Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 2:

„Złoty wiek” Średniowiecza

(X - XIII w.)

I. System lenny

A. Stosunki lenne

1. System lenny powstał na bazie wcześniejszych instytucji wykształconych we wczesnym średniowieczu;

przede wszystkim beneficjum, które z czasem przekształciło się w lenno, ale również prekarii, komendacji i

immunitetów (zob. wykład 1); szybkie rozprzestrzenianie się stosunków lennych nastąpiło w IX w. wraz z

rozpadem państwa karolińskiego (m.in. poprzez wprowadzenie dziedziczności urzędów – hrabiego,

margrabiego)

2. Władca będący nadawcą lenna (dóbr ziemskich) zwany odtąd seniorem przekazywał wasalowi w

użytkowanie dobra ziemskie w zamian za zobowiązanie służby wojskowej oraz dochowanie wierności

3. W ślad królów poszli wielcy właściciele ziemscy (sami będąc wasalami monarchów) i na zasadzie lennej lub

komendacji podporządkowywali sobie wasali spośród rycerstwa

4. Rozpowszechnienie się, znanych jeszcze z czasów karolińskich, immunitetów uniezależniało lokalnych

feudałów politycznie i ekonomicznie

5. Zasadniczo lenna były dożywotnie (w chwili śmierci jednej ze stron układ musiał być odnowiony); w

praktyce jednak lenna były dziedziczne przechodząc na synów, a z czasem i na córki wasali

6. System lenny stworzył tzw. drabinę feudalną na szczycie której stał monarcha, w praktyce prowadził do

osłabienia centralnej władzy państwowej, czego najbardziej dobitnym przykładem były losy Francji w

okresie IX – XIII w.

7. W konsekwencji rozdrobnienia lennego, szczególnie we Francji, ale również we Włoszech i w późniejszym

okresie (od XIII w.) w Niemczech nastąpiło osłabienie władzy monarchy, a także rozpowszechnienie się

„prywatnych” wojen pomiędzy rywalizującymi ze sobą feudałami – oba zjawiska stały się podstawą

głębszych zmian społecznych (np. wzrostu niezależności miast i ich ludności) – zob. niżej

B. Problem własności w systemie feudalnym

1. W ramach monarchii patrymonialnej cała ziemia w ramach granic państwa należała do władcy, który

według własnego uznania mógł ją nadawać zasłużonym dla niego osobom

2. W drodze ewolucji beneficjów doszło do przekształcenia praw własności, które w systemie lennym nabrały

oryginalnego charakteru własności podzielonej pomiędzy różne elementy drabiny feudalnej (jest to

zupełnie inny sposób rozumienia praw własności niż obecnie lub w prawie rzymskim; można powiedzieć z

pewnym uproszczeniem, że różne uprawnienia właścicielskie są dzielone pomiędzy kilka osób)

3. Pan feudalny posiadał własność zwierzchnią, chłop (stojący najniżej w hierarchii społecznej) dysponował

własnością użytkową; podobnie można widzieć relacje własnościowe pomiędzy kolejnymi szczeblami

drabiny feudalnej (choć rodzaj zobowiązań był inny niż u chłopów)

4. Szczególny charakter przybrały zobowiązania feudalne w przypadku chłopów (które z czasem zaczęto

nazywać renta feudalną); można wyróżnić trzy rodzaje tych świadczeń:

a. naturalne – daniny w naturze (zboże, zwierzęta domowe itp.)

b. odrobkowe – robocizna świadczona na rzecz pana (pańszczyzna)

c. czynszowe – opłaty pieniężne

C. Położenie chłopów

1. Do końca X w. nastąpiło niemal całkowite uzależnienie wolnych chłopów (zob. wykład 1) i przekształcenie

ich w chłopów-poddanych w ramach systemu lennego; w ten sposób doszło do ostatecznego ujednolicenia

sytuacji różnych grup ludności chłopskiej: wolnych, dawnych kolonów oraz niewolników

2. Uzależnienie chłopów-poddanych od pana feudalnego (tzw. poddaństwo) mogło być trojakiego rodzaju:

a. gruntowe – dotyczyło ono wszystkich chłopów i wynikało z pańskiej zwierzchniej własności gruntu,

jego wyrazem była renta feudalna

b. osobiste – oznaczało ono prawo własności pana do osoby chłopa, wyrażające się przywiązaniem do

ziemi (ograniczenie swobody opuszczania wsi)

c. sądowe – prawo pana do sądzenia swoich poddanych (tzw. jurysdykcja patrymonialna), które było

konsekwencją nadawania przez władców immunitetów sądowych

3. Formuła poddaństwa chłopów miała charakter przymusowy i dziedziczny, nie miała (przynajmniej w swoim

klasycznym wydaniu) charakteru umownego (kontraktowego); taka formuła była efektem długoletniej

ewolucji instytucji powstałych jeszcze w okresie państwa frankijskiego – w początkowym okresie relacje

pomiędzy panem a chłopem nie musiały być dziedziczne, miały charakter dobrowolny i przynajmniej w

pewnym wymiarze kontraktowy; osłabienie władzy monarszej na korzyść wielkich właścicieli ziemskich a

jednocześnie osłabienie pozycji wolnych chłopów doprowadziło ostatecznie do wykształcenia opisanej

powyżej formuły poddaństwa.

