Współczesne

teorie i praktyka

profi laktyki uzależnień

chemicznych

i niechemicznych

Fundacja Pedagogium

Współczesne

teorie i praktyka

profi laktyki uzależnień

chemicznych

i niechemicznych

redakcja naukowa

MARIUSZ JĘDRZEJKO

Warszawa 2009

Sfi nansowano ze środków Ministerstwa Zdrowia

Praca powstała w ramach projektu edukacyjnego Fundacji Pedagogium.

Autor projektu prof. dr hab. Mariusz Jędrzejko

Recenzenci:

prof. dr hab. Marek Konopczyński
prof. zw. dr hab. n. biolog. Krzysztof Jędrzejko

Redakcja: Zespół

Redakcja i układ grafi czna:
Anna Chaberska

© Copyright by Mariusz Jędrzejko & Fundacja Pedagogium, Warszawa 2009

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części
niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej,
fotografi cznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autorów i Wydawców.

Wydawcy:

Fundacja PEDAGOGIUM

ul. Marszałkowska 115,

00-102 Warszawa,

www.fp.org.pl

e-mail: [e-mail]

Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR

03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44

tel. [phone]. fax [phone]

e-mail: ofi [e-mail]

www.aspra.pl

ISBN 978-83-7545-102-3

Opracowanie powstało przy współpracy

z PEDAGOGIUM

Wyższą Szkołą Pedagogiki Resocjalizacyjnej w Warszawie

5

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

– MAREK KONOPCZYŃSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

Rozdział I

Człowiek a uzależnienia

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

ANNA KOWALEWSKA, MARIUSZ JĘDRZEJKO

1.1. Konsekwencje wynikające z przyjmowania substancji psychoaktywnych. . . . . . . . . . . . . .12

Rozdział II

Zasięg i znaczenie zjawiska używania, nadużywania
i uzależnienia od substancji psychoaktywnych

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

KRZYSZTOF A. WOJCIESZEK, MARIUSZ JĘDRZEJKO

2.1. Podstawy epidemiologii używania substancji psychoaktywnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

2.2. Znaczenie społeczne zjawiska używania substancji psychoaktywnych . . . . . . . . . . . . . . .24

Rozdział III

Dostępność jako podstawowy powód używania substancji psychoaktywnych

. . . .27

KRZYSZTOF A. WOJCIESZEK

3.1. Decydująca rola dostępności substancji psychoaktywnych w ich używaniu . . . . . . . . . . . .27

3.2. Różne rodzaje dostępności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

3.3. Dostępność kulturowa i prawna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Rozdział IV

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

MARIUSZ JĘDRZEJKO, ANNA KOWALEWSKA

4.1. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych – istota problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

4.1.1. Podstawowe defi nicje i pojęcia związane z uzależnieniem

od substancji psychoaktywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

4.1.2. Kluczowe defi nicje uzależnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

4.2. Substancje psychoaktywne i ich podział . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

4.3. Toksykomania i jej zakres przedmiotowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

4.4. Rodzaje uzależnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

4.5. Mechanizmy uzależnień od substancji psychoaktywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48

4.5.1. Fazy uzależnienia alkoholowego i narkotykowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

4.6. Zdrowie a substancje psychoaktywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

6

Spis treści

Rozdział V

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

MARIUSZ JĘDRZEJKO, ALICJA NEROJ,

KRZYSZTOF A. WOJCIESZEK, ANNA KOWALEWSKA

5.1. Biologiczne teorie uzależnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

5.1.1. Uzależnienie jako zaburzenie uczenia asocjacyjnego związanego

z dopaminą – koncepcja Gaetano Di Chiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61

5.1.2. Model procesów przeciwstanych Richarda L. Solomona i teoria allostazy

Georgea F. Kooba i współpracowników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

5.1.3. Teoria „sensytyzacji zachęt” Terryego E. Robinsona i Kenta C. Berridgea . . . . . . .66

5.2. Koncepcje genetyczno-behawioralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

5.2.1. Psychobiologiczna koncepcja osobowości Roberta C. Cloningera . . . . . . . . . . . .68

5.3. Teorie psychologiczne uzależnienia od substancji psychoaktywnych . . . . . . . . . . . . . . . . .70

5.3.1. Psychoanalityczna koncepcja Zygmunta Freuda a uzależnienie . . . . . . . . . . . . . .71

5.3.2. Uzależnienia w perspektywie teorii Dezintegracji Pozytywnej

Kazimierza Dąbrowskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

5.3.3. Koncepcja C.J. Frederik’a jako przykład behawioralnego wyjaśnienia przyczyn

powstawania mechanizmu uzależnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75

5.3.4. Uzależnienia w świetle społeczno-poznawczej

teorii uczenia się Alberta Bandury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76

5.4. Teorie środowiskowe, akcentujące rolę (wpływ) rodziny

w powstawaniu uzależnień od substancji psychoaktywnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79

5.4.1. Teoria percepcji środowiska rodzinnego Freda Streita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79

5.4.2. Homeostatyczny model rodziny narkomańskiej Duncana H. Stantona. . . . . . . . . .82

5.4.3. Zgeneralizowany model interakcji społecznych Denise B. Kandel

i współpracowników. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84

5.4.4. Teoria interakcji rodzinnych Judith S. Brook . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85

5.5. Socjologiczne teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88

5.5.1. Teoria anomii Roberta K. Mertona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88

5.5.2. Teoria zróżnicowanych możliwości Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina

oraz poglądy Alberta K. Cohena i Waltera B. Millera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

5.5.3. Teoria niezrównoważonego rozwoju jako stymulatora powstawania subkultur

i zachowań dewiacyjnych Mariusza Jędrzejko i Wiesława Bożejewicza. . . . . . . . .96

5.5.4. Teoria etykietowania Howarda S. Beckera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

5.5.5. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego i integracyjna teoria

zachowania

przestępczego Marca LeBlanca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103

5.6. Teorie naukowe a współczesna profi laktyka używania substancji psychoaktywnych . . .105

5.6.1. Teoria uzasadnionego działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

5.6.2. Teoria zachowania problemowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

5.6.3. Teoria substancji „torujących drogę” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

5.6.4. Teoria przywiązania J. Bowlbyego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108

5.6.5. Teoria odporności (Resilience) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109

Spis treści

5.7. Filozofi czne podejście do problemu uzależnień – wybrane problemy . . . . . . . . . . . . . . . 110

5.7.1. Zainteresowanie fi lozofi cznym tłem używania

substancji wynikające z doświadczeń terapeutycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

5.7.2. Wyjaśnienia Georga Fryderyka Hegla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

5.7.3. Wyjaśnienia z pozycji interakcjonizmu społecznego (Jamesa, Meada)

i ich zastosowanie w wyjaśnianiu fenomenu AA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

5.7.4. Koncepcja personalistyczna w ujęciu tomizmu konsekwentnego . . . . . . . . . . . . . 113

Zamiast zakończenia

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Wybrana literatura tematu

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

9

Wprowadzenie

We współczesnej literaturze socjologicznej, pedagogicznej, psycho-

logicznej i medycznej często podejmowane są problemy uzależnienia.

Zainteresowania naukowe tą problematyką nie są przypadkowe, a ba-

dania nad przyczynami uzależnienia się człowieka od substancji psy-

choaktywnych oraz różnych zachowań mają już ponad 100-letnią trady-

cję. Od kilkudziesięciu lat natomiast mamy do czynienia z prawdzi-

wym boomem różnych teoretycznych wyjaśnień alkoholizmu, niko-

tynizmu i narkomanii a także nowych uzależnień, zwłaszcza tych

o charakterze niechemicznym (hazard, uzależnienie od drugiej oso-

by, seksoholizm, uzależnienie od komputera). W ostatnich dekadach

pojawiła się konieczność analizy wielu nowych uzależnień, zwłaszcza

występujących w cyberprzestrzeni oraz związanych z pracą. Okazuje

się bowiem, że setki milionów ludzi na świecie mają problem z pow-

iedzeniem NIE, przerwaniem, odmówieniem, zaprzestaniem niebez-

piecznego zachowania czy działania. Interesującym jest przy tym fakt,

że współczesna medycyna i psychologia mają problemy ze znalezieni-

em skutecznych „leków” na nowe uzależnienia. Piszę „leków”, bowiem

kluczem do opanowania zjawiska (jeśli już nie problemu) są nie sub-

stancje – leki farmakologiczne, lecz posiadanie przez człowieka silnych

zdolności asertywnych.

Ocenia się, że na świecie ponad 120 mln ludzi zażywa narkotyki

w sposób, który wskazywałby na uzależnienie od nich, wielokrotnie

więcej wykazuje cechy uzależnienia od alkoholu, a liczba nałogowych

palaczy tytoniu jest trudna do rzetelnego ocenienia. Nie znamy lic-

zby młodych i starszych osób, które nie potrafi ą rozpocząć dnia od

przysłowiowego „redbula”, jak i trudno zdiagnozować problem leko-

manii. Wiemy nie tylko z wyników sprzedaży tych produktów – że

zjawisko ma charakter masowy. Nie wiemy też ilu na świecie jest

hazardzistów, osób uzależnionych od multimediów (to najszybciej

rozwijające się uzależnienie), zakupoholików, ofi ar uzależnienia od

kompulsywnych zachowań seksualnych, uzależnionych od pracy (pra-

coholizm). Typy różnych uzależnień można by rozwijać w kolejnych

zdaniach. Jednakże nie to jest celem poniższego opracowania.

Powstało ono w wyniku dyskusji toczonych wśród pedagogów,

przedstawicieli nauk medycznych i socjologów zajmujących się prob-

lemami współczesnych patologii społecznych, a dotyczących potrzeby

przedstawienia w możliwie najbardziej zwięzły sposób różnych teorii

Wprowadzenie

10

wyjaśniających pojawianie się i rozwój uzależnień od substancji psy-

choaktywnych. Inicjatywa tej pracy powstała w Pedagogium Wyższej

Szkole Pedagogiki Resocjalizacyjnej oraz Fundacji Pedagogium, ale

w projekcie brali również udział przedstawiciele wielu innych uczelni

m.in. Uniwersytetu Warszawskiego, Śląskiej Akademii Medycznej, Ak-

ademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Bardzo

dużo informacji dostarczyli autorom tej pracy pedagogowie i psychol-

ogowie z kilkunastu miast Mazowsza, Podkarpacia, Podlasia i Ziemi

Świętokrzyskiej.

Opracowanie adresowane jest przede wszystkim do pedagogów sz-

kolnych, nauczycieli, osób zajmujących się pracą z młodzieżą a także

dla studentów kierunku pedagogika, zwłaszcza specjalności peda-

gogika społeczna, pedagogika resocjalizacyjna i pedagogika penitenc-

jarna. Mamy nadzieję, że zainteresuje ono również słuchaczy innych

kierunków (psychologii, socjologii) oraz młodych pracowników nau-

kowych zajmujących się diagnozą i analizą zaburzeń wychowawczych

i uzależnień chemicznych. Choć praca ma charakter odtwórczy, to

podkreślenia wymaga, że autorzy przebrnęli przez ogromny materiał

naukowy i podjęli się pierwszej od lat próby – jak się wydaje udanej

oraz popełnionej w bardzo przystępny sposób – zaprezentowania teo-

retycznego dorobku socjologów, pedagogów, psychologów i przedsta-

wicieli innych nauk zajmujących się teoriami uzależnień. Czytelnik zna-

jdzie w niej także odniesienia do etycznych i fi lozofi cznych wymiarów

uzależnień od substancji i zachowań.

Polecając tę pracę tym wszystkim, którzy zajmują się problematyką

współczesnych uzależnień, chciałoby się powiedzieć – oby ta wiedza

nigdy nie była potrzebna w życiu.

prof. dr hab. Marek Konopczyński

11

Rozdział I

Człowiek a uzależnienia

A

NNA

K

OWALEWSKA

, M

ARIUSZ

J

ĘDRZEJKO

Nie ulega wątpliwości, że w swoim życiu człowiek doświadcza wielu

zmian, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Niektóre z nich mają

charakter indywidualny, inne dotyczą szerszej grupy osób. Każdy człowiek

ma specyfi czny sposób radzenia sobie ze zmianami i trudnościami życia

codziennego. Niektórzy ludzie odbierają zmianę jako wielkie zagrożenie,

które powoduje w nich lęk i chęć ucieczki, dla innych zaś zmiana jest

pewnego rodzaju wyzwaniem, które dodaje energii. Wielu specjalistów

zastanawia się, jakie czynniki decydują o tym, że niektóre osoby znajdują

w sobie dość siły, aby pokonywać liczne przeszkody i czerpać z tego siły do

dalszego rozwoju, a inne nawet w obliczu niewielkich trudności wycofują

się i uciekają w różne zachowania antyzdrowotne, które z czasem mogą

prowadzić do uzależnień. Odpowiedzi na to pytanie dostarczają nam liczne

prace poświęcone badaniu czynników chroniących i zwiększających ryzyko

podejmowania zachowań problemowych przez młodzież. Obecnie wiado-

mo, że zachowanie jest interakcją wielu czynników psychospołecznych,

wśród których najczęściej wymienia się

1

:

• czynniki socjodemografi czne (np. wiek, płeć, status społeczno-

ekonomiczny, stan rodziny, możliwości realizacji celów zawodowo-

życiowych);

• czynniki środowiskowe (dostępność substancji psychoaktywnych,

bezrobocie, ubóstwo, wzorce zachowań społecznych, przestępczość

i poczucie bezpieczeństwa w środowisku lokalnym);

• czynniki rodzinne (np. podejmowanie zachowań problemowych

przez rodziców, rodzeństwo, brak sprzeciwu rodziców wobec pode-

jmowania przez dziecko zachowań problemowych, odrzucenie

dziecka, niedostateczna kontrola, konfl ikty w rodzinie);

• czynniki rówieśnicze (podejmowanie zachowań problemowych

przez rówieśników i/lub akceptowanie ich, zachowania sprzeczne

z prawem);

1

K. Ostaszewski, Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w zachowaniach ryzykownych

dzieci i młodzieży, w: Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem
zachowań ryzykownych, red. J. Mazur. i wsp., Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2008,
s. 19–44.

Właściwe
funkcjonowanie
rodziny, zwłaszcza
wyznaczanie granic
i norm, jest jednym
z zasadniiczych
czynników chroniących
dziecko przed
uzależnieniami.
Dziecko, które
najpierw poznaje
i rozumie obowiązki
a dopiero poźniej
prawa, lepiej
funkcjonuje społecznie.

12

Człowiek a uzależnienia

• czynniki szkolne (problemy związane z zachowaniem, absencja,

słabe osiągnięcia w szkole, brak wsparcia w nauce);

• cechy jednostki (niedostosowanie społeczne, problemy okre-

su dojrzewania, podatność na wpływy rówieśników, umiejętność

przeciwstawiania się presji i radzenia sobie w trudnych sytuacjach,

wiedza na temat następstw zachowań problemowych, subiektywne

postrzeganie skutków pozytywnych i negatywnych takich zachowań,

samoocena, postrzeganie własnej osoby, stan psychiczny).

Podkreślenia przy tym wymaga, że siła i skala oddziaływania tych

czynników może być mniejsza lub większa, niektóre z nich mają cechy

wzajemnego wzmacniania się, a inne funkcjonują w wyraźnym związku

przyczynowo-skutkowym.

Aktualnie znamy już wiele czynników, które zwiększają ryzyko przyj-

mowania substancji psychoaktywnych zarówno przez młodzież, jak

i dorosłych. Poznano również wiele czynników mających działanie

ochronne. W ostatnich latach powstało wiele teorii naukowych, które

pozwalają nam lepiej zrozumieć proces uzależnienia (o czym piszemy

dalej). Z jednej strony wyjaśniają one zależności pomiędzy różnymi

czynnikami. Z drugiej strony uświadamiają nam, że wiele czynników

pośredniczących w tym procesie zostaje nadal nie poznanych lub ich

rola nie jest do końca zrozumiała.

1.1. Konsekwencje wynikające z przyjmowania

substancji psychoaktywnych

Jedną z konsekwencji przyjmowania substancji psychoakty-

wnych przez człowieka jest rozwój zespołu uzależnienia. Należy
jednak pamiętać, że toksykomania (używanie substancji psycho-
aktywnych) prowadzi również do szeregu problemów zdrowotnych,
społecznych, moralnych i ekonomicznych. Obecnie np. picie alkoholu
czy palenie tytoniu jest obok wysokiego ciśnienia krwi uznawane za
główną przyczynę przedwczesnej śmierci ludzi w krajach wysoko
rozwiniętych i rozwijających się

2

. Spożywanie alkoholu jest również

głównym czynnikiem wykluczenia społecznego, istotną rolę odgry-
wa w tym uzależnienie od alkoholu. Na przykładzie alkoholu widać
wyraźnie, że przyjmowanie substancji psychoaktywnych powoduje
również ogromne straty ekonomiczne. Z powodu picia alkoholu i sz-
kód z tego wynikających państwa należące do Unii Europejskiej tracą
łącznie około 2–3% produktu krajowego brutto, co daje rocznie ok.
125 miliardów euro. Z kolei palenie tytoniu powoduje straty ekonom-
iczne (jako skutek kosztów leczenia i absencji w pracy) wyższe niż
zyski, jakie przynosi opodatkowanie papierosów. Osoby znajdujące
się pod wpływem substancji psychoaktywnych częściej są sprawcami
wypadków samochodowych, przestępstw, zachowań agresywnych.

