Prawo spadkowe: dziedziczenie

ustawowe

Prof. dr hab. Fryderyk Zoll

Grupy spadkobierców ustawowych

• 1) Grupa pierwsza: małżonek i dzieci

spadkodawcy: dziedziczą w częściach równych,
jednak małżonek nie mniej niż jedną czwartą.

• Kazus: Spadkodawca pozostawił piątkę dzieci i

małżonka. W jakich częściach osoby te
dziedziczą z ustawy?

Grupa pierwsza art. 931

• Odp.:
• Małżonek będzie dziedziczył ¼.
• Pozostałe ¾ spadku dzieci dziedziczą w

częściach równych: 1/5 x ¾ = 3/20

Grupa pierwsza-zasada reprezentacji

• Zasada reprezentacji w stosunku do zstępnych
spadkodawcy – w miejsce zmarłego zstępnego
bliższego stopniem zmarłemu dziedziczą jego
zstępni (niezależnie od tego czy są spadkobiercami
wstępnego, którego miejsce zajmują.
Kazus: Spadkodawca pozostawił małżonka i czworo
dzieci. Piąte dziecko zmarło przed otwarciem
spadku i pozostawiło dwójkę dzieci (wnuków
spadkodawcy). W jakiej części osoby te dziedziczą z
ustawy?

Grupa pierwsza-zasada reprezentacji:

• Odp.: Małżonek dziedziczy ¼
• Dzieci dziedziczą każde 3/20
• Wnuki dziedziczą ½ x 3/20= każde 3/40

Grupa pierwsza

• Kazus: Spadkodawca pozostawił bardzo

obciążony długami spadek. Jego trzy córki
odrzuciły spadek, aby nie odpowiadać za długi.
Każda z córek miała dwójkę dzieci. Kto będzie
dziedziczył?

Grupa pierwsza

• Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1997 r. I CKU 8/97
• Odrzucenie spadku przez spadkobiercę wyłącza go od dziedziczenia

tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 k.c.), co w

konsekwencji - stosownie do art. 931 § 2 k.c. - powoduje, że udział

spadkowy tego spadkobiercy (o ile jest on, jak w sprawie niniejszej,

dzieckiem spadkobiercy) przypada dzieciom w częściach równych.

Złożenie zatem w sprawie niniejszej przez trzy spośród czterech

córek spadkodawczyni oświadczeń o odrzuceniu spadku, nakładało

na Sąd, niezależnie od obowiązku pouczenia stron o następstwach

prawnych tych oświadczeń, powinność ustalenia, czy

spadkobierczynie, które spadek odrzuciły, mają dzieci, a następnie

czynności stosownych do wyniku tych ustaleń.

• Prok.i Pr.-wkł. 1997/11/37
• 31411

Grupa druga art. 932

• Jeżeli nie zstępnych spadkodawcy powołani do spadku są

małżonek i rodzice spadkodawcy.

• W takim wypadku każdy z rodziców dziedziczy ¼
• Jeżeli ojcostwo nie zostało ustalone, matka dziedziczy ½
• Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, jego

udział przypada rodzeństwu w częściach równych.

• W przypadku rodzeństwa działa zasada reprezentacji.
• Jeżeli nie ma małżonka, rodzice dziedziczą w częściach

równych

• Jeżeli nie ma rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa i obok

małżonka dziedziczy jedynie jeden rodzic, przypada na

niego 1/2

Grupa druga

• Kazus: Spadkodawca pozostawił małżonka,

jednego rodzica, siostrę oraz dwoje dzieci
zmarłego przed otwarciem spadku brata.

• W jakiej części dojdą do spadku z ustawy

poszczególni spadkobiercy?

Grupa druga

• Odp. Małżonek dziedziczy w ½ (art. 933 § 1).

Rodzic, który przeżył spadkodawcę dziedziczy
¼ (art. 932 § 2). Siostra dziedziczy ½ x ¼ = 1/8
(art. 932 § 4). Dwójka dzieci brata dziedziczy
każde po ½ x 1/8=1/16 (każde po 1/16).

Grupa druga

• Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2011 r. III CZP 49/11
• Spadkodawca był kawalerem, nie miał dzieci, jego rodzice Jan i Rozalia S.

zmarli przed nim. Miał sześcioro rodzeństwa, przy czym pięcioro z nich

pochodziło od obojga tych samych rodziców co spadkodawca, a jedno -

brat Tadeusz S., zmarły w 1992 r., miał wspólną ze spadkodawcą matkę,

pochodził bowiem z jej pierwszego małżeństwa z Witoldem S. (bratem jej

drugiego męża). Spadek po Stanisławie S. podlegał dziedziczeniu

ustawowemu i Sąd Rejonowy - po ustaleniu, że spośród sześciorga

rodzeństwa spadkodawcy żyje jedynie brat Zdzisław Sławomir S., że siostra

Leokadia S. oraz brat Hieronim S. zmarli bezpotomnie, a pozostali bracia

pozostawili zstępnych - przyjął porządek dziedziczenia przewidziany w

art.

932 § 4

i

5

k.c. Potraktował przy tym rodzeństwo spadkodawcy jednakowo,

niezależnie od tego czy było przyrodnie, czy też rodzone. W konsekwencji

dzieci przyrodniego brata spadkodawcy odziedziczyły jego udział określony

na ¼.

Grupa druga

• Taki sposób ustalenia kręgu spadkobierców

zakwestionował rodzony brat spadkodawcy,
który w apelacji podniósł, że Tadeusz S. jako
brat przyrodni nie może być spadkobiercą
ustawowym Stanisława S.

Grupa druga

•

Sąd Okręgowy wyjaśnił, że jego wątpliwości zrodziły się z uwagi na zmianę

uprawnień do dziedziczenia ustawowego rodzeństwa spadkodawcy, wprowadzoną

w drodze nowelizacji przepisów

art. 932-934

k.c., dokonanej

ustawą

z dnia 2

kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 79, poz. 662).

Znowelizowane przepisy weszły w życie 28 czerwca 2009 r. i obowiązywały w chwili

śmierci Stanisława S.