1

II. System lenny w Anglii i Francji

A. Francja

1. Opisane wyżej zasady klasycznego systemu lennego obowiązywały w średniowiecznej Francji i

doprowadziły w bardzo szybkim tempie (już na przełomie IX i X w.) do daleko idącego ograniczenia władzy

monarszej i wzrostu wpływów lokalnych książąt i hrabiów

2. Rozwój systemu lennego we Francji nasilił się podczas najazdów normańskich w IX w., kiedy monarchowie

nadawali zaufanym możnym terytoria składające się nawet z kilku hrabstw (miało to poprawić zdolności

obronne w sytuacji rozprzężenia aparatu państwowego); w konsekwencji powstały „państwa w państwie”

(np. Akwitania, Flandria czy Burgundia)

3. Na początku X w. władza we Francji przeszła w ręce dynastii Kapetyngów (książąt tzw. księstwa Francji),

którym udało się ustanowić w przeciągu X i XI w. zasadę dziedziczności tronu (początkowo obowiązywała

zasada elekcji), jednak ich posiadłości były daleko mniejsze od domen ich największych wasali, tak że byli

uzależnieni od lokalnych możnowładców

4. Król (zwany w francuskiej hierarchii feudalnej suzerenem) był wprawdzie najwyższym seniorem jednak w

praktyce zależał od poparcia swych największych lenników, szczególnie że we Francji obowiązywała

zasada, iż „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, a zatem monarcha nie mógł odwołać się do

drobnego rycerstwa, z reguły podporządkowanego książętom i hrabiom

5. Lokalni książęta i hrabiowie nadawali własne lenna (nieraz bardzo pokaźne) tworząc własne hrabstwa,

jednak w przeciwieństwie do króla, przynajmniej część z lokalnych możnowładców swoją pozycję opierała

nie tylko na dużych lennikach, ale również na gromadach drobnego rycerstwa, które otrzymywało

bezpośrednie nadania od lokalnego możnowładcy

6. Sytuacja w poszczególnych dzielnicach Francji nie była jednakowa – np. w największej Akwitanii doszło do

podobnego rozbicia jak w całej Francji, tak że sytuacja lokalnego księcia przypominała opisane wyżej

położenie króla w całym państwie; na drugim biegunie stał system lenny w Normandii, gdzie książe

zachował silną władzę centralną (zob. pkt. B1)

7. Rozbudowany system lenny we Francji stworzył również szereg sytuacji co najmniej niejednoznacznych –

wielu wasali przyjmowało lenna od kilku seniorów często ze sobą skłóconych (co stawiało wasala w

dwuznacznej sytuacji w wypadku wojny), często zdarzało się obejmowanie przez seniorów wyższego

stopnia lenn niższego stopnia, czasem od własnych wasali

a. Jedną z takich niejednoznacznych sytuacji było przejęcie przez księcia Normandii Wilhelma

Zdobywcę tronu angielskiego, w ten sposób król Anglii stał się wasalem króla Francji z księstwa

Normandii, dodajmy wasalem o wiele potężniejszym od suzerena

B. Anglia

1. Normandzki system lenny

a. Normanowie przejęli francuski system lenny zachowali jednak kilka własnych rozwiązań

b. W księstwie normańskim została zachowana zależność wszystkich wojowników od wodza czyli

księcia Normandii

c. Powstała drabina feudalna, ale nawet najniższa grupa wojowników, wyposażona w niewielkie

gospodarstwa zbliżone do chłopskich, była zobligowana obok służby wojskowej do płacenia

czynszu i pańszczyzny oraz zobowiązana do bezpośredniego posłuszeństwa wobec księcia

d. Książęta normańscy zorganizowali własną odrębną od seniori administrację kraju, z własnymi

urzędnikami – wicehrabiami – którzy kontrolowali działalność hrabiów i baronów

e. Książęta normańscy – dla umocnienia swej władzy – zabraniali komukolwiek bez swej wiedzy

budowania własnych zamków warownych

f.

Reforma kleru uzależniła kościół normański od księcia

g. Wprowadzony system spowodował zanik wojen prywatnych dręczących resztę państwa

francuskiego

2. System lenny w Anglii po podboju normańskim

a. W 1066 r. książe Normandii Wilhelm Zdobywca pokonując Anglosasów w bitwie pod Hastings

przejął rządy nad Anglią

b. W wyniku podboju większość włości feudalnych została przejęta przez rycerstwo normańskie

c. Wilhelm stworzył również potężną domenę królewską obejmującą 1/7 wszystkich dóbr ziemskich

d. Wilhelm przeszczepił na grunt angielski normański system feudalny

e. Całe terytorium kraju uznano za własność króla nadawaną wasalom królewskim i z kolei przez nich

rozdzielaną między własnych wasali

f.

W przeciwieństwie do Francji wprowadzono zasadę przysięgi wierności dla króla od wszystkich

wolnych poddanych

g. Prerogatyw królewskich strzegł rozbudowany aparat administracyjny i skarbowy, a skarb został

oddzielony od prywatnej szkatuły królewskiej (sytuacja niespotykana w ówczesnych czasach)

h. Utrzymano sądownictwo publiczne pod kontrolą funkcjonariuszy królewskich, zakładające równość

wszystkich wolnych wobec prawa

i.

W ręku królewskich urzędników zbierających podatki – szeryfów – zaczął się skupiać nadzór nad

sądownictwem i utrzymanie porządku w skali hrabstwa, nominalnie zarządzanego przez hrabiego

2

III. Odnowienie cesarstwa przez władców Niemiec i konflikt z papiestwem

A. System lenny w Niemczech

1. System lenny w państwie wschodniofrankijskim rozwinął się nieco odmiennie niż we Francji chociaż

również tutaj doszło do (przejściowego) osłabienia władzy centralnej

2. Różnica polegała na innym charakterze lokalnych włości – w Niemczech przetrwały dawne związki

plemienne, które wyłoniły własne jednostki terytorialne (np. Bawaria, Frankonia, Szwabia czy Saksonia), a

spośród możnowładztwa plemiennego lokalnych książąt

3. Siła plemiennych państewek wchodzących w skład Niemiec osłabiała centralną monarchię Karolingów i

czyniła ich władzę iluzoryczną

B. Konsolidacja władzy przez dynastię saską i odnowienie cesarstwa

1. Po wygaśnięciu lokalnej linii Karolingów koronę Niemiec przejęli książęta sascy

2. Dwaj pierwsi władcy - Henryk I (919-935) oraz Otton I Wielki (935-973) – dokonali umocnienia władzy

centralnej (głównie dzięki zwycięskim wojnom na Wschodzie ze Słowianami i Węgrami – zahamowano

najazdy na teren państwa, a Otton zajął część terenów zachodnich Słowian zakładając tam marchie –

Saską i Wschodnią)

3. Otton próbował również ukrócić niezależność lokalnych książąt obsadzając tamtejsze trony osobami ze

swojej rodziny, jednak okazało się to bezskuteczne, co w przyszłości (przede wszystkim w XIII w.) będzie

zgubne dla jedności państwa

4. W drugiej połowie swego panowania Otton I odwołał się do idei karolińskich pragnąc przyjąć koronę

cesarską; wykorzystując konflikty wewnętrzne we Włoszech i walki o tron papieski zajął w 961 r.

