1

http://strony.wp.pl/wp/eltho/

PRAWO OSOBOWE Z CZYNNOŚCIAMI PRAWNYMI.

93.Zdolność prawna
Możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub
obowiązku nazywamy zdolnością prawną. Zdolności prawnej wymagała możliwość
‘’bycia’ ’np. właścicielem lub wierzycielem (czynna zdolność majątkowa), ale też
dłużnikiem (bierna zdolność majątkowa).

94.Nasciturus
Mianem tym określano płód w okresie ciąży matki. Osobowość człowieka
rozpoczyna się z chwilą jego urodzenia, ale dla pełnej zdolności prawnej prawo
rzymskie wymagało spełnienia trzech status. Jednakże pewne prawa – np. do spadku –
dostrzegano już dla nasciturus . Przyjmowano w związku z tym fikcję, że dziecko
poczęte przyszło już na świat.

95.Początek i koniec zdolności prawnej
Osobowość człowieka rozpoczyna się z chwilą jego urodzenia, a kończy się z
chwilą śmierci.
Specyfika konstrukcji zdolności prawnej (status) zakładała zmiany w tej dziedzinie
jeszcze za życia.
Utrata , bądź zmiana w obrębie któregoś ze status powodowała ‘’umniejszenie’’
osobowości (deminutio caput )
Pewne prawa – np. do spadku – dostrzegano już dla nasciturus . Przyjmowano w
związku z tym fikcję, że dziecko poczęte przyszło już na świat. Miało to duże
znaczenie , zwłaszcza w prawie spadkowym.

96.Zdolność prawna – zdolność do czynności prawnych
Jakkolwiek pozornie podobne, nie miały oba terminy nic ze sobą wspólnego.
Zdolność prawna to możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu
prawa lub obowiązku, a zdolność do czynności prawnych, polega na możliwości
składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny.
Można było posiadać jeden przymiot , a drugiego nie i vice versa.

97.Zdolność prawna – status
Zdolność prawna to możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu
prawa lub obowiązku. Jednak pełną zdolność warunkowały aż trzy czynniki – status .
Wolność (status libertatis), obywatelstwo (status civitatis), stanowisko w rodzinie
(status familiae) . Tylko ten był w pełni zdolny prawnie (miał caput) , kto był: wolny,
miał obywatelstwo rzymskie, a w rodzinie nie podlegał niczyjej władzy.

98.Status osoby fizycznej

99.Status libertatis

2

100.Kategorie osób ze względu na status
a) Ze względu na status libertatis istniał podział na osoby wolne - liberi i
niewolników – servi .
Ludzi wolnych dzielono jeszcze na wolne od urodzenia – ingenui i wyzwoleńców –
liberti.

b) Ze względu na status civitatis występował podział na obywateli rzymskich –civis
Romanus, zwanych też Kwirytami , Latynów – Latini , oraz cudzoziemców –
peregrini.

c) Ze względu na status familiae (czyli stanowisko zajmowane w rodzinie), osoby
dzielono na nie pdlegające niczyjej władzy – sui iuris oraz podlegające władzy
męskiego zwierzchnika – alieni iuris.

101.Infamia i turpitudo
Infamia było to umniejszenie czci obywatelskiej, przewidywane albo z mocy ustawy,
albo edyktu pretorskiego.
Infamią dotknięte były niektóre zawody ( aktor, gladiator), jak i zachowania (
wstąpienie w nowy związek małżeński bez oficjalnego starego). Mogła też być
rezultatem wyroku sądowego (poddanie egzekucji osobistej łączyło się z infamią)
Osoby dotknięte infamią nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem,
wnosić pewnych skarg i inne.

102.Capitis deminutio
Capitis deminutio – czyli ograniczenia zdolności prawnej. Istniały trzy takie
deminutio caput :

- capitis deminutio maxima w przypadku utraty wolności , powodująca utratę

zdolności prawnej w ogóle;

- capitis deminutio media w przypadku utraty obywatelstwa rzymskiego,

prowadziła do utraty zdolności ale tylko na gruncie ius civile;

- capitis deminutio minima – gdy zmienił swe stanowisko w rodzinie,

powodowała najłagodniejsze ograniczenia, a w prawie justyniańskim
konsekwencje prawne praktycznie wygasły.

