Wstęp do modułów

Pedagogika

autorzy: dr Ewa Łatacz

dr Elżbieta Woźnicka

OPRACOWANIE KURSU

kierownik projektu: Joanna Opoka

metodycy: Joanna Opoka

graficy: Monika Czarska

informatycy: Michał Goździk

Paweł Jawor
Arkadiusz Kusznierski

Wstęp

Zanim przejdziemy do treści modułu pierwszego kilka ważnych uwag na temat całości kursu.

Celem tego kursu jest zapoznanie Państwa z podstawami pedagogiki jako nauki. Najczęściej

dokonuje się tego w ten sposób, że w wykładzie o jakiejś nauce, także pedagogice, wydziela

się w niej mniej lub bardziej wyraźnie metateorię i samą teorię. Metateorię umieszcza się w

tak zwanym wstępie, wprowadzeniu i przedstawia się w niej:

— genezę i historię samej nauki

— jej określenie

— podstawowe pojęcia

— metodę

— stosunek do nauk pokrewnych

— działy.

W wykładzie teorii naukowej podaje się zaś logicznie i rzeczowo powiązane tezy, a więc

najogólniejsze zasady, hipotezy, prawa i definicje, powiązane w spójny system opisujący i

wyjaśniający jakiś wybrany fragment rzeczywistości, którą bada dana nauka.

Jeśli zastosujemy powyższy schemat do naszego kursu pedagogiki to otrzymamy

następujący układ treści:

— moduły I–III stanowią wykład metateorii pedagogiki;

— moduły IV–V to wykład teorii pedagogiki;

— moduł VI zawiera wybrane problemy pedagogiki współczesnej.

Jeszcze jedna ważna uwaga — cały kurs ma charakter wprowadzający, dlatego zawiera

tylko minimum podstawowej wiedzy z pedagogiki. Podkreślmy to jeszcze raz — jest to

minimum — stąd często znajdziecie w tekście takie sformułowania, jak: porównaj, ,

patrz —

poprzez nie pragniemy tych, którzy chcą wiedzieć więcej, odesłać do odpowiednich źródeł.

Oprócz zapoznania Was z podstawami pedagogiki, konstruując ten kurs, postawiłyśmy sobie

dodatkowo jeszcze dwa cele:

1. Pokazania pewnych metod pracy umysłowej.

2. Zachęcenia do budowania własnego poglądu na temat wychowania.

By pokazać niektóre metody pracy umysłowej i zainspirować do budowania własnego

poglądu na temat wychowania, zachęcamy często do dokonywania porównań

poglądów

wybranych pedagogów, wyciągania samodzielnych wniosków, konstruowania różnych

zestawień. Nie odrzucajcie tej pracy, tłumacząc sobie, że szkoda na nią czasu. Wbrew

pozorom włożony w nią czas wielokrotnie się zwróci, a w ten sposób zdobyte samodzielne

przemyślenia dobrze się utrwalą.

I na koniec jeszcze może trochę o źródłach, z których korzystałyśmy. Są to głównie trzy

podręczniki do pedagogiki, a mianowicie;

  podręcznik pod redakcją Michała Godlewskiego;
  podręcznik pod redakcją Bogusława Śliwerskiego i Zbigniewa Kwiecińskiego;
  podręcznik autorstwa Stefana Kunowskiego.

Podręczniki te powinny być uzupełnione jeszcze o niektóre klasyczne prace pedagogiczne,

ponieważ nie wszystko, o czym chciałyśmy powiedzieć, znalazło się w wymienionych

powyżej książkach, dlatego pełna lista polecanych pozycji zamieszczona jest w literaturze do

każdego modułu.

A wszystko po to, by łatwiej się nam pracowało i zdobyta wiedza nie tylko utrwaliła się w

pamięci, ale przyczyniła się do pogłębienia Waszych przemyśleń na temat wychowania.

Życzymy owocnej i inspirującej pracy;

Elżbieta Woźnicka i Ewa Łatacz

Wprowadzenie do pedagogiki

Wprowadzenie do pedagogiki

Wstęp

1. Definicja, geneza i etapy rozwoju pedagogiki

1.1. Definicja pedagogiki

1.2. Geneza pedagogiki

1.3. Etapy rozwoju pedagogiki ze szczególnym uwzględnieniem poglądów Stefana Kunowskiego

2. Istotny moment w rozwoju współczesnej pedagogiki

2.1. Szkoła herbartowska

2.2. Nowe Wychowanie

3. Wychowanie oraz inne podstawowe pojęcia pedagogiki

3.1. Analiza szczegółowa pojęć w wybranych podręcznikach

3.2. Wychowanie oraz inne podstawowe pojęcia pedagogiki — wnioski ogólne

3.3. Podstawowe pojęcia pedagogiki — podsumowanie

Bibliografia

Literatura podstawowa

Literatura dodatkowa

Wstęp

W pierwszym module przedstawiony zostanie zarys metateorii pedagogiki. Dowiecie się:

Czym zajmuje się pedagogika?

Jaka jest jej geneza?

Jakie przechodziła etapy w swoim rozwoju?

Które z tych etapów miały istotny wpływ na dzisiejszy obraz dyskusji o pedagogice?

Jakie podstawowe pojęcia stosowane są w pedagogice i co one oznaczają?

Kontynuacją analiz metateoretycznych podjętych w tym module będzie moduł drugi i trzeci.

Po tym krótkim wprowadzeniu zapraszamy do wspólnej pracy.

Wprowadzenie do pedagogiki

1. Definicja, geneza i etapy rozwoju pedagogiki

1.1. Definicja pedagogiki

W opracowaniach dotyczących pedagogiki jako nauki można znaleźć wiele jej definicji, które

często mają charakter etymologiczny. Na przykład Encyklopedia pedagogiczna podaje, że:

„pedagogika lub pedagogia pochodzi z języka greckiego i oznacza czynność wychowania dzieci (gr. pais

— ‘chłopiec, dziecko’; ago — ‘prowadzę’). Etymologia ta jest ważna, ponieważ wskazuje, iż pierwotnie

pedagogika nie miała charakteru nauki. Wywodzące się z języka greckiego nazwy różnych dyscyplin

naukowych konstruowane były przez dodanie do nazwy przedmiotu badań określenia ich charakteru

analitycznego bądź bardziej opisowego (np. biologia, tj. nauka analizująca życie). Nauka o wychowaniu,

czyli kierowaniu dzieckiem, powinna mieć analogiczną nazwę, a więc powinna to być albo pedago-grafia

albo pedago-logia. Ale nazwy takie nie powstały. Natomiast język grecki dysponował jeszcze jedną

nazwą używaną zwłaszcza w późniejszym okresie — była to paideia. Słowem tym oznaczono wyższe

formy działalności wychowawczej; ich treścią było — jakbyśmy to dziś określili — kształcenie osobowości

na dobrach kultury. Słowo to miało sens bardziej teoretyczny, ponieważ określało koncepcje wychowania

czy też jego ideał, ale określało równocześnie i odpowiednią działalność.”

(Encyklopedia pedagogiczna,

1993: 535).

Podobnie, choć mniej szczegółowo, na temat definicji pedagogiki pisze Tadeusz Wujek

(patrz: Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: 12 i nast.), natomiast szeroko

zagadnienie to omawia Kunowski (patrz: Kunowski, 2000: 25 i nast.), do czego powrócimy

jeszcze w dalszej części modułu.

Podsumujmy jednak teraz krótko to, co zostało przedstawione i zaproponowane do

samodzielnej analizy oraz spróbujmy odpowiedzieć na pytanie:

Jak najczęściej definiowana jest pedagogika?

A oto prawidłowa odpowiedź: pedagogika to nauka o działalności wychowawczej, lub krótko,

o wychowaniu.

Po tych ustaleniach możemy przejść do następnego zagadnienia dotyczącego genezy

pedagogiki.

Wprowadzenie do pedagogiki

1.2. Geneza pedagogiki

Choć wielu autorów podaje definicję pedagogiki, niewielu podejmuje się jednak próby

wyjaśnienia jej genezy. W tym momencie trzeba przypomnieć, że przedmiotem pedagogiki

jest wychowanie. Działalność wychowawcza istnieje od początków ludzkości, choć

charakteru naukowego nabrała dopiero w XIX wieku. Dlatego pytanie o genezę

pedagogiki dotyczy również pytania o genezę wychowania, ponieważ bez działalności

wychowawczej nie byłoby pedagogiki.

Jaka jest więc geneza wychowania?

Utartym naszym zwyczajem proponujemy Wam teraz samodzielną odpowiedź na to pytanie.

