PRZEJAWY I FORMY AGRESJI W SZKOLE ORAZ SPOSOBY ICH
PRZEZWYCIĘśANIA.
Ze zjawiskiem przemocy i agresji spotykamy się wielokrotnie w domach, w szkole i
na ulicach. Coraz częściej teŜ czujemy się bezradni wobec docierających do nas za
pośrednictwem mediów informacji o kolejnych aktach przemocy. Często mamy do czynienia
z róŜnymi aspektami agresji, stykamy się z nimi w Ŝyciu codziennym. Począwszy od
złośliwości, kpin i poniŜania, a skończywszy na pobiciu czy zabójstwie. Tak szeroko
potraktowany problem moŜe uświadomić niektórym, Ŝe agresja wśród dzieci i młodzieŜy jest
zjawiskiem narastającym, procesem, który zaczyna się od drobnej dokuczliwości i szkodzenia
dobremu samopoczuciu innych aŜ do cięŜkich przestępstw.
POJĘCIE AGRESJI
Termin „agresja” wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „agressio”
oznacza „napad”, a słowo „agressor” – rozbójnika.
1
Autorzy zajmujący się problemem agresji w podobny sposób definiują to pojęcie. Oto
niektóre z definicji:
•
Wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy
fizycznej lub psychicznej – rzeczywistej bądź symbolicznej – jakiejś osobie lub
czemuś, co ją zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest teŜ
przejawem wrogości. RozróŜniamy agresję fizyczną i agresję słowną, oraz agresję
bezpośrednią – skierowaną na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości, agresję
przemieszczoną – skierowaną na obiekt zastępczy oraz samoagresję – skierowaną na
samego siebie.
2
•
Działanie, u którego podłoŜa leŜą gniewne emocje i nieprzyjazne intencje, działanie,
które ma na celu wywołać u drugiej osoby ból, strach, niepokój bądź wewnętrzne
cierpienie. Do natury aktu agresji naleŜy jego umyślność.
3
•
Reakcja polegająca na działaniu szkodliwymi bodźcami na inny organizm.
4
•
Aspołeczny sposób zachowania się wynikający z wrogich tendencji i chęci szkodzenia
innym lub niszczenia.
5
•
Zachowanie skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom i przyjmujące
formę ataku.
6
POGLĄDY NA MECHANIZM POWSTAWANIA AGRESJI
W I połowie XX w. ukształtowały się dwie szkoły naukowe, z których kaŜda, oparta
na szerokich materiałach badawczych, sformułowała swój pogląd na istotę i mechanizm
powstawania agresji. Jest to do dzisiaj niewyjaśniony spór pomiędzy biologami a
psychologami.
K. Lorenz, biolog, uznaje agresję za popęd naturalny, wszechobecny w świecie
zwierząt i wśród ludzi: popęd ten spełnia, jego zdaniem, rolę niezbędną dla utrzymania
gatunku, jest waŜnym elementem w procesie ewolucji. Zdolność do agresji zapewnia
zwierzętom obronę niezbędnego dla Ŝycia terytorium, ochronę potomstwa, zdobycie
poŜywienia itp. K. Lorenz uwaŜa, Ŝe na obecnym etapie rozwoju gatunku ludzkiego
1
W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1987.
2
W. Szewczuk, Słownik Psychologiczny, Warszawa 1979.
3
F. Minirth, P. Meier, S. Arterburn, W stronę wartości – encyklopedyczny poradnik Ŝycia rodzinnego,
Warszawa 1998.
4
S. Siek, Wybrane metody badania osobowości, Warszawa 1983.
5
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976. ZA C. T. Morgan, Introduction to
Psychology, New York – Toronto – London 1961 (przekład Z. Skorny).
6
Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968.
największym niebezpieczeństwem dla jego przyszłości jest agresja wewnątrz gatunku, agresja
ludzi wobec ludzi.
Problemem agresji zajmowali się takŜe twórcy psychoanalizy. S. Freud uznawał
początkowo agresję jako jeden z elementów „ego”, ale zmienił poglądy. Zaczął traktować ją
jako „ciemną, wewnętrzną siłę w człowieku”, będące wyrazem konfliktu pomiędzy
instynktem Ŝycia a instynktem śmierci. Drugi z twórców psychoanalizy A. Adler, traktował
agresję jako „manifestację chęci władzy nad innymi i afirmację siebie”.