103.Postliminium ; fictio legis Corneliae
W przypadku, kiedy obywatel rzymski tracił wolność na skutek niewoli w trakcie
działań wojennych, powrót z niej przywracał mu , na zasadzie ius postliminii
wszystkie, wcześniej posiadane prawa. Fictio legis Corneliae było zaś przyjmowaną
fikcją , że zmarł w momencie dostania się do niewoli a więc jako osoba wolna. Było to
niezbędne , aby np. zachować ważność jego testamentu.

104.Powstanie niewoli
Głównymi zdarzeniami powodującymi powstanie niewoli były:

- wzięcie w niewolę nieprzyjacielską
- urodzenie

się z matki niewolnicy

3

- sprzedaż w niewolę trans Tiberim -czyli poza graniczną rzekę Tyber -

niewypłacalnego dłużnika.

-

105.Senatus consultum Claudianum

106.Sytuacja prawna niewolników
Niewolnik(servus) w prawie rzymskim nie był traktowany jako podmiot , lecz jako
przedmiot prawa. Nawet w przypadku śmierci właściciela nie odzyskiwał wolności.
Był wówczas rzeczą niczyją – res nullus – i mógł być przedmiotem zawłaszczenia-
occupatio . Właściciel miał nad niewolnikiem prawo życia i śmierci (ius vitae ac
necis ) Nie mógł więc być niewolnik ani właścicielem, ani wierzycielem, nie mógł
pozywać ani być pozwanym.
Pożycie niewolnika z niewolnicą, a nawet z osobą wolną nie było traktowane jako
małżeństwo, lecz jako stan faktyczny,zwany contuberium. Dziecko z takiego związku
(partus ancillae) też było niewolnikiem.
Właściciel , mógł przekazać swojemu niewolnikowi część swego majątku w zarząd
tzw. peculium .
Wszystkie rzeczy nabyte przez niewolnika od osób trzecich należały do właściciela.

107.Peculium
Właściciel , mógł przekazać niewolnikowi część swego majątku w zarząd tzw.
peculium . Była to sprytna forma zachęty do wydajnej pracy na rzecz pana. Często
zawierana była umowa, że niewolnik odzyska wolność , jeśli pomnoży peculium do
pewnej wysokości (od Marka Aureliusza była to umowa zaskarżalna ).
Peculium mogło być też przekazane przez ojca swojemu synowi (filius familias).
Przedmiotem periculum mogły być pieniądze, przedsiębiorstwo handlowe,
gospodarstwo rolne. Wyodrębnienie było tylko ekonomiczne, a nie prawne. Pater
familias nadal był jego właścicielem.

108.Peculium castrense i quasi castrense
Za cesarza Augusta filius familias otrzymał czynną zdolność majątkową . Mógł on od
tej chwili zatrzymać dla siebie wszystko to co otrzymał w związku ze służbą
wojskową, w ramach peculium castrense. Syn mógł tym majątkiem dowolnie
rozporządzać nie wyłączając z tego darowizn i rozporządzeń na wypadek śmierci. Jeśli
jednak zmarł nie pozostawiwszy spadkobierców peculium , z racji iure peculii stawało
się własnością ojca.
Peculium quasi castrense było tworem okresu poklasycznego. Stanowił go majątek
zdobyty przez syna w okresie pełnienia służby cywilnej . Jego reżim prawny był taki
sam jak peculium castrense. Nieco później filius familias mógł też zatrzymać majątek
pozostawiony mu przez matkę jako bona adventicia.

109.Sposoby wyzwolenia niewolników
Wyzwolenie niewolnika to manumissio. Odbywać się mogło na różne sposoby.
Głównymi, były:

- manumissio vindicta – dokonywana w obecności pretora, właściciela i osoby

trzeciej, która za zgodą właściciela oświadczała, że niewolnik jest osobą wolną;

4

- manumissio censu - przez wpisanie niewolnika, za zgodą właściciela na

sporządzaną co 5 lat przez cenzora listę obywateli;

- manumissio testamento – przez nadanie wolności w testamencie;
- manumissio in ecclesia – w czasach dominatu dokonywana przez

oświadczenie właściciela złożone przed biskupem.