2

J. Mikuła, Rozwiązywanie problemów alkoholowych w świetle dokumentów eu-

ropejskich, „Świat Problemów” 2006, styczeń, nr 1, s. 4–13.

W najnowszych

badaniach naukowych

dowiedziono, że na
rynek narkotykowy

wprowadzane są nowe

substancje odurzające.

Wiele z nich szybciej

i mocniej działa na

OUN, ale też szybciej

znikają ich objawy

zewnętrzne.

Pojawienie się

i nasilanie uzależnień

chemicznych

i niechemicznych

jest wynikiem

wielu czynników

socjodemografi cznych,

środowiskowych,

rodzinnych i cech

indywidualnych

człowieka.

Z najnowszych badań

wynika, że dominującą

rolę w sięganiu po

substancje chemiczne

uznaje się ich

dostępność oraz wzorce

społeczne (głównie osób

mających silny wpływ

na dzieci i młodzieź).

13

Człowiek a uzależnienia

Ponadto różnych konsekwencji zdrowotnych doświadczają dzieci
i rodziny osób uzależnionych lub nadużywających substancji psycho-
aktywnych. Z problemem uzależnienia ściśle powiązany jest zespół
współuzależnienia.

Wśród szkód zdrowotnych spowodowanych przyjmowaniem sub-

stancji psychoaktywnych można wyróżnić

3

:

• uzależnienia;
• zaburzenia psychiczne (nerwice, psychozy, stany depresyjne

i lękowe);

• pogorszenie stanu fi zycznego, uszkodzenia narządów wewnętrznych

(wątroby, nerek, układu krwiotwórczego i innych);

• śmiertelne przedawkowania i zatrucia;
• infekcje wirusowe i bakteryjne;
• obniżenie zdolności (a nawet niezdolność) ośrodkowego układu ner-

wowego (OUN) do oceny sytuacji zewnętrznej prowadzące do pow-
stawania zagrożeń zdrowia i życia.

Przyjrzyjmy się zatem bliżej tym zagrożeniom.

Uzależnienie

Uzależnienie jest jedną z konsekwencji zdrowotnych używania sub-

stancji psychoaktywnych. Jednak należy pamiętać, że człowiek może
uzależnić się nie tylko od środków psychoaktywnych, takich jak alkohol,
tytoń oraz narkotyki, lecz również od pewnych czynności i gratyfi kacji
(praca, przebywanie w sieci, hazard, kontakty z prostytutką, wizualizac-
ja). Mamy także do czynienia z różnymi poziomami uzależnienia oraz
zjawiskiem, które medycyna określa jako osobniczą reakcję człowieka
na określoną substancję psychoaktywną. Stan ten wyjaśnia m.in. dlac-
zego niektóre osoby uzależniają się szybciej i mają większe problemy
z wyjściem z uzależnienia. Zagadnienia dotyczące uzależnienia będą
omówione w dalszej części tej pracy.

Zaburzenia psychiczne

Przyjmowanie substancji psychoaktywnych może prowadzić nie

tylko do poważnych szkód somatycznych, lecz również psychicznych.
U osób, które przyjęły narkotyk nawet kilkakrotnie, oraz uzależnionych
od substancji psychoaktywnych może dojść do różnych zaburzeń psy-
chicznych i zaburzeń zachowania. Wśród zaburzeń psychicznych spo-
wodowanych przyjmowaniem substancji psychoaktywnych możemy
wyróżnić również te, które są następstwem aktualnie trwającej in-
toksykacji, oraz te, które są spowodowane uszkodzeniem pewnych
struktur mózgu w wyniku ich przyjmowania. Podkreślmy w tym miejscu
pojawienie się na rynku wielu nowych substancji psychoaktywnych,
w tym pochodzenia roślinnego, których wpływ na psychikę nie jest
w pełni zbadany, choć wiemy, że wywołują one bardzo niebezpieczne
reakcje

4

.

3

K. Ostaszewski, Skuteczność profi laktyki używania substancji psychoaktywnych,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003, s. 67–74.

4

Zob. K. Jędrzejko, Rośliny psychoaktywne – narkotyczne i halucynogenne, pr-

ezentacja multimedialna, Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice 2009.

W XXI wieku szybciej
rośnie uzależnienie od
narkotyków wśród osób
w wieku powyżej 25
lat.

Wyróżniamy trzy
rodzaje uzależnień:
- fi zyczne
- psychiczne
- społeczne.
Używaniu substancji
narkotycznych
towarzyszą zaburzenia:
- funkcji
poznawczych,
- osobowości,
- sfery emocjonalnej,
- funkcjonowania
organów
wewnętrznych.

14

Człowiek a uzależnienia

Międzynarodowa klasyfi

kacja chorób ICD-10

5

wyróżnia liczne

zaburzenia psychiczne oraz zachowania spowodowane przyjmowani-
em takich substancji, co prezentujemy na poniższym rysunku.

Rys. 1. Zaburzenia psychiczne oraz spowodowane przyjmowaniem substancji
wg ICD 10

Zaburzenia psychiczne będące skutkiem przyjmowania:

• alkoholu;

• opioidów;

• przetworów konopi indyjskich;

• leków i substancji o działaniu uspokajającym i nasennym;

• kokainy;

• innych niż kokaina substancji pobudzających;

• substancji halucynogennych;

• tytoniu;

• lotnych rozpuszczalników kilku różnych substancji psychoak-

tywnych lub substancji innych niż wyżej wymienione.

Według powyższej klasyfi kacji oraz klasyfi kacji DSM-IV

6

zaburzenia

spowodowane używaniem poszczególnych substancji psychoakty-
wnych można podzielić na trzy grupy:
• zaburzenia psychiczne wynikające z ostrej intoksykacji;
• zaburzenia psychiczne wynikające z przewlekłego używania sub-

stancji;

• uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

Z komunikatu przygotowanego przez Instytut Psychiatrii i Neurologii

w Warszawie na temat zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania
spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych innych niż
alkohol i tytoń wynika, że najczęściej przyczyną tych stanów w Polsce
(2003, 2007) było przyjmowanie opiatów (23%), amfetaminy (9%) i leków
uspakajających (10%)

7

. Jednak występowały one również po zażyciu in-

nych środków. Dosyć dużą grupę stanowili pacjenci, u których trudno
jest ustalić jedną przyczynę, ponieważ używali oni więcej niż jednej sub-
stancji. Z wyżej wspomnianego komunikatu wynika, że w ostatnich la-
tach wzrosła liczba osób, które zostały przyjęte do lecznictwa stacjonar-
nego z powodu różnych zaburzeń zdrowia psychicznego, szczególnie
dotyczyło to osób, które zgłaszały się tam po raz pierwszy. O ile w la-
tach 1994–1996 odsetek pacjentów pierwszorazowych utrzymywał się
na stałym poziomie 41–42%, to w 1998 roku wynosił on 51%, a w 2003
roku – już 57%. Przedstawione w komunikacie trendy używania poszc-
zególnych substancji psychoaktywnych wskazują, że wśród substancji

5

Światowa Organizacja Zdrowia, Klasyfi kacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń

zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnict-
wo Medyczne Vesalius, Kraków–Warszawa 2000.

6

American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental

Disordes (DSM-IV), wyd. 4, Washington 1994.

7

J. Sierosławski, Narkomania w Polsce w 2003 roku, w 2007 roku, Instytut Psychia-

trii i Neurologii w Warszawie,

http://www.narkomania.gov.pl/epidemiologia.htm

.

Na polskim rynku

pojawia się coraz

więcej nowych

substancji pochodzenia

naturalnego

i syntetycznych, które

wywołują uzależnienia

psychiczne i fi zyczne.

Część z tych substancji

może być niebezpieczna

dla życia człowieka.

Skład tych substancji

w wielu przypadkach

nie jest podawany

na opakowaniu, co

może prowadzić do

tragicznych skutków

w przypadku ich

uźycia (błędna

diagnoza medyczna,

nie rozpoznanie

wszystkich objawów,

trudność oceny skutków

długoterminowych).

Z badań wynika,

że ponad 50%

nastolatków stosuje

różne substancje

pobudzające, legalnie

dostępne na rynku.

15

Człowiek a uzależnienia

nielegalnych coraz większego znaczenia nabierają takie środki, jak am-
fetamina i przetwory konopi, a wśród legalnych – leki uspakajające i na-
senne. W 2007 roku do placówek opieki stacjonarnej zgłosiło się ponad
13 tys. osób, natomiast z powodu przedawkowania zmarło 241 osób

8

.

Tab. 1. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 2000–2006 z powodu
używania substancji psychoaktywnych (ICD X: F11-F16, F18, F19) z podziałem
na płeć

Rok

Liczba

osób

Wskaźnik

na

100 tys.
mieszk.

Mężczyźni

Kobiety

N

%

N

%

2000

8590

22,2

6702

78

1888

22

2001

9096

23,5

7006

77

2090

23

2002

11915

31,2

8633

76,8

2608

23,2

2003

11778

30,8

8952

76

2826

24

2004

12836

33,6

9808

76,4

3028

23,6

2005

13320

34,9

10181

76,4

3139

23,6

2006

13450

35,1

bd

bd

bd

bd

Źródło: Główny Urząd Statystyczny.

Problemy ze zdrowiem psychicznym u osób uzależnionych mogą

przejawiać się w upośledzeniu funkcji poznawczych, takich jak
zapamiętywanie nowych informacji, osłabienie zdolności koncentracji
oraz wykonywania zadań wymagających koordynacji wzrokowo-ru-
chowej

9

. Po środkach stymulujących, takich jak amfetamina, pojawić się

może nadwrażliwość na bodźce odbierane ze środowiska, wzmożona
aktywność, która ma nieprzemyślany i niecelowy charakter. Zaburze-
nia dotyczą również sfery emocjonalnej. U osób przyjmujących sub-
stancje psychoaktywne mogą pojawić się gwałtowne zmiany nastrojów,
stany lękowe, depresyjne, czasem nawet z tendencjami samobójc-
zymi, stany maniakalne. Przyjmowanie substancji psychoaktywnych
łączy się często z zaburzeniami osobowości. Jednak na dzień dz-
isiejszy wyniki badań naukowych wskazują, że zaburzenia osobowości
mogą być zarówno przyczyną, jak i skutkiem przyjmowania przez
ludzi substancji psychoaktywnych. Obecnie wiemy, że nie istnieje
osobowość, którą można by nazwać „przednałogową”, jednak pewne
czynniki osobowościowe, takie jak neurotyczność, impulsywność, ek-
strawersja przy niewydolnym wychowawczo środowisku rodzinnym,
mogą zwiększać ryzyko przyjmowania substancji psychoaktywnych

10

.

Z drugiej strony przyjmowanie substancji psychoaktywnych może
nasilać występowanie tych czynników.

Przyjmowanie środków psychoaktywnych może wywoływać

zaburzenia w funkcjonowaniu komórek nerwowych lub powodować

8

Źródło: Komenda Główna Policji.

9

I. Niewiadomska, P. Stanisławczyk, Narkotyki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004,

s. 132–139.

10

L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, w: Psychologia kliniczna, red. H.

Sęk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 173.

Systematycznie rośnie
iczba pacjentów
pierwszorazowych,
wymagających leczenia
na sutek nadużywania
narkotyków.
Dominującą grupę
stanowią osoby między
16 a 24 rokiem życia.

Niewydolność
wychowania
środowiska rodzinnego
zwiększa ryzyko
uzależnienia od
substancji chemicznych.

16

Człowiek a uzależnienia

uszkodzenia w strukturze mózgu. Tak w zagranicznej, jak i polskiej lit-
eraturze dosyć szczegółowo zostały opisane psychiczne następstwa
nadużywania alkoholu

11

. U osób uzależnionych od alkoholu może dojść

do przewlekłych halucynoz alkoholowych, w których dominują omamy
słuchowe. Do cech uzależnienia alkoholowego zalicza się także: para-
noje alkoholowe, w których występują urojenia zdrady małżeńskiej;
zespół Wernickiego-Korsakowa, przebiegający z uszkodzeniem układu
limbicznego, konsekwencją czego jest utrata zdolności zapamiętywania;
u niektórych osób może dojść do powikłań w trakcie przebiegu zespołu
abstynencyjnego przebiegającego pod postacią majaczenia alkohol-
owego (delirium tremens); w trakcie majaczenia dochodzi do silnie
wyrażonych objawów wegetatywnych, którym towarzyszą objawy
zaburzanej orientacji w czasie i przestrzeni, omamy, iluzje wzrokowe,
słuchowe i czucia cielesnego (stan ten ze względu na dość wysoką
śmiertelność wymaga hospitalizacji).

Śmiertelne przedawkowanie

Do konsekwencji używania narkotyków zalicza się śmiertelne prze-

dawkowania. Związane są one głównie z użyciem opiatów, barbituranów,
a także niektórych narkotyków syntetycznych. W 2002 roku w Polsce
wskaźnik zgonów z powodu przedawkowania narkotyków w przelicze-
niu na 100 tys. mieszkańców w wieku 15–64 lat wynosił 1,2

12

, jeszcze

wyższy był ten wskaźnik, jeśli odniesie się go do oszacowanej liczby
osób używających narkotyki w sposób problemowy. Wskaźnik zgonów
na 1000 problemowych użytkowników narkotyków wynosi w Polsce
6,2 (dla porównania wskaźnik zgonów w Polsce w 2004 roku wynosił
10,2). Śledzenie dynamiki liczby zgonów z powodu przedawkowania
narkotyków jest jednym z wskaźników epidemiologicznych śledzenia
trendów rozwoju tego zjawiska. W ostatnich piętnastu latach nastąpił
prawie dwukrotny wzrost liczby osób, które zmarły po zażyciu środka
psychoaktywnego.

Tab. 2. Zgony z powodu przedawkowania narkotyków

Rok

Liczba osób

Wskaźnik na 100 tys.

mieszkańców

2000

310

0,81

2001

294

0,77

2002

324

1,20

2003

277

0,73

2004

231

0,61

2005

290

0,76

2006

241

0,65

2007

290

0,75

Źródło: Główny Urząd Statystyczny.

11

B. Habrat, Organizm w niebezpieczeństwie, PARPA, Warszawa 1995, s. 13–14.

12

J. Sierosławski, Problem narkotyków i narkomanii w Polsce i w Niemczech, „Re-

medium” 2005, listopad, numer specjalny, s. 4–8.

Przewlekłe

przyjmowanie

substancji

psychoaktywnych

powoduje wzmożoną

agresywność,

drażliwość, kłopoty w

kontrolowaniu

własnych stanów

emocjonalnych.

17

Człowiek a uzależnienia

Pogorszenie stanu fi zycznego,

uszkodzenia narządów i układów

W medycznej klasyfi kacji wprowadzono termin używanie szkodli-

we, które jest związane z powstawaniem szkód zdrowotnych, somaty-
cznych i/lub psychicznych, u osób przyjmujących substancje psycho-
aktywne

13

. Terminem tym posługujemy się, kiedy osoba przyjmująca

środek nie jest uzależniona od substancji psychoaktywnej. Działanie
takiej substancji może być szkodliwe albo niepożądane dla zdrowia

14

.

Efekt takiego działania może być odwracalny lub nieodwracalny. Jeśli
efekt działania danej substancji psychoaktywnej pozostaje lub nawet
nasila się po zakończeniu jej przyjmowania, mówimy wtedy o działaniu
nieodwracalnym. Taki charakter mają m.in. uszkodzenia płodu, mu-
tacje, nowotwory, marskość wątroby.

Substancje wprowadzone do organizmu wykazują działanie miejs-

cowe, np. kokaina podawana w postaci inhalacji donosowych powoduje
atrofi ę i zmiany nekrotyczne błony śluzowej, a nawet przegrody nosa

15

.

Alkohol powoduje stany zapalne i uszkodzenia śluzówki żołądka.
Narządami szczególnie narażonymi na działanie toksyczne substancji
psychoaktywnych są wątroba, nerki i komórki układu nerwowego.
W wątrobie dochodzi do detoksykacji substancji psychoaktywnych.
Jednak duże ilości przeciążają ten organ, co prowadzi do uszkodzeń.
Wśród osób nadmiernie pijących alkohol od 15% do 30% zapada na
marskość wątroby. Z kolei sięganie po rośliny psychoaktywne prowadzi
do zaburzeń stanów świadomości, zatruć, a także – w przypadku prze-
dawkowania – śmierci

16

.

Ponadto każda substancja wywołuje w organizmie często trudne do

przewidzenia działania ogólnoustrojowe.