A oto odpowiedź Kunowskiego zaczerpnięta z jego książki pt. Podstawy pedagogiki

współczesnej:

„Sama pedagogika istnieje od początków ludzkości, skoro zwierzęta instynktownie opiekują się

potomstwem i uczą je sztuki życia, to tym bardziej człowiek musiał wychowywać dzieci i młodzież.

Zmieniły się tylko formy wychowania wraz z rozwojem życia społecznego i kultury.”

[wyróżnienia E.Ł.]

(Kunowski,

2000: 35).

Podsumujmy teraz to, co powiedział Kunowski:

Początków wychowania według niego doszukiwać się można w trosce pokolenia starszego

o pokolenie młodsze.

Znamy więc już genezę pedagogiki, dlatego przechodzimy do kolejnego zagadnienia tym

razem nie co dłuższego, a mianowicie będziemy się teraz zajmować etapami rozwoju

pedagogiki.

1.3. Etapy rozwoju pedagogiki ze szczególnym uwzględnieniem

poglądów Stefana Kunowskiego

Ponieważ wychowanie ma długą historię. Musimy postawić teraz kilka ważnych pytań:

Wprowadzenie do pedagogiki

1. Co

działo się z wychowaniem do momentu powstania pedagogiki jako nauki?

2. Kto jest twórcą pedagogiki naukowej?

3. W jakich okolicznościach powstała pedagogika naukowa?

4. Co

działo się od czasów powstania pedagogiki naukowej do czasów nam

współczesnych?

Odpowiedzi na te pytania znajdziemy u wybranych przez nas pedagogów. I tak

w podręczniku pod redakcją Kwiecińskiego i Śliwerskiego znajdujemy obszerny rozdział,

liczący 107 stron poświęconych historii wychowania. Jego autorem jest Stefan Wołoszyn

(porównaj: Pedagogika, 2003: 74 i nast.) W kolejnym podręczniku pod redakcją

Godlewskiego historia wychowania jest pominięta. Kunowski analizuje ją krótko i tym samym

najbardziej odpowiada wymogom modułu, dlatego posłużmy się jego opracowaniem. Osoby

zainteresowane poszerzeniem wiadomości na ten temat odsyłamy do wskazanych przez nas

źródeł lub proponujemy wyszukanie własnych. Pomocą w poszukiwaniach może być hasło

historia wychowania i między innymi takie nazwiska, jak Stanisław Kot, Łukasz Kurdybacha

czy wspomniany już Wołoszyn.

Ogólny rozwój pedagogiki według Kunowskiego

Już Sofiści postawili problem pedagogiczny — urodzenie czy też wychowanie decyduje

o rozwoju człowieka? Filozofowie greccy (Platon, Arystoteles, Epikur i inni) w poglądach na

sprawę wychowania stosowali własne założenia filozoficzne, które różnie ujmowały kwestie

rozwoju i wychowania. Chrześcijaństwo, wnosząc nowe pojęcia i wartości, rozwinęło zasady

wychowawcze, wychodząc z podstaw wiary. Nową falę myśli pedagogicznej wywołał

protestantyzm. W XVI wieku dokonało się to poprzez traktaty humanistów — broniących lub

krytykujących wychowanie katolickie. Nowe myśli o wychowaniu pojawiły się w XVII wieku

(Oświecenie), wraz z najgłośniejszą powieścią Jana Jakuba Rousseau pt. Emil, czyli

o wychowaniu (1762), która opisywała utopijną wizję wychowania na łonie natury.

Tak więc myślenie pedagogiczne istniało od dawna, ale występowało sporadycznie i miało

zmienny charakter filozoficzny, religijny, publicystyczny lub nawet literacki. Naukowy

charakter nadał pedagogice dopiero z początkiem XIX wieku niemiecki uczony, Jan

Fryderyk Herbart (1776–1841), pierwszy habilitowany profesor pedagogiki w Getyndze

i następca Kanta w Katedrze Filozofii w Królewcu. Ten „ojciec pedagogiki naukowej” oderwał

ją od filozofii. Usystematyzował on i oparł pedagogikę na dwóch naukach pomocniczych:

etyce filozoficznej, która miała określić cele wychowania, oraz na tworzonej przez siebie

psychologii, która podawała środki do osiągnięcia celów. Uczniowie Herbarta (Ziller, Stoy,

Rein) w drugiej połowie XIX wieku zacieśnili przedmiot pedagogiki tylko do praktycznych

Wprowadzenie do pedagogiki

spraw szkolnego nauczania takich, jak: program, metoda nauczania, budowa lekcji. Stąd

pedagogika w swej pierwszej fazie rozwoju jako nauka stała się technologią szkolnego

uczenia. W wyniku tego rozwinęła się praktyczna dydaktyka szkoły herbartowskiej.

Pod koniec XIX wieku wyłoniły się dwa kierunki w szkolnej pedagogice: indywidualizm

pedagogiczny, który starał się rozwijać jednostkę umysłowo i socjologizm, który kładł

nacisk na uspołecznienie uczniów w szkole.

Sporu nie dało się rozwiązać przez samą technologię szkolną, dlatego też straciła ona swe

naukowe znaczenie, a w jej miejscu zaczęła rozwijać się nowa pedagogika

eksperymentalna. Polegała ona na zastosowaniu metod przyrodniczych do badania zjawisk

pedagogicznych, sądzono bowiem, że na drodze eksperymentu da się rozwiązać całość

zagadnień praktycznych i teoretycznych wychowania wyróżnionych przez herbartystów.

Niedługo okazało się, że metoda przyrodoznawcza nie może rozstrzygać zagadnienia celów

wychowawczych, ponieważ zajmuje się tylko związkami przyczynowymi i ustala prawa

rządzące zjawiskami, a neguje istnienie celów.

W początkach więc XX wieku nastąpił kryzys pedagogiki eksperymentalnej, wysunęło się zaś

nowe ujęcie naukowe, czyli pedagogika normatywna, która filozoficznie i od strony etyki

zajęła się problemem celów wychowania. Z pomocą przyszła tu pokantowska filozofia, która

zajęła się człowiekiem, a nie tradycyjną metafizyką bytu. Zajmując się nie tym, co jest, lecz

tym, co powinno być — stała się aksjologią (gr. aksija — ‘wart coś’), nauką o wartościach,

wyrażających się w ideach dobra, prawdy, piękna i świętości. Na podstawie aksjologii

pedagogika normatywna w okresie międzywojennym starała się naukowo i filozoficznie

określić cel i ideał wychowania. Jednakże nie doszło do zgody między pedagogami, a

powstała prawdziwa wieża Babel sprzecznych ze sobą kierunków i prądów pedagogicznych.

Dlatego też w latach 30. naszego stulecia pojawiło się — na podstawie fenomenologii

Edmunda Husserla (gr. phainomenon — ‘zjawisko’) jako metody poznania idącej od „oglądu

do opisu tego, co i jak dane” — czwarte ujecie naukowe wychowania, czyli „pedagogika

czysta”, która zajęła się badaniem praw rozwojowych człowieka. Po drugiej wojnie światowej

pedagogika jako nauka dąży do syntezy, na którą dziś składają się wielopiętrowe działy

(Porównaj: Kunowski, 2000).

Te osoby, które są zainteresowane historią pedagogiki po II wojnie światowej, odsyłamy do

wszystkich wymienianych przez nas do tej pory pedagogów oraz dodatkowo jeszcze do

Marcina Nowaka i jego książki Podstawy pedagogiki otwartej oraz Bogusława Śliwerskiego

Współczesne nurty i teorie wychowania.

Wprowadzenie do pedagogiki

2. Istotny moment w rozwoju współczesnej pedagogiki

Po analizie ogólnego rozwoju pedagogiki jako nauki, warto zwrócić uwagę jeszcze na pewien

istotny moment, do którego często nawiązuje się we współczesnej pedagogice. Chodzi

mianowicie o spór: szkoła herbartowska czy Nowe Wychowanie. Przedstawimy, co na ten

temat przekazali Wołoszyn, Sośnicki i Teresa Hejnick-Bezwińska.