Artykuł 932 § 1

k.c. w nowym brzmieniu powołuje do

dziedziczenia ustawowego rodziców przed rodzeństwem. Rodzeństwo

spadkodawcy zostaje powołane do spadku dopiero wtedy, kiedy przynajmniej

jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku (

art. 932 § 4

k.c.). Sąd stwierdził, że

taka formuła spadkobrania umożliwia dwie interpretacje. Pierwszą, ujętą w

uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej, według której dokonana zmiana nie

podważa dotychczas obowiązującej zasady równego traktowania rodzeństwa

spadkodawcy, niezależnie od tego, czy miało ono wspólnych ze spadkodawcą oboje

rodziców, czy tylko jednego z nich. Druga interpretacja zasadza się na założeniu, że

art. 932 § 4

k.c. realizuje tzw. prawo wstępowania, polegające na tym, że w miejsce

spadkobiercy ustawowego, który nie chce lub nie może dziedziczyć, wstępują jego

spadkobiercy. W takim przypadku rodzeństwo przyrodnie nie nabywa udziału

zmarłego rodzica spadkodawcy, który nie był rodzicem wspólnym. Sąd Okręgowy

przychylił się do drugiego kierunku wykładni.

Grupa druga

• Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
• Przed dokonaną w 2009 r.

nowelizacją

przepisów kodeksu cywilnego

dotyczących spadków rodzeństwo spadkodawcy oraz jego rodzice

należeli do drugiej grupy spadkowej i na podstawie

art. 932 § 1

k.c.

dochodzili do dziedziczenia ustawowego w braku zstępnych - wraz z

małżonkiem zmarłego. Szczegółowe zasady podziału spadku między

nimi określał

art. 932 § 2

i

art. 933

k.c. Również wówczas

obowiązujący przepis nie precyzował pojęcia rodzeństwa, w drodze

wykładni przyjęto jednak - i pogląd ten był powszechnie

akceptowany - że rodzeństwo należy rozumieć szeroko, zaliczając do

niego zarówno rodzeństwo spadkodawcy mające oboje tych samych

rodziców (rodzone) jak też rodzeństwo mające wspólnego ze

spadkodawcą tylko jednego rodzica (przyrodnie). W obu wypadkach

stopień pokrewieństwa ze spadkodawcą był ten sam, różna była

jedynie "intensywność" pokrewieństwa.

Grupa druga

• Zmiana porządku dziedziczenia ustawowego dokonana w 2009 r.

poprzedzona była długim okresem prac legislacyjnych, ukazywały

się publikacje poddające pod rozwagę różne warianty ustawowych

rozwiązań spadkobrania. Przedmiotem dyskusji było również

ukształtowanie relacji pomiędzy dziedziczeniem przez rodziców

spadkodawcy a dziedziczeniem przez jego rodzeństwo. W pewnej

fazie prac komisji przyjęto koncepcję dziedziczenia przez rodziców,

w których miejsce - jeżeli nie dożyli otwarcia spadku - wstępowały

ich dzieci. To postanowienie stało się przedmiotem wypowiedzi w

publikacjach powoływanych przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu

przedstawionego zagadnienia i usprawiedliwiało pogląd o

wyłączeniu od dziedziczenia rodzeństwa przyrodniego, które nie

było dzieckiem tego z rodziców spadkodawcy, który nie żył już w

chwili śmierci spadkodawcy.

Grupa druga

•

Ostatecznie jednak w ustawie nowelizującej wprowadzony został

art. 932 § 4

k.c. w

innym brzmieniu, niż w omawianym projekcie. Udział rodzica spadkodawcy,

zmarłego przed otwarciem spadku, nie przypada "jego dzieciom", lecz "rodzeństwu

spadkodawcy". Takie ujęcie wskazuje na powiązanie uprawnienia rodzeństwa do

dziedziczenia udziału zmarłego rodzica (rodziców) spadkodawcy z

pokrewieństwem ze spadkodawcą, a nie z pokrewieństwem z tym rodzicem

spadkodawcy, którego udział podlega dziedziczeniu. Rodzeństwo ma więc własny

tytuł do dziedziczenia udziału spadkowego zwolnionego przez zmarłego rodzica

spadkodawcy i nie przejmuje jego udziału jako jego zstępny. Taki pogląd jest

akceptowany w piśmiennictwie, a stanowisko przeciwne wyrażono jednostkowo,

odwołując się do argumentów bazujących na koncepcji, która ostatecznie nie

została wykorzystana w ustawie nowelizującej.

•

Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział

spadkowy, który by mu przypadał, dziedziczy, na podstawie art. 932 § 4 k.c., w

częściach równych rodzeństwo rodzone i przyrodnie spadkodawcy.

•

LEX nr 955056, www.sn.pl, Biul.SN 2011/10/4

Grupa druga

• Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1984 r. III CZP

44/84

• Zofia Ż. pozostawała w związku małżeńskim z Eugeniuszem

Ż. Z tego związku urodziło się dwoje dzieci: Teresa i

Wiesław. Małżeństwo Ż. uległo rozwiązaniu przez rozwód.

• W dniu 24.X.1981 r. zmarła Zofia Ż., a w dniu 26.IX.1982 r. -

Teresa Ż. Była ona niezamężna i nie pozostawiła dzieci.

• Sąd Rejonowy stwierdził, że na podstawie ustawy spadek

po Zofii Ż. nabyły dzieci: Teresa i Wiesław po 1/2 części, a

po Teresie Ż. - jej ojciec Eugeniusz i brat Wiesław po 1/2

części, przy czym następnie "sprostował" te podziały na 1/4

i 3/4, a w uzasadnieniu "sprostowanego" postanowienia

wskazał, że wynoszą one 3/8 i 5/8.

Grupa druga

• Od powołanego postanowienia w części dotyczącej

stwierdzenia nabycia spadku po Teresie Ż. wnieśli
rewizje zarówno Eugeniusz Ż., jak i Wiesław Ż. Przy
rozpoznawaniu tych rewizji Sąd Wojewódzki
przedstawił do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne:

• "Czy w sytuacji, gdy jedno z rodziców nie dożyło

otwarcia spadku, a został orzeczony rozwód ich
małżeństwa, pozostałemu z rodziców w zbiegu z
rodzeństwem przypada połowa udziału, który byłby
przypadł wcześniej zmarłemu rodzicowi?"

•

Grupa druga

• Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
• Krąg osób powołanych z ustawy do spadku jest

wyznaczony przez związki rodzinne oparte bądź na
więzi prawnej o charakterze rodzinnym, wypływającej z
małżeństwa czy przysposobienia, bądź na
pokrewieństwie. W szczególności małżonek
spadkodawcy jest powołany do spadku, jeżeli w chwili
otwarcia spadku małżeństwo istniało.