Lombardię i w 962 r. został koronowany przez papieża na cesarza

5. Od czasu Ottona Wielkiego aż do przełomu XVIII i XIX w. korona cesarska będzie związana z królami

Niemiec (choć nie wszyscy królowie Niemiec będą cesarzami)

C. Konflikt cesarstwa z papiestwem

1. Odnowienie cesarstwa musiało wcześniej czy później doprowadzić do konfliktu z papiestwem o

przodownictwo w świecie chrześcijaństwa zachodniego

2. Cesarze wzorem swoich wschodnich odpowiedników, idąc śladem Karola Wielkiego starali się sprawować

zwierzchność nad papiestwem, a szczególnie nad kościołem niemieckim

3. Do połowy XI w. w związku kryzysem papiestwa i kościoła w ogóle (rozpowszechnienie handlu

stanowiskami – tzw. symonia) przeżywające okres potęgi cesarstwo zdecydowanie dominowało nad

papiestwem – symbolem tej dominacji może być synod w Sutri (1046), na którym cesarz Henryk III zdjął

ze stanowiska trzech rywalizujących ze sobą papieży i powołał własnego kandydata Klemensa III

4. Reforma w kościele przeprowadzona przez następnych papieży, szczególnie przez Grzegorza VII

doprowadziła do wzmocnienia pozycji kościoła a w następstwie do konfliktu z cesarstwem o inwestyturę,

którego szczyt przypadł na lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XI w. (konflikt Grzegorza VII i Henryka

IV, ze słynną pielgrzymką wyklętego przez papieża Henryka IV do Canossy)

5. Grzegorz VII oficjalnie zakwestionował prawo władców świeckich do obsadzania stanowisk kościelnych

oraz wysunął ideę zwierzchnictwa papiestwa nad cesarstwem i kościoła nad władzą świecką w ogóle

6. Konflikt pomiędzy papiestwem i cesarstwem (pomimo śmierci Grzegorza) pozostał nierozstrzygnięty i

toczył się jeszcze przez następne sto kilkadziesiąt lat doprowadzając najpierw do faktycznego (nie

formalnego) upadku pozycji cesarza i rozkładu Rzeszy Niemieckiej, a następnie do zupełnej kompromitacji

papiestwa (początek XIV w.)

D. Konsekwencje konfliktu cesarstwa z papiestwem

1. Konflikt o inwestyturę nie przyniósł zwycięstwa żadnej ze stron, jednak miał daleko idące skutki dla

dziejów całej łacińskiej Europy

2. W jego efekcie doszło do autonomizacji obu ośrodków władzy – władzy świeckiej i władzy duchownej

(pomimo czasowej dominacji monarchów w niektórych państwach europejskich) – w dłuższej perspektywie

można w tym widzieć podstawy do rozdzielenia kościoła i państwa w Europie

3. Konflikt osłabił oba ośrodki władzy, co nie pozwoliło na ustanowienie jednego silnego centrum na całym

kontynencie i dało szansę rozwinięcia się różnorodnym formom politycznym na terenie zachodniego

chrześcijaństwa

4. Brak ścisłego związku z władzą polityczną był jednym z powodów odmiennej linii rozwojowej kościoła

łacińskiego (w porównaniu z kościołem wschodnim), znaczonej silniejszą decentralizacją i inną koncepcją

Boga (jako zbawcy i odkupiciela, a nie władcy)

5. Konflikt dał również możliwość emancypacji niższym warstwom społecznym, które mogły wykorzystywać

walczące strony dla realizacji własnych interesów (przykładem może być udzielenie poparcia Henrykowi IV

przez miasta w zamian za nadanie szeregu przywilejów)

3

IV. Gospodarka i społeczeństwo złotego wieku średniowiecza:

Powrót gospodarki towarowo-pieniężnej

A. Rolnictwo

1. Wzrost areału i zmiany techniczne

a. wraz z ustaniem najazdów normańskich, węgierskich i muzułmańskich (początek XI w.) nastąpiła

nowa fala kolonizacji opustoszałych w czasie najazdów wsi oraz zaludnianie nowych obszarów;

główną rolę odgrywała w tym procesie wielka własność dążąca do powiększenia swoich dochodów;

wzrost produkcji w rolnictwie miał charakter ekstensywny i opierał się przede wszystkim na

zagospodarowaniu nowych gruntów, a w znacznie mniejszym stopniu na zastosowaniu nowych

rozwiązań technicznych i wzroście wydajności

b. w znacznym stopniu rozwinęło się osadnictwo w krajach położonych na północ od Alp, w których

występowały żyźniejsze gleby niż na terenach śródziemnomorskich; cięższe gleby wymagały

jednak zastosowania mocniejszych narzędzi i siły pociągowej, co prowadziło do wykorzystywania

nowych narzędzi (zob. niżej); ze względu na komplikacje organizacyjne prekursorem tego

osadnictwa była własność kościelna (klasztory), najlepiej przygotowana do przeprowadzenia takich

skomplikowanych operacji

c. rozwój osadnictwa wymagał stworzenia korzystniejszych niż dotychczas warunków dla chłopów-

osadników; chłopi uzyskiwali okres wolnizny (czasowe zwolnienie z renty feudalnej), większe

swobody w porównaniu z dawnymi włościami (stosunek osobistej zależności przechodził w

zależność rzeczową związaną z posiadaniem przez chłopa gruntu i związanych z nim uprawnień)

d. rozpowszechnienie się powyższych uprawnień w nowych wsiach spowodowało z czasem

przeniesienie ich do dawnych włości a w efekcie ujednolicenie położenia stanu chłopskiego

e. poprawie uległo również prawo chłopów do gospodarstw, które stały się dziedziczne pod

warunkiem wywiązywania się ze świadczeń

f.