Oprócz powyższych, opartych na ius civile , wyzwolenia odbywać się mogły na
prawie pretorskim.
Wystarczało tu oświadczenie o wyzwoleniu w obecności świadków , bądź za pomocą
listu.
110.Sytuacja prawna wyzwoleńców
Wyzwoleni na prawie cywilnym otrzymywali wolność i obywatelstwo rzymskie, ale
jako wyzwoleńcy ( libertini) mieli węższe prawa publiczne niż wolno
urodzeni (np. nie mieli dostępu do urzędów), a wyzwoleni na prawie pretorskim
również i prawa prywatne.

111.Latini Iuniani
Kategoria ludzi zamieszkująca Imperium . Po nadaniu im obywatelstwa rzymskiego
(lex Iulia et Plautia Papira z 89 r. ) latinias- lako obywatelskie pośrednie między
rzymskim, a peregrinitas nada była jako przywilej (Latini Iuniani) w stosunku do
peregrynów.

112.Ustawowe ograniczenia wyzwoleń niewolników
Pod koniec okresu republiki liczba wyzwoleń – manumissio – gwałtownie wzrosła, co
zagrażało czystości etnicznej Rzymian. Skłoniło to cesarza Augusta do wydania ustaw
ograniczających wyzwolenia.
Lex Fufia Caninia z 2r. p.n.e., Lex Aelia Sentia z 4r. p.n.e. i Lex Junia Norbana z
19r. p.n.e.
Dwie pierwsze odnosiły się do ograniczeń w nadawaniu wyzwoleń testamentowych,
trzecia dotyczyła osób wyzwolonych w sposób nieformalny – na prawie pretorskim.

113.Lex Fufia Caninia – Lex Aelia Sentia – Lex Junia Norbana
Lex Fufia Caninia z 2r. p.n.e - zastrzegała wyzwalanie testamentowe tylko
określonej liczby niewolników. Właściciel, w zależności od posiadanej liczby
niewolników mógł ich wyzwalać w proporcjach:
2-10 – połowę; 10-30 – jedną trzecią; 30-100 – jedną czwartą; 100-500 – jedną piątą.
Większej liczby niż stu niewolników nie wolno było wyzwolić.
Lex Aelia Sentia z 4r. p.n.e. – dotyczyła wszystkich wyzwoleń, określając , że
wyzwalający musiał ukończyć 20 rok życia , a wyzwalany – 30 lat.
Lex Junia Norbana z 19r. p.n.e. regulowała sytuację prawną wyzwolonych
nieformalnie. Ustawa ta dawała im wolność , ale nie nadawała obywatelstwa
rzymskiego. Latyn juniański –latini Juniani – bo tak ich nazywano, był upośledzony
pod względem majątkowym. Żył on jak wolny człowiek, ale w przypadku śmierci jego
majątek, tak jak niewolnicze peculium wracał do dawnego właściciela.

114.Prawo patronatu

5

Dotyczyło wyzwoleńców w sferze prywatnoprawnej . Określało wzajemny stosunek
między wyzwalającym, a wyzwalanym. Wyzwolony był zobowiązany do szacunku i
posłuszeństwa, z tego też powodu nie mógł pozwać patrona przed sąd bez zgody
pretora. W ogóle niedopuszczalne było wniesienie skargi infamującej jak i
podnoszenie niektórych zarzutów(zarzutu podstępu). Patron mógł być zasądzony tylko
do wysokości własnego majątku. Wg Ustawy XII Tablic patron dziedziczył majątek
wyzwolonego w przypadku gdy nie pozostawił on testamentu lub najbliższych
krewnych – heredes sui.

115.Osoby półwolne
Wszystkie te osoby, które z przyczyn innych niż wyzwoleńcy mieli ograniczony
zakres wolności nazywane były osobami półwolnymi. Byli to: dłużnik , który uległ
egzekucji osobistej i dostał się do prywatnego więzienia wierzyciela, osoba
wykupiona z niewoli do czasu odpracowania sumy wykupu. Częściej występowały
jednak dalsze kategorie osób półwolnych, a mianowicie : oddani w mancipium , oraz
koloni (dziś uważani za poprzedników chłopów pańszczyźnianych).