• W rozważanej sytuacji nie chodzi jednak o powołanie

do spadku małżonka spadkodawcy, lecz - jednego z jego
rodziców i brata (…)

Grupa druga

• Również wtedy, kiedy małżeństwo rodziców

spadkodawcy zostało rozwiązane przez
rozwód, temu z tych rodziców, które
dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem
spadkodawcy, przypada połowa udziału
spadkowego, który przypadł temu z rodziców,
które nie dożyło otwarcia spadku (art. 933 &
2 k.c.).

• OSNC 1984/12/222

Grupa druga

• Kazus: A zmarł i pozostawił żonę. Żyje także

troje prawnuków jego jedynego brata. Dzieci
brata i jego wnukowie zmarli przed otwarciem
spadku.

• Kto i w jakiej części dojdzie do dziedziczenia?

Grupa druga

• Postanowienie Sądu Najwyższego
• z dnia 21 czerwca 1968 r.
• III CRN 147/68
• W myśl art. 934 k.c. przypadający udział spadkowy temu z

rodzeństwa spadkodawcy, który nie dożył otwarcia spadku,

dziedziczą jego zstępni, a więc dzieci, wnukowie itd. Z przepisu tego

nie wynikają żadne ograniczenia co do dziedziczenia zstępnych

rodzeństwa. Gdyby zamiarem ustawodawcy było ograniczenie

dziedziczenia zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, to musiałby

wprowadzić takie ograniczenie wyraźnym przepisem, jak to uczynił

w stosunku do dziedziczenia gospodarstw rolnych w art. 1062 § 3

k.c. Z mocy tego szczególnego przepisu zstępni rodzeństwa nie są

powołani z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

• LEX nr 6362

Grupa druga

• Odp.: Zgodnie z art. 933 § 1 żona dziedziczy

połowę spadku. Do spadku dochodzą też
prawnuki brata (art. 933 § 5). Każdy z nich
(jest ich troje) dziedziczy 1/3 z ½ (brat
dziedziczyłby na podstawie § 4 połowę -
żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku –
a więc po każdym z rodziców ¼), czyli 1/3 x ½ =
1/6.

Grupa druga

• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 września 2007 r.

P 19/07

• Po rozpoznaniu, z udziałem sądu przedstawiającego pytanie

prawne oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na

rozprawie w dniu 4 września 2007 r., pytania prawnego

Sądu Rejonowego dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie:

• czy

art. 935 § 3

zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia

1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) w

zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako

spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia spadku

dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z

art. 2

,

art. 18

,

art. 21 ust. 1

,

art. 31 ust. 3

,

art. 32 ust. 1

i

2

,

art. 47

,

art. 64 ust. 1

i

2

oraz

art. 71 ust. 1

Konstytucji

Rzeczypospolitej Polskiej, (…)

Grupa druga

• Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie,

Wydział I Cywilny (dalej: Sąd Rejonowy lub sąd),

postanowieniem z 14 marca 2007 r. (sygn. akt I Ns

1275/06/N), przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu

pytanie prawne: czy

art. 935 § 3

zdanie pierwsze

ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.

U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: kodeks cywilny lub k.c.)

w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę

jako spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia

spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest

zgodny z

art. 2

,

art. 18

,

art. 21 ust. 1

,

art. 31 ust. 3

,

art.

32 ust. 1

i

2

,

art. 47

,

art. 64 ust. 1

i

2

oraz

art. 71 ust. 1

Konstytucji.

Grupa druga

• W dniu 12 marca 2006 r. zmarł Zenon Skowron, bezdzietny kawaler,

jedynak; rodzice spadkodawcy, Michał i Marta Skowron, zmarli

odpowiednio w: 1993 r. i 1996 r., nie dożywając otwarcia spadku.

Spadkodawca nie pozostawił testamentu. Otwarcia spadku dożyli

jego krewni ze strony matki, dwie ciotki - siostry matki oraz dwaj

wujowie - bracia matki.

• Zgodnie z artykułami:

od 931 do 940

k.c. do kręgu spadkobierców

ustawowych zalicza się: współmałżonka, zstępnych, rodziców,

rodzeństwo i gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Art. 935 § 3

zdanie pierwsze kodeksu cywilnego przewiduje, że

gmina, w której ostatnio zamieszkiwał spadkodawca, nabywa

spadek w wypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych

powołanych do dziedziczenia z mocy ustawy.

• Tak ukształtowany porządek dziedziczenia ustawowego wzbudził

wątpliwości Sądu Rejonowego co do zgodności

art. 935 § 3

zdania

pierwszego k.c. z Konstytucją.

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

•

Zdaniem sądu krąg spadkobierców ustawowych wskazanych w kodeksie cywilnym

jest zbyt wąski i

art. 935 § 3

zdanie pierwsze k.c. przewidujący, że w wypadku braku

spadkobierców ustawowych zaliczanych do pierwszej i drugiej grupy dziedziczenia

spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, narusza:

•

1)

Art. 18

,

art. 47

i

art. 71 ust. 1

Konstytucji.

•

Zdaniem sądu pojęcie rodziny - na tle

art. 18

,

art. 47

i

art. 71 ust. 1

Konstytucji -

może być rozumiane wąsko, tj. ograniczać się do współmałżonków i dzieci, a z

drugiej strony może być rozumiane bardzo szeroko i być uzależnione od

rzeczywistych wzajemnych relacji osób. Pomiędzy tymi dwiema skrajnymi

definicjami można stworzyć bardzo wiele definicji, które będą ze sobą łączyć

kryteria więzi krwi i wzajemnych relacji osób.

•

Dla potrzeb niniejszego pytania, zdaniem sądu, nie ma potrzeby ostatecznego

formułowania definicji rodziny. Istnieje potrzeba tylko odpowiedzi na pytanie, czy

wujkowie, ciotki, bratanice, bratankowie, siostrzeńcy i siostrzenice tworzą rodzinę,

która podlega ochronie na gruncie wskazanych wzorców konstytucyjnych. W

ocenie Sądu Rejonowego - tak.

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

• Sąd (Rejonowy) stoi na stanowisku, że

konstytucyjna ochrona rodziny polega również
na ochronie jej ekonomicznych podwalin, gdyż
od tego w dużej mierze zależy jej stabilność.
Jednym ze sposobów bogacenia się rodziny
jest nabywanie majątku w drodze
dziedziczenia. Zatem ustawowy system
dziedziczenia powinien wspierać rodzinę i
przewidywać, że to jej członkowie będą
spadkobiercami.