zmianom w położeniu chłopów towarzyszyły innowacje w rolnictwie i jego otoczeniu:

upowszechniły się (spotykane już wcześniej) trójpolówka, pług żelazny, wynaleziono nowy typ

zaprzęgu konia (z chomątem), wóz czterokołowy, koło wodne nadsiębierne, wiatrak, piec z

kominem coraz częściej stosowano nawożenie, zwiększono zestaw uprawianych roślin (przede

wszystkim warzyw)

2. Zmiany w strukturze wsi

a. zmiany, które zaszły na wsi na początku XI w. (zwiększenie areału, postęp techniczny)

spowodowały powstanie nadwyżek żywności i przyczyniły się do rozwoju handlu i miast (zob.

niżej)

b. rozwój handlu i miast (gospodarki towarowo-pieniężnej) przyczynił się z kolei do dalszych zmian

strukturalnych na wsi, rozsadzając dotychczasowy związany jeszcze mocno z tradycją karolińską

model organizacji produkcji rolnej

c. w pierwszej kolejności panowie feudalni zaczęli zamieniać nieefektywne zobowiązania

pańszczyźniane na świadczenia naturalne, a wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej na

czynsz (komutacja - proces zamiany robocizn na czynsz); pierwszym regionem w którym na

szeroką skalę zastosowano oczynszowanie chłopów były tereny późniejszych Niderlandów (XI/XII

w.), komutacja stała się powszechna w całej Europie Zachodniej w XIII w.

d. ziemie dworskie, które w wyniku przejścia na świadczenia rzeczowe straciły dotychczasową siłę

roboczą, były dzielone na działki i dzierżawione

e. gospodarka dworska, a za nią chłopska wraz z powstawaniem i krzepnięciem lokalnych rynków

wchodziła w obieg gospodarki towarowo pieniężnej; feudałowie nie potrzebowali już produkować

wszystkiego w swojej domenie, potrzebne produkty mogli nabyć na rynku w mieście

f.

drugim ważnym motywem sprzyjającym przejściu na oczynszowanie były wyprawy wojenne

organizowane w XI-XIII w., przede wszystkim krucjaty, ale również liczne wyprawy na bogatsze

regiony Europy (np. dla rycerstwa niemieckiego niezwykle kuszące były liczne kampanie wojenne

cesarzy wyprawiających się do Włoch); rycerstwo chcące brać udział w wyprawach potrzebowało

środków na wyposażenie i długą podróż

B. Miasta i ich prawa

1. Geneza odrodzenia miast

a. za miasto będziemy tu rozumieć osadę odróżniającą się pod względem zajęć ludności i roli

ekonomicznej (handel i rzemiosło) od otaczających ją wsi

b. czynniki miastotwórcze, które można wyróżnić dla powstających w średniowieczu miejscowości są

różnorodne; miasta powstawały wokół miejsc kultu, siedzib władców, wokół warownych grodów,

na skrzyżowaniu dróg handlowych, w miejscach dogodnych dla powstania portu, jednak żaden z

wymienionych tu czynników nie gwarantował powstania osady miejskiej

4

c. najważniejszym czynnikiem miastotwórczym było istnienie rozwiniętego handlu, przypomnijmy że

we wczesnym średniowieczu większość z dotychczasowych ośrodków miejskich zamarło wraz z

upadkiem handlu i powrotem do gospodarki naturalnej

d. pojawienie się nadwyżek żywności związane ze zmianami na wsi wywołało zapotrzebowanie na

lokalne rynki wymiany i stało się, jednym z podstawowych czynników miastotwórczych

2. Emancypacja miast

a. miasta średniowieczne początkowo nie różniły się pod względem prawnym od osad wiejskich: jego

teren stanowił własność pana feudalnego, któremu mieszkańcy musieli oddawać daninę w formie

pieniężnej lub w postaci produktów ewentualnie świadczyć usługi

b. w XI-XII w. ludność miast zaczęła tworzyć „komuny” mające na celu walkę o samorząd i wolność

osobistą; pierwsze takie konflikty wybuchły w Lombardii i Flandrii, później we Francji i zachodnich

Niemczech; „komuny” występujące przeciw lokalnym feudałom mogły bardzo często liczyć na

poparcie monarchów, jednak we własnych domenach monarchowie z reguły przeciwstawiali się

dążeniom „komun” (na tej zasadzie Paryż nie otrzymał własnego samorządu)

c. najszybciej emancypowały się miasta włoskie (efekt konfliktu papiestwa z cesarstwem), uzyskując

niekiedy nie tylko samorząd ale wręcz samodzielność (jedynie pod formalną tylko opieką cesarza

lub papieża); podobną samodzielność zaczęły zdobywać miasta niderlandzkie i niemieckie w

okresie osłabienia cesarstwa (od XIII w.)

d. inną i częstszą drogą uzyskania samodzielności niż walka zbrojna było wykupienie przez mieszczan

od swojego pana feudalnego przywileju, nadającego im „wolności miejskie”, tzn. samorząd i

immunitet

3. Ustrój polityczny miast

a. We Włoszech „komuny” przy ustanawianiu ustroju miast nawiązały do tradycji rzymskich, które

przetrwały w miastach znajdujących się pod panowaniem bizantyjskim – powstał w ten sposób

tzw. ustrój konsularny, w którym jednak liczba konsulów była zdecydowanie wyższa (do 21) niż w

antycznym Rzymie (2); skład społeczny zgromadzenia konsulów nie był jednolity, obok mieszczan

znaleźli się tam m.in. rycerze mieszkający w miastach i parający się często handlem, którzy

opowiedzieli się po stronie komun

b. Ustrój konsularny stał się wzorem dla miast niemieckich (consul tłumaczono jako Ratsherr – polski

rajca) i części francuskich; z Niemiec został przejęty przez miasta polskie, czeskie i węgierskie