116.Personae in mancipio
W mancipium mogło być oddane dziecko przez swego ojca. Było ono praktykowane w
okresie republiki , stanowiło formę okresowego wynajmu usług syna czy córki obcej
osobie celem np. przyuczenia do zawodu.
W okresie klasycznym zachowało się jako skutek wydania dziecka pokrzywdzonemu
celem odpracowania szkody. Osoba pozostająca w mancipium pod względem
majątkowym podobna była do niewolnika, zachowywała jednak swe prawa publiczne.

117.Koloni
Koloni byli to dzierżawcy gruntów rolnych, ludzie osobiście wolni. Wraz z
postępującym kryzysem systemu niewolniczego byli oni coraz bardziej przywiązywani
do ziemi. W IV wieku przybrało to charakter prawny , a koloni wytworzyli odrębną
kategorię społeczną. Pozbawieni zostali prawa opuszczania gruntu pod groźbą utraty
wolności i jakkolwiek wolni, zostali de facto przytwierdzeni do ziemi (servi terrae
ipsius- niewolnicy samej
ziemi).



118.Status civitas




119.Nabycie obywatelstwa rzymskiego
Odbywało się na podstawie: wyzwolenia na prawie cywilnym, pod warunkiem ,że
wyzwalający był obywatelem rzymskim; urodzenia się w legalnym związku, jeżeli
ociec w chwili poczęcia był obywatelem rzymskim; aktu nadania obywatelstwa.

6

120.Status familiae

121.Agnacja i kognacja
Różnica między tymi pokrewieństwami, polegała na tym, że krewnym agnacyjnym
można się było stać bez pokrewieństwa naturalnego. Mogło ono powstać tylko ze
strony ojca bo tylko mężczyzna mógł dzierżyć pater familias. Kognacja powstawała
również ze strony matki.

122.Rodzina agnatyczna
Rodzina rzymska powiązana sztucznym tworem zwierzchnictwa familijnego- pater
familias . Członkowie takiej rodziny to agnaci, a łącząca ich więź to agnacja albo po
prostu pokrewieństwo agnacyjnene – agnatio. Krewnymi agnacyjnymi były więc
osoby podległe tej samej władzy ojcowskiej, lub podlegałyby gdyby ów ojciec żył.

123.Kognacja
Naturalne więzy krwi tworzące tak zwane pokrewieństwo kognacyjne.
Kognacja w przeciwieństwie do agnacji powstawała również ze strony matki.

124.Quod generationes, tot gradus
Zasada według której rzymianie mierzyli stopnie pokrewieństwa.
Quod generationes, tot gradus znaczyło , że o bliskości pokrewieństwa decydowała
liczba urodzeń potrzebnych do tego, aby dane pokrewieństwo powstało.

125.Powinowactwo
Powinowactwo (affinitas), jest wzajemnym stosunkiem powstałym w wyniku zawarcia
małżeństwa łączącym jednego małżonka z krewnymi drugiego. Powinowatym był
więc krewny małżonka lub małżonek krewnego.

126.Osoby sui i alieni iuris
Osoby sui iuris , to takie które nie podlegały w rodzinie niczyjej władzy, a alieni iuris
podlegały męskiej zwierzchności (np. syn)

127.Sytuacja prawna osób alieni iuris
Sytuacja prawna osoby alieni iuris była w sferze stosunków majątkowych podobna do
sytuacji niewolnika. Osoba podlegająca pater familiae pozbawiona była zdolności
majątkowej, więc wszystkie jej nabytki stanowiły własność zwierzchnika. Zakres
zdolności majątkowej w przypadku osoby alieni iuris poszerzał się z biegiem czasu,
co do niewolnika nie było żadnego postępu.

128.Osoby prawne w prawie rzymskim
Osoby prawne w prawie rzymskim mogły być albo zespół osób (stowarzyszenia,
korporacje), albo masa majątkowa (fundacje, zakłady ) którym prawo nadaje
podmiotowość prawną. Szczególny charakter tego prawa objawia się w tym, że
wierzytelności i prawa rzeczowe np. stowarzyszenia nie są prawami osób
wchodzących w jej skład lecz osoby prawnej jako takiej. Tak samo zobowiązania ,
dotyczyły tylko majątku osoby prawnej , a nie majątku osób wchodzących w jej skład.