Psychologowie, m. in. J. Dolland, L. W. Dobb i N. E. Miller sformułowali tezę o
ś
cisłym związku agresji z frustracją. Pogląd ten głosi, Ŝe ilekroć mamy do czynienia z agresją,
tylekroć jest ona wynikiem frustracji człowieka, który właśnie w ten sposób stara się na nią
odreagować.
7
PRZEDMIOT, PRZEJAWY, RODZAJE I FORMY AGRESJI
Badania psychologiczne pozwoliły na wykrycie agresji frustracyjnej, naśladowczej
oraz instrumentalnej, natomiast badania fizjologiczne wykazały istnienie agresji
patologicznej.
•
Agresja frustracyjna – bywa konsekwencją blokady potrzeby afiliacji ( związków
uczuciowych) spowodowanej oziębłością uczuciową rodziców, nadmierną surowością
oraz stosowaniem kar fizycznych; blokady potrzeby uznania społecznego
spowodowanej zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem braków itp.; blokady
potrzeby samodzielności, wywołanej zbyt licznymi zakazami i nakazami
pochodzącymi od dorosłych.
8
•
Agresja naśladowcza – stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli
agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się w swym otoczeniu;
modelem bywa zachowanie rodziców, kolegów, sąsiadów, mogą to być równieŜ filmy,
ksiąŜki itp.
9
•
Agresja instrumentalna – jej motywem są określone cele działania, agresja odgrywa
rolę instrumentu umoŜliwiającego osiągnięcie celu; jej przyczyną moŜe być
nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości, lub przeświadczenie o wyŜszości
lub nadzwyczajnych przywilejach, np. chłopiec wymuszający pieniądze od innych
dzieci, groŜący pobiciem i w razie niespełnienia jego rozkazu realizujący swe groźby.
Jeśli kilkakrotnie uda mu się, to agresywne zachowanie ulegnie utrwaleniu.
10
•
Agresja patologiczna – jej przyczyną są procesy chorobowe zachodzące w układzie
nerwowym; moŜna ją stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo,
epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów.
11
Agresja przejawiać się moŜe na róŜne sposoby, które ogólnie moŜna jednak
sprowadzić do dwóch kategorii: Agresji czynnej i biernej. Obie postacie agresji niosą w sobie
jednakowy ładunek wrogości i są atakiem na człowieka, który jego zdaniem zasługuje na
atak. Czynną agresją łatwo zidentyfikować, poniewaŜ nie moŜna jej ukryć i z reguły bywa
głośna, a co najmniej widoczna. Jej zewnętrzne oznaki to krzyki, oskarŜenia, złośliwości,
szyderstwa, groźby i przemoc fizyczna. Naukowcy twierdzą, Ŝe czynna agresja jest próbą
ochrony samego siebie ( w sensie poczucia własnej wartości, własnych potrzeb, przekonań
czy stanu posiadania). Wyrasta ona często z głębokiego braku poczucia bezpieczeństwa.
Agresja czynna jest równie często stosowana przez dzieci w szkole jak i agresja bierna. Te
dzieci, które się uciekają do agresji biernej zazwyczaj zaprzeczają, Ŝe czują gniew wobec
7
K. śygulski, Agresja, W: Encyklopedia Psychologiczna.
8
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976.
9
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976.
10
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976.
11
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976: ZA: K. Dąbrowski, Społeczno –
wychowawcza psychiatria dziecięca, Warszawa 1964
drugiej osoby czy wobec samego siebie. Zamiast otwartej wojny wybierają partyzanckie
pojazdy, sabotaŜ i ochłodzenie stosunków. Oto kilka form biernej agresji:
•
Nieodzywanie się, naburmuszona mina, obraŜanie się.
•
Tzw. Techniki zwlekania: lenistwo, spóźnianie się.
•
Nieprzyznawanie się do gniewu (często stwierdzeniom typu: „Nic mi nie jest”
towarzyszy mowa ciała wyraŜająca zupełnie coś innego.
•
Ignorowanie rozmówcy.
•
„Ciosy w plecy”, rozpuszczanie plotek, sabotowanie danej osoby przy jednoczesnym
unikaniu bezpośredniej konfrontacji.
•
Ś
wiadome „granie na nerwach” drugiej osobie, ale bez przekraczania granicy
otwartego konfliktu.
Bierna agresja to próba manipulacji drugą osobą, dokuczenia jej lub zranienia bez
ryzykowania otwartego konfliktu. Bierna agresja jest bardziej destrukcyjna od czynnej.