(zob. niżej)

c. We Flandrii, Niderlandach oraz północno-zachodniej Francji (także w niektórych miastach

północnych Niemiec) system polityczny miast wykształcił się z lokalnego organu sądowego – sądu

ławniczego, działającego początkowo pod przewodnictwem feudalnego funkcjonariusza – wójta, a

po uzyskaniu samorządu tworzącego organ władzy miejskiej

d. Podstawowe cechy samorządu miejskiego (jest to pewne uproszczenie ponieważ w różnych

regionach w zależności od miejscowych tradycji wyglądało to trochę inaczej):

-

wybieralność własnych organów władzy – rady miejskiej z burmistrzem

-

własne sądownictwo zastępujące sąd pana feudalnego

-

własna siła zbrojna

-

prowadzenie własnej polityki gospodarczej i finansowej

-

mieszczanie (w przeciwieństwie do chłopów) posiadali wolność osobistą

e. Początkowo organy władzy miejskiej pochodziły (przynajmniej formalnie) z wyboru,

dokonywanego przez ogół mieszczaństwa, z czasem jednak grupa rządząca zastępowała wybory

kooptacją i likwidowała wpływ ogólnego zgromadzenia na politykę miasta

f.

W większości ośrodków miejskich wytworzyła się oligarchia miejska sprawująca władzę (patrycjat)

składająca się z kilkudziesięciu najpotężniejszych rodzin, które stale dzierżyły stanowiska rajców.

4. Struktura społeczna w mieście średniowiecznym

a. Ewolucja życia politycznego w miastach średniowiecznych spowodowała wyłonienie się podziałów

społecznych na duże grupy

b. Najwyżej w strukturze społecznej miasta stał patrycjat (zob. pkt. 3e), w skład którego wchodziły

rodziny obsadzające władze miejskie; początkowo byli to bogaci kupcy i najwięksi właściciele

gruntów i nieruchomości, z czasem dawne rodziny bogatych kupców przeobraziły się w posiadaczy

nieruchomości i bankierów.

c. Drugą, a zarazem największą i najbardziej zróżnicowaną grupą było pospólstwo; w jego skład

wchodzili zarówno kupcy, często bardzo zamożni, jak i zwykli rzemieślnicy; grupa ta stanowiła

naturalną opozycję wobec patrycjatu, a odsunięta od udziału we władzy była najbardziej skłonna

do buntu przeciw rządzącej oligarchii (takie bunty w miastach wybuchały przynajmniej od XIII w.)

d. Trzecią warstwą stojąca na dole drabiny społecznej był plebs, do którego należały najuboższe

grupy ludności (np. czeladnicy, służba itp.)

5. Korporacje rzemieślnicze (cechy)

a. Odsunięci od władzy rzemieślnicy nie mieli wpływu na decyzje patrycjatu promującego często

wolny handel towarami konkurencyjnymi wobec ich produkcji; w tych okolicznościach zaczęły

powstawać korporacje rzemieślnicze zwane cechami mające na celu obronę interesów ich członków

b. Z czasem cechy zostały uznane przez władze miast, choć np. w południowej Francji korporacje

rzemieślnicze nie rozwinęły się, a kontrolę nad rzemiosłem sprawowali rajcy

5

c. Cechy obok funkcji religijnych oraz pomocy swym członkom i ich rodzinom (np. wdowom i

sierotom po zmarłych majstrach) pełniły kilka istotnych funkcji ekonomicznych:

-

monopol produkcji: cechy określały rozmiary produkcji i kontrolowały jakość wyrobów,
pozyskiwanie i rozdział surowców oraz zbyt towarów

-

monopol szkolenia: kontrolowano kształcenie uczniów, cechy miały monopol na organizowanie
egzaminów mistrzowskich dla czeladników; uzyskanie tytułu mistrza wymagało 4-12 lat nauki,

pracy jako czeladnik, odbycia tzw. wędrówki czeladniczej po innych miastach wreszcie wykonania

pracy mistrzowskiej

-

monopol sprzedaży: cechy kontrolowały zbyt towarów, w praktyce oznaczało to, że wyroby
rzemieślnicze mogli sprzedawać jedynie majstrzy

-

funkcja sądownicza: ustalanie reguł życia cechowego oraz sądzenie i karanie za ich złamanie

d. Ustrój cechów charakteryzował się równością członków, natomiast bardzo ostro zwalczano

konkurencję obcych i nie zrzeszonych tzw. partaczy (ograniczeniu konkurencji służył omówiony

monopol produkcji i sprzedaży)

e. Zasady funkcjonowania cechów były szczegółowo regulowane w statutach cechowych

6. Korporacje kupieckie (gildie)

a. Podobnie jak rzemieślnicy również kupcy tworzyli swoje korporacje zawodowe zwane gildiami,

mające podobnie jak cechy chronić przed obca konkurencją poprzez wprowadzanie odpowiednich

przepisów regulujących handel na terenie miasta

b. Jednym z takich przepisów było prawo składu – zmuszające kupca przybywającego do miasta do

sprzedaży całości towaru lub pozostawienia go w składzie miejskim (w przypadku pełnego prawa

składu) bądź wystawienia towaru na pewien czas (w przypadku częściowego prawa składu)

c. Zakazywano sprzedaży detalicznej, handlować można było jedynie na placu publicznym (zakazy te

nie obowiązywały w okresie jarmarków odbywających się periodycznie z reguły przy okazji świąt

kościelnych)

d. Obcy kupcy mogli nawiązywać między sobą kontakty jedynie za pośrednictwem miejscowego

maklera

e. Ograniczeniem dla handlu (nie związanym tym razem z działalnością korporacji kupieckich) był

przymus drogowy, nakazujący trzymać się wyznaczonych szlaków, co było związane z interesem

lokalnych właścicieli feudalnych; utrudnieniem w obrocie handlowym były również liczne komory

celne zarówno wewnętrzne, jak i na granicach państw

7. Pieniądz i kredyt

a. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej spowodował „powrót” pieniądza jako powszechnego

miernika wartości

b. Cały czas, podobnie jak we wcześniejszym okresie, system pieniężny znajdował się w chaosie –

niemal każdy z większych seniorów rościł sobie prawo do bicia monet, również miasta dążyły do

uzyskania takich uprawnień; fałszerstwa dokonywane przez władców przy okazji nowych emisji