Infekcje wirusowe i bakteryjne

Przyjmowanie substancji psychoaktywnych łączy się z występowaniem

częstszych infekcji. Z jednej strony jest to związane z tym, że niektóre
substancje wywierają działanie immunosupresyjne, np. opioidy

17

,

z drugiej strony niewłaściwe odżywianie i brak higieny pogarszają funkc-
jonowanie już osłabionego układu odpornościowego i zwiększają ryzyko
infekcji. Często do podawania substancji psychoaktywnych drogą
dożylną używa się niesterylnych igieł i strzykawek, tak więc drobnous-
troje dostają się bezpośrednio do krwi z pominięciem różnych anatomic-
znych i komórkowych mechanizmów obronnych. Następnie, rozprowad-
zane po organizmie, są przyczyną stanów zapalnych różnych narządów.
Ponadto osoby pod wpływem substancji psychoaktywnych częściej
podejmują ryzykowne zachowania seksualne, przez co zwiększa się
u nich ryzyko zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową.

13

Zob. M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii, Wydawnictwo WSH,

Pułtusk 2004.

14

W. Semczuk, Czynniki wpływające na toksyczność ksenobiotyków, w: Toksykolo-

gia współczesna, red. W. Semczuk, PZWL, Warszawa 2004, s. 38–52.

15

H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei (red. wyd. polskiego: M. Wielosz), Farmakolo-

gia kliniczna, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2001, s. 604.

16

Por. K. Jędrzejko, Rośliny psychoaktywne – halucynogenne i narkotyczne, w:

„Farmacja regionu Północno-Wschodniego” 2008, t. 17, nr 1 (57), s. 43 i dalsze.

17

H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 590.

Ponarkotykowe
uszkodzenia płodu
mają charakter
nieodwracalny.
Używania narkotyków
w okresie ciąży
może prowadzić do
genetycznej deformacji
płodu.

Większość infekcji jest
skutkiem wyczerpania
organizmu lub/i
używania niesterylnych
igieł i strzykawek
przez narkomanów
„dożylnych”.

18

Rys. 2. Konsekwencje rozwoju uzależnień od substancji psychoaktywnych

UWAGA PEDAGOGICZNA 1

W wielu szkołach panuje przekonanie, że jeśli nie będziemy mówić
o narkotykach i narkomanii, to problem „sam się rozejdzie”. Nic
błędniejszego! Zjawisko eksperymentowania z narkotykami ma swoją
„logikę” – obecnie będzie rosło w mniejszych miejscowościach (większa
podaż narkotyków, większe możliwości nabycia) oraz wśród osób
w średnim wieku, zwłaszcza funkcjonujących zawodowo i społecznie

w warunkach silnego obciążenia stresem. Zasadnym wydaje się podej-
mowanie problemów kształtowania asertywnych postaw wobec wszelkich
używek chemicznych, już na poziomie 4–5 klasy szkoły podstawowej.
Takie zajęcia powinni prowadzić profesjonaliści. Możemy spodziewać
się zwiększenia liczby eksperymentów z marihuaną na skutek widocznej
medialnej kampanii destygmatyzującej ten narkotyk.

INDYWIDUALNE

Rozwój chorób somatycznych i psychicznych, prowadzący do chorób

przewlekłych i śmierci; Zaburzony rozwój somatyczny

i psychospołeczny

SPOŁECZNE

Wysokie wskaźniki:

zachorowalności na

choroby, które mają

bezpośredni lub

pośredni związek z

przyjmowaniem substancji

psychoaktywnych;

umieralności (zatrucia,

wypadki); absencji w szkole

i pracy; przestępczości

INTERPERSONALNE

zachowania ryzykowne,

np. zakażenie chorobami;

zagrożenie fi zyczne

(poprzez niekontrolowane

zachowania) oraz

psychiczne (przemoc

psychiczna); zaburzone

relacje interpersonalne;

rozwój u osób bliskich

zespołu współuzależnienia

Osoby znajdujące

się pod wpływem

narkotyków częściej

podejmują ryzykowne

zachowania seksualne.

19

Rozdział II

Zasięg i znaczenie zjawiska
używania, nadużywania
i uzależnienia od substancji
psychoaktywnych

K

RZYSZTOF

A. W

OJCIESZEK

,

MARIUSZ

JĘDRZEJKO

2.1. Podstawy epidemiologii używania substancji

psychoaktywnych

Uzależnienie od substancji psychoaktywnej jest jednym z dramatyc-

znych skutków jej używania. Jednak jeszcze nikt nigdy nie uzależnił się

od czegokolwiek, jeśli nie poprzedził tego stanu zwykłym używaniem

danej substancji. Nikt nie został alkoholikiem, nie pijąc alkoholu, nikt

nie został nałogowym palaczem, nie paląc papierosów, fajki lub nie

używając tabaki. Wreszcie nikt nie został narkomanem, nie używając

narkotyków. Możemy zatem mówić o drodze do uzależnienia,

traktując samo używanie substancji jako nadużywanie lub zachowanie

ryzykowne, gdyż w pewnych określonych warunkach prowadzi ono do

uzależnienia. Na warunki te składają się takie elementy, jak: częstotliwość

używania, ilość wprowadzanej do organizmu substancji, drobne różnice

w stylu używania, a także indywidualne cechy używającego oraz kontekst

społeczny tego używania. Różnice w zakresie tych warunków powodują,

że jedni znacznie szybciej docierają do stacji „uzależnienie”, a innym za-

biera to czasami dużo więcej czasu

1

. Bywa też, że proces ten jest pozyty-

wnie zakłócony, np. udaną interwencją profi laktyczną czy terapeutyczną,

i użytkownik wcale nie dociera do uzależnienia, pozostając na poprzed-

nich etapach lub decydując się na całkowitą rezygnację z danego środka.

Ta wstępna uwaga jest konieczna, gdy mówimy o zasięgu i znacze-

niu społecznym używania substancji psychoaktywnych i uzależnienia,

gdyż bez odróżniania używania, nadużywania i uzależnienia nie

możemy prawidłowo ująć zagadnienia, uzyskując mylące wyniki

2

.

1

IX Raport Specjalny dla Kongresu USA, Warszawa 2002, s. 19–78.

2

Na temat sposobów badania i obliczania zasięgu zjawiska narkomanii patrz: Es-

Czynnikami
determinującymi
uzależnienie są:
częstotliwość
używania, ilość
wprowadzanej do
organizmu substancji,
drobne różnice w stylu
używania, a także
indywidualne cechy
używającego oraz
kontekst
społeczny tego
używania.

Substancjami
o największym
potencjale
uzależniającym
są opiaty oraz
leki uspokajające
i przeciwbólowe.

20

Zasięg i znaczenie zjawiska używania, nadużywania i uzależnienia od substancji psychoaktywnych

Od wielu dekad w nauce trwa spór o to, czy uzależnienie jest

stanem ostro odgraniczonym od samego używania substancji,

czy też mamy do czynienia z rodzajem ciągłości, continuum,

w którym stopniowo dochodzi się do coraz bardziej destrukcyjnych

wzorców używania. Autorom tego opracowania bliższy jest pogląd

o nieciągłości, co oznacza wystąpienie pewnego momentu, w którym

dana osoba nieodwracalnie przekracza „rubikon uzależnienia”,

w związku z czym uruchamiają się dramatyczne procesy destrukcji.

Do tego momentu użytkownik może jeszcze samodzielnie zawrócić

z drogi, bowiem nie nastąpiła jeszcze utrata kontroli, którą obra-

zowo można przedstawić jako poślizg. Nadmieńmy w tym miejs-

cu, że poszczególne substancje różnią się znacznie potencjałem

uzależniającym, a poszczególne osoby różnią się indywidualną

podatnością na uzależnienie. W przypadku substancji mających znac-

zny „potencjał uzależniający” okres wstępnego użytkowania może

być bardzo krótki, a potem następuje już stan uzależnienia. W przy-

padku innych substancji okres używania przed uzależnieniem może

być długi

3

. Usiłuje się w związku z tym posegregować substancje

pod względem różnicy w potencjale uzależnienia. Różnice mogą

być znaczne, np. niektóre narkotyki mogą nas uzależnić w wyniku

kilku tygodni używania, a inne substancje wymagają miesięcy i lat

używania, zanim nastąpi uzależnienie. Dobrze to ilustruje porów-

nanie między alkoholem etylowym a nikotyną. W przypadku alko-

holu uzależnienie dotyka (zależnie od klasyfi kacji tego stanu) tylko

od 3 do kilkunastu procent użytkowników, a w przypadku nikotyny

aż 50% palaczy jest uzależnionych od nikotyny. Dlatego koncen-

trowanie się na samym uzależnieniu jest często bardzo mylące.

Gdy podsumujemy szkody powodowane przez alkohol u ludzi nie

uzależnionych, ale używających go, to okaże się, że suma tych sz-

kód znacznie przeważa nad szkodami doznawanymi lub powodow-

anymi przez uzależnionych

4

. Po prostu nadużywających jest znac-

znie więcej (np. kilkanaście procent pijących), niż uzależnionych

(np. 3% w przypadku populacji Polski).

Oczywiście już samo używanie powoduje bardzo poważne skutki

negatywne w życiu używających. Wielu może np. utracić zdrowie,

timating the Prevalence of Problem Drug Use in Europe, EMCDDA Scientifi c Mono-
graph Series, No. 1, EMCDDA, Luxembourg 1997 (materiały z seminarium Addiction
Prevalence Estimation: Methods and Research Strategies, Strasburg, 10–14 VI 1996).
Praca ta wszechstronnie omawia sposoby oceny populacyjnej występowania zjawiska
narkomanii.

3

Zróżnicowanie potencjału uzależnienia poszczególnych substancji, w: S. Maisto,

M. Galizio, G. Connors, Uzależnienia, zażywanie i nadużywanie, Wydawnictwo KARAN,
Warszawa 2000, s. 1–23 i 91–117.

4

Tzw. problem „aggregate consumption”. Polityka wobec alkoholu i dobro pub-

liczne, Warszawa 1995, s. 93. Obecnie wiadomo, że chociaż osoby pijące dużo mają
wiele problemów związanych z alkoholem, to ich udział w całkowitej liczbie takich prob-
lemów w dowolnym kraju jest mały. Większość problemów związanych z alkoholem do-
tyczy osób pijących mało lub umiarkowanie. Zob. Strategie rozwiązywania problemów
alkoholowych, red. naukowa G. Świątkiewicz, Warszawa 1993, s. 48.

21

Zasięg i znaczenie zjawiska używania, nadużywania i uzależnienia od substancji psychoaktywnych

a nawet życie na samym początku drogi używania (zakażenie wirusem

HIV, wypadek drogowy czy utonięcie). Nie dojdzie wtedy do rozwo-

ju uzależnienia, a szkoda już jest nieodwracalna. Te rozróżnienia są

niezbędne, zanim dojdziemy do prób oceny rozpowszechnienia dane-

go zjawiska na świecie i w Polsce.

A zatem dokonajmy podsumowania omówionych powyżej prob-

lemów. Mamy do czynienia z następującym schematem kontaktu

człowieka z substancjami:
q nieużywanie (abstynencja, brak inicjacji);
q inicjacja (pierwsze używanie);
q eksperymentowanie;
q okazjonalne używanie;
q regularne używanie;
q częste i masywne używanie;
q uzależnienie (z różnym stopniem używania, czasami paradoksal-

nie mniejszym, niż w poprzednim etapie, ale zawsze związanym ze

zmianą tolerancji i utratą kontroli).

UWAGA PEDAGOGICZNA 2

Kluczowym elementem zapobiegania uzależnienia dziecka od narko-

tyków jest ukształtowanie w nim postawy asertywnej – zdolności do

powiedzenia NIE propozycji zażycia narkotyku, nawet jeśli będzie to

miało miejsce w sytuacji, gdy rodzice o tym się nie dowiedzą. Pier-

wszy eksperyment narkotykowy jest „przepustką” dla kolejnych prób.

Zapobieganie eksperymentowaniu „blokuje” drogę do kolejnych etapów

kontaktu z narkotykami. Wiodącą rolę w kształtowaniu postawy aserty-

wnej odgrywają rodzice (opiekunowie) i nauczyciele (pedagogowie).

I o ile samo używanie lub nadużywanie są we współczesnych

społeczeństwach stosunkowo częste, to uzależnienie w sensie ścisłym

jest stosunkowo rzadkie. I mimo to pozostaje poważnym problemem.

Nie chodzi tu o jego pomniejszanie, lecz wyłącznie o ścisłość w ujęciach.

Słowo „rzadkie” trzeba tu rozumieć jako „relatywnie rzadkie” czy „rzad-

kie w stosunku do stereotypów i oczekiwań”, bo chodzi przecież o mil-

iony ludzi uzależnionych (mówimy dzisiaj, że uzależnienie od narko-

tyków na świecie dosięgło 90–120 mln ludzi)

5

.

Doskonale to widać na przykładzie substancji o nieco mniejszym

„potencjale uzależniania”

6

. W przypadku alkoholu etylowego

5

Tak daleka rozbieżność wynika z braku dostatecznie obiektywnych danych.

6

Na przykład przetwory konopi (lub inne substancje zawarte w „skręcie”) wywołują

uszkodzenia w materiale genetycznym konsumenta, zanim zdoła się on od nich
uzależnić. Nawet gdyby uniknął uzależnienia, to już wpłynął negatywnie na zdrowie
własnego potomstwa. Wpływają też na sam przebieg rozwoju płodu. Zob. np.: G. Na-
has, C. Latour, Cannabis: Physiopathology, Epidemiology, Detection…, CRC Press,
Paris 1993, s. 187.

22

Zasięg i znaczenie zjawiska używania, nadużywania i uzależnienia od substancji psychoaktywnych

użytkowników jest bardzo wielu, w społeczeństwie polskim ok.

92% dorosłej populacji. Liczbę uzależnionych w sensie klinicznym

(spełniających kryteria DSM) szacuje się na ok. 3%. Pozostałe

kilkanaście procent pije ryzykownie lub szkodliwie, nie będąc w sen-

sie klinicznym uzależnionymi. Co ciekawe, osoby stanowiące tylko

6% populacji wypijają ok. 53% całego alkoholu! W tej liczbie dominują

nie alkoholicy, gdyż zwykle wejście w uzależnienie charakteryzuje

się poprzedzającym je intensywnym piciem. Z kolei w naszym kraju

ok. 30% dorosłych deklaruje, że uprawia jedną z gier hazardowych,

natomiast osób uzależnionych jest najprawdopodobniej mnij niż 0,1%

grających. Jeszcze trudniej jest ocenić zjawisko uzależnienia do In-

ternetu lub innych multimediów.

Sytuację oceny uzależnienia od substancji chemicznych komplikuje

ponadto fakt, że ludzie używają substancji w sposób różny w różnym

wieku. Uważa się, że najwięcej substancji chemicznych spożywają

młodzi dorośli, począwszy od wieku adolescencji

7

. Po przekroczeniu

progu 25. roku życia większość konsumentów stabilizuje swoje za-

chowania na niższym poziomie używania substancji. Oczywiście nie

wszyscy.

Czy da się w tak skomplikowanym obrazie wprowadzić pewien ład?

Owszem, można nawet mówić o pewnych „prawach społecznych”

w dziedzinie używania substancji psychoaktywnych. Oto one:

•

Im groźniejsza substancja (bardziej destrukcyjna, silniej

uzależniająca), tym rzadsze jej używanie i mniejszy odsetek popu-

lacji popada w uzależnienie od niej;

• Suma szkód jest większa w przypadku substancji „mniej groźnych”,

gdyż używa ich więcej osób (np. suma szkód alkoholowych w USA

jest większa niż szkód powodowanych przez narkotyki). W grę

wchodzą zwłaszcza szkody „przed uzależnieniem”;

• Indywidualne straty pojawiają się szybciej i są poważniejsze w wymi-

arze indywidualnym w przypadku substancji o większym potencjale

uzależnienia (populacyjnie rzadziej używanych!);

• Częściej i więcej substancji psychoaktywnych używają dorastający

i młodzi dorośli, niż ludzie starsi;

• W przypadku bardzo podatnej populacji nawet większość osób może

być uzależniona w wyniku używania substancji psychoaktywnych

(ludy pierwotne, Indianie – w pewnych szczepach nawet do 95%

uzależnionych dorosłych mężczyzn!). Może dochodzić do koncen-

tracji uzależnienia w pewnych grupach. Podatność na uzależnienie

jest w dużym stopniu dziedziczna (czynniki biologiczne, psycholog-

iczne, społeczne);

• Zwykle więcej używają osoby ze skrajnych grup społeczno-

ekonomicznych – np. bardzo biedni i bardzo bogaci;

7

Picie alkoholu w różnych okresach życia, tłum. A. Bidziński, Warszawa 2000,

s. 162, szczególnie fragment: L. Chassin, C. de Lucia, Picie w okresie dojrzewania,
s. 84–101.

Największe szkody

zdrowotne (suma
szkód) przynoszą

substancje

uznawane za „mniej

szkodliwe”, te które

są rozpowszechnione.

Dowiedziono, że po

narkotyki częściej

sięgają dzieci

z doświadczeniem

tytoniowym

i akoholowym.