Bierny agresor nie daje się złapać na gorącym uczynku, w związku, z czym odsłonięcie
działającego u niego mechanizmu zaprzeczania i skłonienie do podjęcia uczciwych,
równoprawnych negocjacji moŜe okazać się bardzo trudne.
12
W. Szewczuk w swojej definicji wyróŜnił agresję bezpośrednią i agresję
przemieszczoną. Agresja bezpośrednia jest skierowana na osoby będące powodem doznanej
frustracji. Agresja przemieszczona skierowuje się natomiast na osoby, które nie miały nic
wspólnego z frustracją doznaną przez danego osobnika. Mamy z nią do czynienia u dziecka,
które surowo karane przez ojca w domu zachowuje się agresywnie w stosunku do swych
słabszych kolegów w szkole, bijąc ich i dokuczając im w róŜny sposób. Agresja
przemieszczona wywołuje bardzo niekorzystny wpływ na współŜycie w grupie, szczególnie
takiej, jaką jest klasa szkolna, gdyŜ jej przedmiotem są osoby atakowane bez Ŝadnego,
zrozumiałego dla nich powodu. Wzbudza to poczucie krzywdy, przeświadczenia o
niesprawiedliwym traktowaniu, a nieraz równieŜ chęć zemsty i odwetu za doznane
przykrości, co przyczynia się do powstawania i narastania konfliktów grupowych.
13
U dzieci i młodzieŜy agresywne zachowanie się często przyjmuje formę bójek i kłótni
z rówieśnikami, nieuzasadnionego skarŜenia, złośliwych plotek, mściwości przejawianej w
stosunku do kolegów. Agresywność przyjmuję takŜe formę róŜnego rodzaju czynów
chuligańskich, niszczenia mienia społecznego, czy uszkodzenia ciała powodującego trwałe
kalectwo. Przedmiotem agresji bywają równieŜ osoby dorosłe: nauczyciele, rodzice,
znajomi, sąsiedzi, osoby obce. Agresywne zachowanie moŜe przejawiać się w przeszkadzaniu
nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, w przedrzeźnianiu rodziców, w próbie uderzenia lub
pobicia nieznanego przechodnia na ulicy. Agresja bywa teŜ skierowana na inne istoty Ŝywe
oraz na przedmioty martwe przyjmując formę znęcania się nad zwierzętami, łamania roślin
lub kwiatów, niszczenia lub uszkadzania przedmiotów stanowiących własność społeczną lub
naleŜącą do innych osób.
14
AGRESJA W SZKOLE
Jak juŜ wcześniej wspomniałam niepokojące rozmiary przybiera w ostatnich czasach
agresja w szkole. Jej ofiarami są młodsi i słabsi uczniowie, maltretowani, nieraz
systematycznie, przez starszych i silniejszych kolegów. Agresja taka ma często podwójny cel:
po pierwsze instrumentalny, polegający na odebraniu, przy pomocy gróźb lub siły, jakiegoś
przedmiotu, zaczynając od śniadania i drobnych pieniędzy, po drugie- jest dla agresorów
rodzajem okrutnej zabawy, w której stosowanie przemocy, poniŜanie ofiar, obserwowanie jej
strachu i bezsilności, dostarcza sprawcom swoistej, w istocie sadystycznej, satysfakcji.
12
F. Minirth, P. Meier, S. Arterburn, W stronę wartości – encyklopedyczny poradnik Ŝycia rodzinnego,
Warszawa 1998.
13
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976.
14
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976.
Ogromne rozmiary takiej agresji szkolnej spowodowały działania mające na celu jej
ograniczenie i stopniową eliminację. Przykładem takich działań moŜe być akcja
przeprowadzona we Francji, na zlecenie władz oświatowych, na początku roku szkolnego
1996/97. Polegała ona, z jednej strony, na wzmocnieniu porządku szkolnego przez
wprowadzenie do budynków szkolnych stałych dyŜurów policyjnych, z drugiej strony – na
zorganizowaniu we wszystkich szkołach akcji profilaktyczno –prewencyjnych. Polegały one
na obowiązkowych dla wszystkich dyskusjach, w których obok uczniów i nauczycieli brali
udział ich rodzice. Dyskusje te miały ujawnić powody i charakter działań agresywnych, a
takŜe znaleźć sposoby ich eliminacji ze szkoły.