(zmniejszanie wagowego udziału kruszców w bitych monetach) były jednym z najczęstszych

sposobów pozyskiwania dodatkowych dochodów

c. Problemem był również niedostatek kruszców (przede wszystkim srebra) wobec rosnącego popytu

na nowy pieniądz

d. Brak kruszców spowodował, że coraz większą rolę zaczęły odgrywać transakcje kredytowe (od XIII

w.); we Włoszech do użycia weszły weksle (niezbędne przy rozliczeniach dużych sum w

transakcjach odbywających się pomiędzy różnymi miastami)

e. Dla uporządkowania i ułatwienia obrotów wielkie miasta włoskie wypuszczają własne monety złote

(Florencja – floreny, Wenecja – dukaty)

f.

Ze względu na ograniczenia religijne początkowo kredyt na procent znalazł się w ręku finansistów

żydowskich; wraz z osłabieniem zakazów udzielaniem drobnego kredytu pod zastaw zajęli się

kupcy/lichwiarze z miast lombardzkich (stąd nazwa lombard)

g. Większych kredytów (przede wszystkim władcom) udzielały klasztory i zakony rycerskie

(wyspecjalizowali się w tym Templariusze), a później również wielkie domy bankowe z północnych

Włoch (np. z Florencji); były to również kredyty pod zastaw – ziemi, renty feudalnej, regaliów;

dochodem wierzyciela był zysk płynący z zastawu

h. Rozwój działalności finansowej przez miasta włoskie w połączeniu z ich polityczną niezależnością

(republiki miejskie z najsłynniejszą i najpotężniejszą Wenecją) doprowadził do powstania

zaczątków nowoczesnych finansów państwowych

i.

Kredyt kupiecki (przeznaczony na działalność handlową) rozwinął się najpierw we Włoszech pod

postacią spółek handlowych (kredytodawca wchodził do spółki z kapitałem w zamian za udział w

zyskach z wyprawy)

j.

Z czasem spółki handlowe zaczęły przekształcać się w firmy zajmujące się wyłącznie działalnością

finansową (pierwsze banki)

8. Rozwój bankowości i wszelkich usług finansowych, szukanie różnych form lokowania zgromadzonego

kapitału, poszukiwanie nowych rynków, wprowadzanie nowych rozwiązań organizacyjnych w produkcji

(nakład w Niderlandach), wprowadzenie ceł pokazuje na kluczowa rolę miast i mieszczaństwa (szczególnie

z północnych Włoch i Niderlandów) jako prekursorów kapitalizmu i powstawania struktur nowoczesnego

państwa.

C. Wielkie ośrodki handlu

6

1. Rozwój miast w Europie

a. Pomiędzy XI a XIII w. większość Europy Zachodniej pokryła się siecią większych i mniejszych

miast, oczywiście nie wszędzie w tym samym czasie i w tym samym stopniu

b. Procesy urbanizacyjne najszybciej i najsilniej przebiegały we Włoszech (szczególnie północnych), a

następnie we Flandrii i sąsiednich hrabstwach i księstwach na pograniczu Francji i Niemiec

(późniejsze Niderlandy); w północnych Włoszech znajdowało się w tym okresie najwięcej wielkich

miast (kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców, np. Wenecja, Genua, Florencja), jednak największym

miastem Europy średniowiecznej, szczególnie pod koniec tego okresu, był Paryż liczący

najprawdopodobniej ok. 200 tys. mieszkańców (geneza rozwoju Paryża jest jednak inna niż miast

włoskich czy niderlandzkich, rozrost miasta był przede wszystkim związany z jego funkcją

polityczną i administracyjną)

c. Charakterystyczną cechą obu tych obszarów jest słabość władzy centralnej, w tym również

lokalnych feudałów, którzy muszą zabiegać w o wiele większym stopniu niż ich odpowiednicy z

innych terenów o przychylność miejscowej ludności; w efekcie mieszczaństwo (w Niderlandach

również chłopstwo) miało o wiele silniejszą pozycję polityczną niż w innych krajach europejskich

d. Z najbardziej rozwiniętych terenów handel i rzemiosło promieniowały na dalsze – powodując

rozwój handlu i sieci miejskiej – w efekcie od XIII w. możemy mówić pojawianiu się coraz

silniejszych rynków ponad regionalnych

e. W XI-XIII w. powstała sieć ośrodków miejskich w Zachodniej Europie, wokół dużych miast

mających charakter centrów handlu regionalnego lub ponadregionalnego (np. Brugia czy Genua)

powstawały mniejsze – ośrodki handlu lokalnego (obszar „wpływu” małego miasta obejmował

okrąg o promieniu ok. 20-30 km, tak żeby w ciągu jednego dnia można było się dostać do miasta i

z niego wrócić)

2. Północne Włochy – świat niezależnych republik miejskich

a. Przyczyny szybszego rozwoju miast włoskich można widzieć w kilku czynnikach
-

w przeciwieństwie do innych regionów Europy Zachodniej we Włoszech nie zanikł handel oraz
przetrwało wiele dawnych ośrodków miejskich (przede wszystkim miasta pozostające pod kontrolą

Bizancjum)

-

ożywione kontakty z Cesarstwem Wschodnim stworzyły możliwości dla portów włoskich
odgrywania roli centrów handlowych dla handlu towarami luksusowymi z władcami nowych

„barbarzyńskich” królestw

-

słabość i rozbicie władzy politycznej na terenie Italii pozwoliła miastom regionu osiągnąć
najszybciej względną autonomię, bądź wręcz niezależność polityczną (np. Wenecja)

