1

O

ŚRODKI ŻYCIA LITERACKIEGO I

ARTYSTYCZNEGO

.

T

EATR

.

K

ABARETY

(„Z

IELONY

B

ALONIK

”).

M. Podraza-Kwiatkowska, Literatura Młodej Polski, Warszawa 1997, str. 19-24.

Instytucje zrzeszające literatów



Kasa im. Mianowskiego (od 1881, Warszawa) – udziela pomocy materialnej



Warszawska Kasa Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy, zwana Kasą Literacką –
czerpała fundusze ze składek członkowskich, z odczytów i balów, z darów prywatnych, subwencji
warszawskich wydawców; służyła nie tylko pomocą finansową, organizowaniem pobytu
w uzdrowiskach itp. stanowiła również ośrodek życia kulturalnego (dzięki odczytom i wieczorom)
a nawet reprezentację wobec zagranicy



Towarzystwo Literatów i Dziennikarzy Polskich (1909)



Akademia Literatury (1917/1918) – jej założenia: sprawa czystości i piękności języka; sprawa roz-

szerzania kultury literackiej na warstwy szerokie inteligencji i ludu; sprawa instancji i obrony twór-
czości wolnej, czyli pomoc dla pisarzy (wg Projekt Akademii Literatury Polskiej, St. Żeromski,
1918)



Krakowski Związek Literacki



Związek Naukowo-Literacki we Lwowie



organizacje studenckie: lwowska Czytelnia Akademicka z Kółkami: Literackim i Filozoficznym

urządzały odczyty i dyskusje

Kawiarnie



miejsce mniej oficjalnych spotkań



Warszawa: kawiarnie Lourse, Semadeni, Udziałowa



Lwów: kawiarnia Schneidera, winiarnia Hoffmanów, restauracja Naftuły Töpfera

Cyganeria



Kraków



utworzona samorzutnie w roku 1898, wokół Stanisława Przybyszewskiego i jego żony Dagny Juel



Przybyszewski stał się nieoficjalnym przywódcą artystów



tryb życia St. P. do jakiego przyzwyczaił się będąc w skandynawsko-berlińskiej bohemie Pod Czar-
nym Prosiakiem w Berlinie  zachowanie prowokująco odmienne od przeciętnego mieszczanina fi-
listra



artystyczno-alkoholowe biesiady, rytuały zabawowe, nocne powroty ulicami Krakowa („idziemy,

a bydełko sobie śpi i chrapie”), lekceważący stosunek do pieniędzy, stabilizacji i uporządkowanego
życia  bunt przeciw normom uniformizującego się społeczeństwa



cyganeria uczęszczała do kawiarni Schmidta, „Paonu” Turlińskiego, „Bodegi” i „Cukierni Lwow-

skiej” Jana Apolinarego Michalika

Kabarety



„Zielony Balonik” tzw. „Jama Michalikowa” powstał z inicjatywy Jana Augusta Kisielewskiego
w roku 1905 (istnieje do 1912) w cukierni Michalika, sławny dzięki Tadeuszowi Boy-Żeleńskiemu
(autor słynnych Słówek)



współpracowali i uczęszczali tam plastycy (Karol Frycz, Kazimierz Sichulski, Jan Stanisławowski),
dziennikarze i literaci (Witold Noskowski, Stanisław Sierosławski, Rudolf Starzewski, Edward
Leszczyński, Tadeusz Boy-Żeleński), ludzie teatru (Teofil Trzciński, Juliusz Osterwa, Leon Schil-
ler)



ogromnym powodzeniem cieszył się teatr kukiełkowy „Szopka”, który działał w „Zielonym Baloni-
ku”



moda na kabarety powoduje, że powstają w innych miastach (Warszawa)  Arnold Szyfman
w 1908/1909 założył w restauracji „Stępka” kabaret „Momus”



założone podczas i wojny światowej kabarety przekształcały się w rodzaj teatrzyków, np. „Miraż”,
„Sfinks”, „Czarny Kot”, „Qui pro quo” (1919)