23

Zasięg i znaczenie zjawiska używania, nadużywania i uzależnienia od substancji psychoaktywnych

• W czasach nowożytnych nastąpił gwałtowny wzrost używania,

nadużywania i uzależnienia, zwłaszcza w krajach wyżej rozwi-

niętych ekonomicznie. Wzrost ten dalej postępuje, napędzany po-

lityką zwiększania podaży substancji, w ramach mechanizmów

rynkowych;

• Używanie substancji „łagodniejszych” zwiększa prawdopodobieństwo

sięgania po „poważniejsze” (tzw. ścieżka uzależnień), według toru:

alkohol – papierosy – marihuana – amfetamina – inne narkotyki;

• Wśród substancji są i takie (np. opiaty), od których uzależniamy się

bardzo szybko, a wyjście z uzależnienia jest w obecnych warunk-

ach mało prawdopodobne (bardzo trudne, praktycznie niemożliwe).

Prawie połowa uzależnionych od silnie uzależniających substancji

nie dożywa 30. roku życia! W dalszym ciągu udaje się przyjść

z pomocą terapeutyczną tylko niewielkiej części uzależnionych (na-

jlepsze terapie mają skuteczność rzędu 35–40% tych, co szukają

pomocy, a szuka zdecydowana mniejszość uzależnionych), skutec-

zne terapie są długie i kosztowne, bo oparte na systematycznym

oddziaływaniu zespołu terapeutów przez dłuższy czas.

• Zjawiska te są dynamiczne – mogą zmieniać się z każdym pokole-

niem, nawet co kilka lat!

W przypadku Polski dane wskazują na następujący rozkład „prob-

lemu uzależnień”, w sensie ścisłym tego terminu. Najwięcej jest

uzależnionych od tytoniu (alkaloid nikotyna) – ok. 5–6 mln osób.

Uzależnienie to najłatwiej jest wykryć samodzielnie: jeśli jedną z pier-

wszych czynności dnia jest poszukiwanie papierosa, to osoba taka

z dużym prawdopodobieństwem jest uzależniona od nikotyny. Od alko-

holu jest uzależnionych od ok. 800 tys. do 1,2 mln osób (można przyjąć

wielkość miliona uzależnionych). Od narkotyków poszczególnych

rodzajów jest uzależnionych od kilku do kilkudziesięciu tysięcy osób,

w każdym razie mniej niż 120 tysięcy łącznie. Najczęściej używane

są przetwory konopi indyjskich (marihuana), a następnie amfetamina,

gdyż Polska jest źródłem tej ostatniej w skali światowej.

Co do samego zaś używania, to proporcje są następujące: ok. 92%

populacji dorosłych używa alkoholu, około 40% pali, kilka procent

miało kontakt z narkotykami innymi niż konopie indyjskie (maks. do 6%

dorosłej populacji), a ok. 25% – jeśli liczyć pojedyncze doświadczenia

z marihuaną. Wiekowo dominują osoby w przedziale 16–26 lat. Sy-

tuacja w Polsce bardzo przypomina sytuację na świecie, jeśli chodzi

o rozkład używania substancji, chociaż we wszystkich kategoriach nie

jesteśmy liderami, lecz sytuujemy się wśród średniaków (np. spożycie

alkoholu to ok. 9,2 litra na głowę, gdy średnia w UE wynosi 12 litrów

– jednak w Polsce rośnie w ostatnich latach w tempie ponad 15% roc-

znie). Również pod względem brania narkotyków bardzo wiele krajów

nas wyprzedza i to znacznie

8

. Jednak wraz z całą grupą krajów wysoko

8

Na temat skali używania narkotyków w Europie patrz coroczny raport ECMDDA:

Sprawozdanie roczne. Stan problemu narkotykowego w Europie 2008, Luxembourg

Zjawisko
eksperymentowania
z narkotykami
rozwija się najczęściej
w obszarach
wykluczenia
społecznego oraz
w sferach spełnienia
materialnego.

W zależności od
stopnia rozwoju
ekonomiczno-
-społecznego
następujące czynniki
ryzyka są główną
przyczyną chorób
i zgonów:
w krajach
rozwijających się
o wysokiej umieralności
są to niedożywienie
i ryzykowny seks
(HIV);
w krajach
rozwijających się
o niskiej umieralności
jest to alkohol,
nadciśnienie (często
pochodzenia
alkoholowego)
i palenie tytoniu; zaś
w krajach rozwiniętych
– palenie tytoniu i tuż
za nim alkohol.

24

Zasięg i znaczenie zjawiska używania, nadużywania i uzależnienia od substancji psychoaktywnych

i średnio rozwiniętych znacznie wyprzedzamy pod tym względem kraje

rozwijające się, które używają znacznie mniej, choć w ostatnich latach

bardzo szybko nadrabiają te zaległości, stając się powoli zasadniczym

rynkiem substancji.

Tab. 3. Narkotyki w Europie w 2008 roku – przykładowe rozpowszechnienie

– zażycie w ciągu ostatniego miesiąca przez osoby w wieku 15–64 lata – pro-

cent całej populacji

Konopie

indyjskie

Kokaina

Ecstasy

Amfetaminy

Opiaty

5%

0,6%

0,3%

0,35%

0,6%

2.2. Znaczenie społeczne zjawiska używania

substancji psychoaktywnych

Jeżeli zrezygnujemy z wąskiego opisu ograniczonego tylko do zjawis-

ka uzależnienia, a oprzemy się na szerokim ujęciu i zapytamy, jakie jest

współczesne znaczenie używania, nadużywania i uzależnienia razem

wziętych?, to odkryjemy, że zjawisko to stało się współcześnie jednym

z najważniejszych zagrożeń zdrowia publicznego. W zależności od

stopnia rozwoju ekonomiczno-społecznego następujące czynniki ryzy-

ka są główną przyczyną chorób i zgonów: w krajach rozwijających się

o wysokiej umieralności są to niedożywienie i ryzykowne zachowania

seksualne (HIV), w krajach rozwijających się o niskiej umieralności jest

to alkohol, nadciśnienie (często pochodzenia alkoholowego) i palenie

tytoniu, zaś w krajach rozwiniętych – palenie tytoniu i tuż za nim al-

kohol. Gdy zestawi się wszystkie czynniki globalnie, to alkohol i tytoń

zajmują niemal równo 3. i 4. miejsce jako czynniki odbierające zd-

rowie i życie

9

. Narkotyki pojawiają się na tej liście jedynie w krajach

najwyżej rozwiniętych, na 9. miejscu wśród 10 głównych czynników.

Jak widać, używanie substancji jest problemem społeczeństw stosunk-

owo bogatych, w tym znaczeniu, że nie borykających się z podsta-

wowymi problemami przeżycia (głód, choroby zakaźne). Można nawet

powiedzieć, że jest to swoista cena, jaką płacą bogate społeczeństwa

za swoje bogactwo. W szczególności widać to w postaci stopniowego

narastania problemu. W społeczeństwach europejskich podstawową

używką był alkohol etylowy, którego znaczenie zwiększyło się w erze

2008, Urząd Ofi cjalnych Publikacji Europejskich (krótkie zestawienie danych na s. 13),
a także strona

www.emcdda.europa.eu

. Dane także na stronie Krajowego Biura ds.

Przeciwdziałania Narkomanii. W kwestii używania substancji przez młodzież dane
w systematycznych badaniach ESPAD i w tzw. badaniach mokotowskich Pracowni
PROM IPiN w Warszawie.

9

WHO, Raport o stanie zdrowia na świecie 2002. Analiza zagrożeń, promocja zd-

rowia, Warszawa 2003, s. 79–83 i 91–108.

25

Zasięg i znaczenie zjawiska używania, nadużywania i uzależnienia od substancji psychoaktywnych

nowożytnej, wraz z opanowaniem techniki destylacji (napoje wysoko-

procentowe stały się szerzej dostępne od XV wieku). Następnie w Eu-

ropie rozpowszechniło się palenie tytoniu (akcja marketingowa barona

Nicotin, XVIII wiek). W końcu w wieku XIX i zwłaszcza XX narastały

problemy narkotykowe, przy czym wszystkie poprzednio opanowane

sposoby zmiany nastroju poprzez picie i palenie ugruntowywały swoją

mocną pozycję. Znamiennym jest także to, że największe uprawy

narkotyków znajdują się w krajach biednych ekonomicznie, o silnych

dysproporcjach społecznych, niższym statusie kobiety oraz słabo

rozwiniętej edukacji powszechnej i opiece zdrowotnej. W większości

są to także kraje, gdzie silnie zaznacza się brak demokratycznych

wzorców życia społeczno-politycznego.

Ponieważ, obok wielu innych konsekwencji, uzależnienie powoduje

zaburzenia więzi rodzinnych, przestępstwa (jest czynnikiem krymino-

gennym i wiktymogennym), straty materialne z powodu absencji i ni-

skiej wydajności, można uznać używanie substancji psychoaktywnych

za jeden z najpoważniejszych problemów społecznych w skali świata.

Dlaczego w takim razie ich używamy? Jest więcej powodów, niż sądzimy,

ale najpoważniejszym jest czynnik ekonomiczny z jednej strony,

a zapotrzebowanie psychiczne potencjalnych konsumentów z drugiej

strony. Substancje zaspokajają specyfi czne potrzeby psychospołeczne

konsumentów, związane z poszukiwaniem przyjemności i prymity-

wnym sposobem radzenia sobie z napięciami psychicznymi. Wz-

rost ich używania, zarówno legalnych, jak i nielegalnych, obejmujący

nowe kraje i grupy społeczne wskazuje na marną kondycję kultury

współczesnej, współczesnego człowieka, który zwraca się raczej ku

rzeczom i płynącej z nich przyjemności, niż ku ludziom.

UWAGA PEDAGOGICZNA 3

Najskuteczniejszym sposobem ograniczenia rozwoju narkomanii

jest skuteczne przeciwdziałanie podaży narkotyków na rynku.

W świadomości społecznej konieczne jest budowanie przekonania, iż

walka z podażą nie jest tylko funkcją organów państwa. Ujawnianie

sprawców podaży (dealerów) i produkcji narkotyków jest w najlepszym

interesie społecznym, błędnym jest bowiem przekonanie, że mafi a

narkotykowa to potężne, niemożliwe do pokonania środowisko.

Równie ważnym jest postawa przeciwdziałająca destygmatyzacji tzw.

miękkich narkotyków, zwłaszcza marihuany.

Problem narkomanii
dotyczy przede
wszystkim krajów
bogatych oraz szybko
rozwijających się.
Narasta także
szybko w tych
społeczeństwach, gdzie
silnie ujawniają się
dysproporcje społeczno-
ekonomiczne np.
w postaci faveli.

Podaż narkotyków
odgrywa rolę
czynnika
stymulującego rozwój
narkomanii.

27

Rozdział III

Dostępność jako podstawowy
powód używania substancji
psychoaktywnych

K

RZYSZTOF

A. W

OJCIESZEK

Jak wynika z analiz międzynarodowych organizacji zapobiegania

i zwalczania narkomanii, narkotyki naturalne uprawiane są na skalę

masową w co najmniej 21 krajach na świecie, a syntetyczne – w ponad

30 krajach. Równocześnie w ponad 120 państwach wprowadzono

narodowe programy zapobiegania tej patologii, w tym programy lecze-

nia osób uzależnionych. W zależności od skali problemu, podejścia do

przeciwdziałania narkomanii wiele krajów (w tym wszystkie należące

do Unii Europejskiej) wprowadziło różne strategie rozwiązywania tych

kwestii: od ignorowania problemu, organizowania kampanii eduka-

cyjnych i nieśmiałych posunięć w stronę liberalizacji, do totalnej wojny

przeciwko narkotykom

1

. Przy wielości posunięć i programów koniec-

znym jest stwierdzenie, że żaden z przyjętych modeli nie zapobiegł

rozprzestrzenieniu się tego problemu społecznego, choć w wielu kra-

jach uzyskuje się pewne postępy.

3.1. Decydująca rola dostępności substancji

psychoaktywnych w ich używaniu

Współcześnie używanie substancji psychoaktywnych prowadzące

do uzależnienia jest bardziej spowodowane ich dostępnością niż auto-

nomicznym zapotrzebowaniem konsumentów. Można postawić tezę, że

wzrost podaży narkotyków i substancji podobnych, zwłaszcza po roku

1989, doprowadził do gwałtownego wzrostu zjawiska narkomanii wśród

młodzieży. W wielu znanych pracach naukowych i popularnonaukow-

ych opisywano różnorodne mechanizmy powstawania uzależnienia,

korzystając z rozmaitych teorii biomedycznych, psychologicznych

i socjologicznych. W większości nie uwzględniały one kwestii podaży,

1

Por. Młodzież i narkotyki. Terapia i rehabilitacja, Rada Europy, Krajowe Biuro ds.

Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2006, s. 9.

Narkotyki naturalne
uprawiane są
głównie w krajach
o niskim dochodzie
ekonomicznym, silnych
dysproporcjach oraz
niskim poziomie
edukacji. Ich uprawa
i produkcja znajduje
się pod ochroną
zorganizowanych grup
przestępczych i ruchów
fundamentalistycznych.

28

Dostępność jako podstawowy powód używania substancji psychoaktywnych

dostępności substancji, wyjaśniając jedynie samo zapotrzebowanie ze

strony człowieka. Tymczasem wnioski, jakie nasuwają się po analizie

skuteczności oddziaływań profi laktycznych, wskazują wyraźnie na to,

że w pewnym ostatecznym punkcie fakt przyjmowania substancji jest

dziś uwarunkowany głównie ich prostą dostępnością. Mechanizmy

uzależnienia mają charakter wtórny. Jeżeli podwyższamy ceny le-

galnych substancji czy ograniczamy prawnie ich używanie albo redu-

kujemy liczbę punktów sprzedaży – spada spożycie danej substancji.

Jest na to bardzo wiele dowodów empirycznych

2

. Mechanizm ten działa

znacznie skuteczniej, niż stosowane dziś programy psychoedukacyjne

czy profi laktyczne. One starają się redukować popyt, zaś regulacje ce-

nowe wpływają na podaż substancji, ich dostępność.

Można tu wykorzystać prostą metaforę. Gdy zapytano pewnego

alpinistę o to, dlaczego ludzie zdobywają niedostępne szczyty gór,

narażając swoje życie?, odpowiedział: bo góry są! Podobnie na py-

tanie, dlaczego ludzie biorą? – można odpowiedzieć: bo substancje

są, są dostępne (a w dodatku są źródłem pewnej prostej przyjemności

w postaci zmiany nastroju). O dziwo, dotyczy to nawet pewnych rzad-

kich substancji, które zmieniają nastrój na gorszy! Oczekiwanym

efektem jest wtedy sama zmiana nastroju, jako taka. Systematyczne

zwiększanie dostępności tłumaczy się z kolei ekonomicznym mecha-

nizmem rynkowym. Ci, którzy zwiększają dostępność substancji psy-

choaktywnych, czy to legalnych, czy nielegalnych, mają z tego tytułu

ogromne wpływy (zwróćmy np. uwagę na wielkie zyski fi nansowe czer-

pane przez producentów leków bezreceptowych promowanych w me-

diach elektronicznych). Ekonomiczne znaczenie używek stale rośnie.

Sumy, które wchodzą w grę, przewyższają zyski z wielu innych dziedzin

ludzkiej działalności. Jest wielu chętnych, aby z tego korzystać, tak

wśród producentów, sprzedawców, jak i reklamodawców. Ocenia się,

że rynek legalnych substancji psychoaktywnych przekroczył już 300

mld dolarów rocznie.

Zauważmy w tym miejscu, że bogacenie się na słabości bliźnich

zawsze było popularne (w starożytnych Pompejach funkcjonowało

kilkadziesiąt domów publicznych, a miasto nie było zbyt wielkie; w okre-

sie zdobywania Dzikiego Zachodu sprzedaż alkoholu rosła w tempie

kilkudziesięciu procent rocznie; alkoholem rozpito tysiące Indian). Dziś

obrót substancjami psychoaktywnymi przyjął naukową postać poprzez

rozbudowany marketing, co dotyczy również substancji nielegalnych.

Sfera legalna i nielegalna przenikają się zresztą, gdyż doskonałe in-

teresy robi się, wprowadzając do obrotu substancje legalne, ale w niel-

egalny sposób (np. niekontrolowany obrót niektórymi lekami, sprzedaż

papierosów bez akcyzy, obrót ściśle nielegalnymi narkotykami)

3

.

2

A.C. Wagenaar, M.J. Salois, K.A. Kauro, Effects of Beverage Alcohol Price and

Tax Levels on Drinking. A Meta-analysis of 1003 Estimates from 112 Studies, „Addic-
tion” 2009, t. 104, nr 4, s. 179–190.

3

V. Krasowska, Global Tobacco, „Newsweek” 2009, nr 10, s. 30–31.

Głównym powodem

rozprzestrzeniania się

nielegalnej dystrybucji

narkotyków są wielkie

zyski. Interesującym

jest także fakt, że

produkcja narkotyków

naturalnych jest

rozwijana w krajach

o niskiej kulturze

rolnej i braku upraw

alternatywnych.