-

Północne Włochy były w efekcie najsilniej zurbanizowanym (a właściwie jedynym naprawdę
zurbanizowanym) regionem w Europie; rozwinęło się tutaj nieproporcjonalnie wiele w porównaniu

z innymi regionami Europy ośrodków miejskich (np. Florencja, Mediolan, Piza), z

najpotężniejszymi centrami handlowymi – Wenecją i Genuą

b. Wenecja
-

w Wenecji jako jednym z pierwszych miast wykształcił się ustrój republiki arystokratycznej z radą
miejską; na czele republiki stał doża (dawny bizantyjski duks), który wraz z usamodzielnieniem się

miasta od Bizancjum przestał być mianowany przez cesarzy Wschodu a był wybierany z grona

miejscowej arystokracji

-

Wenecja stała się głównym ośrodkiem handlu europejskiego z Bizancjum

-

wzrost obrotów miasta datuje się od X w. wraz z uruchomieniem kanałów transportowych z
południowymi Niemcami przez przełęcze alpejskie

-

potęga Wenecji wzrosła jeszcze podczas krucjat, w których miasto brało czynny udział m.in. jako
organizator transportu morskiego; szczególne korzyści wyciągnęli Wenecjanie z czwartej krucjaty

(początek XIII w.) biorąc udział w grabieży Konstantynopola (dotychczasowego protektora miasta)

oraz przejmując część posiadłości śródziemnomorskich Bizancjum (m.in. Kretę i miasta

dalmatyńskie – Adriatyk stał się niemal wewnętrznym morzem Wenecji)

-

w XIII w. kupcy weneccy zaczęli organizować wyprawy w głąb Azji (m.in. do Indii); najsłynniejszą
wyprawą wenecką jest podróż Marco Polo do Chin (1271-1295)

c. Genua
-

najpoważniejszym konkurentem Wenecji w handlu wschodnim była w średniowieczu Genua

-

Genueńczycy opanowali w XIII w. handel z krajami islamskimi (rywalizując o ten rynek z Pizą i w
przeciągu XII i XIII w. pozbawiając Pizę jej licznych posiadłości śródziemnomorskich)

-

Genua posiadała swoje placówki handlowe m.in. w Palestynie i Syrii oraz na Cyprze, skąd
podejmowano wyprawy w głąb Azji

-

Genua wykorzystała konflikt Wenecji z prawowitymi cesarzami Bizancjum i po restauracji
Cesarstwa Wschodniego (1261) przejęła kontakty handlowe konkurenta z Konstantynopolem, jak

również zmonopolizowała handel z basenem Morza Czarnego

3. Niderlandy

a. Obok północnych Włoch drugim najgęściej zurbanizowanym regionem był obszar późniejszych

Niderlandów (przede wszystkim hrabstwo Flandrii)

b. Ośrodki miejskie na tych terenach zaczęły powstawać od X w. i były związane z produkcją i

handlem suknem (Brugia, Ypres, Gandawa); sukiennictwo flandryjskie bardzo szybko rozwinęło

stosunkowo zaawansowaną technologię produkcji, jak również przeszło do bardziej

7

zaawansowanych form organizacyjnych – kupcy flandryjscy już od XIII w. zaczęli wprowadzać na

tych terenach nakład omijając ograniczenia cechowe (kupiec/nakładca organizował surowiec

przekazując go chałupnikom produkującym dla niego sukno w zamian za wynagrodzenie)

c. Na rozkwit ośrodków handlowych regionu (przede wszystkim Brugii) wpływało również

pośrednictwo w handlu pomiędzy kontynentem a Anglią

d. Rozwój Flandrii i sąsiednich hrabstw, podobnie jak we Włoszech, ułatwiała słaba pozycja władzy

senioralnej (w przypadku Flandrii króla Francji, w przypadku terenów bardziej na wschód władców

Niemiec); np. hrabia Flandrii czerpiąc dochody z gospodarki swojego państwa mógł całkowicie

ignorować swojego francuskiego suzerena. Zaawansowanie gospodarcze regionu nie dorównywała

jednak w tym okresie miastom północnych Włoch, szczyt potęgi Brugii przypadnie na XIV stulecie,

a kariera miast z północnych Niderlandów (przede wszystkim holenderskiego Amsterdamu)

rozpocznie się w XV w. a osiągnie swój szczyt w XVII stuleciu

D. Krucjaty i ich znaczenie ekonomiczne

1. Geneza krucjat – sytuacja społeczna końca XI w.

a. Szereg zmian politycznych, religijnych i gospodarczych postępujących od początku XI w. wywołały

przemiany w sytuacji społecznej końca wieku

b. W przeciągu XI w. nastąpił znaczny wzrost liczby ludności kontynentu, będący najprawdopodobniej

efektem uspokojenia sytuacji politycznej i przemian w gospodarce wiejskiej

c. Rozpowszechnienie nowego osadnictwa wywołało wzmożoną migrację ludności wiejskiej

poszukującej lepszych warunków życia

d. Zachodnioeuropejscy kupcy, którzy pojawili się wraz z odbudową życia miejskiego, zaczęli

poszukiwać nowych możliwości w handlu dalekosiężnym starając się wyprzeć konkurencję kupców

wschodnich

e. Wzrost liczby drobnego rycerstwa wynikający ze zwiększenia populacji i rozdrobnienia feudalnego

(rosnąca liczba drobnych rycerzy, często bez nadań stanowiła poważny problem dla monarchów

starających się ukrócić „wojny prywatne” i zwykłe rozbójnictwo - problem obecny szczególnie silnie

we Francji, ale również w innych krajach)

f.

Duża liczba drobnego duchowieństwa mająca zablokowaną drogę awansu ze względu na

obsadzanie stanowisk przez bogate rody wykorzystujące w tym celu symonię

g. Istniejący „nawis demograficzny” szukający dla siebie zajęcia

h. Wzmożona mobilność wszystkich grup ludności związana z przemianami w życiu gospodarczym

(nowe osadnictwo wiejskie, migracje do powstających miast itd.)

i.

Reforma i odnowa w kościele oraz związany z tym konflikt cesarstwa z papiestwem powodujące

wzmożenie uczuć religijnych i większą identyfikację z Kościołem

j.