7

129.Korporacje i fundacje
Fundacje –piae causae – powstawały w V i VI wieku. Związane były z agendami
Kościoła. Były to odrębne majątki pozostające pod nadzorem biskupów. Głównie były
to szpitale, przytułki, a środki na utrzymania pochodziły z darowizn.
Korporacje znane były już od Ustawy XII Tablic , mając jednak początkowo
charakter prywatny.

130.Ograniczenia zdolności do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych, polega na możliwości składania i przyjmowania
takich oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny. Istniały w prawie rzymskim
cztery czynniki ograniczające tę zdolność.

a) wiek , występowały tu jeszcze cztery przedziały ( dzieci, niedojrzali, dojrzali,

dojrzali powyżej 25 lat)

b) płeć . Kobiety po wyjściu z okresu niedojrzałości ograniczone były w

czynnościach prawnych czynności te mogły podejmować za zgodą opiekuna.

c) choroba umysłowa Chory umysłowo (furiosus) wyzbyty był całkowicie
zdolności do czynności prawnych. Majątkiem chorego zawiadywał curator furiosi.
d) marnotrawstwo . Marnotrawca (prodigus), czyli uznany przez pretora za
lekkomyślnie trwoniącego majątek miał ograniczone zdolności do czynności
prawnych. W sprawach umniejszających jego stan majątkowy decydował specjalnie
powoływany kurator.

131.Ograniczenia zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek
Dzieci (infantes) – w czasach nadjawniejszych te które nie umiały mówić , a od
Justyniana te , które nie ukończyły 7 roku życia nie posiadały zdolności do czynności
prawnych w ogóle.
Niedojrzali (impuberes) – dziewczęta od 7 do 12 , a chłopcy od 7 do 14 roku życia
mieli ograniczone zdolności do czynności prawnych. Dokonana przez niedojrzałego
czynność prawna wywoływała skutek prawny tylko w odniesieniu do korzyści. W
części zobowiązującej była to czynność kulejąca (negotius claudicans) – nie
wywoływała skutku prawnego.
Dojrzali od 14 do 25 lat (puberes minores XXV annis) mieli pełną zdolność , ale ze
względu na brak doświadczenia życiowego prawo chroniło ich przed wyzyskiem
poprzez exeptio pretora w procesie, albo przywrócenie do stanu poprzedniego
(restitutio in integrum)
Dojrzali powyżej 25 lat (puberes maiorec XXV annis) nie podlegali żadnym
ograniczeniom , nabywali pełną zdolność do czynności prawnych.

132.Negotium claudicans
Dokonana przez niedojrzałego czynność prawna wywoływała skutek prawny tylko w
odniesieniu do korzyści. W części zobowiązującej była to czynność kulejąca
(negotius claudicans) – nie wywoływała skutku prawnego.

133.Furiosus i prodigus

8

Chory umysłowo (furiosus) wyzbyty był całkowicie zdolności do czynności prawnych.
Majątkiem chorego zawiadywał curator furiosi.
Marnotrawca (prodigus), czyli uznany przez pretora za lekkomyślnie trwoniącego
majątek miał ograniczone zdolności do czynności prawnych. W sprawach
umniejszających jego stan majątkowy decydował specjalnie powoływany kurator.

134.Pojęcie i rodzaje czynności prawnych
Oświadczenia woli mające na celu powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku
prawnego to czynności prawne.
Dzielić je można na:
a)jednostronne (jeśli do wywołania skutku wystarcza oświadczenie woli jednej
osoby) i dwustronne (jeśli potrzebne są oświadczenia dwóch osób).
b)formalne(gdy ważność czynności zależna jest od zachowanej formy) i nieformalne
(gdy prawo nie stawia pod tym względem wymogów)
c)między żyjącymi (inter vivos) – jeśli regulują stosunki za życia podmiotu i na
wypadek śmierci (mortis causa) – jeśli skutek czynności ma nastąpić po jego śmierci.
d)zobowiązujące (powodujące jedynie powstanie zobowiązania) i
rozporządzające(powodujące bezpośrednią zmianę stanu prawnego działającego.
e)obciążające (jeśli nakładają obowiązek na obie strony) i pod tytułem darmym
(czynność rodzi obowiązek tylko po jednej stronie, druga odnosi same korzyści)
f)kausalne (przyczynowe) i abstrakcyjne

135.Czynności prawne mortis causa
Czynności prawne mortis causa miały miejsce , gdy skutek czynności prawnej miał
nastąpić dopiero po śmierci osoby składającej oświadczenie . Typowy przykład to
testament.

