niekorzystnie na kręgosłup. Sprawdzianem opano
wania umiejętności jazdy na rowerze mogą być zawody między przedstawicielami

240

grup w rowerowym torze przeszkód. Zawierać on może takie elementy, jak: slalom
między piłkami lekarskimi, ósemka wokół dwóch drzew, rzucanie piłeczką lub ringo
do celu, przejazd po równoważni zrobionej z deski, przejazd pod bramką, przewożenie
kubeczka z wodą itp.

Uzupełnieniem wycieczek są biwaki. Można je organizować na wycieczkach -

bądź rowerowych, bądź pieszych, bądź też jako naukę biwakowania z noclegiem
w namiocie na terenie kolonii. Sprawdzianem tych umiejętności jest konkurs
w grupach wieku na najlepsze i najszybsze rozbicie namiotu i przygotowanie noclegu
przez grupę. Dla dużej części dzieci młodszych, które po raz pierwszy nocują w na
miocie, jest to dużym przeżyciem. Formy te pokazują im jednocześnie nowy model
wypoczynku, wychowują do rekreacji.

Jak już wspomniano uprzednio, jednym ze sposobów oceny wydolności i spraw

ności ogólnej może być tor przeszkód (ryc. 93).

Zadania:

1. Bieg ok. 25 m z pięciokrotnym podrzuceniem piłki lekarskiej: chłopcy najstarsi - 3 kg, chłopcy
i dziewczęta średnie - 2 kg, najmłodsi - piłki koszykowej.
2. Rzut do leżącej tarczy łuczniczej z odległości 5 m piłką jak wyżej. Dziewczęta z dwu młodszych grup
i młodsi chłopcy - z odległości 4 m. Jeżeli zawodnik nie wceluje w tarczę, biegnie po piłkę i ponawia rzut.
3. Slalom między piłkami ułożonymi na skarpie.

4. Bieg ze skakanką wokół kręgu.

5. Przejazd wewnątrz kręgu na deskorolce - po jego średnicy, tam i z powrotem.
6. Bieg wokół kręgu zakończony prostą do mety.

Taki tor przeszkód można przeprowadzić na początku i na końcu kolonii. Różnice wyników powinny
wykazać wzrost wytrzymałości.

Sprawdzianem przyrostu siłowej wytrzymałości podstawowych zespołów

gorsetu mięśniowego mogą być próby wykorzystywane przez nas w opisanym już

„Piekiełku". Jest ono traktowane jednocześnie jako sala treningu stacyjnego. Ponie

waż wyniki zostały przeliczone na punkty, by w grupach wieku zastosować współ
zawodnictwo, dzieci nazwały to „skalą tortur piekielnych".

W życiu kolonijnym dużą rolę pełni samorząd. Dowodem, jakim zaufaniem

darzymy ten zespół, jest zorganizowanie w ostatnich dniach kolonii tzw. Dnia Władzy.

241

SŁOWNICZEK PODSTAWOWYCH TERMINÓW

FACHOWYCH

Agonista - mięsień współdziałający, wspierający działanie innego mięśnia

Akinesis - akinezja, bezruch
Akton - część mięśnia o podobnym przebiegu włókien i zbliżonej funkcji
Ankylosis - zesztywnienie stawu
Antagonista - mięsień przeciwdziałający kierunkowi ruchu innego mięśnia, np. zginacz jest antagonistą dla

prostowników. W wykonywaniu ruchu oba te rodzaje mięśni współpracują ze sobą.

AP - skrót: anterior, posterior, tj. przednio-tylny
Anhrogryposis - schorzenie wrodzone wywołujące łącznotkankowe zesztywnienie licznych stawów

z następowymi zniekształceniami i niedorozwojem mięśni

Arthropatia - schorzenie stawu
Arthritis - zapalenie stawu
Arthrosis - zmiany zwyrodnieniowe chrząstki stawowej

Cervicalis -szyjny, w skrócie C

Choroba Scheuermanna - martwica jałowa w obrębie nasad trzonów kręgowych
Contractura - przykurcz
Correctio - korekcja, naprawa, poprawa
Decornpressio - dekompresja, uwolnienie od ucisku
Deformatio - deformacja, zniekształcenie
Derotatio - derotacja, zmniejszenie lub usunięcie przemieszczenia obrotowego