2.1. Szkoła herbartowska

Jan Fryderyk Herbart (1776–1841)

Jak już wspomnieliśmy wcześniej system naukowy w pedagogice stworzył Jan Fryderyk

Herbart. Niemiecki filozof, psycholog i pedagog. Herbart urodził się w Oldenburgu w rodzinie

urzędniczej. Studia filozoficzne odbył w Jenie, gdzie między innymi zawarł znajomość

z Fichtem i Schillerem. W latach 1797–800 przebywał w Szwajcarii, w Bernie w charakterze

domowego nauczyciela i wychowawcy. W latach tych pozostawał pod urokiem

Pestalozziego. W roku 1802 habilitował się w Getyndze i został tam profesorem filozofii

i pedagogiki. W latach 1809–1833 zajmował — po Kancie — Katedrę Filozofii w

królewieckim uniwersytecie. Tutaj otworzył m.in. uniwersyteckie seminarium pedagogiczne

dla nauczycieli szkół średnich i wyższych, a przy nim niewielką szkołę ćwiczeń, w której sam

uczył matematyki, a studenci pod jego kierownictwem prowadzili lekcje próbne. W roku 1833

powrócił do Getyngi, gdzie umarł w roku 1841 (za: Wołoszyn, 1964).

Według herbartystów (Herbart, Rein, Ziller i ich następcy) pedagogika jest nauką na równi

z filozofią, psychologią i etyką. Cel wychowania jest wyznaczony przez etykę, zaś środki

wskazuje psychologia. Obie te nauki są działami filozofii i z nich wywodzi się cała treść

pedagogiki. Herbartyści pedagogikę pojmowali jako proces obiektywny, jednolity, podobnie

jak jakiś proces przyrodniczy. Stąd jednakowa metoda nauczania, jednakowa budowa lekcji,

jednakowy porządek szkolny obowiązywał od klasy najniższej do najwyższej. Różnice na

Wprowadzenie do pedagogiki

różnych stopniach nauki odnoszą się raczej do treści nauczanych, ale sposób nauczania

pozostaje prawie ten sam i jest zasadniczo jednakowy.

Według szkoły tradycyjnej (herbartowskiej) najważniejsze dla procesu wychowania są cel

i środki, które umiejscowione są poza psychiką dziecka. Poprzez cele wychowania

rozumiemy wzór, do którego wychowanie ma dążyć, zaś środki to droga po której należy

kroczyć, aby zrealizować cele. Wychowanie jest więc kształtowaniem psychiki według

wyznaczonego wzoru lub modelu. Wzór ten wskazuje, jakim powinien być człowiek jako

dorosła osoba, a zatem wychowanie jest przygotowaniem do życia ludzi dorosłych.

Całość systemu herbartowskiego opierała się na idealistycznej filozofii niemieckiej przełomu

XIX i XX wieku, zwłaszcza na myśli Kanta i Hegla. Odnosiło się to głównie do etyki oraz

psychologii. Stąd pedagogikę w ujęciu Herbarta najogólniej można przedstawić w sposób,

który ukazuje schemat z rysunku 1.

I poziom pedagogika = etyka + psychologia

II poziom pedagogika = cele + środki

Rysunek 1. Pedagogika w ujęciu Herbarta

W systemie Herbarta etyka odgrywa ważną rolę. Etykę uważał on za zbliżoną do estetyki,

może nawet za jej odmianę, ponieważ w obu podstawą jest „podobanie się” lub

„niepodobanie się”; w estetyce chodzi o aprobatę lub dezaprobatę dzieła sztuki, etyka zaś

odnosi się do aprobaty lub dezaprobaty czynów człowieka. Herbart szukał takich cech

człowieka, które są powszechnie uznawane, spotykają się z ogólną aprobatą moralną. Jest

to według niego

pięć „podstawowych cnot” lub „idei moralnych”:

1. Zawsze uznajemy zgodność naszej woli z naszymi przekonaniami i przeżywamy tę

zgodność pozytywnie. Stąd idea wewnętrznej wolności jest cnotą zgodności.

2. Uznajemy za cechę pozytywną silną wolę, w odróżnieniu od słabej, chwiejnej. Jest to

treścią idei doskonałości.

3. Uznajemy też zgodność woli własnej z wolą innych, co stanowi ideę życzliwości.

4. Niezgodność woli, która rodzi walkę, spory, może być usunięta na zasadzie uznawania

praw; jest to treścią idei prawa, polegającej na uznawaniu go i postępowaniu według

niego.

5. Łamanie prawa prowadzące do przykrości i krzywdy innych wymaga zadość uczynienia.

Uznawanie zadośćuczynienia stanowi treść idei słuszności.

Wprowadzenie do pedagogiki

Dążenie do wychowania, w myśl pięciu idei moralnych, jest zarazem dążeniem do spełnienia

najwyższego celu, ideału wychowania. W tym ideale dwie pierwsze cnoty: wewnętrznej

wolności i doskonałości są raczej cnotami osobistymi jednostki, natomiast trzy ostatnie: idea

życzliwości, prawa i słuszności odnoszą się do regulowania ustosunkowania się do innych,

przy czym ci inni są ujmowani raczej ze stanowiska poszczególnych jednostek, niż ze

stanowiska grupy społecznej. Herbartyści przypisują główne znaczenie pierwszej z tych idei

„wewnętrznej wolności”. Idzie tu o zgodność woli z własnym przekonaniem, ale znów

przekonanie nie jest indywidualną oceną praw, lecz jest regulowane przez ogólne idee prawa

i słuszności. Ideał herbartowski można więc ująć w następującym schemacie.

Ideał wychowania = idee moralne

odnoszące się do mnie

jako osoby („ja")

odnoszące sie do moich

relacji z innymi („ja" - „my")

idea wewnętrznej

woloności

idea

doskonałości

idea

życzliwości

idea

prawa

idea

słuszności

Rysunek 2. Ideał wychowania według Herbarta

Centralną częścią pedagogiki szkoły tradycyjnej jest „metodologia” przedstawiająca całość

procesu wychowania, w którym zawierają się trzy podstawowe działy: nauczanie, karność

i pielęgnowanie. Nauczanie jest przedmiotem dydaktyki, karność i pielęgnowanie stanowi

przedmiot hodogetyki, czyli „teorii prowadzenia”.

W teorii nauczania herbartystów główne miejsce zajmują dwa problemy: zainteresowania

i budowy lekcji. Herbart dzieli zainteresowania na:

 poznawcze,
 współudziału.

Do pierwszych nalezą zainteresowania empiryczne odnoszące się do poznania wielu

zjawisk, przedmiotów. Do drugich zaliczył zainteresowania sympatetyczne odnoszące się do

grup społecznych oraz religijne odnoszące się do losów ludzkości i stosunku do najwyższej

Istoty.

Wprowadzenie do pedagogiki

Drugi podstawowy problemem dydaktyki herbartystów to problem budowy lekcji. Według

herbartystów proces uczenia się i nauczania jest zawsze jednakowy. Istnieje tylko jedna

metoda nauczania i uczenia się, może ona być stosowana do różnych treści nauki. Nie

zmienia się jej budowa złożona zawsze z tych samych stopni. Stopnie te są zależne od

analizy samego procesu myślenia przy uczeniu się. Proces ten przechodzi od stadium

„pogłębiania”, na które składają się dwa stopnie — jasność i asocjacja; do stadium

„namysłu”, na które składają się — system oraz metoda.

Te cztery stopnie formalne stały się później dla teorii nauczania herbartystów

najważniejszym problemem. Zostały potem zmodyfikowane. Wilhelm Rein wyodrębnił pięć

stopni formalnych i nadał im inne nazwy i wyraźniejszą treść. Obejmowały: przygotowanie,

przedstawienie, połączenie, zebranie, zastosowanie.

1. Przygotowanie polega na tym, że w umyśle ucznia mają się znaleźć te treści, które są

ważne i stanowią podstawę dla nowych wiadomości mających być przedmiotem lekcji.

2. Przedstawienie jest okazaniem uczniowi przedmiotu, faktu, zdarzenia możliwie jasno

wyobrażalnego, jednostkowego i konkretnego, który ma służyć jako materiał do poznania

ogólnego pojęcia lub prawa.

3. Połączenie jest przeprowadzeniem myślenia ucznia od tego jednostkowego przedmiotu

do uogólnienia przy pomocy innych podobnych przedmiotów i faktów (droga abstrakcji).

4. Zebranie ma za zadanie włączyć tak uzyskane uogólnienie w całość wiedzy ucznia, przy

czym ważne jest nadanie mu nazwy lub właściwego sformułowania, które pozwoli

odróżnić je od innych podobnych uogólnień.

5. Zastosowanie powinno wdrożyć ucznia do posługiwania się uzyskaną wiedzą

w nowych warunkach.

Poniżej zamieszczamy schemat stopni formalnych lekcji według herbartystów. Proponujemy,

byście spróbowali ten schemat udoskonalić lub zbudować własny.