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

• System prawa spadkowego ogranicza zakres dziedziczenia tylko do

pewnych członków rodziny, co w ocenie Sądu Rejonowego budzi

wątpliwości co do zgodności z Konstytucją.

• W ocenie sądu okoliczność, że te podmioty, tj. krewni wyłączeni z

dziedziczenia ustawowego, mogą dziedziczyć na zasadzie

testamentu, nie jest wystarczająca, aby uznać, że konstytucyjna

zasada ochrony dziedziczenia nie doznaje uszczerbku na skutek

ukształtowania zasad dziedziczenia ustawowego w kodeksie

cywilnym. Do sporządzenia testamentu potrzebne jest pozytywne

działanie spadkodawcy. Do dziedziczenia ustawowego nie potrzeba

żadnego działania. Nie zawsze spadkodawca może sporządzić

testament - może to robić tylko osoba mająca pełną zdolność do

czynności prawnych.

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

• 2)

Art. 32 ust. 1

i

2

Konstytucji.

• Zgodnie z

art. 934

k.c.: jeżeli którekolwiek z rodzeństwa

spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych,

udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym.

Oznacza to - tak sprawę ujmuje sąd pytający - że jeżeli spadkodawca

miał rodzeństwo, które nie dożyło otwarcia spadku, to wtedy jego

bratankowie (bratanice, siostrzeńcy, siostrzenice) dziedziczą po nim.

W "odwrotną stronę" kodeks cywilny nie przewiduje dziedziczenia

ustawowego. W ocenie Sądu Rejonowego taka regulacja budzi

wątpliwości co do zgodności z

art. 32

Konstytucji. Pomiędzy

wujkiem (ciotką) a bratankiem (bratanicą, siostrzeńcem,

siostrzenicą) istnieją takie same relacje pokrewieństwa, natomiast

reguły dotyczące ich wzajemnego dziedziczenia po sobie są

całkowicie odmienne.

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

• 3)

Art. 21 ust. 1

i

art. 64 ust. 1

i

2

Konstytucji.

• W ocenie sądu, prawo do dziedziczenia polega nie tylko na tym, że

dany podmiot może być spadkobiercą. Ochrona prawa do

dziedziczenia polega również na stworzeniu takiego systemu

dziedziczenia ustawowego, który będzie w powszechnym odczuciu

sprawiedliwy i będzie przewidywał dziedziczenie w pierwszej

kolejności najbliższej rodziny, potem coraz dalszej, a w braku

takowej - gminy (lub Skarbu Państwa). W ocenie sądu główne

znaczenie ma dziedziczenie ustawowe, ponieważ jest to najbardziej

powszechny i najczęstszy sposób dziedziczenia. Zdaniem sądu

dopuszczenie do dziedziczenia gminy z pominięciem rodzeństwa

rodziców spadkodawcy narusza ich "prawo do dziedziczenia".

System taki nie jest sprawiedliwy. Dopuszczenie możliwości

dziedziczenia w drodze testamentu nie jest wystarczające, ponieważ

bywa, że testament nie może być sporządzony.

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

• 4)

Art. 31 ust. 3

Konstytucji.

• W ocenie sądu, nie ma racjonalnych podstaw do pozbawienia prawa do

dziedziczenia ustawowego rodzeństwa rodziców spadkodawcy w sytuacji,

gdy brak jest małżonka spadkodawcy, zstępnych, rodziców, rodzeństwa i

zstępnych rodzeństwa.

• 5)

Art. 2

Konstytucji (wyrażający zasadę sprawiedliwości społecznej).

• Uzasadniając ten zarzut, Sąd Rejonowy przywołał wszystkie wyżej

wymienione argumenty i ponadto wskazał, że wujków, ciotki, bratanków,

bratanice, siostrzeńców i siostrzenice powszechnie uważa się za bliską

rodzinę. Kolejność ustawowego dziedziczenia powinna odpowiadać

rzeczywistym relacjom rodzinnym. Gmina powinna dziedziczyć dopiero w

sytuacji, gdy już nie ma żadnych krewnych spadkodawcy, aby nie było

"niczyich majątków". W ocenie sądu, dopiero tak ukształtowany system

dziedziczenia byłby sprawiedliwy. Pominięcie zaś w dziedziczeniu

ustawowym bliskiej rodziny budzi wątpliwości co do tego, że to

rozwiązanie odpowiada zasadom sprawiedliwości społecznej.

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

•

Trybunał Konstytucyjny: 2.2. Niewątpliwie przewidziany w kodeksie cywilnym ustawowy porządek

dziedziczenia powoduje "szybkie" dochodzenie do dziedziczenia gminy (Skarbu Państwa). Sytuacja

taka nie występuje w obcych systemach prawnych (por. szeroką historycznoprawną analizę zasad

dziedziczenia Skarbu Państwa w wybranych systemach prawnych: M. Stus, Ewolucja zasad

dziedziczenia ustawowego w prawie polskim (1918-1964), cz. II, "Rejent" nr 11/2005, s. 72-77). W

prawie anglosaskim dziedziczenie Skarbu Państwa określane jest jako escheat i generalnie

traktowane jest jako wyjątkowe. Stąd tamtejsza doktryna postuluje, aby krąg spadkobierców był jak

najszerszy, a wykładnia testamentów miała na uwadze, że w razie braku wyraźnej intencji testatora,

raczej dziedziczyli bliżsi krewni niż dalsi, a już na pewno nie podmioty publicznoprawne (tzw.

presumption against disinheritance; zob. A. H. Oostrehoff, Oosterhoff on Wills and succession,

Carswell, Scarborough 2001, s. 422-423). Także kodeksy innych państw europejskich przewidują

szersze kręgi dziedziczenia, niż to jest w prawie polskim. Przykładowo, w prawie francuskim

porządek dziedziczenia regulują art. 734-740 francuskiego kodeksu cywilnego. Zgodnie z nimi do

spadku z ustawy powołani są: małżonek, dzieci i inni zstępni, rodzice, rodzeństwo, pozostali

wstępni. Gdy nie ma żadnej ze wskazanych osób, to nie dziedziczy państwo, lecz dziedziczą dalsi

krewni spadkodawcy (art. 745 - aż do 6 stopnia). Wyraźnie zatem i tu promuje się pozostawienie

mienia w prywatnych rękach, choćby dalekiej rodziny, ponieważ państwo dopuszczone jest do

dziedziczenia dopiero w razie nieobecności wszystkich wskazanych osób (art. 811).