2

Prywatne domy



dom Przybyszewskich w Krakowie stanowił jedną ze stacji w kawiarnianych obchodach krakow-

skiej cyganerii (słynne „chrzciny Iwi”)



w innych domach spotkania miały charakter spokojniejszy i poważniejszy



w Krakowie w salonie

Elizy Pareńskiej lub u Ignacostwa Sewerów-Maciejowskich)



Lwów: niedzielne zebrania literatów w mieszkaniu poety Stanisława Barącza, a także w domu Mary-
li Wolskiej na Zaświeciu (bywali tam: Edward Porębowicz, Ostap Ortwin, Leopold Staff, Antoni
Mueller, Józef Ruffer) + Medyka należąca do rodziny Pawlikowskich



filią był dom Pawlikow-

skich we Lwowie, tzw. „Trzeci Maj” oraz zakopiański dom na Kozińcu „Pod Jedlami”



Warszawa: poważne zebrania towarzyskie u Karola Benniego i Deotymy (Jadwigi Łuszczewskiej),

a także u Zuzanny i Władysława Rabskich

Teatr



możliwość zapoznania się z dramatem młodopolskim i europejskim



t. warszawskie dawały okazję do oglądania zagranicznych aktorów, a nawet całych trup teatralnych



nowoczesny gmach teatralny Kraków (1893) i Lwów (1900)



dyrektorem został Tadeusz Pawlikowski (teatr krakowski lata 1893-1899, teatr lwowski 1900-1906,

ponownie krakowski 1913 aż do swojej śm. w roku 1915 r.). Pawlikowski miał przygotowanie do
objęcia funkcji dyr., ponieważ zapoznał się z pracą najważniejszych teatrów na Zachodzie (teatr Me-
iningen, tzw. Scena Szekspirowska w Monachium oraz Théâtre Libre Antoine’a w Paryżu)



T. P. zmodernizował: sposób gry aktorskiej, zrywając z dotychczas panującym systemem „gwiazd”,
organizując spektakle na zasadzie zespołowości



T. P. wprowadził na scenę utwory: Lucjana Rydla, Jana Augusta Kisielewskiego, Jana Kasprowi-
cza, Stanisława Przybyszewskiego, Gabrieli Zapolskiej, Jerzego Żuławskiego, Leopolda Staffa, Sta-
nisława Wyspiańskiego i in.



St. Wyspiański: współpracował z teatrem krakowskim jako artysta-malarz-scenograf, projektując

m.in. inscenizację do własnych utworów (Bolesław Śmiały), inscenizując Dziady (1901), teatralna
analiza Hamleta (1905). Jego pomysły sceniczne przerastały ówczesną mentalność ludzi teatru. Sta-
rał się o dyrekcję teatru krakowskiego, ale się wycofał (koncepcja teatru-świątyni okazała się zbyt
kontrowersyjna).



indywidualna scenografia przyciągała innych malarzy: Karol Frycz, Józef Mehoffer, Franciszek

Siedlecki



Józef Kotarbiński – dyr. teatru krakowskiego (1899-1905), włączył do repertuaru „niesceniczne”
dramaty romantyczne, po nim dyr. został Ludwik Solski



teatry warszawskie: Letni, Teatr Nowości, Rozmaitości  wystawiały od 1899 r. sztuki

z repertuaru krakowskiego, m.in. dramaty St. Przybyszewskiego



cenzura przeprowadzała selekcję, Wesele w 1902 r. grano w prywatnych mieszkaniach



Teatr Polski, zbudowany z inicjatywy Arnolda Szyfmana



1913, W-wa: wystawa teatralna, na której oglądano makiety wykonane przez reformatora europej-

skiego teatru, Gordona Craiga (znajomość z Leonem Schillerem, organizatorem wystawy)



działały też teatry w: Poznaniu, Łodzi, Wilnie, a w czasie wojny Teatr Polski w Kijowie (Stani-
sława Wysocka, wybitna aktorka, prowadziła (1915-1918) eksperymentalny teatr „Studia”
w Kijowie)



imprezy objazdowe, teatry amatorskie, teatry dla ludu itp.



1907 – powstaje Związek Teatrów i Chórów Włościańskich w Galicji

oprac. Sylwia Byra