Wprowadzenie do pedagogiki

1 Przygotowanie

2 Przedstawienie

3 Połączenie

4 Zebranie

5 Zastosowanie

Rysunek 3. Stopnie formalne lekcji według herbartystów

Stopnie formalne odegrały w dydaktyce w początkach XX w. dużą rolę. Były one różnie

interpretowane, zmieniała się ich ilość i treść. Herbart dając przykład pewnego porządku

składników lekcji opartego na analizie procesu myślenia w czasie uczenia się — dał zarazem

przykład naukowego uzasadnienia budowy lekcji. Jeżeli bowiem ta budowa nie ma być

wynikiem dowolności, subiektywnego upodobania i nieuzasadnionej koncepcji nauczyciela,

to musi się stosować do procesu myślenia uzasadnionego przez psychologię i

epistemologię. Herbart wskazując na tę drogę stworzył podstawy naukowej dydaktyki.

Drugą część systemu pedagogicznego szkoły tradycyjnej stanowi „prowadzenie”

(hodogetyka) dzieląca się na dwie części: karność i pielęgnowanie. Obok nauczania, karność

i pielęgnowanie są środkami wychowania.

Karność — przymus i kara występują tutaj jako główne czynniki nacisku. Działanie ich jest

chwilowe, zmienne i surowe. Przy przywróceniu ładu należy je zarzucić i zapomnieć o nich.

Pielęgnowanie — jest środkiem, a raczej zespołem lub ciągiem środków wychowawczych

trwających długo, wyrażających się w spokojnych i łagodnych sytuacjach, które zmierzają do

powolnego, ale trwałego kształtowania charakteru ucznia. Szczególne znaczenie mają tu:

przykład, zachęta, życzliwość nauczyciela, działanie systematyczne środowiska ucznia,

rodziny, szkoły, zakładu wychowawczego.

Główne cechy systemu szkoły Herbarta według Sośnickiego:

1. System ten jest wyraźnie związany z filozofią idealizmu niemieckiego.

2. System szkoły tradycyjnej jest systemem intelektualistycznym.

3. Szkoła tradycyjna przyznając treściom nauczania poważne znaczenie dla rozwoju umysłu

i charakteru, kładła nacisk na dużą liczbę i różnorodność materiału nauczania,

Wprowadzenie do pedagogiki

czerpanego zwłaszcza z nauk humanistycznych, a w szczególności z dziedziny

klasycyzmu łacińskiego i greckiego (najbardziej wyraźnie przedstawiony jest tu obraz

człowieka). Natomiast nauki matematyczno-przyrodnicze zajmowały drugorzędną

pozycję.

4. Wiedza w szkole tradycyjnej miała charakter statyczny. Zasada programu było, aby

zawierał on to, co „już w nauce jest ustalone”, trwałe i prawie niezmienne, co „przetrwało

próbę czasu”. Wiedza współczesna, nowa, która powstawała nie miała wstępu do

programów szkolnych.

5. Ten charakter treści nauczania prowadził do konserwatyzmu.

6. Autorytet podręcznika i nauczyciela był bezwzględny. Odstępstwo od sformułowanych

treści było niedozwolone.

7. Wychowanie pozostawiono Kościołowi i domowi, a szkoła, zwłaszcza średnia, dbała o

naukę i wiedzę uczniów. Była też przeważnie elitarna, przeznaczona dla warstw

wyższych, rodowych lub sfer zamożnych.

8. Pedagogika szkoły tradycyjnej nie uwzględniała w procesie wychowania indywidualności

ucznia.

9. Pedagogika szkoły tradycyjnej niewiele zajmowała się wychowaniem społecznym

(Sośnicki, 1973: 34–38).

Główną zasługą szkoły tradycyjnej jest to, że starała się określić przedmiot badań

pedagogicznych, którym winno być „nauczanie” i „uczenie się”. Pojęcia te nabrały wyraźnego

znaczenia i przestały być czymś, co jest dobrze znane z potocznego życia, co nie wymaga

już analizy i dokładniejszych określeń.

2.2. Nowe Wychowanie

Wprowadzenie

Skoro została już omówiona szkoła tradycyjna, możemy przejść do nowego zagadnienia,

które dotyczy Nowego Wychowania. Wielu pedagogów podjęło się opisania tego prądu

pedagogicznego m.in. Sośnicki, Wroczyński, Kunowski i inni. My omawiając ten kierunek,

oprzemy się na podręczniku do pedagogiki pod redakcją Zbigniewa Kwiecińskiego i

Bogusława Śliwerskiego, w którym rozdział na ten temat napisał Sławomir Sztobryn.

Najogólniej, Nowe Wychowanie było postrzegane jako koncepcja pedagogiczna, która

przeciwstawiała się tradycyjnym metodom nauczania szkoły herbartowskiej. Jedni

pedagodzy postrzegają to w kategoriach sporu, inni w kategorii opozycji, my mamy nadzieję,

Wprowadzenie do pedagogiki

że po lekturze opisu obu kierunków i po własnych przemyśleniach sami spróbujecie

odpowiedzieć na pytanie, czy to jest spór, rywalizacja, opozycja, a może uda wam się

znaleźć jeszcze inne określenie, które łączyłoby te dwie idee wychowania.

A oto, co na temat Nowego Wychowania pisze Sztobryn:

Nowe Wychowanie było przede wszystkim spontaniczną, czasem skrajna krytyką tzw. szkoły

tradycyjnej. jako nowa koncepcja kształcenia i wychowania było prądem nasyconym wieloma

kierunkami pozostającymi czasem względem siebie w opozycji, a także będącymi często

wewnętrznie rozwarstwionymi. Na rozwój Nowego Wychowania składały się trzy wielkie nurty

— naturalizm, socjologizm, kulturalizm. Ojcem duchowym naturalizmu pedagogicznego

Nowego Wychowania był J. J. Rousseau i w pewnym stopniu L. Tołstoj, pedagogiki socjalnej

(społecznej) — A. Comte i E. Durkheim, pedagogiki kultury — I. Kant i W. Dilthey.

Różne warianty nazwy „Nowe Wychowanie”

Tak jak nieustalona była jednoznacznie koncepcja Nowego Wychowania, tak również

pojawiły się różne nazwy tego zjawiska. W Stanach Zjednoczonych określano je mianem

progresywizmu, podkreślając tym samym aktywizm i nastawienie na kreowanie przyszłości,

w bardziej tradycyjnej Europie posługiwano się pojęciem Nowe Wychowanie i jego

mutacjami — nowa szkoła, szkoła twórcza, w Rosji — swobodne wychowanie, w Niemczech

przyjęto nazwę — pedagogika reform.

Główne idee Nowego Wychowania

Pedagogika Nowego Wychowania zmierzała do oparcia wychowania na naturalnych siłach

już tkwiących w samym wychowanku. Głoszono wiec postulat pajdocentryzmu, pedagogiki

wychodzącej od dziecka, domagano się zarzucenia pierwszoplanowości nauczyciela i

adaptacyjnych dążeń środowiska na rzecz wychowania wychodzącego od naturalnych

potrzeb dziecka oraz uwzględniającego jego fazy rozwojowe. Wychowanie miało uszanować

naturalne tempo rozwoju każdego wychowanka, bez sztucznego przyspieszania i

heteronomicznych celów.

Do istotnych składników ideologii pedagogicznej Nowego Wychowania należy zaliczyć

aktywizm. Jako idea filozofii wychowania zaznaczył się on już w epoce romantyzmu, jednak

dopiero na przełomie XIX i XX wieku stał się podstawową zasadą pedagogiczną dzięki

przede wszystkim pracom J. Deweya. To on po raz pierwszy zdefiniował wychowanie jako

proces aktywnego wzrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku. Poznawanie

świata okazywało się procesem samodzielnej eksploracji, a nie biernego przyswajania z góry

narzuconych treści. Pedagogika Deweya, stawiała na samodzielne „badania” ucznia, jego

twórczą postawę, uspołecznienie w procesie wspólnego weryfikowania hipotez, wreszcie na

demokratyzację oświaty.

Wprowadzenie do pedagogiki

Dynamika świata społecznego i ekonomicznego wymuszały niejako taką koncepcję

wychowania i kształcenia, która rozwinie w młodym pokoleniu tkwiące w nim zadatki, która

będzie sprzyjała samodzielności i elastyczności w rozwiązywaniu problemów, uzdatni do

podejmowania odpowiedzialnych decyzji. Odpowiedzią na takie zapotrzebowanie była idea

wykształcenia ogólnego. Idea ta ewaluowała przez stulecia, mając za swe źródło coraz

jawniej deprecjonowany encyklopedyzm. W Nowym Wychowaniu otrzymała nowoczesny

sens — przestała oznaczać ogólność wiedzy, a stała się wyznacznikiem pełni i harmonii

rozwoju osobowości.