136.Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące
Czynności prawne rozporządzające powodowały bezpośrednia zmianę stanu
prawnego podmiotu działającego (przeniesienie własności) , zobowiązujące zaś to
takie które powodowały jedynie powstanie zobowiązania (kupno-sprzedaż).

137.Forma czynności prawnych

138.Czynności formalne prawa rzymskiego
Były nimi te czynności prawne , które wymagały zachowania odpowiedniej formy
prawnej np. stypulacja wymagająca użycia odpowiednich słów.

139.Mancypacja i jej zastosowania
Mancypacja była formą nabycia własności, pierwotnie formalną umową kupna-
sprzedaży dokonywanym w obecności 5 świadków. Z chwilą pojawienia się pieniądza
bitego , wymiana towaru za pieniądz odbywała się poza aktem mancypacyjnym.
Mancypacja w dawnym prawie rzymskim miała zastosowanie w celu osiągania
różnych skutków prawnych (emancypacja, adopcja, testament) Wypierana przez inne
czynności zniknęła w okresie justyniańskim.

9

140.In iure cessio
In iure cessio również była formą nabycia własności . Był to pozorny proces
windykacyjny, w którym, zbywca występował w roli pozwanego, a nabywca –
powoda. Powód przed pretorem w fazie in iure procesu dotykał laską przedmiotu
zbycia, twierdząc, że stanowi jego własność. Pozwany milczał albo przyznawał rację
powodowi , który zgodnie z confessio in iure wygrywał proces. Nabywał wówczas
powód prawo własności do spornej rzeczy.

141.Składniki treści czynności prawnych
Składniki treści czynności prawnych mogły być:

- istotne- essentialia negoti
- nieistotne- naturalia negoti
- dodatkowe- accidentalia negoti

142.Essentialia, naturalia i accidentalia negotii
Essentialia negotii . Bez nich dany akt w ogóle nie może dojść do skutku. Np. w
umowie kupna-sprzedaży były to a)porozumienie co do b) towaru i c) ceny.
Naturalia negotii to elementy których obecność jest wynikiem porozumienia stron. W
umowie kupna-sprzedaży może to być postanowienie o odpowiedzialności sprzedawcy
za wady towaru. Strony mogą tę odpowiedzialność rozszerzyć, zawęzić, albo uchylić.
Accidentalia negotii to dodatkowe elementy składowe takie jak: - warunek;
- termin

- polecenie

143.Warunek i termin
Warunek( conditio) to zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności
uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Jeśli od zdarzenia takiego
uzależnione jest rozpoczęcie skutku czynności – jest to warunek zawieszający, jeśli
zaś ustanie skutku – warunek rozwiązujący.
Warunek może być ponadto :dodatni – zmieniający uprzednio istniejącą
rzeczywistość, ujemny- utrzymujący poprzednią rzeczywistość, potestatywny- gdy
następstwo zdarzenia przyszłego i niepewnego zależy od woli kontrahenta, kazualny-
gdy zależy tylko od przypadku.
Termin (dies) to zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia
się od zdarzenia przyszłego i pewnego. Może być termin zawieszający (dies a quo) ,
jeśli z jego nadejściem ma nastąpić, lub rozwiązujący (dies ad quem) jeśli z jego
nadejściem skutek czynności ma ustać.

144.Pojęcie i rodzaje warunku
Warunek( conditio) to zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności
uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Jeśli od zdarzenia takiego
uzależnione jest rozpoczęcie skutku czynności – jest to warunek zawieszający, jeśli
zaś ustanie skutku – warunek rozwiązujący.
Warunek może być ponadto :dodatni – zmieniający uprzednio istniejącą
rzeczywistość, ujemny- utrzymujący poprzednią rzeczywistość, potestatywny- gdy

10

następstwo zdarzenia przyszłego i niepewnego zależy od woli kontrahenta, kazualny-
gdy zależy tylko od przypadku.