Detorsio - detorsja, zmniejszenie lub usunięcie skręcenia wzdłuż długiej osi
Deviatio — odchylenie
Dorsa/is - grzbietowy, w skrócie D, w języku potocznym jako synonim stosuje się Th
Dorsum - plecy
Dorsurn concavum - plecy wklęsłe
Dorsum planum - plecy płaskie
Dorsum rotundo-concavum - plecy wklęsło-okrągte
Dorsum rotundum - plecy okrągłe
Dysfunctio - dysfunkcja, zaburzenia czynności
Dyskinesis - dyskinezja, zaburzenie czynności ruchu
Dystonia - zaburzenie napięcia, np. d. mięśniowa - zaburzenie napięcia mięśni

Elongacja - wydłużenie
Eiongacyjne ćwiczenia - ćwiczenia polegające na biernym bądź czynnym wydłużeniu, wyciągnięciu

kręgosłupa

Fixatio - fiksacja - ustalenie, utrwalenie

W zakresie mianownictwa ortopedycznego przyjęto ustalenia zawarte głównie w Zarysie ortope

dii ogólnej. Pod red. Z, Ambros. Warszawa 1972, PZWL.; Ortopedia i rehabilitacja, op. cit.

2 4 3

Genu recurvatum - kolano przeprostno - przeprost w stawie kolanowym, tj. stan, w którym oś długa uda

i podudzia w płaszczyźnie strzałkowej są w stosunku do siebie ustawione pod kątem otwartym do
przodu

Genu valgum - kolano koślawe
Genu varum - kolano szpotawe
Habitualna postawa - postawa nawykowa

Hallux valgus - paluch koślawy

Hiperkinezja - nadruchliwość
Hipokinezja - obniżona ruchliwość, zmniejszona ilość ruchu

Hypercorrectio - hiperkorekcja, nadmierna korekcja
Hyperekstensio - hiperekstenzja, nadmierny wyprost, w skrócie nadwyprost w stawie
Hyperkyphosis - hiperkifoza - nadmierna kifoza, tj. nadmierne wygięcie kręgosłupa ku tyłowi
Hyperlordosis - hiperlordoza - nadmierna lordoza, tj. nadmierne wygięcie kręgosłupa ku przodowi
Hypotonia - hipotonia, zmniejszone napięcie, np. mięśni
lnversio - odwrócenie, np. w wadach postawy stan, w którym w odcinku piersiowym kręgosłupa zamiast

prawidłowego tyłowygięcia istnieje przodowygięcie

Kinezyterapia - leczenie ruchem
Kręgozmyk - patrz Spondylolisthesis
Koślawość - odchylenie osi odcinka obwodowego, np. podudzia, względem osi całego ciała na zewnątrz,

z utworzeniem kąta otwartego na zewnątrz

Kyphosis - kifoza, wygięcie kręgosłupa ku tyłowi w płaszczyźnie strzałkowej, tyłowygiecie kręgosłupa
Kyphoscoliosis - kifoskolioza - połączenie tyłowygięcia z bocznym skrzywieniem kręgosłupa

Labilny - chwiejny, np. postawa labilna (postawa chwiejna na skutek zbyt małej stabilizacji)
Lateralisatio - lateralizacja, przesunięcie w bok, np. w skoliozach nie wyrównanych (termin

w ortopedii swoiście zawężony)

Lordosis - lordoza, wygięcie kręgosłupa ku przodowi w płaszczyźnie strzałkowej, przodowygięcie kręgo

słupa

Lumbalis - lędźwiowy, w skrócie L

Lumbalizacja - S, jest to upodobnienie pierwszego kręgu krzyżowego i brak jego zrostu z kością krzyżową
Mobilizacja - uruchomienie, np. kręgosłupa
Osteoarthitis - zapalenie kości i stawów
Osteogenny - kostnopochodny
Osteochondritis - zapalenie kości i chrząstki
Osteoporosis - osteoporoza - zrzeszotnienie kości, tj. zmniejszenie ilości elementów tkanki kostnej przy

zachowanym kształcie kości

Patogeneza - powstawanie i rozwijanie się procesu chorobowego w organizmie
Patologia - nauka o procesach i stanach chorobowych organizmu

Pes - stopa
Pes calcaneus - stopa piętowa; maksymalne zgięcie grzbietowe stopy, tak że przodostopie w ogóle nie

styka się z podłożem

Pes cavus - stopa wydrążona; nadmiernie wykształcone sklepienie podłużne stopy
Pes eguinus - stopa końska; oś stopy tworzy z osią podudzia kąt przewyższający 110°
Pes equino-varus - stopa końsko-szpotawa
Pes planus - stopa płaska; obniżenie sklepienia podłużnego stopy
Pes vaigus - stopa koślawa; obniżenie brzegu przyśrodkowego stopy, a uniesienie zewnętrznego
Pes varus - stopa szpotawa; brzeg wewnętrzny stopy uniesiony, a zewnętrzny obniżony