Wśród tendencji składających się na syntetyczny obraz Nowego Wychowania należy

wymienić jego dynamikę, poglądy teoretyczne, jak również i różnorodne rozwiązania

praktyczne, które powstały w tyglu dyskusji, opozycji, nawet wzajemnego zwalczania się.

Bogdan Nawroczyński, prezentując rozwój pedagogiki Nowego Wychowania, ustali

kilka jej

podstawowych linii rozwojowych. Zaliczył do nich:

— humanizację pedagogiki,

 przejście od analizy do syntezy,
 przejście od intelektualizmu do antyintelektualizmu,
 przejście od jaskrawych kontrastów do łagodniejszych przeciwieństw.

Podstawowe idee i zasady pedagogiki Nowego Wychowania zostały utrwalone w

dokumentach kongresowych Ligi Nowego Wychowania i wypowiedziach jej założycieli.

Wśród jej twórców wymienia się Owidiusza Decroly’ego, A. Ferriere’a, P. Geheeba, R.

Rotten. Ten ostatni w broszurze z 1919 r. wymienił 30 zasad Nowego Wychowania, a oto

najważniejsze z nich:

 wybór odpowiedniego środowiska dla szkoły,
 konieczność poznania cech indywidualnych dziecka i jego predyspozycji społecznych,
 szkoła na miarę dziecka,
 współpraca szkoły z rodziną oraz więź szkoły z życiem pozaszkolnym,
 selekcja uczniów według kryteriów psychologicznych uwzględniających rozwój umysłowy,

uzdolnienia, zamiłowania,

 dominacja zagadnień wychowawczych nad dydaktycznymi,
 nauka oparta na aktywności dzieci, ich samodzielności i twórczości,
 samorzutność organizowania się życia społecznego dzieci i młodzieży szczególnie

samorządności,

 wspieranie wychowania estetycznego i moralnego w jego powiązaniach z codziennością,
 koedukacja.

Wprowadzenie do pedagogiki

Przyjęcie powyższych zasad musiało zmodyfikować wizję szkoły, w której celem staje się

kultywowanie zdolności działania, eksponowanie jego swobody, ekspresji werbalnej,

plastycznej, ruchowej itp. Te ramowe idee zostały nasycone wieloma różnymi koncepcjami

procesu kształcenia. Ogromna karierę zrobiły mające wiele odmian szkoły pracy oraz tzw.

plan daltoński, Helen Parkhurst, plan jenajski Peter Petersena, metoda

Maria Montessori,

metoda ośrodków zainteresowań Decrol’ego, metoda Gary (Platoon School).

Na Nowe Wychowanie miał

również wpływ rozwój w drugiej połowie XIX wieku psychologii,

w której dominowały dwie koncepcje psychologii — opisowa (angielska) i eksperymentalna

(niemiecka). Na podstawie badań psychologicznych tworzono osobne szkoły dla wybitnie

zdolnych i dla upośledzonych. Z uwagi na idee demokratyczne tworzono szkoły–współnoty.

W Niemczech ogromną karierę robiły wiejskie ogniska wychowawcze Hermana Lietza.

Zaznaczył się również postęp w dziedzinie kształcenia nauczycieli, m.in. poprzez

zacieśnienie współpracy z uniwersytetami oraz niwelowanie różnić między nauczycielami

szkół średnich i elementarnych. Do programów szkolnych weszły zajęcia z wychowania

fizycznego, higienicznego. Nowe Wychowanie uznało także wychowanie estetyczne jako

zjawisko pierwszoplanowe (Pedagogika, 2003 s.279–290).

Jako podsumowanie analizy tekstów dotyczących herbartyzmu i nowego wychowania

proponujemy Wam ustosunkowanie się do postawionego na początku tego rozdziału pytania.

Czy można mówić o sporze, opozycji czy rywalizacji

pomiędzy tymi kierunkami?

Odpowiedź swoją możecie skonfrontować z wypowiedzią Teresy Hejnickiej-Bezwińskiej.

Pisze ona o istnieniu opozycji pomiędzy Nowym Wychowaniem a szkołą tradycyjną. Źródeł

tej opozycji według niej poszukiwać należy w promowaniu i kreowaniu zupełnie innych

wartości. Pisze ona:

„Za podstawowe antynomie w obszarze wartości [pomiędzy Nowym Wychowaniem a szkołą tradycyjną —

przyp. aut.] wydaje się, że można uznać następujące opozycje:

 dla herbartyzmu zasadniczymi wartościami są: konserwatyzm, intelektualizm, autorytet,

uspołecznienie, zachowanie ciągłości’ długa perspektywa czasowa i inne;

 dla Nowego Wychowania zasadniczymi wartościami są: liberalizm, aktywizm, niezależność

i samodzielność, indywidualizm, zmiana, krótka perspektywa czasowa i inne.

Te różnice w sferze wartości stały się podstawą ukształtowania dwóch konkurujących ze sobą „ideologii

edukacyjnych (wychowania): konserwatywnej (transmisji kulturowej) i liberalnej (romantycznej).”

(Pedagogika, 2003, s. 211).

Wprowadzenie do pedagogiki

3. Wychowanie oraz inne podstawowe pojęcia pedagogiki

3.1. Analiza szczegółowa

Przedmiotem pedagogiki, przypomnijmy, jest wychowanie, z nim też korespondują wszystkie

pozostałe, podstawowe pojęcia pedagogiki. Mimo że nie ma obecnie jednej, zadawalającej

wszystkich definicji wychowania, jak też nie ma jednoznacznego stanowiska co do ilości

i rodzaju podstawowych pojęć w pedagogice, spróbujemy poszukać najbardziej uniwersalnej

definicji wychowania, jak i odnaleźć te pojęcia, które w pedagogice są najbardziej

podstawowe. Aby tego dokonać i wybrać najważniejsze dla współczesnej pedagogiki

pojęcia, poddamy analizie trzy znane już Wam

teksty pedagogiczne. Tekst pierwszy

pochodzi sprzed okresu transformacji, zamieszczony jest w dawnym podręczniku

akademickim do pedagogiki, zredagowanym przez Michała Godlewskiego, i dotyczy

podstawowych pojęć w pedagogice. Drugi jest tekstem najnowszym, pochodzącym z 2003

roku również ze znanego Wam podręcznika do pedagogiki pod redakcją Śliwerskiego

i Kwiecińskiego. Teksty te dobrze obrazują to, co zmienne w pedagogice i to, co stałe.

Uzupełnieniem tych tekstów będzie fragment z pracy Stefana Kunowskiego pt. Podstawy

współczesnej pedagogiki poświęcony również podstawowym pojęciom w pedagogice.

Wybrano tę pracę dlatego, że miała ona wydania zarówno w okresie poprzedzającym

transformację, jak i obecnie. Także problem podstawowych pojęć jest w niej trochę inaczej

ujęty niż w dwu pierwszych podręcznikach. Dzięki temu porównywanie wszystkich trzech

tekstów będzie bardziej wszechstronne, interesujące i kształcące. Po tym krótkim wstępie

przejdziemy do przedstawienia omawianych tekstów, a potem ich analizy i syntezy.

Analiza tekstu Tadeusza Wujka pt. Podstawowe pojęcia pedagogiki zamieszczonego w publikacji z 1978

roku: Pedagogika. Podręcznik akademicki

Autor wymienia siedem podstawowych pojęć w pedagogice. Są to:

 wychowanie,
 kształcenie,
 nauczanie,
 osobowość,
 środowisko,
 kultura,

Wprowadzenie do pedagogiki

 czas wolny.

Pojęcia te definiuje w następujący sposób:

Wychowanie — „całość wpływów i oddziaływań, kształtujących rozwój człowieka oraz

przygotowujących go do życia w społeczeństwie.” (Pedagogika.

Podręcznik akademicki, 1978: 18).

Kształcenie — „samodzielne i kierowane czynności człowieka podejmowane w celu

osiągnięcia określonego zasobu wiedzy o otaczającym go świecie,

poznaniu siebie samego, zdobyciu umiejętności potrzebnych mu do

przeobrażania świata i do rozwoju jego określonych uzdolnień,

zainteresowań i ogólnej sprawności umysłowej.”

(tamże: 24).