29

Dostępność jako podstawowy powód używania substancji psychoaktywnych

Również poszerzanie listy odbiorców o osoby nieuprawnione jest

źródłem zysków – przykładem jest sprzedaż alkoholu i papierosów

nieletnim. Badania empiryczne wykazują, że mniejszość sprzedających

przestrzega prawa w tym zakresie (w Polsce 85% badanych empiry-

cznie sprzedawców nie legitymowało nieletnich nabywców, w USA

ten współczynnik wynosi ok. 50%, mimo istnienia specjalnych agencji

kontrolnych i drakońskich przepisów)

4

. W badaniu przeprowadzonym

przez Fundację Pedagogium w 2008 roku na terenie miejscowości

okalających Warszawę, na 27 prób zakupu alkoholu i tytoniu przez

nieletnich w 21 przypadkach stwierdzono nieprzestrzeganie przepisów

prawa. W prowadzonym wiosną 2009 roku eksperymencie na terenie

Pruszkowa, Zielonki i Wołomina ponad 3/4 prób zakupu tytoniu i blisko

2/3 prób zakupu alkoholu przez nieletnich zakończyły się powodze-

niem. Świadczy to o tym, że litera prawa jest martwa.

Kształtowanie odpowiedzialnej polityki zdrowia publicznego natrafi a

na bardzo duże trudności, gdyż mamy do czynienia z aktywnym lob-

bingiem tego sektora biznesu skutecznie zabiegającego o swoje in-

teresy rozumiane jako możliwie szeroki dostęp do rynku. W tym celu

tworzy się nawet specjalne instytucje zajmujące się wyłącznie zabez-

pieczeniem interesów tego sektora, działające bardzo nowocześnie.

Oceniając tę problematykę, można powiedzieć, że mamy do czynienia

ze swoistym „trójkątem bermudzkim”:

• media często nie są zainteresowane przekazywaniem rzetelnych

informacji ostrzegawczych redukujących popyt na substancje le-

galne, gdyż znaczna część ich dochodów z reklamy płynie od fi rm

produkujących substancje psychoaktywne (nawet do ok. 25–30%

dochodów ze zleceń reklamowych);

• politycy bardziej liczą się z opinią mediów w dobie ich decydującego

wpływu na kwestie zdobywania i utrzymywania władzy, zwłaszcza

gdy sami są chętnymi użytkownikami danych substancji psychoakty-

wnych. Niechętnie sięgają po skuteczne mechanizmy ograniczania

dostępności;

• fi rmy produkujące używki mają oczywisty interes w kształtowaniu

opinii, cen i prawa w sposób korzystny dla przemysłu i handlu

używkami.

Zjawisko korupcji z kolei sprawia, że nawet substancje nielegalne

mogą niekiedy liczyć na cichą przychylność tych, którzy kształtują

opinię publiczną lub prawo. Podstawowym celem biznesu tych sub-

stancji jest ukształtowanie stałej opinii o niezbędności ich używania

i eksponowanie korzyści ze stosowania takich środków (przyjemność,

relaks, jakość życia). Taka strategia dała już wyniki, gdy w Europie

rozpowszechniało się palenie tytoniu – papierosy były reklamowane

jako doskonały lek na wszystkie choroby, niemal jako panaceum.

4

K. Wojcieszek, Chrońmy młodość, Warszawa 1997; oraz tenże, Szlaban, Warsza-

wa 2006, aneks. W sprawie tytoniu patrz materiały kampanii STOP Program Odpow-
iedzialnej Sprzedaży.

Niemal powszechne
nieprzestrzeganie
przepisów, które
ograniczają dostęp
nieletnich do legalnych
używek, sprzyjają
rozwojowi problemu
uzależnieniu
od substancji
psychoaktywnych.

30

Dostępność jako podstawowy powód używania substancji psychoaktywnych

Również niektóre narkotyki, dziś zakazane, były promowane jako sub-

stancje korzystne. Dotyczy to np. LSD, marihuany, kokainy, heroiny,

amfetaminy. Wskażmy też, iż początkowo te substancje były w legalnej

dystrybucji, bywały stosowane w leczeniu wielu chorób. Sprzyjało to

tworzeniu się „nałogowej osobowości naszych czasów”.

Czynnik dostępności jest dziś bardziej decydującym w inicjacji

w świat używek niż czynnik wewnętrznej potrzeby ludzi. Oczywiście,

gdy człowiek jest już „złapany” w pułapkę uzależnienia, zaczyna w jego

życiu przeważać zapotrzebowanie (wtedy używa, bo „musi”). Względna

stałość grona uzależnionych użytkowników czyni z tego biznesu „złoty

interes”. Niedawne badania społeczne nad oszczędzaniem w czasach

kryzysu wykazały, że najmniejsza liczba osób zamierza oszczędzać na

alkoholu i papierosach

5

.

3.2. Różne rodzaje dostępności

Wyróżniamy kilka rodzajów czy wymiarów dostępności. Dostępność

może mieć zwyczajny charakter fi zyczny: czy substancja jest osiągalna

ekonomicznie? (czy mnie na nią stać?), jak daleko znajdują się punk-

ty jej sprzedaży? albo jaka jest gęstość sieci „dilerów”? Inny rodzaj

dostępności to tzw. dostępność kulturowa. Obejmuje ona lokalne

zwyczaje, sposób traktowania substancji, przekazy rodzinne na jej

temat, obecność reklamy i zachęt, a także reakcje społeczne na ko-

rzystanie z substancji, ocenę używającego, zawartość nakazów

i zakazów obyczajowych i religijnych odnoszących się do substancji.

Jest też dostępność prawna. Poniżej prezentujemy przykłady wpływu

dostępności na poziom używania.

• W Polsce na przełomie wieku XVI i XVII nastąpiło znaczne

zwiększenie dostępności mocnych alkoholi. Było to związane ze

specyfi czną sytuacją ekonomiczną. Dotychczasowy eksport zboża

na zachód Europy, który niezmiernie wzbogacił kraj i podniósł pozi-

om życia warstw wyższych, zmniejszał się (zmalał popyt, zwiększyła

się konkurencja zboża rosyjskiego). Zagrożony był wysoki standard

życia. Zdecydowano o zmianie kierunku eksportu z zewnętrznego

na wewnętrzny, ale nie w postaci bezpośredniej, ale przetworzonej.

Dokładnie w postaci okowity, wódki. Korzystając z monopolu, sprze-

dawano chłopom ich własne produkty, tyle że przetworzone. Aż 50%

eksportu zostało w czasie życia jednego pokolenia „przekierow-

ane” na rynek wewnętrzny w postaci wódki. System ten umacniał

się poprzez szlachecki przywilej propinacyjny. Był to oczywisty sys-

tem drenażu ekonomicznego i trwał do XIX wieku, gdy przejęło go

państwo zaborcze (II poł. XIX wieku). Doprowadził do dominacji wód-

ki w profi lu spożywanych w Polsce alkoholi. Obliczenia historyków

5

Chodzi o badania fi rmy Nielsen na 28 tysiącach osób z 48 krajów: aż 40% miało

zamiar oszczędzać na nowinkach technicznych, 36% – na jedzeniu, a tylko 16% na
alkoholu i 12% na papierosach (www.wiadomosci.onet.pl/1931638,11,1,1,item.html).

Jednym z powodów

utrzymywania się

wysokiego odsetka

palenia tytoniu

i picia alkoholu

przez nieletnich jest

nieprzestrzeganie

przepisów o ich

sprzedaży.

Polskim problemem

alkoholowym jest
ciągła dominacja

wódki w strukturze

sprzedaży tego typu

używek. Politykom

brak jest odwagi

w wykreowaniu

modelu zdecydowanego

przeciwdziałania

alkoholizmowi.

31

Dostępność jako podstawowy powód używania substancji psychoaktywnych

wskazują, że ok. 30% dochodów ziemskich pochodziło z samego

gorzelnictwa

6

.

• Podobna sytuacja miała miejsce w Rosji, gdzie w XVIII wieku dochody

z propinacji pozwoliły zbudować silną i liczną armię. W Prusach zaś

rosnące dochody z działalności browarów pozwoliły zbudować fl otę

przed I wojną światową.

• Innym przykładem jest szybkie zbudowanie rynku piwa w Polsce

na początku lat 90. XX wieku. Z poziomu ok. 18 litrów rocznie

skoczyliśmy na kilkadziesiąt (nawet 90 wedle niektórych ocen)

litrów w ciągu kilku zaledwie lat. Wpłynęło to na zmniejszenie lic-

zby abstynentów wśród młodzieży, z poziomu 28% spadła ona do

8%

7

. W tym czasie miały miejsce intensywne, wtedy nielegalne,

kampanie reklamowe (zagrożone małymi karami w stosunku do

krociowych zysków) i gwałtowny przyrost punktów sprzedaży up-

rawnionych do obrotu (przekazano wtedy prawo ustalania limitów

ze szczebla rządowego na wojewódzki, co spowodowało przyrost

punktów piwnych, a następnie na szczebel gminny, co w wielu gmi-

nach spowodowało nagły wzrost gęstości całej sieci sprzedaży).

• Z kolei przykładem pozytywnym jest Szwecja. Miała ona na początku

stulecia wyjątkowo wysoki poziom spożycia alkoholu (ok. 40 litów na

mieszkańca rocznie). W sytuacji coraz poważniejszych problemów

z osobami uzależnionymi decydowano się na drastyczne ogranic-

zenia sprzedaży alkoholu (specjalne książeczki do zakupu alkoholu

– tzw. system I. Bratta, maksymalne ograniczenie sieci sprzedaży,

monopol państwowy). Pozwoliło to na spadek spożycia w ciągu 5 lat

do kilku litrów rocznie.

• Podobną rolę odegrało w odzyskującej niepodległość Polsce tzw.

lex Moczydłowska, prawo uchwalone u progu II Rzeczypospolitej,

które uporządkowało rynek w kierunku zdrowia publicznego. Ówcz-

esne spożycie per capita w Polsce wynosiło 1,3 litra (przy obecnych

9,2). Natychmiast po deregulacji tego prawa w latach 30. spożycie

podskoczyło dwukrotnie.

Jak wynika z badań, najsilniej na spadek spożycia substancji le-

galnych wpływają: podwyższanie ceny i ograniczenia gęstości sieci

sprzedaży i reklamy, zaś w przypadku substancji nielegalnych –

skuteczność organów ścigania utrudniająca dystrybucję narkotyków.

3.3. Dostępność kulturowa i prawna

Bardzo ważnym czynnikiem jest też dostępność kulturowa. Jeśli

w społeczności, w której dojrzewamy, nie ma dezaprobaty dla używania

substancji, jeśli jest ono postrzegane jako zjawisko powszechne i nor-

6

T. Kulisiewicz, Uzależnienie od alkoholu, Warszawa 1982.

7

K. Okulicz-Kozaryn, A. Borucka, Zmiany w piciu alkoholu przez młodzież z moko-

towskich szkół średnich w latach 1984–2000, „Alkoholizm i Narkomania” 1997, t. 27 (2),
s. 179–195.

Ocenia się, że gdyby
rygorystycznie
przestrzegać przepisów
zakazu sprzedaży
tytoniu i alkoholu
nieletnim, to ich
spożycie w tej grupie
spadłoby co najmniej
o 30–40%.

32

Dostępność jako podstawowy powód używania substancji psychoaktywnych

malne – w takiej społeczności dostępność kulturowa ryzykownych

zachowań jest znaczna. Korzystają z tego m.in. marketing i reklama,

odwołując się do zwyczajów społecznych i współkształtując normy.

Chętnie buduje się skojarzenia używania substancji z relaksem,

przyjaźnią, radością, mocą, pięknem, atrakcyjnością. Przykładem ta-

kich socjotechnicznych zabiegów jest reklama jednego z wielkich kon-

cernów piwowarskich, który ozdobił polskie ulice plakatem, na którym

piwo widnieje na tle przepięknej górskiej przełęczy (reklamy 2008–

2009). Takie skojarzenia utrwalają pozycję kulturową ryzykownych

zachowań, kreując je na niezbędny lub korzystny element ludzkiego

życia.

Znaczna jest rola prawa, w jego funkcji symbolicznego tworzenia

norm społecznych. Doskonale ukazują to prace badawcze Wagenaara.

Analizował on wpływ granicy wieku spożycia alkoholu etylowego w USA.

Początkowo wiek ten wynosił 21 lat. Granicy tej odpowiadała pewna

liczba ofi ar wypadków samochodowych na drogach USA z udziałem

pijanych młodych ludzi. Po obniżeniu limitu wieku do lat 18 szybko

wzrosła liczba ofi ar w tej kategorii. Gdy z kolei znowu podwyższono

limit do 21 lat, również pod wpływem nacisków społecznych (Ruch

Matki Przeciw Pijanym Kierowcom), liczba ofi ar spadła wyraźnie, zanim

jeszcze udało się zbudować efektywny system egzekucji przepisów,

wyraźnie pod wpływem samej świadomości normy prawnej. Panujący

porządek normatywny wpływa bardzo silnie na używanie substancji.

Są kraje, gdzie mimo znacznego średniego ich spożycia, ogólna lic-

zba strat z tego tytułu jest mniejsza, gdyż działają regulatory kultur-

owe, które nakładają określone granice na konsumpcję substancji, np.

piętnując towarzysko osoby upijające się czy w inny sposób ostenta-

cyjnie używające substancji. Temu służą przepisy ograniczające pale-

nie w miejscach publicznych czy nawet w pubach (np. wielka kampania

antytytoniowa w Nowym Jorku). Wiele norm ma związek z tradycjami

i religiami. I one mają znaczący wpływ na poziom spożycia substancji

(wiemy, że pewne religie piętnują określone rodzaje zachowań jako

niemoralne, np. islam piętnuje picie alkoholu, co przekłada się na real-

nie niskie spożycie w krajach muzułmańskich). Dlatego wszelkie akcje

profi laktyczne czy terapeutyczne muszą uwzględniać kontekst nor-

matywny czy kulturowy środowiska interwencji. Dotyczy to zwłaszcza

dostosowania proponowanych metod prewencji do aktualnego stanu

kultury danego środowiska. Zawartość normatywna kultury to ważny

składnik zasobów w rozwiązywaniu problemów z substancjami.

33

Dostępność jako podstawowy powód używania substancji psychoaktywnych

UWAGA PEDAGOGICZNA 4

Polskim problemem jest społeczne (w tym rodzicielskie) przyzwole-

nie na łatwą dostępność do legalnych środków psychoaktywnych oraz

pobudzających. Polityka „zysku” zwycięża nad polityką rozsądku. To-

warzyszy temu brak wiedzy – zwłaszcza rodziców – o konsekwencji

sięgania przez dzieci po tego typu substancje. Np. w szkołach masowo

oferuje się (sklepiki szkolne) napoje energetyczne, których małe dzieci

nie powinny w ogóle spożywać. Polityka zapobiegania uzależnieniom

jest ciągle miękka, z licznymi próbami jej dalszego „rozmiękczania”.

34

35

Rozdział IV

Uzależnienia
– wybrane pojęcia i defi nicje

M

ARIUSZ

J

ĘDRZEJKO

,

A

NNA

K

OWALEWSKA

Wielu terapeutów oraz naukowców na co dzień pracujących

z ludźmi uzależnionymi próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie

o czynniki decydujące o tym, że u pewnych osób dochodzi do roz-

woju uzależnienia oraz dlaczego ludzie w nie popadają? Analizując tę

problematykę, badacze starają się zrozumieć przyczyny, dla których

młodzi ludzie podejmują inicjację z różnymi substancjami psychoak-

tywnymi, a następnie kontynuują te zachowania, mimo wyraźnych

negatywnych konsekwencji zdrowotnych i społecznych. Obecnie

powstało wiele teorii, które próbują wyjaśnić to zachowanie człowieka

w kontekście czynników biologicznych, psychicznych czy społecznych.

Badania nad rozwojem zjawiska narkomanii w Polsce i na świecie

prowadzone są przez interdyscyplinarne zespoły badawcze, a wyni-

ki ich prac wskazują, że jest to zjawisko o złożonej etiologii i należy

je rozpatrywać jako interakcję wielu czynników. Dla wielu autorów

wystąpienie uzależnienia jest podstawą rozpoznania narkomanii i zal-

iczenia jej do zachowań patologicznych. Wszystkie znane nam badania

wskazują na narkomanię jako jeden z typów uzależnienia o niezwykle

silnych konsekwencjach społecznych i zdrowotnych. Mówi się wręcz,

że jest ona najgroźniejszą postacią uzależnienia.

Jak wiadomo, uzależnienie jest jednym z istotnych przejawów pa-

tologii społecznej. Spośród licznych defi

nicji patologii społecznej

wydaje się, że odzwierciedlenie problemu uzależnienia jako patologii

dobrze ujmuje następująca, autorstwa prof. Ireny Pospiszyl: Patologią

społeczną jest ogół przypadków śmierci, obniżenia poziomu moralne-

go, pogorszenia samopoczucia i strat materialnych spowodowanych

naruszeniem reguł prakseologicznych, moralnych i prawnych oraz

postępowaniem autodestruktywnym

1

.

Ze współczesnych analiz problemu uzależnienia wynika, że jest ono

źródłem indywidualnego i społecznego cierpienia. Podwójne ujęcie prob-

1

I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008,

s. 17.