Wszystkie te przyczyny w połączeniu z rosnącą żarliwością stały się solidnym fundamentem dla

idei wypraw krzyżowych

2. Wyprawy krzyżowe: w trakcie XII i I poł. XIII w. zorganizowano z inicjatywy papiestwa cztery wielkie

wyprawy krzyżowe oraz kilka mniejszych z reguły organizowanych przez któregoś z władców; w wyniku

pierwszej z krucjat zajęto m.in. Palestynę i utworzono Królestwo Jerozolimskie, które w coraz bardziej

okrojonych rozmiarach przetrwało niemal do końca XII w.; późniejsze próby odzyskania terenów

utraconych na rzecz państw muzułmańskich okazały się nieudane; wraz z upływem czasu krucjaty traciły

swój pierwotny charakter, czego dobitnym przykładem była czwarta krucjata, w trakcie której armia

krzyżowców nawet nie starła się z „niewiernymi” ale za to zajęła i splądrowała Konstantynopol i ustanowiła

w nim nowe cesarstwo – zwane łacińskim

3. Konsekwencje ekonomiczne krucjat

a. Wyprawy krzyżowe ograniczyły w pewnym stopniu „nawis” demograficzny, wysyłając duże grupy

ludzi na Wschód, z których część osiedliła się w zdobytych krajach na Wschodzie

b. W wyniku krucjat zaktywizował się handel miast włoskich, przede wszystkim Wenecji i Genui,

które wzmocniły swoja pozycje dzięki upadkowi kupiectwa bizantyjskiego i arabskiego

c. Aktywizacja miast włoskich przyśpieszyła rozwój ośrodków w głębi kontynentu

d. Kraje Zachodu zapoznały się z nauką i osiągnięciami technicznymi państw arabskich oraz

Bizancjum; przyswojono sobie m.in. uprawę drzew owocowych, nawadnianie, technologię

produkcji stali i papieru

E. Kolonizacja niemiecka Wschodu i „prawo niemieckie”

1. Przyczyny kolonizacji niemieckiej Wschodu w XIII w.

a. Niski stopień zaludnienia krajów Europy Środkowej

b. Lokalni książęta i biskupi ze wschodnich terenów Niemiec oraz Polski, Czech i Węgier upatrywali w

kolonizacji znakomity sposób na powiększenie własnych dochodów

c. Nadwyżka ubogiego rycerstwa – ministeriałów – wywodzącego się z ludności niewolnej

zaangażowanej przez monarchów do służby wojskowej, mającej niski status społecznych w

Niemczech, mogącego uzyskać na Wschodzie pokaźne nadziały ziemskie

d. Kupcy i rzemieślnicy szukający nowych obszarów dla penetracji handlowej

e. Chłopi poszukujący nowych (i większych) terenów pod uprawę

f.

Kolonizacja niemiecka objęła w rzeczywistości przede wszystkim wschodnie tereny Rzeszy

odebrane jeszcze w X i XI w. Słowianom, częściowo Czechy, Pomorze, w pewnej mierze Polskę, o

wiele istotniejsze było jednak przejęcie na niemal całym obszarze Europy Środkowej tzw. „prawa

niemieckiego” regulującego zasady lokacji miast i wsi

8

2. „Prawo niemieckie” na wsi

a. Na czele grupy osadniczej stał zasadźca, który często finansował sprowadzenie grupy chłopów

b. Zasadźca przy lokowaniu nowej wsi zawierał układ z panem feudalnym, wytyczał działki pod

zabudowania i wielkość pól (dzieląc na trzy niwy stosownie do potrzeb trójpolówki, każdy

gospodarz otrzymywał działkę w każdej z niw); użytkowanie pastwisk i lasu pozostawało wspólne

c. Poza chłopami pełnorolnymi osadzano na ziemi małorolnych tzw. zagrodników (czasem byli to

rzemieślnicy wiejscy, częściej chłopi przybyli bez środków do zagospodarowania, zmuszeni

dorabiać sobie praca najemną u sąsiadów)

d. Na czele wsi stał sołtys, którym z reguły był zasadźca (odstępujący później często z zyskiem

sołectwo następcy); sołtys był lennikiem pana wsi, miał obowiązek konnej służby wojskowej,

zbierał dla pana daniny, z których część zostawiał sobie; sołtys stał na czele sądu wiejskiego

złożonego z chłopskich ławników; gospodarstwo sołtysa z reguły przewyższało znacznie wszystkie

inne, sołtys z zasady miał prawo zakładania karczmy i młyna

e. Na zagospodarowanych świeżo terenach chłopi byli przez pewną liczbę lat wolni od ciężarów na

rzecz pana; po ich upływie musieli płacić czynsz w naturze i pieniądzu; czasem ale raczej rzadko

dochodziła do tego robocizna, jeśli pan feudalny prowadził własne gospodarstwo

3. „Prawo niemieckie” w mieście

a. Technika osadnicza przy lokowaniu miast wyglądała podobnie jak na wsiach; również tutaj akcją

osadniczą kierowali zasadźcy, zajmujący się rozplanowaniem osady i sprowadzeniem osadników

b. Lokacje miast na ziemiach na wschód od Łaby dokonywały się z reguły według prawa miejskiego

wzorowanego na Magdeburgu, Lubece lub Norymberdze

c. Na ogół nie chodziło o lokację nowych miast, ale o nadanie praw ośrodkom już istniejącym; przy

tej okazji wyznaczano (o ile to było możliwe) nową siatkę ulic, ewentualnie lokowano nowe miasto

obok starego

d. Miasto założone lub przeniesione na prawo niemieckie było wyodrębnione prawnie spod

królewskiego (książęcego) sądownictwa i jurysdykcji; podlegało własnemu sądowi ławniczemu

rządzącemu się prawem niemieckim oraz samorządowym instytucjom miejskim

e. Na czele miasta stał wójt (z reguły zasadźca), który przewodniczył sądowi ławniczemu,

reprezentował wobec mieszczan pana feudalnego i za to wszystko korzystał z licznych uprawnień i

dochodów w mieście

f.

Obok wójta pojawiła się rada miejska, stanowiąca właściwą reprezentacje mieszczaństwa; z

czasem rady starały się wykupić wójtostwa

9