Nauczanie —„zorganizowany tok systematycznych i planowych działań nauczycieli i

uczniów, umożliwiający racjonalny przebieg uczenia się.”

(tamże: 29).

Osobowość — „zespół względnie stałych cech i złożonych mechanizmów wewnętrznych,

które warunkują stałość i specyficzne zachowanie się człowieka oraz

przebieg jego procesów psychicznych.”

(tamże: 32)

Środowisko społeczne — „zespół czynników takich jak: ludzie, rzeczy, instytucje i inne —

powstałych w toku współżycia i rozwoju historycznego społeczeństwa.”

(tamże: 35).

Kultura — „całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, gromadzony,

utrwalony wzbogacony w ciągu dziejów, przekazywany z pokolenia na

pokolenie.” (tamże: 39).

Czas wolny — autor wyodrębnia czas wolny dorosłych oraz dzieci i młodzieży. Czasu

wolnego dorosłych nie definiuje, choć podaje wiele definicji innych

autorów. Przez czas wolny dzieci i młodzieży natomiast rozumie „czas, w

którym po zaspokojeniu potrzeb organizmu, wypełnieniu obowiązków

szkolnych i domowych, mogą oni wykonywać czynności według swoich

upodobań, związane z wypoczynkiem, rozrywką i zaspakajaniem

własnych zainteresowań.”

(tamże: 41).

Analiza tekstu Krzysztofa Rubachy pt. Podstawowe pojęcia w pedagogice zamieszczonego w publikacji z

roku 2003 Pedagogika

Kolejny podręcznik do pedagogiki, tym razem pochodzący z 2003 roku, zawiera również

rozdział poświęcony podstawowym pojęciom w pedagogice. Rozdział ten zredagował

Wprowadzenie do pedagogiki

profesor Krzysztof Rubacha, który po ogólnym wstępie na temat natury pojęć i

zaprezentowaniu kryteriów ich doboru, w analizie szczegółowej uwzględnił następujące

pojęcia: edukacja, wychowanie, kształcenie, nauczanie, uczenie się, system oświatowy.

Pojęcia te autor definiuje w następujący sposób:

Edukacja — „ogół oddziaływań służących formowaniu się (zmienianiu, rozwijaniu)

zdolności życiowych człowieka.” (Pedagogika, 2003: 25).

Wychowanie — „świadome i celowe działanie pedagogiczne zmierzające do osiągnięcia

względnie stałych skutków (zmian rozwojowych) w osobowości

wychowanka.” (tamże: 26).

Kształcenie — „system działań zmierzających do tego, aby uczącej się jednostce

umożliwić poznanie świata, przygotowanie do zmieniania świata i

ukształtowanie własnej osobowości.” (tamże: 26).

Uczenie się — „proces nabywania względnie trwałych zmian w szeroko rozumianym

zachowaniu (wiadomości, umiejętności, nawyki, postawy) w toku

bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości (doświadczenia

i ćwiczenia).” (tamże: 26).

Nauczanie — „proces kierowania uczeniem się uczniów w toku planowanej pracy

nauczyciela z uczniami.”

(tamże: 26).

System oświatowo-wychowawczy — „ogół odpowiednio powiązanych ze sobą placówek i

instytucji kształcenia i wychowania.”

(tamże: 28).

Uzupełnienie tych definicji stanowi schemat ukazujący relacje pomiędzy pojęciami. Schemat

ten zamieszczamy poniżej, by lepiej wniknąć w związki pomiędzy podstawowymi pojęciami

używanymi w pedagogice zaproponowanymi przez Rubachę.

Wprowadzenie do pedagogiki

EDUKACJA

WYCHOWANIE

KSZTAŁCENIE

NAUCZANIE

UCZENIE SIĘ

System oświatowo-wychowawczy

środowisko wychowawcze,
proces wychowania,
sytuacja wychowawcza,
akt wychowawczy, pojęcia
związane z okresami
rozwojowymi wychowanków,
interakcja wychowawcza,
cele, treści, metody, formy
wychowania, pojęcia
wychowania moralnego,
estetycznego, intelektualnego,
fizycznego, zdrowotnego itd.

cele nauczania,
treści nauczania,
zasady nauczania,
metody nauczania,
formy organizacyjne
nauczania, środki
nauczania, ogniwa
procesu nauczania,
programy szkolne,
jednostka
metodyczna itd.

czynności ucznia,
zasady uczenia się,
rodzaje uczenia się,
wiedza szkolna,
zainteresowania
uczniów, przedmiot
uczenia się,
niepowodzenia
szkolne, trudności
dydaktyczne itd.

Pojęcia jednorodne w poszczególnych subdyscyplinach

pedagogicznych

III

Rysunek 4. Ogólna struktura systemu pojęć pedagogicznych według Krzysztofa Rubachy

Źródło: Pedagogika. 2003: 27

Analiza tekstu Stefana Kunowskiego pt. Pojęcia pedagogiki jako nauki zamieszczonego w Podstawach

współczesnej pedagogiki z roku 2000

Stefan Kunowski dzieli pojęcia pedagogiczne na podstawowe i dalsze. Podchodzi też inaczej

do zagadnienia pojęć w pedagogice niż poprzedni autorzy, bo ujmuje je etymologicznie i

historycznie. Rozpoczyna więc od wyjaśnienia znaczenia terminów pedagogia i pedagogika.

A oto krótka historia tych terminów podana przez Kunowskiego:

Wprowadzenie do pedagogiki

„Obydwa [terminy pedagogia i pedagogika — przyp. aut.] pochodzą od wyrazu greckiego paidagogos,

znaczącego niewolnika w starożytnej Grecji, którego zadaniem było odprowadzanie chłopców wolnych

obywateli greckich na miejsce ćwiczeń fizycznych, zwanych palestrą. Paidagogos etymologicznie oznacza

„prowadzącego chłopca” początkowo fizycznie, następnie prowadzącego go moralnie i duchowo.

Instytucja paidagogosów wynikała z właściwości kultu religijnego Greków, polegającego na agonistyce,

czyli na współzawodnictwie w zapasach fizycznych (zwanych agone) ku czci bóstwa. Co cztery lata

odbywały się ogólnogreckie zapasy olimpijskie na cześć Zeusa. Chłopcy więc pod opieką paidagogosów

przygotowywali się do takich zawodów religijnych, młodzieńcy zaś ćwiczyli na gimnazjonach pięciobój w

skoku, biegu, rzucie dyskiem i oszczepem oraz mocowaniu się. W ten sposób wychowanie fizyczne dało

początek opiece pedagogicznej i wychowaniu u Greków.

Z rozwojem kultury, szczególnie w Atenach, zadaniem paidagogosa stało się nauczanie początków

pisania i czytania, recytowanie wyjątków z epopei narodowych Homera Iliady i Odysei, wpojenie chłopcu

zasad moralnych (...). Paidagogos stał się więc z opiekuna na boisku nauczycielem–wychowawcą, jego

czynności obejmowały już nie tylko opiekę fizyczną , ale także kształcenie umysłowe i prowadzenie

duchowo-moralne, czyli wychowanie. Stąd podstawowy termin pedagogia oznacza samo dzieło

wychowywania, zespół czynności i umiejętności wychowawczych. (…)

Natomiast przy kupnie paidagogosa żądano od niego znajomości swego zawodu, wiadomości o

wskazówkach postępowania z dziećmi i o technice wychowania, słowem wymagano jakiejś podstawowej

wiedzy o wychowaniu, co nazywano wyrażeniem paidagogike techne. Od tego wyrażenia pochodzi w

językach europejskich nazwa pedagogika na oznaczenie teoretycznej wiedzy o wychowaniu.” (Kunowski,

2000: 26–27).

Podsumujmy teraz to co do tej pory przedstawiliśmy, a mianowicie Kunowski wyodrębnił dwa

podstawowe terminy pedagogię i pedagogikę, przez pojęcia te rozumie on:

Pedagogia — „może być albo twórczym działaniem na rzecz dzieci i młodzieży, płynącym z

talentu wychowawcy, albo rzemieślniczym naśladowaniem wzorów

postępowania, zależnym od nabytej wprawy i rutyny. W pierwszym wypadku

praktyczne wychowanie graniczy ze sztuką, a nawet staje się sztuką sztuk,

gdyż działa w trudnym materiale ludzkim, który przejawia dążenie do

samodzielności, w drugim natomiast jest techniką postępowania [...],

techniką pedagogiczną, która można przekazać innym w kształceniu

kandydatów na wychowawców.” (tamże: 26).