Przyjmuje się, że
uzależnienia mają
źródła społeczne
(środowiskowe),
biologiczne
i psychiczne.
Najczęściej powstanie
uzależnienia jest
uwarukowane
wieloczynikowo.

Nie ma ludzi
odpornych na działanie
narkotyku.
Uzależnienie jest
kwestią czasu.

36

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

lemu cierpienia, jako konsekwencji uzależnień, nie jest przypadkowe. Po

pierwsze, mamy do czynienia z cierpieniem jednostki, która się uzależniła,

jak i jej najbliższego otoczenia (często cierpienie to ma charakter

współuzależnienia). Jest to cierpienie obejmujące wszystkie sfery funkc-

jonowania człowieka. Ogarnia ono sferę fi zyczną, psychiczną, społeczną,

a także duchową. Zauważmy też na wstępie, że rozwój narkomanii wska-

zuje na rozszerzanie równoległego, niezwykle poważnego problemu

społecznego. W ramach jego analizy badacze usiłują odpowiedzieć na py-

tanie – dlaczego człowiek odbiera sobie wolność decydowania o sobie?

2

4.1. Uzależnienie od substancji

psychoaktywnych – istota problemu

Nie od dziś wiadomo, że uzależnić można się od wszystkiego, co

jest w stanie „zagłuszyć” stan umysłu. Człowiek może uzależnić się

zarówno od środków chemicznych, jak i od różnych czynności. W ob-

szarze omawianej w tej części pracy problematyki wymienia się także

uzależnienia od człowieka (kulty). Wielość czynników uzależnieniowych

doprowadziła do powstania umownego podziału na uzależnienia

chemiczne i niechemiczne.

Do uzależnień chemicznych badacze zaliczają: alkoholizm,

lekomanię, narkomanię i nikotynizm. Z kolei do niechemicznych zalic-

zane są wszelkie inne nałogowe zachowania człowieka, wśród których

najczęściej wymieniane są m.in.: patologiczny hazard, uzależnienie

od jedzenia, uzależnienie od pracy, komputera i gier komputerowych,

od Internetu, telefonu komórkowego, od zakupów czy uzależnienie od

2

Czytelników zainteresowanych całościowym przeglądem istniejących teorii ki-

erujemy do prac Jolanty Rogali-Obłękowskiej, która dzieli je na biologiczne, psy-
chologiczne, socjologiczne oraz teorie więzi interpersonalnych. Autorka omawia je
w całościowym kontekście funkcjonowania człowieka. Podobnie, choć uwzględniając
nieco inny podział, teorie te przedstawiają Czesław Cekiera i Dorota Pstrąg. Autorzy
ci prezentują zbliżone koncepcje biologiczne, tłumaczące przede wszystkim biologic-
zny i popędowy aspekt uzależnienia, przy czym C. Cekiera przedstawia również różne
modele patogenezy toksykomanii, reasumując je stwierdzeniem, że: nie można nikogo
wyłączyć od możliwości stania się toksykomanem. D. Pstrąg natomiast przedstawia
także istniejące koncepcje pedagogiczne na omawiany temat. Od strony psycholog-
icznej teorie uzależnień analizują Lidia Cierpiałkowska i Helena Sęk. W biologicznym
aspekcie istniejące teorie przedstawiają Wojciech Kostowski oraz Ronald A. Ruden
i Marcia Byalick. Autorzy ci akcentują znaczenie chemii mózgu, a tym samym istot-
nej roli odpowiedniego poziomu neuroprzekaźników, generującego predyspozycje do
uzależnienia. Z pedagogicznego punktu widzenia na uwagę zasługują także prace
akcentujące zagrożenia związane z dysfunkcjonalnością lub patologią środowiska
rodzinnego młodzieży. Tematykę tę podejmują C. Cekiera oraz Zbigniew Gaś. Etiologię
uzależnienia od substancji psychoaktywnych z punktu widzenia psychopatologii przed-
stawia Robert Meyer (przekład polski: Małgorzata Palczewska), analizując poszczególne
przypadki uzależnień. Teorie socjologiczne, bezpośrednio nawiązujące do powstawania
uzależnień, poza J. Rogalą-Obłękowską, przedstawia Marta Petrykowska, natomiast
całościowy przegląd socjologicznych teorii dewiacji zwięźle wyjaśnia Andrzej Siemasz-
ko. Przemysław Piotrowski natomiast przedstawia teorie subkultur młodzieżowych.
Z kolei teorie uzależnień w sposób syntetyczny prezentuje Wiesław Bożejewicz.

Każde uzależnienie

wywołuje cierpienie

w wymiarze

indywidualnym

i społecznym. Osoba

uzależniona nie

odczuwa konsekwencji

społecznych na

skutek blokady

kodów „interakcji

społecznych”.

Uzależnienia

chemiczne:

- alkoholizm,

- narkomania,

- nikotynizm,

- lekomania,

- uzależnienia

od substancji

wzmacniających

(dopalacze, sterydy),

- uzależnienia od

innych substancji.

37

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

seksu. Repertuar zachowań, od których człowiek może się uzależnić,

jest o wiele szerszy. Opisywane są one w literaturze przedmiotu jako

najbardziej charakterystyczne w dobie dzisiejszego szybkiego postępu

cywilizacyjno-technicznego, a co za tym idzie, nowych kulturowych

wzorców zachowań (tj. w przypadku uzależnienia od gier komputerow-

ych, telefonu komórkowego, Internetu lub innych multimediów) i now-

ych warunków życia (np. pracoholizm, uzależnienie od człowieka)

3

.

4.1.1. Podstawowe defi nicje i pojęcia związane

z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych

Obecnie funkcjonujące terminy określające substancje zażywane

w celu odurzenia się zostały określone w 1992 roku w Międzynarodowej

Klasyfi kacji Chorób (ICD-10)

4

. Terminy te i ich wcześniejsze synonimy

przedstawiono w poniższej tabeli.

Tab. 4. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych – terminologia

Obecnie

obowiązujące terminy

wg ICD-10

Wcześniejsze

synonimy

terminu

Defi nicja terminu

Substancja
psychoaktywna

Narkotyk, środki
odurzające,
używki

Każda substancja pochodzenia
naturalnego lub syntetycznego
działająca na OUN, określona
w wykazie substancji
psychotropowych

Używanie szkodliwe

Nadużywanie

Sposób przyjmowania substancji
psychoaktywnych, którego
następstwem jest wystąpienie
szkód zdrowotnych

Uzależnienie

Narkomania,
lekozależność,
lekomania, nałóg,
chemiozależność

Zespół zjawisk psychicznych lub
fi zycznych wynikających
z działania tych środków lub
substancji na organizm ludzki,
charakteryzujący się zmianą
zachowania lub innymi reakcjami
psychofi zycznymi

Źródło: opracowano na podstawie: K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji

psychoaktywnych, Wydawnictwa Szkolone i Pedagogiczne, Warszawa 2003, s. 7;
M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii, Wyższa Szkoła Humanistyc-
zna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2004, s. 170, 184.

3

M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, Gdańskie Towarzystwo Psycho-

logiczne, Gdańsk 2005, s. 12; D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 2000, s. 20; M. Jędrzejko, Typo-
logia współczesnych patologii społecznych, Pedagogium, Warszawa 2008.

4

K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, Wydawnictwa

Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2003, s. 7.

Uzależnienia
niechemiczne:
- hazard,
- seksoholizm,
- infoholizm
(siecioholizm),
- uzależnienie od
jedzenia,
- tanoreksja,
- shopping,
- pracoholizm,
- uzależnienie od
człowieka,
- uzależnienie od idei,
- uzależnienia
wizualizacyjne
(tatuaże, piersing).

K. Zajączkowski:
Uzależnienie to
psychiczny i fi zyczny
stan wynikający
z interakcji między
żywym organizmem
a substancją
chemiczną,
charakteryzujący
się zmianami
zachowania i innymi
reakcjami, do których
należy konieczność
przyjmowania danej
substancji w sposób
ciągły lub okresowy,
w celu doświadczenia
jej wpływu na psychikę
lub by uniknąć
przykrych objawów
towarzyszących
brakowi substancji.

38

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

4.1.2. Kluczowe defi nicje uzależnienia

Defi

nicją uzależnienia, będącą do dziś punktem odniesienia

we wszelkich rozważaniach na temat tego pojęcia, jest określenie

pochodzące z 1969 roku, opracowane przez Komisję Ekspertów

Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Jego interpretacje znajdu-

jemy u wielu współczesnych autorów

5

. Jeden z najlepszych polskich

znawców problematyki uzależnień prof. Czesław Cekiera, wskazując

na jedną z jego form, uzależnienie lekowe, defi niuje go następująco:

Uzależnienie lekowe jest to psychiczny, a niekiedy także fi zyczny

stan [...]. Tolerancja może występować, ale nie musi, osoba może być

uzależniona od więcej niż jednego środka odurzającego

6

.

Pierwszy kliniczny opis uzależnienia stworzył ze swoimi

współpracownikami światowej sławy ekspert w dziedzinie uzależnień

Griffi th Edwards, przyjmując za punkt wyjściowy uzależnienia od alko-

holu. Szybko jednak okazało się, że wykryte przez Edwardsa mech-

anizmy i cechy

7

można odnieść do pozostałych substancji. Edwards

i współautorzy zauważyli, że osoby uzależnione od alkoholu wykazują

wspólną grupę charakterystycznych symptomów, do których zalicza

się: silne pragnienie picia, potrzeba picia coraz większej ilości alko-

holu dla osiągnięcia tych samych efektów oraz objawy odstawienne po

zaprzestaniu spożywania alkoholu

8

.

Obowiązująca obecnie i powszechnie akceptowana koncepcja

uzależnienia zawarta w Diagnostic and Statistical Manual of Mental

Disorders (DSM) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego

nawiązuje właśnie do tej przedstawionej przez G. Edwardsa i jego

współpracowników. Maree Teesson, Louisa Degenhardt i Wayne Hall

w sposób zwięzły przedstawiają ją następująco: uzależnienie jest przy-

musem używania substancji, zbędnej z medycznego punktu widze-

nia, która prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia lub upośledzenia

funkcjonowania społecznego

9

. Abyśmy mogli mówić o uzależnieniu,

w trakcie ostatnich 12 miesięcy powinny występować co najmniej trzy

z wymienionych w poniższej tabeli kryteriów uzależnienia

10

.

Oznaki i objawy uzależnienia według klasyfi kacji DSM-IV przedstawia

także w swojej literaturze Bohdan T. Woronowicz

11

. Autor prezentując

ich opis, wskazuje na ważną cechę zachowań osób uzależnionych od

narkotyków – otóż osoba uzależniona kontynuuje zażywanie substancji

także mimo trwałych lub nawracających negatywnych konsekwencji

społecznych.

5

Tamże, s. 39–40.

6

C. Cekiera, Toksykomania, PWN, Warszawa 1985, s. 51.

7

M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 17.

8

Tamże, s. 16.

9

Tamże.

10

Tamże, s. 19.

11

B.T. Woronowicz, Bez tajemnic, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001,

s. 72–73.

M. Teesson,

L. Degenhardt

i W. Hall wskazali na

oznaki i występowanie

u osób uzależnionych

charakterystycz-nych

objawów, które można

ująć jako: szkodliwy

model nadużywania

substancji, prowadzący

do istotnych klinicznie

szkód zdrowotnych lub

cierpienia.

Z przedstawionych

defi nicji wynika,

iż istotą pojęcia

„uzależnienie” jest

utrata kontroli nad

zachowaniem. Osoba

uzależniona zażywa

dany środek nie

dlatego, że chce to

robić, lecz dlatego,

że kieruje nią

wewnętrzny przymus

przyjęcia substancji.

Stan uzależnienia

obejmuje wszystkie

sfery funkcjonowania

człowieka,

a w konsekwencji,

gdy osoba nie zostanie

poddana terapii,

w sposób nieuchronny

prowadzi do

dezintegracji społecznej

i ruiny zdrowotnej.

39

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

Defi nicję przedstawiającą kluczowe cechy omawianego zagadnie-

nia znajdujemy także u znawcy problemów narkomanii, prof. Zygfry-

da Juczyńskiego, który pisze: uzależnienie oznacza niezwykle silne

przywiązanie do narkotyku i utratę kontroli nad jego przyjmowaniem

12

.

Autor wyjaśnia przy tym, że uzależnić można się od każdego środka

(nawet od czekoladek), którego przyjęcie pozytywnie wpływa na funkc-

jonowanie człowieka. M. Jędrzejko i współautorzy piszą natomiast:

uzależnienie: stan przewlekłej choroby charakteryzujący się okresowy-

mi stanami abstynencji i nawrotów. Cechą uzależnienia jest dominacja

potrzeby przyjęcia dawki substancji psychoaktywnej nad innymi za-

chowaniami i potrzebami natury osobistej i społecznej. Uzależnienie

charakteryzuje interakcyjność reakcji fi zjologicznych, behawioralnych

i poznawczych

13

.

Z terminem uzależnienie związane są dwa inne pojęcie nawyk i nałóg.

W trafny sposób opisuje je Dorota Pstrąg: nawyk, w odróżnieniu od

nałogu, występuje wtedy, gdy człowiek czuje wprawdzie nieprzepartą

chęć, silne pragnienie, lecz jeszcze nie przymus odurzania się, a przy

tym dawki zażywanych środków nie wymagają zwiększenia, człowiek

nie jest od nich uzależniony fi zycznie, tzn. że pozbawienie go specy-

12

Z. Juczyński, Narkomania, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002, s. 53.

13

Uwaga narkotyki, zespół aut. M. Jędrzejko [et al.], Wydawnictwo Pedagogium,

Warszawa 2007, s. 11.

Jedną z istotnych
cech zachowań osób
uzależnionych jest
kontynuowanie przez
nie przyjmowania
substancji
psychoaktywnych,
mimo widocznych
szkód społecznych
i odczuwalnych
konsekwencji
zdrowotnych.
Uzależnieniu
towarzyszy zanik
kontroli nad
przyjmowaniem
narkotyku.

Termin: „substancja
psychoaktywna”
został wprowadzony
do Międzynarodowej
Klasyfi kacji Chorób
(ICD-10) w 1992
roku; określono tam,
że: „jest to substancja,
która – po przyjęciu
– wpływa na procesy
umysłowe, np. procesy
poznawcze lub nastrój”.
Z kolei w defi nicji
uzależnienia,
zaproponowanej przez
Światową Organizację
Zdrowia (WHO-
1969), słowo: „lek”
jest równoważnikiem
słów: „substancja
psychoaktywna”.

Tab. 5. Kryteria uzależnienia od substancji psychoaktywnych

Kryteria

1. Tolerancja:

a) potrzeba zażycia coraz większej
dawki substancji, w celu osiągnięcia
podobnego stanu co wcześniej

b) coraz słabszy efekt działania
dotychczasowej dawki substancji

2. Objawy:

a) zespół abstynencyjny
charakterystyczny dla danego rodzaju
substancji

b) przyjmowanie tej samej (lub
podobnej) substancji w celu
zminimalizowania objawów
abstynencyjnych lub ich uniknięcia

3. Przyjmowanie większej dawki substancji lub przez dłuższy okres czasu niż to
było w zamiarze

4. Usilna potrzeba zażywania substancji lub nieudane próby kontrolowania jej
przyjmowania

5. Koncentracja działań na uzyskaniu, zażywaniu substancji oraz uwalnianiu się
od negatywnych skutków jej zażywania

6. Znacznie ograniczona aktywność społeczna i zawodowa lub jej zaprzestanie
z powodu używania środka

Źródło: M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 19.

40

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

fi ków nie wywołuje objawów głodu narkotycznego, a przyjmowanie

środków, choć szkodliwie wpływa na psychikę, nie powoduje jeszcze

poważniejszych skutków w jego życiu społecznym

14

.

4.2. Substancje psychoaktywne i ich podział

Próba jednoznacznego zdefi niowania substancji psychoaktywnych

jest niezwykle trudna. Po pierwsze, szybkiemu rozszerzeniu ulega

lista takich substancji, po drugie, mamy tutaj do czynienia z subtelną

granicą pomiędzy tym, co psychoaktywne, a tym, co wspomagające.

Problem ten szerzej poruszamy w jednym z kolejnych rozdziałów, przy

okazji charakterystyki grup narkotyków.

Substancją psychoaktywną

15

jest związek chemiczny, nie zalic-

zany do pokarmów, który ma wpływ na funkcjonowanie biologiczne

ludzi lub zwierząt. O tym natomiast, czym jest substancja psychoakty-

wna, w polskiej literaturze tematu piszą m.in. K. Zajączkowski

16

i B.T.

Woronowicz

17

. Według tych autorów substancjami psychoaktywnymi są

wszystkie te substancje, które działając na mózg osoby je zażywającej,

prowadzą do zmiany stanów świadomości, zwłaszcza odbioru i oceny

bodźców zewnętrznych. Substancje te działając na człowieka, zmieniają

jego samopoczucie i odbiór otaczającej rzeczywistości. Poprzez swoje

działanie osoba je zażywająca jest np. w stanie przytłumić przeżywane

negatywne emocje i polepszyć swój nastrój. Istotną cechą tych zmian

jest ich krótkotrwałość. Czas działania zależny jest od typu substancji,

jej dawki oraz stopnia uzależnienia.