15
Nauka agresji, przede wszystkim wśród dzieci i młodocianych, polega przede
wszystkim na obserwacji czynów agresywnych, poznawaniu technik podobnych działań i
czerpaniu satysfakcji z takiej wiedzy i umiejętności. WaŜnym elementem takiej nauki jest
uczestnictwo w grupach uprawiających agresję, jaj choćby w gangach ulicznych. Stwierdzono
takŜe, Ŝe rodzajem bolesnej nauki bywa takŜe rola ofiary – dziecko bite przez rodziców
zachowuje się następnie agresywnie wobec zwierząt czy słabszych rówieśników. Nauka
agresji moŜe takŜe płynąć z lektury, a zwłaszcza oglądania obrazów, dziś przede wszystkim
TV. Współcześnie jest to jeden z najtrudniejszych w praktyce problemów walki z agresją.
Nauka agresji często polega nie tylko na pokazaniu, kryminalnego wzoru postępowania, czy
techniki napadu, lecz takŜe jednoznacznie wskazuje ofiarę. Historia świata i współczesna
rzeczywistość dostarczają dowolnej ilości przykładów takiego właśnie mechanizmu
postępowania. Ruchy fanatyczne, rasizm, szowinizm, usprawiedliwiają agresję wobec swych
przeciwników, ludzi odmiennego wyznania, odmiennych poglądów, odmiennej narodowości
czy koloru skóry. Wskazują na nich jako zbiorowo winnych wszelkiego zła, pochwalają
agresję wobec nich.
16
Myślę, Ŝe warto tu podkreślić, Ŝe bagatelizowanie „małej agresji” moŜe kończyć się
„agresją ostrą”. PobłaŜanie pozornie niewinnej przemocy prowadzi do narastania zachowań
agresywnych.
Panujący we współczesnej szkole system wymagań oraz organizacja pracy rodzą
napięcia, frustracje i bezosobowe stosunki międzyludzkie. Krótko mówiąc szkoła nie jest
dobrym środowiskiem do modelowania u dzieci zachowań nieagresywnych, prospołecznych i
empatycznych.
17
SPOSOBY PRZEZWYCIĘśANIA AGRESJI
Jedną z przyczyn wywołujących agresję jest brak zainteresowań, nuda i
nieumiejętność rozmawiania i słuchania. W takim przypadku powinno się oddziaływania
wychowawcze ukierunkować na te właśnie – rodzące agresję – czynniki
•
poprzez naukę słuchania i mediacji oraz uwraŜliwiania na uczucia innych osób,
tworzenie klubów zainteresowań, których celem jest wyraŜanie postaw
prospołecznych i uczenie nieagresywnych strategii rozwiązywania problemów.
Inną z koncepcji, która moŜe pomóc w przezwycięŜaniu agresji, moŜe być:
•
muzykoterapia.
O jej wpływie na agresję pisał Z. Skorny: „Agresywnemu zachowaniu się
wywołanemu doznanymi frustracjami towarzyszą związane z nimi emocje gniewu, złości,
zdenerwowania. Przeciwdziałanie im moŜe dokonywać się za pośrednictwem muzykoterapii
sprzyjającej rozładowaniu stanów napięcia emocjonalnego. MoŜe to być muzykoterapia
bierna, polegająca na recepcji utworów muzycznych odpowiednio dobranych przez
muzykoterapeutę. Dla rozładowania stanu napięcia emocjonalnego stymulującego agresję
15
K. śygulski, Agresja, W: Encyklopedia Psychologiczna, Warszawa 1998.
16
K. śygulski ,Agresja; W: Encyklopedia Psychologiczna, Warszawa 1998.
17
T. Pilch, „Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagroŜenia ładu społecznego”, W: T. Pilch i I. Lepalczyk,
„Pedagogika Społeczna”, Warszawa 1995.
bywa równieŜ wykorzystywana muzykoterapia czynna. Jest ona przeprowadzana np. przy
uŜyciu instrumentów perkusyjnych”.
18
Ś
rodkiem wychowawczym stosowanym moŜe być
•
kara – skuteczna tylko wtedy, gdy karany akceptuje normę, za przekroczenie, której
została ona wymierzona, nie moŜna jej jednak uznać za podstawowy środek
przeciwdziałający agresji, gdyŜ powoduje ona jedynie przemieszczanie się agresji.
Aby skutecznie przezwycięŜać agresję naleŜy dostosować do niej odpowiednie środki
oddziaływania pedagogicznego:
•
Przeciwdziałając agresji frustracyjnej naleŜy ustalić, które potrzeby uległy blokadzie
powodując wystąpienie zachowań agresywnych oraz rozwaŜyć moŜliwości ich
zaspokojenia, np. zmienić metody wychowawcze rodziców, jeŜeli wskutek
otrzymywanych kar fizycznych, dziecko zachowuje się agresywnie.