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

• TK: W doktrynie polskiej stan legis latae jest krytykowany. Między

innymi M. Pazdan postuluje poszerzenie kręgu spadkobierców

ustawowych (zob. M. Pazdan, O potrzebie i kierunkach zmian

dziedziczenia ustawowego w polskim prawie cywilnym, "Rejent" nr

9/2005, s. 46 i n.). Podobne stanowisko zajmują S. Wójcik, J. S.

Piątowski i J. Pietrzykowski, akcentując przede wszystkim albo

jedynie potrzebę włączenia dziadków do kręgu spadkobierców

ustawowych (zob. S. Wójcik, Ochrona interesów jednostki w

polskim prawie spadkowym w zakresie powołania do dziedziczenia,

ZNUJ, z. 98, Kraków 1981, s. 177-179, J. S. Piątowski, [w:] System

prawa cywilnego, t. 4, Warszawa-Wrocław 1986,, s. 128 i 146., J.

Pietrzykowski, Wybrane zagadnienia reformy prawa spadkowego,

[w:] Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga

pamiątkowa ku czci Profesora Tomasza Dybowskiego, "Studia

Iuridica" 1994, t. 21, s. 250).

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

• TK: Należy też zauważyć, że prace nad zmianą stanu prawnego co do

porządku dziedziczenia ustawowego prowadzi Komisja

Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego. W projekcie tej Komisji,

oznaczonym datą 14 marca 2007 r., postuluje się m.in. poszerzenie

kręgu spadkobierców ustawowych o dziadków spadkodawcy i (na

zasadzie ograniczonej reprezentacji) ich zstępnych oraz pasierbów

spadkodawcy. Takie rozwiązania prowadzą do odsunięcia na dalszy

plan dziedziczenia ustawowego gminy (Skarbu Państwa). Także w

perspektywie długofalowej, w kontekście nowego kodeksu

cywilnego, planuje się, aby znacznie szerzej ujmował on krąg

spadkobierców ustawowych (Zielona Księga. Optymalna wizja

kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, red. Z. Radwański,

Oficyna Wydawnicza Ministerstwa Sprawiedliwości, Warszawa

2006, s. 186-188).

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

•

2.5. Kontestowanie rozwiązań legis latae jako wadliwych aksjologicznie i

niesłusznych nie znaczy samo przez się, że naruszają one normy i standardy

konstytucyjne. Niesłuszna i nieuzasadniona aksjologicznie norma nie jest per se

niekonstytucyjna. Dlatego fakt istnienia projektów ustawodawczych, odnoszących

się do odmiennego (szerszego) ukształtowania zasad dziedziczenia ustawowego w

odniesieniu do kręgu objętych nim osób, bynajmniej nie przesądza kwestii

niekonstytucyjności przepisów istniejących, odmiennie kształtujących te kwestie.

Trybunał Konstytucyjny jest powołany do kontroli konstytucyjności, a nie celowości

i słuszności kwestionowanych norm prawnych. Dlatego w niniejszej sprawie

Trybunał Konstytucyjny musi rozstrzygnąć, czy kwestionowany

art. 935 § 3

k.c. w

zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego,

w sytuacji gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest

zgodny z powołanymi w pytaniu prawnym wzorcami konstytucyjnymi. Do

dokonania oceny konstytucyjności nie wystarczy potwierdzone licznymi

wypowiedziami doktryny wątpliwe aksjologicznie i prakseologicznie zbyt wczesne

dopuszczenie dziedziczenia podmiotu publicznoprawnego (gmina) jako kaduka.

Grupa druga i wprowadzenie do grupy

trzeciej

• Art. 935 § 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia

1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), w

brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 38 ustawy z dnia 14

lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz

niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz. 408) w

zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako

spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia

spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest

zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32,

art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji

Rzeczypospolitej Polskiej.

• OTK-A 2007/8/94, Dz.U.2007/168/1188
• 316025

Grupa trzecia-art. 934

• Wprowadzenie dziedziczenia dziadków – w

razie braku jakichkolwiek spadkobierców
należących do grupy pierwszej i drugiej do
spadku dochodzą dziadkowie, a w razie
śmierci jednego z dziadków jego zstępni
według zasad dziedziczenia ustawowego. W
razie śmierci dziadka, który nie pozostawił
zstępnych dziedziczą w częściach równych
wszyscy dziadkowie.

Grupa trzecia

• Po śmierci spadkodawcy pozostało troje

dziadków, po czwartym pozostało dwóch
synów. Trzeci syn nie dożył otwarcia spadku,
ale pozostawił trzy córki. Dziadek
testamentem pozbawił dziedziczenia z ustawy
jednego syna, który dożył otwarcia spadku.
Kto i w jakim ułamku dojdzie do spadku?

Grupa trzecia

• Każdy z trójki dziadków powinien dziedziczyć

w częściach równych – art. 934 § 1 in fine k.c.

• W miejsce zmarłego dziadka wchodzą jego

zstępni według porządku dziedziczenia z
ustawy (art. 934 § 2). Nie jest to jednak
dziedziczenie ustawowe, a jedynie sposób
wskazania udziału w spadku. Z tego powodu
testament negatywny w tym stanie
faktycznym nie ma znaczenia.

Grupa trzecia

• Dlatego każdy z żyjących dziadków dziedziczy

w ¼.

• Pozostała część przypadająca na zstępnych

dziadka – powinna zostać rozdzielona na trzy
części. Dwóch żyjących synów dostanie zatem
1/3 x ¼ = 1/12. Żyjące trzy córki dostaną
każda po: 1/3 x 1/12 = 1/36.

Grupa trzecia

• Spadkodawca pozostawił tylko trójkę

dziadków.

• Stosownie do artykułu 934 § 3 każdy z nich

dziedziczy w 1/3. (1/4+1/3x1/4 przypadająca
na zmarłego dziadka/babcię= 1/3

• Nie ma znaczenia, że zmarły dziadek był w

związku małżeńskim z babcią – nie ma tu
żadnego uprzywilejowania – wszyscy
dziadkowie po równo.

Grupa czwarta art. 934

1

• Dziedziczenie pasierbów
• Spadkodawca A zmarł. Wcześniej zmarła jego

żona, która miała syna z poprzedniego
małżeństwa. Jej poprzedni mąż umarł przed
śmiercią A. Syn żony A także nie żyje, ale
pozostawił dwoje dzieci. Czy dojdą one do
spadku z ustawy?