145.Polecenie (modus)
Polecenie (modus) jest klauzulą dodatkową do czynności o charakterze darmowym
(darowizna, wyzwolenie), nakazującą odnoszącemu korzyść, określone zachowanie
się.

146.Causa Curiana






147.Wady oświadczenia woli
Są to wszystkie te wypadki, w których zachodzi niezgodność między aktem woli a
jego przejawem – oświadczeniem woli. Rozbieżność ta może być spowodowana
celowo , bądź niezamierzona.
Zamierzone niezgodności między aktem woli, a jego przejawem na zewnątrz:

- Oświadczenie nie na serio (per iocum) gdy z okoliczności wynika , że nie

towarzyszy mu akt woli.

- Czynność prawna pozorna (simulatio) gdy strony umawiają się, że ich

oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają
powodować inne, niż te , które powinny wynikać ze złożonych oświadczeń.

- Zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis) gdy składający oświadczenie nie

ma zamiaru wywołania skutków prawnych, ale nie ujawnia tego drugiej stronie.

Niezamierzone niezgodności , czyli błąd (error) , przez który rozumie się mylne
wyobrażenie o okolicznościach zawieranej umowy:

- Błąd co do rodzaju czynności prawnej(error in negotio) gdy dwie strony

złożyły oświadczenia woli, ale każda z nich miała w zamiarze wywołanie
innych skutków.

- Błąd co do tożsamości osoby (error in persona) jeśli oświadczenie zostało

złożone stronie mylnie wziętej za kogo innego.

- Błąd co do tożsamości przedmiotu czynności prawnej (error in corpore) gdy

każda ze stron uczestniczących miała na uwadze np. przy umowie kupna-
sprzedaży , inny grunt nabywany za określoną cenę.

- Błąd co do istotnych właściwości przedmiotu czynności prawnej (error in

substantia) jeśli np. pierścień nabyty jako złoty okazał się miedziany.

- Błąd co do jakości przedmiotu (error in qualitate)

Do wad oświadczenia woli zalicza się również i te wypadki w których zachodziła
nieprawidłowość w powzięciu aktu woli , chociaż uzewnętrznionego zgodnie z
zamiarem.

- Przymus psychiczny (metus) gdy czynność została podjęta pod wpływem

obawy.

11

- Podstęp (dolus) polegający na umyślnym wprowadzeniu w błąd celem

osiągnięcia korzyści majątkowej.

148.Symulacja czynności prawnej
Symulacja czynności prawnej ma miejsce wówczas, gdy strony umawiają się, że ich
oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają
powodować inne, niż te , które powinny wynikać ze złożonych oświadczeń. Np. pod
umową dzierżawy kryje się umowa kupna-sprzedaży.

149.Błąd w czynności prawnej

150.Dolus i metus
Przymus psychiczny (metus) miał miejsce wówczas gdy czynność została podjęta pod
wpływem obawy, wywołanej groźbą. Wg prawa cywilnego czynność taka była ważna
skoro towarzyszył jej akt woli i jego przejaw w oświadczeniu. W edykcie Hadriana
została ona jednak uznana za wzruszalną , a więc strona otrzymywała środki prawne
do uchylenia się od skutków takiego oświadczenia.
Podstęp (dolus) polegający na umyślnym wprowadzeniu w błąd celem osiągnięcia
korzyści majątkowej z punktu widzenia prawa cywilnego uważało taką czynność za
ważną, a uchylić się od niej można było dzięki prawu pretorskiemu.

151.Nabycie prawa
Jeśli stajemy się podmiotem danego prawa ma miejsce nabycie prawa . Może ono być

- pierwotne , jeśli ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby

, która je utraciła , albo nabywa prawo , które nie należało uprzednio do nikogo.

- pochodne , jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi.