Postawa - sposób „trzymania się" człowieka, nawyk ruchowy kształtujący się na określonym podłożu

morfologicznym i funkcjonalnym oraz związany z codzienną działalnością danego osobnika

Postura - postawa

Posturognozja - wiedza o postawie
Posturogeneza - naturalny proces powstawania i kształtowania się postawy
Propriocepcja - czucie proprioceptywne - głębokie, kostno-stawowo-mięśniowe

244

BIBLIOGRAFIA

1. Ambros Z.: Zarys ortopedii ogólnej. Warszawa 1962, PZWL.

2. Anyżewski J . : Wady postawy u dzieci. Warszawa 1960, P Z W L .
3. Bąk S.: Postawa ciała, jej wady i leczenie. Warszawa 1965, PZWL.

4. Bock, Presber: Haltungs Erziehung. Berlin 1967.

5. Burger-Wagner A.: duadrupódie et traitement des scolioses. Paryż 1963, Masson.
6. Burzyńska-Grzeszczak H., Skolimowski T.: Ćwiczenia korekcyjne w wadach postawy ciała. W r o c i a w

1975, A W F .

7. Charriere L, Roy J.: Kinesitherapie des deviations anteroposterieures du rachis. Paryż 1963, M a s s o n .

8. Choroby narządu ruchu. Pod red. W . Bruhla. Warszawa 1969, PZWL.

9. Demel M . , Muller M . : Trzymaj się prosto (o gimnastyce korekcyjnej). Warszawa 1972, P Z W L .

10. Dziak A.: Chcę mieć zdrowe nogi. Warszawa 1967, P Z W L .

11. Dziak A.: Anatomia stopy. Warszawa 1973, P W S Z .

12. Fritzsche K. H.: Haltungsfehler und Haltungsschaden bei Kindern und Jugend/ichen Berlin 1957.

13. Hohmann G., J e g e l - S t u m p f L: Ortopadische Gymnastik. Stuttgart 1967.

14. Klapp B.: Das Klapp'sche Kriech yerfahren. Stuttgart 1969, G. Thieme.
15. Knapek VI. Sredecny V.: Televychova telesne postizenych. Ostrawa 1967.

16. Lapierre A . : La rśśducation physique. Paryż 1964, Bailliere.

17. Lesur J . : Manuel de gymnastigue medicale. Paryż 1956, M a s s o n .

18. Lindeman K., Teirich-Leube H., Heipertz W.: Lehrbuch der Krankengimnastik. Stuttgart 1963,

G. Thieme.

19. Lispiń X.: Korrigirujuszczaja gimnastika. Ryga 1960, Łatw. G o s . Izd.

20. Madeuf P.: La natation corrective pour le traitement des deviations yertebrales. Paryż 1948, Bailliere.
21. Majoch St.: Kinezyterapia w bocznych skrzywieniach kręgosłupa. Warszawa 1974, P Z W L .

22. Malczyk C, Smolik A.: Gimnastyka wyrównawcza w szkole. Warszawa 1963, Sport i Turystyka.
23. M a n c z e w a N., Markova G , Sokołów B : Isprawitelna gimnastika. Sofia 1964, Medicina i Fizkultura.

24. Markiewicz J . : Metodyka prowadzenia gimnastyk/wyrównawczej w bocznych skrzywieniach kręgo

słupa. „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska" 1958 nr 32.

25. Markiewicz J . : System 24-godzinny zwalczania bocznych skrzywień kręgosłupa. „Kultura Fizyczna"

1959 nr 11 (dodatek).

W wykazie tym uwzględniono głównie pozycje o charakterze podręczników, bezpośrednio doty

czące omawianego problemu, prace wspomniane w treści oraz broszury popularnonaukowe przeznaczone
dla rodziców dzieci z wadami postawy. J a k o uzupełnienie może służyć dość obszerny wykaz polskiego

piśmiennictwa obejmującego okres 1 9 4 5 - 1 9 7 0 zawarty w pracach: M. Kutzner-Kozińskiej, K. Walickiego,

J . Becka: Ruch jako czynnik wyrównawczy, korekcyjny i terapeutyczny (Materiały Sesji Naukowej 25-iecia

Kultury Fizycznej w P R L . Warszawa 1970, nr 2, s. 206). S. Bąka: Postawa ciała, jej wady i leczenie.