Grupa czwarta

• Odp. Należy udzielić odpowiedzi negatywnej.

W świetle art. 934

1

dziedziczenie pasierba,

osoby niespokrewnionej, jest jednak
wyjątkiem uzasadnionym szczególną więzią
tego pasierba z ojczymem/macochą. Przepis
ten raczej nie może być wykładany
rozszerzająco – nie ma podstaw do stosowania
zasady reprezentacji. Zstępni pasierba nie
dojdą zatem do spadku.

Grupa piąta

• Zgodnie z art. 935 w razie braku

spadkobierców z którejkolwiek poprzednich
grup do spadku dojdzie jako spadkobierca
przymusowy gmina, w której spadkobierca
miał ostatnie miejsce zamieszkania. Jeżeli
miejsca tego nie da się ustalić lub leży ono
zagranica to dziedziczy Skarb Państwa.

Grupa piąta

• Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2000 r. V CKN 767/00
• Uzasadnienie faktyczne
• Postanowieniem z dnia 22 września 1997 r. Sąd Rejonowy w Częstochowie

stwierdził, że Skarb Państwa nabył przez zasiedzenie z dniem 28 grudnia

1982 r. własność nieruchomości położonej w P. przy ul. K. nr 71, obj. KW nr

(...). Z ustaleń Sądu wynika, że na spornej nieruchomości znajduje się

apteka, do roku 1951 prowadzona przez właściciela Romana L., który nabył

nieruchomość w latach 1917-1918. W 1951 r. apteka została

upaństwowiona, a jej kierownikiem został Roman L., a następnie jego żona

- Klementyna.

• W 1952 r. Centrala Aptek Społecznych w Ł. zawarła umowę najmu lokalu

aptecznego z Romanem L., który odbierał czynsz. Po jego śmierci, wobec

niestwierdzenia praw do spadku, czynsz za nieruchomość wpłacano na

specjalne konto utworzone na rzecz spadkobierców zmarłego, a

kierownictwo apteki powierzono innej osobie.

Grupa piąta

•

Spadek po Romanie L. nabyła w całości jego żona Klementyna, która zmarła dnia

17 września 1961 r. Postanowieniem z dnia 5 grudnia 1972 r. Sąd Powiatowy w P.

po dokonaniu ogłoszeń i ustaleniu, że zmarła nie pozostawiła spadkobierców ani

nie sporządziła testamentu, stwierdził nabycie spadku po niej przez Skarb Państwa

w całości (

art. 935

§ 3 k.c.). Postanowienie to stało się prawomocne w dniu 28

grudnia 1972 r. i na jego podstawie Skarb Państwa został wpisany do księgi

wieczystej jako właściciel spornej nieruchomości.

•

Z kolei, na mocy decyzji z dnia 27 lipca 1973 r. Prezydium Powiatowej Rady

Narodowej w P. przekazało nieruchomość w użytkowanie, na czas nie określony

Zarządowi Aptek Województwa Ł. Decyzją z dnia 24 grudnia 1991 r. Urząd

Wojewódzki w Częstochowie przekazał tę nieruchomość, jako mienie komunalne,

nieodpłatnie, na rzecz Miasta P.

•

Postanowieniem z dnia 20 listopada 1991 r. Sąd Rejonowy w Częstochowie zmienił

postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po Klementynie L. w ten sposób, że

stwierdził nabycie spadku po niej przez spadkobierców testamentowych Annę S.,

Janusza K. i Izabelę K. po 1/3 części. W związku z tym Urząd Wojewódzki uchylił

swą decyzję komunalizacyjną z dnia 24 grudnia 1991 r. i postępowanie umorzył.

Grupa piąta

• W tym stanie rzeczy Sąd pierwszej instancji przyjął, że

wprawdzie posiadanie nieruchomości przez Skarb Państwa

w pierwszym okresie miało charakter zależny, jednakże

następnie doszło do zmiany charakteru posiadania na

samoistne w dobrej wierze. Stało się tak na skutek wydania

prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia

spadku z dnia 5 grudnia 1971 r. oraz dokonanego na tej

podstawie wpisu do księgi wieczystej. W ocenie Sądu,

samoistność posiadania oraz dobra wiara wynikały z

przekonania Skarbu Państwa, że jest spadkobiercą

Klementyny L. W tej sytuacji wniosek Skarbu Państwa o

stwierdzenie zasiedzenia został przez Sąd Rejonowy w

Częstochowie - postanowieniem z dnia 22 września 1997 r. -

uwzględniony.

Grupa piąta

• Apelacje od tego postanowienia, wniesione przez Annę

S. i Janusza K., Sąd Okręgowy w Częstochowie -

orzeczeniem z dnia 1 czerwca 1999 r. - oddalił. Sąd

drugiej instancji podzielił ustalenia Sądu Rejonowego, a

także wszystkie poczynione przez ten Sąd wnioski

prawne.

• Kasacja uczestników Anny S. i Janusza K. została oparta

na obydwu podstawach z

art. 393

1

k.p.c. Skarżący

zarzucili naruszenie

art. 172

§ 1 i

art. 175

k.c. przez

błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, oraz

art.

217

,

233

,

299

i

385

k.p.c. "przez nieprzeprowadzenie

dowodów na wyjaśnienie faktów mających

rozstrzygający wpływ na wynik sprawy".

Grupa piąta

•

Przechodząc do tej oceny, należy uznać za oczywiste, że posiadanie mogące

prowadzić do zasiedzenia musi mieć kwalifikowany charakter, to znaczy musi być -

jak się przyjmuje w doktrynie - posiadaniem "właścicielskim". Chodzi o taką

sytuację, w której osoba, na skutek jakiegoś konkretnego zdarzenia, uzyskuje tytuł

(podstawę) do posiadania rzeczy wyłącznie we własnym imieniu, niezależnie od

tego czy działa w dobrej, czy w złej wierze. Najczęściej jest to nabycie rzeczy w

drodze umowy przenoszącej własność, ale zawartej bez zachowania wymaganej

formy, albo w drodze umowy wprawdzie zawartej w przepisanej formie, lecz

nieważnej, np. z leżących po stronie zbywcy przyczyn przewidzianych w

art. 82

k.c.