19
•
W zapobieganiu agresji naśladowczej istotne znaczenie posiada zabezpieczenie dzieci
przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania się, np. ograniczyć
oglądanie filmów ukazujących obrazy agresji, starać się zainteresować dzieci filmami
czy słuchowiskami o odpowiedniej dla nich treści, tj. takimi, które ukazują pozytywne
modele postępowania, starać się izolować dziecko od zachowujących się agresywnie
sąsiadów, kolegów, znajomych czy nawet czasami bliskiej rodziny.
20
•
Ś
rodkiem zapobiegającym agresji instrumentalnej moŜe być wykazanie jej
nieskuteczności, np. dziecko, próbujące wymusić na rodzicach spełnienie swych Ŝądań
za pomocą pogróŜek, powinno przekonać się o bezskuteczności takiego sposobu
zachowania, a przy tym zrozumieć, Ŝe cel swój moŜe osiągnąć, gdy rodziców poprosi
lub, gdy zasłuŜy na nagrodę; zapobieganiu tej agresji słuŜy takŜe wytwarzanie
właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości.
21
•
W przypadku agresji patologicznej powinno się zapewnić jednostce odpowiednią
opiekę lekarską, gdyŜ samo oddziaływanie wychowawcze nie przynosi wtedy
poŜądanych rezultatów; odpowiednie badania psychiatryczne oraz neurologiczne.
22
Na zakończenie chciałabym wspomnieć o zorganizowanej w dniach 15 – 16 IX 2000
roku międzynarodowej konferencji nt. „Bici biją”. Została ona zorganizowana przez Polskie
Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka we współpracy WSP ZNP – Zakład Badań
Korczakowskich i Międzynarodowe Stowarzyszenie Teatrów dla Dzieci i MłodzieŜy
ASSITEJ.
Najbardziej odpowiadające tematowi mojej pracy wydają się być wnioski
zaproponowane do realizacji w praktyce edukacyjnej. Oto one:
•
Skierowanie apelu do wychowawców, nauczycieli, rodziców, by podjęli debatę nt.
wychowania bez przemocy;
•
Porozumienie pomiędzy organizacjami pozarządowymi na rzecz propagowania
wychowania bez bicia (aktywna kampania w mass mediach);
•
KaŜda szkoła – placówka oświatowa zorganizuje mini-sesje dotyczące wychowania
bez agresji
•
Zobowiązanie wszystkich zebranych do wykorzystania programów z zakresu
profilaktyki przemocy;
•
Tworzenie lokalnych systemów w zakresie doradztwa, interwencji;
•
Szkolenie nauczycieli, wychowawców, rodziców w zakresie przeciwdziałania agresji;
18
Z. Skorny, Psychospołeczne mechanizmy agresywnego zachowania się a muzykoterapia, Zeszyt Naukowy
Akademii Muzycznej we Wrocławiu 1990. nr 57.
19
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976.
20
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976.
21
.Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976.
22
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy, Warszawa 1976.
•
Podjęcie starań o wprowadzenie problematyki agresji i przemocy w rodzinie, szkole,
w środowiskach rówieśniczych do programów studiów pedagogicznych, medycznych
i prawniczych.
23
BIBLIOGRAFIA:
1.
Minirth F., Meier P., Arterburn S.: „W stronę wartości – encyklopedyczny
poradnik Ŝycia rodzinnego“, Warszawa 1998.
2.
Okoń W.: ”Słownik pedagogiczny”, Warszawa 1987.
3.
Pilch T., Lepalczyk I.: „Pedagogika społeczna”, Warszawa 1995.
4.
Siek S.: „Wybrane metody badania osobowości”, Warszawa 1983.
5.
Skudniewska T.: „~Bici biją~ tematem konferencji”, Problemy opiekuńczo –
wychowawcze 2001, nr 1.
6.
Skorny Z.: „Proces socjalizacji dzieci i młodzieŜy”, Warszawa 1976.
7.
Skorny Z.: „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się”, Warszawa
1968.
8.
Skorny Z.: „Psychospołeczne mechanizmy agresywnego zachowania się a
muzykoterapia”, Zeszyt Nauk Akademii Muzycznej 1990, nr 1.
9.
Szewczuk W.: „Słownik Psychologiczny”, Warszawa 1979.
10.
„Encyklopedia Psychologiczna”
23
T. Skudniewska, „Bici biją” tematem konferencji, W: Problemy Opiekuńczo – wychowawcze, 2001r., nr 1