W literaturze tematu istnieje wiele klasyfi

kacji substancji psy-

choaktywnych. Dorota Pstrąg

18

przytacza dwie z nich – opracow-

ane przez Trud Stevana i Petera Petrovića. Pierwsza z nich zawi-

era typy uzależnień uwarunkowane rodzajem używanej substancji

psychoaktywnej, druga natomiast zawiera podział tych substancji,

zwracając uwagę na wywoływane przez ich zażywanie efekty. Cytow-

ana tu autorka

19

przedstawia także klasyfi kację Timothy’ego Dimoff’a

i Stevn’a Carpera, która uwzględnia, poza klasycznymi narkotykami,

także inne substancje, równie szkodliwie działające na organizm. Podział

substancji psychoaktywnych zawarty w ICD-10 przedstawia również

Z. Juczyński

20

. Polski podział środków odurzających opracowany

jest według kryterium siły ich oddziaływania na organizm człowieka

(D. Pstrąg

21

). Z kolei M. Teesson, L. Degenhardt, W. Hall

22

przedstawiają

14

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 14.

15

M. Teesson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 12.

16

K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 7.

17

B.T. Woronowicz, Bez tajemnic, s. 163.

18

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 124–127.

19

Tamże, s. 129–130.

20

Z. Juczyński, Narkomania, s. 11.

21

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 127–128.

22

M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s.13.

41

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

listę substancji psychoaktywnych, z uwzględnieniem nazw używanych

w Stanach Zjednoczonych AP, Zjednoczonym Królestwie i Australii,

dodając do nich określenia spotykane w Polsce.

Najpopularniejsze klasyfi kacje substancji psychoaktywnych to te ut-

worzone przez Światową Organizację Zdrowia (WHO)

23

i Organizację

Narodów Zjednoczonych (ONZ)

24

. Są one obecnie najczęściej cy-

towane w literaturze tematu. Natomiast klasyfi kacją istotną z peda-

gogicznego punktu widzenia jest opracowanie autorstwa T. Dimoff’a

i S. Carpera

25

. Za kryterium podziału substancji psychoaktywnych

przyjęli oni ich wpływ na zachowanie człowieka.

Tab. 6. Klasyfi

kacja substancji psychoaktywnych według

T. Dimoff’a i S. Carpera

Typ substancji

Rodzaj substancji

Działanie

Środki tłumiące

Alkohol, leki
nasenne
i uspokajające,
środki wziewne

Redukcja czynności mózgu
i całego układu nerwowego,
osłabienie hamulców wewnętrznych.
Małe dawki wywołują pobudzenie,
a duże
– senność. Nawet małe dawki
powodują upośledzenie procesów
intelektualnych, tj. spostrzegania,
zapamiętywania, podzielności uwagi

Środki
pobudzające

Kofeina, nikotyna,
amfetaminy,
kokaina

Pobudzenie czynności OUN,
wyostrzenie zmysłów, po
długotrwałym przyjmowaniu środka:
nadaktywność, brak apetytu,
bezsenność

Halucy-
nogeny

Marihuana
i haszysz,
meskalina, LSD,
psylocybina, PCP
(fencyklidyna)

Bezpośrednie zaburzenia czynności
mózgu powodujące ubarwiony,
zniekształcony obraz świata,
poczucie spowolnionego upływu
czasu, pseudohalucynacje

Opiaty

Morfi na, kodeina,
heroina, opium,
meperydyna,
petydyna,
hydromorfon,
oksykodon,
pentazocyna,
propoksyfen

Uśmierzenie bólu. Małe dawki
wywołują stany euforii, duże
natomiast – stany zamroczenia

Źródło: opracowanie na podstawie: D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 129–143.

23

Uwaga narkotyki, s. 9.

24

Tamże.

25

Za: D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 129–143.

W niemal
powszechnym odbiorze
narkomania to
używanie substancji
zabronionych.
Tymczasem
znaczący odsetek
osób uzależnionych
stanowią te, które
przyjmują środki
dopuszczone do obrotu,
np. leki. Do najczęściej
nadużywanych leków
należą środki nasenne
i uspokajające,
przeciwbólowe
i przeciwgorączko-
we oraz pobudzające
i dopingujące.

Wielu autorów
uważa, że alkoholizm
jest jedną z form
narkomanii, chociaż
różne mogą
być modele popadania
w ten nałóg.

42

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

4.3. Toksykomania i jej zakres przedmiotowy

W literaturze tematu czytelnicy często mogą natrafi ć na pojęcie toksyko-

manii, które obejmuje także narkotyzowanie się (tj. przyjmowanie sub-

stancji toksycznej). Do zakresu pojęcia toksykomania zalicza się jej różne

formy, które są defi niowane w zależności od rodzaju przyjmowanych sub-

stancji, są to: alkoholizm, nikotynizm, narkomania i lekomania. Zakres

i zależności między tymi pojęciami, z przyczynowego punktu widzenia,

został zilustrowany na rysunku nr 3.

Pojęcie toksykomania nie jest terminem jednoznacznym. Autorzy

ujmują je dwojako, odnosząc się albo do każdego zażywania środków sz-

kodliwych dla organizmu ludzkiego, albo jedynie do sytuacji uzależnienia

od danego środka. Dwojakie traktowanie toksykomanii jest wynikiem

przyjęcia przez Komisję Ekspertów WHO w 1950 roku terminów nałóg

i nawyk i tym samym wprowadzenia węższego i szerszego pojęcia

omawianego tu terminu. Określenie nałóg dotyczyło zasadniczego

(węższego) znaczenia pojęcia toksykomanii i odnosiło się do defi n-

icji Komisji, która określiła ją jako: stan okresowej lub przewlekłej in-

toksykacji, przynoszący jednostce i społeczeństwu szkodę, wywołany

powtarzającym się zażywaniem środka odurzającego lub pobudzającego

(naturalnego lub syntetycznego)

26

. Z powodu dwuznaczności omawi-

anego tu terminu Komisja WHO wprowadziła zamiast pojęcia nałogu

i nawyku pojęcie uzależnienie lekowe, którego defi nicja została przed-

stawiona wcześniej.

Podobnie do cytowanej defi nicji C. Cekiery za szerszym ujmowaniem

pojęcia nałogu i nawyku jest Z. Ostrowska, która mówi tak: nawyk do

okresowego lub systematycznego nadmiernego przyjmowania różnych

środków o szkodliwym działaniu na ustrój.

Rys. 3. Zakresy i zależności między pojęciami: toksykomania, al-

koholizm, nikotynizm, narkomania, lekomania

Źródło: C. Cekiera, Toksykomania, s. 20.

26

C. Cekiera, Toksykomania, s. 49.

alkoholizm

narkomania

lekomania

nikotynizmm

Zwolennikiem

szerszego ujmowania

terminu toksykomania

jest C. Cekiera, pisząc:

„Słowo toksykomania

może oznaczać

zarówno nadmierne

używanie, jak

i nałogowe

nadużywanie bądź

środków leczniczych,

lecz nie w celu

leczniczym, bądź

innych środków

naturalnych lub

syntetycznych

odurzających

i nieodurzających.

Mogą one działać

pobudzająco lub

relaksująco, zawsze

jednak szkodliwie dla

zdrowia

i organizmu

ludzkiego”.

43

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

Należy w tym miejscu podkreślić, że większość autorów traktuje al-

koholizm jako jedną z form narkomanii. W sensie przyczynowym jed-

nak mechanizm uzależnienia od narkotyków i alkoholu może być odmi-

enny

27

.

B. Woronowicz przedstawia defi nicję alkoholizmu według WHO

następująco: Uzależnienie od alkoholu to stan psychiczny i fi zyczny,

wynikający ze współdziałania żywego organizmu i alkoholu

28

. Charak-

terystyczne objawy alkoholizmu są takie same jak objawy uzależnienia.

Helena Sęk

29

natomiast wyodrębnia dwa różne podejścia do istoty alko-

holizmu: pierwsze traktuje jego istotę jako przewlekłą i nieodwracalną

chorobę, drugie – jako nieprzystosowawczy wzorzec zachowania. Z ko-

lei Lidia Cierpiałkowska

30

pisze, że podejście do istoty alkoholizmu jako

do choroby empirycznie udowodnił E.M. Jellinek. Według tej badaczki

podobne jest stanowisko innych uczonych – Anatolija Portnowa i Iriny

Nikolajewny Piatnickiej, którzy przedstawili alkoholizm jako przewlekłą

chorobę i zdefi niowali ją jako chorobę stanowiącą zespół narko-

tykowego uzależnienia od alkoholu, w przebiegu którego występują

specyfi czne zaburzenia internistyczne i nerwowo-psychiczne oraz

zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym jednostki

31

. Podejście do al-

koholizmu jako choroby zyskało największą popularność w końcu lat

80., na skutek pojawienia się programu leczenia, zwanego fenomenem

stanu Minnesota, opartego na tej koncepcji alkoholizmu.

D. Pstrąg

32

wymienia funkcjonujące w literaturze przedmiotu pojęcia

związane z alkoholizmem, tj.: pojęcie alkoholizacji, odnoszące się do

każdego rodzaju spożywania alkoholu, oraz pijaństwa, określające

częsty, systematyczny i nadmierny sposób intoksykacji alkoholowej,

nie będącej jeszcze stanem chorobliwego nałogu. Według ustawy

o przeciwdziałaniu narkomanii

33

jej defi nicja to: stałe lub okresowe

używanie w celach niemedycznych środków odurzających lub substancji

psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku czego może

powstać lub powstało uzależnienie od nich. Podobnie określa ten termin

S. Podgórecki, który narkomanię postrzega w sposób następujący: stan

okresowej lub przewlekłej dysfunkcjonalności organizmu (intoksykacji),

szkodliwej dla jednostki i społeczeństwa, wywołanej powtarzającym

się zażywaniem, nie w celach terapeutycznych, leku (naturalnego lub

syntetycznego) albo jego zamiennika, tj. środka zapewniającego ana-

27

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, Uniwersytet Warszawski, Instytut

Stosowanych Nauk Społecznych, Warszawa 1999, s. 14.

28

B. Woronowicz, Bez tajemnic, s. 66.

29

L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, w: Psychologia kliniczna, t. 2, red. H.

Sęk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 177.

30

L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama

Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2001, s. 27.

31

Tamże, s. 33.

32

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 15–16.

33

Ustawa z 24 kwietnia 1997 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U z 14 lipca

1997 roku, nr 75, poz. 468).

Alokholizm jest jedną
z form narkomanii, ze
względu na podobne
mechanizmy procesu
uzależnienia.

44

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

logiczne przeżycia

34

. Cytowana już D. Pstrąg terminem narkomania

określa: chorobliwy wewnętrzny przymus używania środków chemic-

znych w celu doprowadzenia się do stanu odurzenia

35

. Defi nicja ta jest

podobna do tej, autorstwa C. Cekiery

36

, który pod pojęciem narkomanii

określa używanie jedynie tych środków odurzających, które wywołują

stany euforii, do których należą głównie klasyczne narkotyki twarde,

takie jak opium, morfi na, heroina oraz kodeina.

Defi nicję narkomanii z punktu widzenia praktyki wychowawczej,

w potocznym tego słowa znaczeniu, przedstawia Stanisław Górski:

Narkomania jest to nałogowe, spowodowane wewnętrznym przy-

musem, zażywanie różnymi sposobami (połykanie, wstrzykiwanie,

wdychanie) rozlicznych środków chemicznych po to, aby wprowadzić

się w stan odurzenia

37

, natomiast Jolanta Rogala-Obłękowska pisze

o narkomanii jako o zjawisku: istotą zjawiska narkomanii jest nie tyle

odurzanie się, co uzależnienie od narkotyków

38

. Narkomania często

ma formę lekomanii, bowiem niektóre z narkotyków są używane jako

leki (benzodiazepiny, barbiturany, morfi na).

C. Cekiera określa lekomanię jako uzależnienie lekowe i precyzuje, że

lekomania jest nałogowym uzależnieniem od różnego rodzaju środków

medycznych, używanych i nadużywanych niezgodnie z przepisem

lekarza i nie zawsze w celach leczniczych

39

. Autor dzieli lekomanów

na dwie grupy. Do pierwszej z nich zalicza te osoby, które nadużywają

określonych leków z przyzwyczajenia, zaś uzależnienie lekowe jest

u nich efektem długotrwałego ich przyjmowania. Do drugiej grupy autor

zalicza te osoby, które świadomie i celowo zażywają leki zawierające

zwykle składnik narkotyczny, który wywołuje stan euforii. Tę grupę osób

C. Cekiera traktuje jako narkomanów. Substancją – obok alkoholu –

powszechnie używaną (ok. 30% polskiej populacji) jest nikotyna.

Nikotynizm, czyli uzależnienie od nikotyny, według defi nicji WHO

jest określany jako: zespół objawów behawioralnych (zachowania),

fi zjologicznych i zmian procesów poznawczych, które pojawiają się

w toku wielokrotnego używania środka. Zespół charakteryzuje się

silną potrzebą przyjmowania środka, trudnościami w kontrolow-

aniu tego zachowania, uporczywym używaniem wbrew szkodliwym

następstwom, przedkładaniem przyjmowania środka ponad inne zajęcia

i zobowiązania, zwiększoną tolerancją i niekiedy występowaniem ob-

jawów zespołu abstynencyjnego

40

. D. Pstrąg pisze natomiast, że:

nikotynizm traktowany jest jako: nałóg palenia lub żucia tytoniu albo

zażywania tabaki, powodujący przewlekłe (rzadziej ostre) zatrucie

34

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 13.

35

Tamże, s. 17.

36

C. Cekiera, Toksykomania, s. 49.

37

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 17.

38

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 11.

39

C. Cekiera, Toksykomania, s. 68.

40

K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 25.

Coraz większym

– społecznie

niedostrzeganym

problemem staje

się lekomania.

Obserwujemy masowe

sięganie po leki

bezreceptowe oraz

paraleki. Po tego

typu substancje coraz

częściej sięgają dzieci

i młodzież.

Zdaniem lekarzy

i terapeutów,

współczesna

narkomania przybiera

coraz częściej formę

politoksykomanii, czyli

równoległego używania

i uzależnienia od

co najmniej dwóch

substancji.

45

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

nikotyną

41

. Głównym surowcem nikotyny jest tytoń, działający na or-

ganizm pobudzająco. Nałogowym palaczem jest osoba wypalająca

ponad 10 papierosów dziennie

42

. Ocenia się przy tym, że większość

młodzieży po roku palenia papierosów uzależnia się od nich

43

.

UWAGA PEDAGOGICZNA 5

Nowym problemem obserwowanym w przestrzeni uzależnień chemic-

znych jest niekontrolowane i niedostosowane do rzeczywistych potrzeb

sięganie po leki bezreceptowe przez dzieci i młodzież. Za szczegól-

nie niepokojące uważać należy stosowanie leków uspokajających,

antydepresyjnych, leków „wzmacniających pamięć” oraz substancji

zmniejszających zmęczenie. Okresami szczególnego wzrostu stosow-

ania takich leków jest czas egzaminów. Istnieje potrzeba podjęcia tego

problemu w pracy pedagogicznej z uczniami i rodzicami.

W literaturze tematu funkcjonuje także pojęcie politoksykomanii,

które określa równoczesne zażywanie substancji psychoaktywnych,

wywołujących odmienne efekty, lub równoczesne zażywanie substancji

o różnym składzie chemicznym. W klasyfi kacji DSM-IV znajduje się

kategoria uzależnienia od wielu substancji. Obejmuje ona przypadki

jednoczesnego używania (poza nikotyną i kofeiną) trzech substancji

psychoaktywnych przez co najmniej sześciomiesięczny okres czasu,

w sytuacji gdy nie występuje wyraźna dominacja zażywania jednej

z nich

44

.

Warto także nadmienić o nowym zjawisku, ze względu na jego

ogromną popularność, jakim jest zażywanie tzw. współczesnych dop-

alaczy

45

. Są nimi napoje energetyzujące, do których zalicza się napoje

energetyczne i izotoniczne. Wspomniane dopalacze nie są zaliczane

do narkotyków, ale istnieje podejrzenie, że ich zażywanie może być

nowym typem uzależnienia

46

, bowiem z praktyki medycznej i psycho-

logicznej wynosimy coraz więcej informacji o przypadkach uzależnienia

od tego typu substancji. Podkreślenia przy tym wymaga, że w na-

pojach (i środkach) tego typu znajdujemy często substancje mające

właściwości uzależniające (np. kofeina).

41

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 20.

42

C. Cekiera, Ryzyko uzależnień, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwer-

sytetu Lubelskiego, Lublin 2001, s. 91.

43

K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 13.

44

R. Meyer, Psychopatologia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

2003, s. 212.

45

W. Janiszewski, M. Jędrzejko, Napoje energetyzujące i wzmacniające, w:

Narkomania, red. M. Jędrzejko, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora,
Warszawa–Pułtusk 2008, s. 149–156.

46

Tamże, s. 149.

46

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

4.4. Rodzaje uzależnień

W literaturze tematu badacze wyróżniają trzy rodzaje uzależnienia,

co zostało zilustrowane na rysunku nr 4.