W wyjątkowych sytuacjach uzasadnionym tytułem do posiadania

"właścicielskiego" może stać się nawet samowolne, bezprawne przejęcie rzeczy

(apprehensio possessionis). Poza tym, zważywszy, że w prawie polskim nie

obowiązuje zasada nemo sibi ipse causam possesionis mutare potest,

dopuszczalne jest również przekształcenie charakteru władztwa w wyniku zmiany

woli posiadacza, zawsze jednak musi ono wynikać z uzasadniających tę zmianę

okoliczności zewnętrznych (por. np.

postanowienie

Sądu Najwyższego z dnia 29

października 1996 r., III CKU 8/96, OSNC 1997, nr 4, poz. 38 oraz postanowienie

Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1995 r., II CRN 164/94, niepubl.).

Grupa piąta

• Posiadanie nieruchomości przez Skarb Państwa jako

spadkobiercę ustawowego (art. 935 § 3 k.c.), na

podstawie prawomocnego postanowienia o

stwierdzeniu nabycia spadku, jest posiadaniem

samoistnym w dobrej wierze także wtedy, gdy w

wyniku postępowania o zmianę tego postanowienia

okazało się, że spadek - na podstawie testamentu -

nabyły inne osoby.

• OSNC 2001/7-8/110, OSP 2001/7-8/117, Biul.SN

2001/4/15, Pr.Gosp. 2002/12/17, M.Prawn.

2001/11/574

• 46560

Dziedziczenie z ustawy w przypadku

przysposobienia

• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 1968 r.
• I CR 112/68
• Sam fakt ustalenia ojcostwa nie może stanowić ważnej

przyczyny rozwiązania przysposobienia, a utrzymanie

stosunku przysposobienia nie wpłynie ujemnie na

uprawnienia spadkowe powoda. Zgodnie z art. XIII § 1

przep. wprow. k.r. i op. bowiem, przysposobienie dokonane

przed dniem 1.I.1965 r. wywołuje skutki przewidziane w art.

124 k.r. i op., czyli ma charakter adopcji niepełnej, przy

której powód zachowuje prawo do dziedziczenia po ojcu

biologicznym (art. 937 § 3 k.c. - dawn. art. 21 § 3 pr. sp.).

• LEX nr 6316

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• 1) art. 935

1

k.c. – prawna separacja

małżonków

• 2) wystąpienie przez spadkodawcę o

rozwiązanie małżeństwa przez rozwód lub o
separacje z winy drugiego małżonka (art. 940
§ 1)

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2002 r. I CKN 1345/99
• Uzasadnienie faktyczne
• Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 1999 r. Sąd Apelacyjny w W. oddalił apelację

powódki Iwony K. od wyroku Sądu Wojewódzkiego w W. z dnia 7

października 1998 r. Tym ostatnim wyrokiem oddalono żądanie powódki o

wyłączenie od dziedziczenia małżonka spadkodawcy.

• W rozpoznawanej sprawie pozwana Danuta K. oraz spadkodawca Jan K.

zawarli związek małżeński 15 czerwca 1974 r. W 1978 r. Jan K. wystąpił z

powództwem o rozwód z winy żony. Wyrokiem z dnia 21 kwietnia 1978 r.

został orzeczony rozwód. Jednak na skutek wniesienia rewizji, a następnie

zawieszenia postępowania na zgodny wniosek stron, wyrok ten nie

uprawomocnił się (postępowanie zostało umorzone w 1982 r.). W dniu 6

stycznia 1979 r. Jan K. zawarł związek małżeński z Zofią K. Z tego związku

urodziła się Iwona K., powódka w niniejszej sprawie.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Jan K. zmarł 15 sierpnia 1996 r. Wniosek o

stwierdzenie nabycia spadku wniosły Danuta
K. i Zofia K. W dniu 25 listopada 1997 r. Sąd
Wojewódzki w W. unieważnił małżeństwo
spadkodawcy z Zofią K. wskazując, że Jan K.
zawierając ten związek pozostawał w złej
wierze. Po zapadnięciu tego wyroku Iwona K.
wystąpiła przeciwko Danucie K. z
powództwem o wyłączenie jej od
dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Sąd I instancji oddalił to powództwo wskazując, że przekroczony został

termin do wystąpienia z takim żądaniem, gdyż art. 940 k.c. przewiduje

termin 6-miesięczny liczony od chwili dowiedzenia się przez spadkobiercę

o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż rok od otwarcia spadku.

• Sąd Apelacyjny, oddalając apelację powódki, dokonał obszernej analizy

przesłanek roszczenia o wyłączenie małżonka od dziedziczenia określonych

w art. 940 k.c. W szczególności podkreślił, że jedną z takich przesłanek jest

śmierć spadkodawcy w toku procesu rozwodowego. Przyjmuje się bowiem

założenie, że małżeństwo zostałoby rozwiązane, gdyby śmierć

spadkodawcy nie uniemożliwiła doprowadzenia procesu rozwodowego do

końca. Umorzenie postępowania rozwodowego przed śmiercią

spadkodawcy (w rozpoznawanej sprawie 14 lat), prowadzić musi do

negatywnego rozstrzygnięcia o żądaniu powódki. Sąd wskazał także, że nie

jest dopuszczalna rozszerzająca wykładnia art. 940 k.c. i brak jest podstaw

do przyjęcia, aby określony w tym przepisie termin rozpoczynał swój bieg

w innej chwili niż otwarcie spadku.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Kasacja powódki oparta została na podstawie

naruszenia prawa materialnego (art. 393

1

pkt

1 k.p.c.). Podnosi się niezastosowanie art. 5
k.c. oraz błędną wykładnię art. 120 § 1 i art.
940 § 1 k.c. polegającą na przyjęciu, że bieg
terminu określonego w art. 940 § 2 k.c. nie
może być liczony od daty wyroku
unieważniającego związek małżeński
spadkodawcy z Zofią K.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
• W rozpoznawanej sprawie w sposób wyraźny

występują dwa zagadnienia: pierwsze, to
możliwość wystąpienia z powództwem z art.
940 § 1 k.c. po upływie terminu
przewidzianego w art. 940 § 2 k.c.; drugie, to
interpretacja przesłanki wystąpienia przez
spadkodawcę z powództwem o rozwód.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Analizę wskazanych zagadnień rozpocząć należy od interpretacji

jednej z przesłanek określonych w art. 940 § 1 k.c., to jest od

wymogu, aby spadkodawca wytoczył powództwo o rozwód z winy

współmałżonka, a żądanie to było uzasadnione.