152.Wymogi ważności czynności prawnej
Bezwzględna nieważność czynności prawnej (następująca z mocy samego prawa)
miała miejsce gdy zabrakło nawet jednej z przesłanek ważności :

- zdolności do czynności prawnych podmiotu składającego oświadczenie woli
- zgodności treści czynności prawnej z przepisami prawa i dobrymi obyczajami
- zachowania poprawnej formy przy zawieraniu danej czynności

Względna nieważność czynności prawnej polega na tym , ze złożone oświadczenie
woli wywołuje zamierzone skutki prawne, ale mogą być one zniesione przez działanie

12

osoby zainteresowanej. Były to tzw. czynności wzruszalne. Podstawą unieważnienia
była wada w oświadczeniu woli, a środkami procesowymi były:

- zarzut procesowy, który zobowiązywał sędziego do uwzględnienia wady i

oddalenia powództwa,

- odmówienie przez pretora ochrony procesowej (denegatio actionis) w stadium

in iure.

- uzyskanie od pretora in integrum restitutio – przywrócenia do stanu

poprzedniego.

153.Konwalidacja (konwalescencja) i konwersja czynności prawnych
Konwalidacja polegała na tym , że czynność prawna w której miało miejsce
naruszenie którejś z przesłanek bezwzględnej nieważności czynności prawnej nie
mogła stać się ważną.
Konwersja czynności prawnych zaś , polegała na tym , że gdyby osoba składająca
oświadczenie woli wiedziała, że nie wywoła ono skutków prawnych , a z okoliczności
wynikałoby , że gdyby o tym wiedziała , dokonała by innej czynności , przyjmuje się
istnienie tej drugiej czynności.

154.Czynności prawne wzruszalne
Przymus psychiczny (metus) i podstęp (dolus) były wadami oświadczeń woli , ale
czynności prawne zawarte z takimi błędami wywoływały skutek prawny. Mogły być
one zniesione przez działanie osoby zainteresowanej. Były to tzw. czynności
wzruszalne. Podstawą unieważnienia była wada w oświadczeniu woli, a środkami
procesowymi były:

- zarzut procesowy, który zobowiązywał sędziego do uwzględnienia wady i

oddalenia powództwa,

- odmówienie przez pretora ochrony procesowej (denegatio actionis) w stadium

in iure.

- uzyskanie od pretora in integrum restitutio – przywrócenia do stanu

poprzedniego.

- wniesienie przez poszkodowanego actio de dolo (związaną z podstępem)

155.Zastępstwo w czynnościach prawnych
Czynność prawna dokonywana może być osobiście lub poprzez zastępcę. Zastępstwo
może być bezpośrednie ( zastępca dokonuje czynności w imieniu drugiej osoby z
bezpośrednim dla niej skutkiem np. zastępca nabywa jakiś przedmiot na rzecz osoby
zastępowanej , to ona właśnie ma obowiązek zapłaty za tą rzecz), lub pośrednie ,
kiedy zastępca nabywa jakieś prawa i obowiązki dla siebie, a w wyniku dalszych
czynności przenosi te prawa i obowiązki na zastępowanego.

156.Czynności prawne kazualne i abstrakcyjne

13

Czynności prawne kazualne to takie przy złożeniu których porządek prawny
przewidywał dla nich ochronę prawną. Czynności abstrakcyjne skutek prawny
oświadczenia woli, jako od causa oderwany wyrażał się w samym fakcie złożenia
określonego oświadczenia woli.

157.Nemo plus iuris...
Nemo plus iuris in alium transferre potest, quam ipse habet . Nikt nie może przenosić
na drugiego więcej prawa niż sam ma . Znaczy to, że suma uprawnień nabywcy nie
może być większa niż suma uprawnień które przysługiwały zbywcy.

158.Sukcesja uniwersalna i sygnularna
Sukcesja to zajęcie przez jedną osobę pozycji prawa lub obowiązku, jaki zajmowała
inna osoba w stosunku do tego samego prawa lub obowiązku.
Sukcesja sygnularna występuje np. przy przeniesieniu własności pojedyńczej rzeczy.
Nabywca wstępuje tu tylko w wycinek praw podmiotowych zbywcy.
Sukcesja uniwersalna występuje w przypadku spadkobrania. Dziedzic, jednym aktem
wstępuje w ogół praw majątkowych jakie przysługiwały spadkodawcy.