Warszawa 1965, PZWL, oraz w Bibliografii higieny i medycyny szkolnej w Polsce. Warszawa 1974, I B n M ,

M O i W .

246

26. Markiewicz J . : Postępowanie korekcyjne dla wad postawy w płaszczyźnie przednio-tylnej. „Wycho

wanie Fizyczne i Higiena Szkolna" 1961 nr 1.

27. Milanowska K.: Kinezyterapia. Warszawa 1970, PZWL.
28. Milanowska K., Piechocki K., Skrocki Z.: Wady postawy i ich leczenie. Warszawa 1960, PZWL.
29. Moszkow W. N.:Aktiwnaja koriekcja dieformacjipozwonocznika i płaskostopia u dietiej i podrostków.

Moskwa 1959, Medgiz.

30. Ortopedia i rehabilitacja. Pod red. W. Degi. Warszawa 1968, PZWL,
31. Paradystal T.: Płaskie stopy u dzieci. Warszawa 1968, PZWL.
32. Phelps W. M., Kiphut R. J . , Goff W. Ch.: The Diagnosis and Treatment of Postura/ Defects. Illinois

1956.

33. Rathbone J. L: Corrective Physical Education. Filadelfia Londyn 1959.

34. Robert Aime G.: Gymnastigue reeducative de la colonne vertśbra!e. Paryż 1967, Masson.
35. Romanowski W., Eberhardt A.: Profilaktyczne znaczenie zwiększonej aktywności ruchowej człowieka.

Warszawa 1972, PZWL.

36. Rubcowa A. D.: Leczebnaja fizkultura pri rasstrojstwach osanki i skoliozach u szkolnikow. Moskwa

1955, Medgiz.

37. Siemaszko-Szarmach L, Zeyland-Malawka E.: Dbajmy o nasze stopy. Warszawa 1970, ZG TKKF.
38. Skvara F., Stefanova I.: Telesnś vy"chova vnitrne oslabene mladeze. Praga 1963, Statni Pedagogicke

Nakladelstvi.

39. Sokołowski T.: Elementy dynamiczne kończyn człowieka. Warszawa 1950, PZWL.
40. Steindler A.: Kinesiology of Humań Body. Springfield 1953.

41. Tworzydło M: Przodopochylenie miednicy u dzieci w świetle analizy wpływu długotrwałych pozycji

statycznych i wybranych ćwiczeń specjalnych. Kraków 1973, Prace monograficzne AWF.

42. Tyiman D.: Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. Warszawa 1972, PZWL.
43. Walicki K.: Trening leczniczy. Warszawa 1975, AWF.
44. Weiss M: Podstawowe zagadnienia rehabilitacji schorzeń narządu ruchu. Warszawa 1969, skrypt

AWF.

45. Wejsflog G.: Postawa, jej badanie i dokumentacja kliniczna. „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia

Polska" 1956 nr 21.

46. Wejsflog G.: Elementy i zasady gimnastyki wyrównawczej. „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia

Polska" 1958 nr 23.

47. Wejsflog G.: Postępowanie korekcyjne w leczeniu bocznych skrzywień kręgosłupa. „Wychowanie

Fizyczne i Higiena Szkolna" 1967 nr 2.

48. Wejsflog G., Wejsflog A.: Zasady leczenia bocznych skrzywień kręgosłupa gimnastyką korekcyjną.

Materiały III Krajowego Zjazdu Magistrów WF Pracujących w Rehabilitacji, Katowice 1969, PTWzK.

49. Wolański N., Parizkova J . : Sprawność fizyczna a rozwój człowieka. Warszawa 1976. Sport i Turystyka.
50. Zeyland Malawka E.: Ćwiczenia korekcyjne. Poradnik nr 3 Gdańsk 1976, WSWF.

51. Żuk I., Dziak A.: Propedeutyku ortopedii. Warszawa 1970, PZWL.
52. Zuk l„ Dziak A., Gusta A.: Podstawy ortopedii traumatologii. Warszawa 1972, PZWL.
53. Zuk I.: Wady i bóle kręgosłupa. Warszawa 1974, PZWL.

WYKAZ CZASOPISM ZAWIERAJĄCYCH ARTYKUŁY I PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA Z ZAKRESU

OMAWIANEJ PROBLEMATYKI

Czasopisma w języku polskim

1. „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska"
2. „Kultura Fizyczna"
3. „Pediatria Polska"
4. „Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej"
5. „Przegląd Piśmiennictwa z Zakresu Kultury Fizycznej i Turystyki"

247