• Kodeks cywilny, regulując ustawowy porządek dziedziczenia, do

kręgu spadkobierców ustawowych zalicza małżonka. Podmiot ten

pozostaje przy tym w sytuacji uprzywilejowanej w tym sensie, że

należy zarówno do pierwszej, jak i drugiej grupy spadkobierców

ustawowych. Dziedziczy w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy (tzw.

pierwsza grupa spadkobierców ustawowych - art. 931 k.c.), jak

również w zbiegu z jego rodzicami i rodzeństwem (druga grupa

spadkobierców - art. 932 k.c.), a w sytuacji gdy spadkodawca nie

pozostawił ani zstępnych, ani rodziców, ani rodzeństwa lub

zstępnych rodzeństwa, małżonek pozostaje wyłącznym

spadkobiercą ustawowym (art. 935 § 1 k.c.).

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Zgodnie z utrwalonym poglądem przesłankę dziedziczenia ustawowego

stanowi pozostawanie w formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą

w chwili otwarcia spadku. Bez znaczenia pozostają inne okoliczności

dotyczące konkretnego małżeństwa, np. występowanie trwałego

faktycznego rozłączenia.

• Takie ukształtowanie ustawowego dziedziczenia małżonka spadkodawcy

powoduje, że w sytuacji gdy w chwili otwarcia spadku toczył się proces

rozwodowy, ale nie zapadło jeszcze orzeczenie rozwiązujące małżeństwo,

małżonek zmarłego dochodzi do dziedziczenia z ustawy. Proces

rozwodowy nie może bowiem toczyć się po śmierci jednej ze stron;

postępowanie podlega umorzeniu zgodnie z art. 446 k.p.c.

• Stosowanie powyższych uregulowań może prowadzić do powstania

sytuacji, w których dojście małżonka spadkodawcy do dziedziczenia byłoby

w powszechnym odczuciu niesprawiedliwe, naruszałoby poczucie

słuszności. Chodzi o przypadki, w których do dziedziczenia o zmarłym

dochodziłby małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia małżeńskiego.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

•

Dla wyeliminowania takich sytuacji ustawodawca zawarł w art. 940 k.c.

uregulowanie pozwalające na przeprowadzenie postępowania weryfikującego

zarzuty podniesione przez spadkodawcę przeciwko małżonkowi. Proces toczący się

na podstawie art. 940 k.c. może bowiem prowadzić, w zakresie dziedziczenia

ustawowego, do takich samych skutków, jak rozwiązanie małżeństwa - wyłączyć

małżonka spadkodawcy z kręgu spadkobierców ustawowych.

•

Należy jednak mieć na uwadze, że norma z art. 940 k.c. stanowi wyjątek od zasady,

zgodnie z którą osoba pozostająca ze spadkodawcą, do chwili jego śmierci, w

związku małżeńskim, należy do kręgu spadkobierców ustawowych. Stąd

stosunkowo krótki termin, w którym dopuszczalne jest wystąpienie z powództwem

o wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia, a ponadto ograniczony krąg

podmiotów legitymowanych do wystąpienia z takim żądaniem (por. art. 940 § 2

k.c.). Oznacza to, że jakakolwiek rozszerzająca wykładnia analizowanego przepisu

jest niedopuszczalna. Za takim wnioskiem przemawia także fakt, że dziedziczenie

stanowi jedno z praw podlegających ochronie konstytucyjnej. Zgodnie z art. 21 ust.

1 Konstytucji Rzeczpospolita chroni własność i prawo dziedziczenia, wszelkie zatem

ograniczenia tego prawa muszą wynikać z przepisów ustawy, a przepisy

wprowadzające takie ograniczenia podlegają ścisłej wykładni.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Powyższe stwierdzenia prowadzą do wniosku, że za niedopuszczalną

należy uznać proponowaną przez skarżącą wykładnię art. 940 § 1

k.c., zgodnie z którą powództwo o wyłączenie małżonka od

dziedziczenia może być wytoczone w sytuacji, gdy kiedykolwiek w

czasie małżeństwa zostało wytoczone powództwo o rozwód z winy

pozostałego przy życiu małżonka. Taka wykładnia, pozostając w

sprzeczności ze wskazanymi wyżej regułami, mogłaby prowadzić do

absurdalnych rezultatów. Powództwo o wyłączenie małżonka od

dziedziczenia mogłoby bowiem zostać wytoczone (i być może

uwzględnione) w sytuacji, gdy zostało wytoczone powództwo o

rozwód z winy współmałżonka i wprawdzie obiektywnie było ono

uzasadnione, ale powód (późniejszy spadkodawca) wybaczył

współmałżonkowi winy i cofnął pozew bądź nie zaskarżył w toku

instancji wyroku bezzasadnie oddalającego powództwo.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Reasumując, trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, że jedną z przesłanek

określonych w art. 940 § 1 k.c. jest toczenie się procesu

rozwodowego w chwili otwarcia spadku.

• Nie znajduje także podstaw prezentowany w kasacji pogląd, zgodnie

z którym możliwe jest wytoczenie powództwa o wyłączenie

małżonka od dziedziczenia po upływie terminów określonych w art.

940 § 2 k.c., jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia

społecznego. Skarżąca podnosi, że w stanie faktycznym

rozpoznawanej sprawy potrzeba wytoczenia powództwa powstała

dopiero wówczas, gdy zostało unieważnione drugie małżeństwo

spadkodawcy (z Zofią K.). Na marginesie można w tym miejscu

zauważyć, że stwierdzenie to nie jest do końca prawdziwe, gdyż

przed unieważnieniem drugiego małżeństwa spadkodawcy, obie

jego żony dochodziły do dziedziczenia z ustawy. Wyeliminowanie

pierwszej z nich mogło być zatem już w tym momencie potrzebne.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

z ustawy

• Terminy określone w art. 940 § 2 k.c. należą do kategorii

terminów zawitych. Upływ takich terminów pociąga za sobą

wygaśnięcie uprawnienia ograniczonego terminem.

Możliwość zastosowania do takich terminów przepisów o

przedawnieniu roszczeń majątkowych (art. 117 i n. k.c.) jest

kontrowersyjna. Nie rozstrzygając w sposób generalny tej

kwestii należy jednak zauważyć, że w odniesieniu do

terminów określonych w art. 940 § 2 k.c. brak jest

argumentów przemawiających za dopuszczeniem takiej

możliwości. Przeciwko niej przemawia natomiast, poza

przedstawionymi wyżej względami, także okoliczność, że

porządek dziedziczenia powinien być możliwie szybko

ustalony w sposób definitywny.