Pedagogika — „jest nauką, której przedmiot stanowi sprawa praktycznej pedagogii

wszelkiego rodzaju (sztuki i techniki wychowania), czyli wychowawczego

prowadzenia dzieci, młodzieży oraz oddziaływania na rozwój ludzi

dorosłych.” (tamże: 26).

Oprócz tych głównych pojęć autor wymienia jeszcze nauczanie, kształcenie,

samowychowanie, samokształcenie, uczenie się, formację (łączy ona w sobie wychowanie,

nauczanie i kształcenie), apostolat i... edukację (wychowanie do odbioru czegoś lub

Wprowadzenie do pedagogiki

wychowanie przez przeżywanie czegoś, np. muzyki). Terminów tych jednak w omawianym

rozdziale swojej książki Kunowski, poza zdefiniowanymi w nawiasach, nie wyjaśnia,

ponieważ mają one według niego mniej podstawowe znaczenie niż pedagogia i pedagogika.

Listę pojęć podstawowych uzupełniają pojęcia pochodne. A oto one: pedagog i paideia.

Przez terminy te autor rozumie:

pedagog — „człowiek zawodowo zajmujący się sprawami wychowania”,

peideia — „całość czynności i skutków wychowawczych” (tamże: 29).

Mimo oczywistości pierwszej definicji celowo ją przytoczono ponieważ Kunowski podaje

podstawowe i interesujące informacje na temat terminu pedagog, z których wynika, że ta

popularna dziś nazwa wcale nie była zawsze tak jednoznaczna i może być przykładem

kształtowania się pojęć w pedagogice. A oto kilka faktów z książki Kunowskiego:

„W kategoriach ludzi, związanych ze specjalizacją pedagogiczną, zaszła potrzeba odróżnienia nazwowego

praktyków od teoretyków. Niewolnik–pedagog zapoczątkował nazwę praktycznych wychowawców.

Jednakże w języku polskim jeszcze przed wojną pedagog miał znaczenie nieco ironiczne w stosunku do

zwykłego nauczyciela lub honorowe dla podkreślenia godności studentów pedagogiki na uniwersytetach

(...). Na serio natomiast nazwa pedagog odnosiła się tylko do twórców wielkich systemów

pedagogicznych, jak na przykład Szwajcar Pestalozzi, twórca szkoły ludowej, Niemiec Frobel, twórca

przedszkola czy Polak Stanisław Konarski reformator szkoły pijarskiej i prekursor ducha Komisji Edukacji

narodowej. Do prawdziwych pedagogów zaliczano w tym czasie także wielkich wychowawców narodu, np.

Mickiewicza czy Matejkę oraz wychowawców w Kościele, jak np. św. Jana Bosko, wychowawcę młodzieży

opuszczonej i twórcę systemu salezjańskiego zwanego zapobiegawczym.

Dopiero po drugiej wojnie światowej pedagog znaczy powszechnie każdego praktyka nauczyciela, co ma

podkreślić, że nauczyciel powinien być przede wszystkim wychowawcą. Ten związek zawodu

nauczycielskiego z wychowaniem próbowano przed wojną wyrazić w nazwie pedagogik (idąc za

niemieckim wyrazem Padagogiker) na oznaczenie zawodowca, który potrzebuje przygotowania

z praktycznej znajomości pedagogiki. Jednakże na szczęście termin ten nie przyjął się ze względu na

sprzeczność z duchem języka polskiego, który tak szanowanego zawodu nie chciał ochrzcić wyrazem

z nieco figlarnym przyrostkiem -ik, jak w nazwie magik, czy łazik. Dlatego też wyraz pedagog

zdemokratyzował się i określa każdego praktyka nauczyciela–wychowawcę

choćby ten był przeciętnym

rzemieślnikiem w swoim zawodzie czy nawet belfrem.” (tamże: 30).

Odnośnie zaś paidei Kunowski, oprócz krótkiej, podanej wcześniej definicji terminu, dodał

jeszcze następujące jego rozszerzenie.

„Stworzony przez sofistów, [termin paideia — przyp. aut.] wędrownych nauczycieli greckich na przełomie

V i IV wieku przed Chr., znaczył on całość wykształcenia w gramatyce, retoryce i dialektyce, czego

program obmyślali sami sofiści, a co rozwinęły dzieje kultury greckiej jako organiczny rozwój duchowego

życia narodu, związany z typem cywilizacji, tradycji, literatury i wychowania. Paideia określa nie tylko

formację duchową człowieka pod wpływem całokształtu kultury narodowej, ale zawiera w sobie

najwyższy ideał humanistycznego kształcenia. Mianowicie Cycero, szukając łacińskiego wyrazu dla

Wprowadzenie do pedagogiki

greckiej paidei, przetłumaczył ją jako humanitas, co oznacza ludzkość, człowieczeństwo i tworzy

podstawę idei humanizmu i humanitaryzmu.” (tamże: 31).

Warto może w tym miejscu dodać, że termin paideia w niektórych środowiskach

pedagogicznych ponownie jest chętnie przywoływany (Pedagogika kultury i inne).

Ponieważ poglądy Kunowskiego zostały podane w bardziej opisowej formie niż dwu

pozostałych pedagogów, dlatego teraz spróbujemy je uogólnić w postaci kolejnego

schematu.

Pojęcia podtawowe:

paidagos = prowadzący chłopca (z grec)

sztuka =
działanie twórcze

rzemiosło =
działanie odtwórcze

pedagogia =
czynności + umiejętności
wychowawcze

pedagogika =
teoretyczna wiedza
o wychowaniu

Pojęcia pochodne:

pedagog =
człowiek zajmujacy
się sprawami
wychowania

peideia =
czynności + skutki
wychowawcze (naj-
wyzszy ideał huma-
nistycznego (ludzkie-
go) kształcenia =
humanitas, humanizm
humanitaryzm)

Pojęcia uzupełniające:

apostolat

nauczanie

kształcenie

samowychowanie

edukacja

formacja

Rysunek 5. Ogólna struktura systemu pojęć pedagogicznych według Stefana Kunowskiego

Wprowadzenie do pedagogiki

3.2. Wychowanie oraz inne podstawowe

pojęcia pedagogiki — wnioski ogólne

Po zaprezentowaniu poglądów Wujka, Rubachy i Kunowskiego na temat podstawowych

pojęć w pedagogice przejdziemy do ich analizy i syntezy, ale pragniemy Wam

zaproponować, abyście pracę tą wykonali samodzielnie. By w tym dopomóc, zamieszczamy

ewentualny przykład takiego opracowania. Proponujemy, żeby zacząć od poszukiwania

podobieństw, a następnie różnic, pomiędzy wszystkimi przedstawionymi pojęciami.

W analizie podobieństw i różnic może dopomóc zestawienie tabelaryczne, które przykładowo

może być przeprowadzone w sposób podany poniżej w tabeli numer jeden.

Tabela 1. Analiza podobieństw podstawowych pojęć pedagogicznych zaproponowanych przez Wujka, Rubachę

i Kunowskiego

Pedagog

Lp. Pojęcie

Tadeusz Wujek

Krzysztof Rubacha

Stefan Kunowski

1. Wychowanie

„całość wpływów
i oddziaływań,
kształtujących rozwój
człowieka oraz
przygotowujących go do
życia
w społeczeństwie.”

„świadome i celowe działanie
pedagogiczne zmierzające do
osiągnięcia względnie stałych
skutków (zmian rozwojowych)
w osobowości wychowanka.”

„całość czynności
i skutków
wychowawczych.”

2. ...

...

Z tabeli 1 wynika:

Wnioski szczegółowe:

1. Wszyscy trzej pedagodzy omawiając pojęcia w pedagogice, mówią o wychowaniu, można

więc wnosić, że jest to centralne pojęcie dla tej dziedziny wiedzy.

2. Wszyscy mówią o wychowaniu w kategoriach działania, używając takich terminów, jak:

wpływ, oddziaływanie, działalność, czynności.

3. Wszyscy odnoszą to działanie do relacji międzyludzkich, a więc społecznych.

4. Wszyscy wskazują, że działanie to powinno mieć swoje skutki, które najogólniej można

określić jako rozwój człowieka, inaczej mówiąc rozwój człowieczeństwa lub lepiej

człowieczeństwa w człowieku (a więc humanitas?!) O tym rozwoju wprost mówi

Wprowadzenie do pedagogiki

Wujek poprzez użycie terminu rozwój człowieka, a Rubacha pośrednio poprzez użycie

określenia zmiany rozwojowe w osobowości.

Wniosek ogólny:

Z wniosków szczegółowych wynika, że najogólniejszy, najbardziej uniwersalny charakter ma

definicja Kunowskiego i że proces wychowania najogólniej można określić jako proces

rozwijania człowieczeństwa w człowieku.

Po tej przykładowej tabelarycznej analizie zachęcamy Was

do dalszej samodzielnej pracy

nad kolejnymi pojęciami, na przykład nad kształceniem. Wasze

studiowanie stanie się w ten

sposób bardziej dojrzałe i przez to przyniesie więcej satysfakcji, a zdobyta wiedza lepiej się

utrwali. Wyniki własnych przemyśleń można będzie porównać z naszymi wnioskami, które

zamieszczone są w kolejnej części tego modułu.

3.3. Podstawowe pojęcia pedagogiki — podsumowanie

Tym, którzy skorzystali z naszej propozycji samodzielnej pracy gratulujemy zaangażowania

i odwagi, tym którzy ją odrzucili mówimy „szkoda!” (może warto zastanowić się dlaczego tak

się stało?). Wszystkich zaś zapraszamy do podsumowania, którego dokonujemy poniżej.

A oto podsumowanie w czterech punktach.

1. Analizując zagadnienie podstawowych pojęć w pedagogice nasuwa się pewne

uogólnienie. Pojęcia te można, stosując myślenie analogiczne, porównać do piramidy,

której rysunek zamieszczamy poniżej.

Wprowadzenie do pedagogiki

Rysunek 6. Piramida podstawowych pojęć w pedagogice

Poddając ten rysunek analizie od dołu ku górze, zauważamy, że pojęcia stopniowo

ulegają uogólnieniu. Analizując go w odwrotnym kierunku, zauważamy ich stopniowe

uszczegółowienie. Strzałki użyte w schemacie pokazują, że kierunek relacji pomiędzy

pojęciami jest dwustronny i można powiedzieć „odwrotnie proporcjonalny”, to znaczy, że

w pierwszy przypadku stosując myślenie indukcyjne przechodzimy od szczegółu

do ogółu, w drugim stosując myślenie dedukcyjne od tego, co ogólne do tego,

co szczegółowe.

W pierwszym przypadku jakby wspinamy się na szczyt pojęciowej piramidy (góry)

pedagogiki, w drugim z niej schodzimy. Pozostając nadal w przyjętej analogii, warto

dodać, że „pedagogiczny krajobraz” różni się u podnóża pedagogicznej piramidy (posiada

więcej szczegółów) od krajobrazu na jej szczycie (jest bardziej ogólny), podobnie jak

widok ze szczytu góry jest inny niż u jej podnóża.

Pojęcia dotyczące pedagogiki różnią się więc ogólnością i sposobem ich formułowania,

splata się w nich praktyka i teoria pedagogiczna.

2. Pojęcia się zmieniają tak, jak zmienia się otaczająca nas rzeczywistość, ale mimo tego

pozostaje... wychowanie jako główny termin pedagogiczny, który najogólniej oznacza

rozwijanie człowieczeństwa w człowieku na drodze jego osobowego, jak i społecznego

Wprowadzenie do pedagogiki

rozwoju. Dowodem tego jest fakt, że o wychowaniu mówili wszyscy trzej pedagodzy,

których poglądy były analizowane.

3. Oprócz wychowania, Rubacha do podstawowych pojęć (w porównaniu z Wujkiem) dodał

edukację jako nadrzędny termin pedagogiczny oraz system oświatowo-wychowawczy,

odrzucił wymienione przez Wujka pojęcia takie jak: środowisko, kultura, czas wolny

i osobowość. Obaj pedagodzy wymieniają wśród podstawowych pojęć pedagogicznych

kształcenie i nauczanie. Można w pewnym sensie powiedzieć, że zasadniczy trzon pojęć

pedagogicznych podany przez Rubachę i Wujka jest podobny.

4. Inaczej do pojęć w pedagogice podszedł Kunowski, dla którego pojęcia wymienione przez

Rubachę i Wujka mają drugorzędne znaczenie. Kunowski przyjmuje jakby inne kryteria

ustalania wagi pojęć. Stosuje on następujący klucz — pyta:

Co to jest pedagogika? (jednokrotna czynność

;

praktyka; wiedza potoczna

;

teoria;

rzemiosło

;

sztuka),

Kto ją uprawia? (pedagog),

Po co? (dla rozwoju człowieczeństwa).

Inaczej też odnosi się do edukacji, którą definiuje odmiennie od Rubachy i nadaje jej

mniejsze znaczenie. Do problemu tego jeszcze powrócimy w module piątym, gdzie będziemy

omawiać strategie wychowawcze. Tu zagadnienie pojęć w pedagogice traktujemy ogólnie na

poziomie metateoretycznym. W module piątym będziemy wnikać w szczegóły

charakterystyczne dla teorii wychowania reprezentowanych przez omawianych pedagogów.

Ostatecznie więc, sumując wnioski z punktów 1–4, możemy stwierdzić, że:

— podstawowy, najbardziej uniwersalny termin w pedagogice to wychowanie (choć w

najnowszym podręczniku z 2003 roku pojawia się jako nadrzędny — termin edukacja).

Wychowanie najogólniej oznacza rozwijanie człowieczeństwa w człowieku (humanitas);

— terminy uzupełniające to nauczanie i kształcenie;

— ponadto możemy wyodrębnić jeszcze wiele innych terminów stosowanych przez różnych

pedagogów i posiadających specyficzne znaczenie, charakterystyczne dla ich koncepcji.

Wprowadzenie do pedagogiki

Bibliografia

1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.

2. Hejnicka-Bezwińska Teresa, 1996: Edukacja. Kształcenie. Pedagogika, Kraków.

3. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.

4. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.

5. Rubacha Krzysztof, 2003: Podstawowe pojęcia w pedagogice, w: Pedagogika, (red.) Z.

Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa.

6. Sośnicki Kazimierz, 1973: Rozwój pedagogiki zachodnie na przełomie XIX i XX wieku,

Warszawa.

7. Wołoszyn Stefan, 1964: Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa.

8. Wujek Tadeusz, 1978: Podstawowe pojęcia pedagogiki, w: Pedagogika. Podręcznik

akademicki, (red.) M. Godlewski, Warszawa.

9. Encyklopedia pedagogiczna, 1993: (red.) W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa.

Źródło fotografii:

http://www-user.tu-chemnitz.de/~thga/klassikersem/herbart/herbart.html.html

Wprowadzenie do pedagogiki

Literatura podstawowa

1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.

2. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.

3. Nowak Marcin, 1999: Podstawy pedagogiki otwartej, Lublin

4. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t.1, Warszawa.

5. Sośnicki Kazimierz, 1973: Rozwój pedagogiki zachodnie na przełomie XIX i XX wieku,

Warszawa.

6. Śliwerski Bogusław, 1998: Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków.

7. Wołoszyn Stefan, 1964: Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa.

Literatura uzupełniająca

1. Kunowski Stefan, 2000: Problematyka współczesnych systemów wychowania, Kraków.

2. Murzyn Andrzej, 1999: Filozofia edukacji u schyłku XX wieku, Kraków.

3. Pomykało Wojciech, 1967: Człowiek w warunkach cywilizacji współczesnej, Warszawa.

4. Kotłowski Karol, 1964: Podstawowe prawidłowości pedagogiki, Wrocław.

5. Okoń Wincenty, 1960: Podstawy pedagogiki, Warszawa.

6. Key Ellen,

1904: Stulecie dziecka, Warszawa.

7. Rowid Henryk, 1926, Szkoła twórcza, Kraków.

8. Hessen Sergiusz, 1997: Podstawy pedagogiki, Warszawa.

9. Pedagogika. Leksykon PWN, 2000: (red.) B. Śliwerski, B. Milerski, Warszawa.

10. Chmaj Ludwik, 1963: Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa.

11. Kwiatkowska Halina, 1994: Ewolucja tożsamości pedagogiki, Warszawa.

12. Hejnicka-Bezwińska Teresa, 1996: Edukacja. Kształcenie. Pedagogika, Kraków.

13. Nowak Marcin, 2000: Podstawy pedagogiki otwartej, Lublin.

14. Wołoszyn Stefan, 1996: Wędrówki przez wieki i zagadnienia. Studia i szkice, Warszawa–

Toruń.

Literatura w języku angielskim

1. Dawson Chr., 1960

The Crisis of Western Education, London.

2. Scheffler I., 1962: The Language of Education, Springfield.

3. Peters G.P., 1969: The Concept of Education, London.

4. Bruner J., 1960: The Process of Education, Oxford.

Document Outline