Rys. 4. Rodzaje uzależnienia

Uzależnienie

fi zyczne (fi zjologiczne)

psychiczne (psychologiczne)

społeczne (środowiskowe)

Źródło: K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 40.

Zastosowanie zaprezentowanego powyżej trójstopniowego podziału

uzależnień znalazło potwierdzenie w praktyce.

Uzależnienie fi zyczne jest, przez badaczy tematu, określane jako

fi zjologiczna zależność organizmu od systematycznie zażywanej sub-

stancji psychoaktywnej. Stan ten jest wynikiem włączenia się danej

substancji do metabolizmu komórkowego, na skutek czego staje się

ona niezbędna do zachowania równowagi biologicznej organizmu.

Efektem wytworzonej zależności jest powstanie, w organizmie os-

oby uzależnionej, sztucznej potrzeby biologicznej, przejawiającej

się przymusem przyjmowania danego środka. Zależność fi zyczna

charakteryzuje się więc kompulsyjnym (przymusowym) dążeniem

do zażywania substancji psychoaktywnej

47

. Brak danej substancji

w organizmie skutkuje pojawieniem się tzw. zespołu abstynencyj-

nego, powstałego na skutek zakłócenia procesów biologicznych

i przejawiającego się dotkliwymi, fi zycznymi zaburzeniami. Siła tego

rodzaju uzależnienia jest zależna od rodzaju przyjmowanej substancji.

Z uzależnieniem fi zycznym związane jest tzw. zjawisko tolerancji,

którego istota polega na konieczności przyjmowania coraz większych

dawek środka w celu uzyskania takiego samego efektu. Rozpatrując

problem narkomanii, należy uwzględnić nie tylko cechy i właściwości

substancji uzależniających pod względem chemicznym i fi zjologicznym,

ale także ich wpływ na psychikę osoby je przyjmującej. Z. Juczyński

48

pisze, że uzależnienie fi zyczne jest jedynie biologicznym skutkiem

systematycznego zażywania substancji psychoaktywnej. Według

tego autora naturę uzależnienia stanowi uzależnienie psychiczne,

będące w stosunku do uzależnienia fi zycznego pierwotnym rodzajem

uzależnienia.

47

L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 160.

48

Z. Juczyński, Narkomania, s. 61.

Poszczególne rodzaje

uzależnień mogą

występować

samodzielnie lub

równolegle. Najczęściej

spotykamy się

z równoczesnym

występowaniem co

najmniej dwóch

rodzajów uzależnienia.

Kluczowym elementem

uzależnienia fi zycznego

jest zjawisko tolerancji.

Związane jest ono

z koniecznością

przyjmowania

coraz to większych

dawek substancji

psychoaktywnej dla

osiągnięcia tego samego

efektu (stanu).

47

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

Uzależnienie psychiczne polega na tym, że zażywane substancje

uzależniające powodują silne, szybkie gratyfi kacje emocjonalne

49

. Jak

pisze Cesare Guerreschi

50

, uzależnienie tego typu powstaje na sku-

tek interakcji pomiędzy zażywaną substancją, osobą ją zażywającą

i kontekstem, w jakim ta interakcja zachodzi. Cytowany tu autor przed-

stawia nowatorską defi nicję uzależnienia, której twórcami są Gregory

Bateson i Paolo Rigliano (1998): Uzależnienie jest wynikiem nałoże-

nia się mocy substancji uzależniającej oraz mocy, jaką jednostka jest

skłonna jej przypisywać

51

. Jest to proces, który zaczyna się w momen-

cie, kiedy osoba przyjmując daną substancję, odbiera siebie w sposób

inny niż dotychczas i postrzega zmianę wizerunku samej siebie jako

coś pozytywnego lub lepiej odpowiadającego swoim potrzebom

52

. Oso-

ba uzależniona, spostrzegając, że dana substancja i tylko ona jest

w stanie „zaspokoić” pewne jej potrzeby, przypisuje jej szczególne,

subiektywne znaczenie, coraz bardziej koncentrując swoje życie tylko

na jej zdobywaniu. Podobnie ten rodzaj uzależnienia przedstawia H.

Sęk, pisząc: zależność psychiczna przejawia się w obsesyjnym dąże-

niu do użycia środka, celem osiągnięcia oczekiwanych doznań emo-

cjonalnych i umysłowych

53

. D. Pstrąg powołując się na teorię Iwana

Piotrowicza Pawłowa, traktuje uzależnienie psychiczne jako utrwalo-

ny stereotyp odruchowo-warunkowy

54

. Jest to wytworzona, mniej lub

bardziej silna potrzeba psychologiczna, która w skrajnych przypad-

kach przeradza się w pożądanie posunięte aż do nieopanowanej żą-

dzy i przymusu brania

55

. C. Cekiera

56

dodaje, że odstawienie środka

nie skutkuje pojawieniem się charakterystycznych objawów zespołu

abstynencyjnego.

Uzależnienie społeczne związane jest z chęcią przynależności

jednostek do grup społecznych, które uważają zażywanie substancji

psychoaktywnych za normę obyczajową i element je integrujący. Takie

zachowania są charakterystyczne głównie dla grup subkulturowych

i nieformalnych grup rówieśniczych. Spotykamy je także w grupach

przestępczych o charakterze zorganizowanym.

Jednostka chcąc przynależeć do takiej grupy, zostaje zobligowana

„normą społeczną” do realizowania podobnych zachowań. Odrzucenie

przez jednostkę tych norm skutkuje odrzuceniem jej przez tę grupę.

Osoby, które chcą zyskać akceptację członków grup, postępują podob-

49

H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe Schol-

ar, Warszawa 2003, s. 273.

50

C. Guerreschi, Nowe uzależnienia, Wydawnictwo Salwator, Kraków 2006, s. 20.

51

Tamże, s. 21.

52

Tamże.

53

L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 160.

54

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 48,

55

C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób

uzależnionych, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin
1992, s. 17.

56

Tamże, s. 17–18.

Kluczowym elementem
uzależnienia
psychicznego jest
bezwarunkowe dążenie
do użycia substancji
psychoaktywnej, w celu
uzyskania pożądanych
stanów psychicznych
(emocjonalnych
i zmysłowych).

W przypadku
uzależnienia
społecznego kluczowym
elementem jest
rodzaj przymusu
środowiskowego
– pierwotnego
w stosunku do
uzależnienia
od substancji.
Uzależnienie od
substancji ma charakter
wtórny.

48

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

nie do nich. Istotą tego rodzaju uzależnienia, jak pisze C. Cekiera

57

, jest

uzależnienie od grupy, zaś uzależnienie od substancji psychoaktywnych

jest zjawiskiem wtórnym. Do grup tych należy zaliczyć te wchodzące

w skład podkultur dewiacyjnych (bliżej zostaną one przedstawione

w piątym rozdziale pracy) oraz rodzin alkoholowych i narkomańskich

(również rozdział piąty). Powodem tak silnej więzi emocjonalnej jed-

nostek z grupą, jak pisze D. Pstrąg

58

, jest wyobcowanie w środowisku

rodzinnym i szkolnym młodzieży, spowodowane niskim poziomem

możliwości przystosowawczych tych osób, ich zaburzeniami neuroty-

cznymi, a także niezaspokojoną potrzebą przynależności. Z badań wi-

emy

59

, że społeczne wzorce zażywania narkotyków są bardzo istotną

przyczyną inicjacji narkotykowej. Współcześnie ten rodzaj uzależnienia

związany jest także z modą na zażywanie substancji psychoakty-

wnych w określonych sytuacjach społecznych, np. w czasie spotkań

towarzyskich. Zauważono także, że wzorce środowiskowe są silniejsze

w niektórych grupach zawodowych, zwłaszcza w tych, gdzie działaniu

towarzyszy silny stres psychiczny i obciążenie fi zyczne (działanie

żołnierzy w operacjach wojennych, funkcjonowanie w zorganizow-

anych grupach przestępczych, przynależność do agresywnych subkul-

tur młodzieżowych, praca menagerów i dostawców handlowych).

4.5. Mechanizmy uzależnień od substancji

psychoaktywnych

Według założeń modelu terapii strategiczno-strukturalnej Jerzego

Mellibrudy

60

, proces uzależnienia kształtowany jest przez trzy, wzajem-

nie oddziaływujące na siebie mechanizmy psychologiczne, co zostało

przedstawione na kolejnym rysunku.

Rys. 5. Psychologiczne mechanizmy uzależnienia

nałogowej regulacji emocji

iluzji i zaprzeczenia

rozproszenia i rozdwojenia „ja”

Źródło: na podstawie: L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 151–152.

57

C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień, s. 18.

58

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 49.

59

Uwaga narkotyki, s. 22.

60

L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 151–152.

mechanizmy

49

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

Są to mechanizmy obronne osoby uzależnionej, które uniemożliwiają

jej wejrzenie w prawdziwe źródło problemu i są powodem błędnego

koła uzależnienia.

Mechanizm nałogowej regulacji emocji polega na tym, że osoby

uzależnione regulują swoje stany emocjonalne, przyjmując substancję

uzależniającą. Uzależnieni przyjmują dany środek, aby podwyższyć do-

bre samopoczucie, często aż do stanów ekstatycznych, lub zredukować

negatywne stany emocjonalne, np. nie odczuwać lęku, niepokoju, stre-

su, bólu, poczuć ulgę. Pożądany przez nich skutek faktycznie jednak nie

następuje. Ponieważ przyjęta substancja uniemożliwia ocenę faktycznego

stanu, uzależniony nie rozumie, że przyjmując ową substancję, uzyskuje

jedynie złudzenie lepszego samopoczucia. Nie rozumie, że po zażyciu

środka negatywne emocje z czasem się tym bardziej potęgują. Na skutek

tego o swoje złe samopoczucie obwinia innych ludzi. Nie jest świadomy,

że prawdziwym powodem jego kłopotów nie są oni, tylko zażywane sub-

stancje. Mechanizm ten jest odpowiedzialny za poczucie głodu substancji

(głodu narkotykowego), prowadzi do tego, że uzależniony traci kontakt

z rzeczywistością oraz nie jest w stanie w sposób naturalny odczuwać

emocji pozytywnych, szczęścia, radości, dobrego samopoczucia.

Mechanizm iluzji i zaprzeczania, zniekształcając racjonalne myślenie

osoby uzależnionej, powoduje, że nie jest ona w stanie zauważyć

problemu swojego uzależnienia. Osoba uzależniona (znajdująca się

pod wpływem substancji psychoaktywnej) nieracjonalnie spostrze-

ga rzeczywistość. Jej procesy myślowe w pełni podporządkowane

są pragnieniu zdobywania substancji i „dostosowują” spostrzeganą

przez uzależnionego rzeczywistość do tego, by zażywanie substancji

odczuwała jako stan komfortu. Wynajduje ona więc irracjonalne po-

wody, by dalej zażywać substancję. Mechanizm ten jest systemem

chroniącym uzależnionego przed przyjęciem wszelkich informacji,

które mogłyby uniemożliwić dalsze przyjmowanie substancji, w tym

tych, które jednoznacznie wskazują, iż wyrządza on sobie szkody zdro-

wotne, społeczne, zawodowe itp. Nieracjonalne są także jego decyzje.

Mechanizm ten wzmacnia myślenie magiczno-życzeniowe, powodując,

że osoba koloryzuje rzeczywistość.

Z kolei mechanizm rozproszenia i rozdwojenia „Ja” ma wpływ

na strukturę „Ja”, uszkadzając tym samym stabilną tożsamość os-

oby. Osoba nie jest w stanie kierować swoim zachowaniem oraz

wytrwać w podjętej przez siebie decyzji dotyczącej zachowania absty-

nencji. Dzieje się tak, ponieważ uzależniony podejmuje kolejne próby

zaprzestania przyjmowania substancji, nie uznając przy tym swojej

bezsilności wobec utraty kontroli nad jej zażywaniem. Mechanizm ten

może doprowadzić do dezintegracji osobowości, polegającej na rozd-

wojeniu struktury „Ja”. Osoba zaczyna funkcjonować dwojako – inac-

zej pod wpływem substancji psychoaktywnej, a inaczej, gdy pod jej

wpływem nie jest.

Mechanizm nałogowej
regulacji prowadzi
do powstania stanu
iluzji dobrego
samopoczucia. Aby go
osiągnąć, konieczne
jest przyjmowanie
narkotyku.

Mechanizm iluzji
i zaprzeczenia
powoduje, że
osoba uzależniona
zaprzecza swojemu
uzależnieniu i nie
widzi powodów, by
zaprzestać zażywania
środka. Uzależniony
minimalizuje swoje
problemy, np.
zdrowotne,
w pracy lub rodzinie.
Tym bardziej nie jest
w stanie skojarzyć, że
właśnie uzależnienie
jest ich powodem.

50

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

4.5.1. Fazy uzależnienia alkoholowego i narkotykowego

Wyodrębnianie kolejnych faz w procesie rozwijania się uzależnienia

jest charakterystyczne dla badaczy traktujących uzależnienie jako

chorobę. Autorzy opierają się na schemacie rozwoju alkoholizmu według

Elvina Mortona Jellinka

61

, który wyróżnił cztery fazy uzależnienia, przy

czym dwie pierwsze mają charakter jedynie objawowy, a dwie następne

świadczą o pojawieniu się alkoholizmu. Schemat ten szczegółowo

przedstawia L. Cierpiałkowska

62

. Z kolei D. Pstrąg

63

przedstawia jeden

opis czterech faz charakterystycznych dla rozwoju każdej postaci

toksykomanii. Opis ten bardzo dobrze uwzględnia specyfi kę symptom-

ów tworzenia się uzależnienia od narkotyków. Zestawienie nazewnict-

wa i cech kluczowych poszczególnych faz zostało przedstawione w ta-

beli 7, a następnie przedstawiono opis kolejnych faz, z uwzględnieniem

ich specyfi ki w uzależnieniu alkoholowym i narkotykowym.

Stadium przedalkoholowe charakteryzuje się coraz mniejszą

odpornością organizmu na przeżywane napięcia psychiczne przy

jednocześnie zwiększającej się tolerancji na przyjmowany alkohol.

Osoba musi więc zażywać coraz większe dawki alkoholu, by uzyskać

taki sam efekt jak wcześniej. Alkohol spożywany jest jednak tylko to-

warzysko, a osoba pijąca nie kojarzy jeszcze odczuwanej ulgi psychic-

znej z wypiciem alkoholu. Czas jej trwania wynosi od kilku do kilkunastu

miesięcy, a u dzieci i młodzieży trwa ona stosunkowo krótko.

Tab. 7. Fazy uzależnienia alkoholowego i narkotykowego

Fazy uzależnienia

alkoholowego

Fazy uzależnienia

narkotykowego

Cechy kluczowe

FAZA I

stadium

przedalkoholowe

poznanie stanu

odurzenia

eksperymentowanie lub

towarzyskie używanie

substancji

FAZA II

stadium zwiastunów

stan odurzenia

przyjemnością

wrażenie korzystnego

wpływu substancji na

organizm

FAZA III

stadium ostre

stan odurzenia

celem nadrzędnym

całkowita utrata kontroli nad

zażywaniem substancji

FAZA IV

stadium przewlekłe

stan odurzenia

normą

uwarunkowanie

„normalnego”

funkcjonowania zażywaniem

substancji

Źródło: D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 49–51.

61

L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 162.

62

L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 26–29.

63

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 49–51.

Aby uniknąć

nieprzyjemnych

objawów

pojawiających się

podczas zespołu

abstynencyjnego, osoba

uzależniona zaczyna

stosować „klinowanie”,

czyli wypija kolejną

porcję alkoholu,

eliminującą przykre

doznania. Uzależniony

planowo gromadzi

alkohol w domu i upija

się do utraty

przytomności.

Alkoholik

w stadium

przewlekłym potrafi

się upić coraz mniejszą

dawką alkoholu,

gdyż maleje jego

tolerancja na ten

środek. Występuje

otępienie uczuciowe

oraz zanikają uczucia

wyższe.

51

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

Stadium zwiastunów charakteryzuje się stopniowym przechodze-

niem od kontrolowanego nadużywania alkoholu do utraty kontroli nad

piciem. Osoba pije coraz więcej i coraz częściej, sama szukając okazji

do wypicia alkoholu i inicjując nowe „kolejki”, ponieważ zauważa, że al-

kohol polepsza jej samopoczucie, uwalnia ją od przeżywanych napięć

oraz rozwesela. Czasami osoby zaczynają pić także w samotności. Po

wypiciu niewielkiej ilości środka pojawiają się luki pamięciowe – tzw.

palimpstesty alkoholowe. O wystąpieniu tej fazy świadczą pierwsze

pojawiające się luki, natomiast znacznie częstsze ich występowanie

świadczy o przejściu do kolejnego etapu choroby.

Stadium ostre charakteryzuje się całkowitą utratą kontroli nad piciem al-

koholu i jest oznaką pojawienia się właściwego uzależnienia. Całkowity brak

kontroli przejawia się niepohamowanym głodem substancji, pojawiającym

się już po wypiciu pierwszej dawki alkoholu, bez względu na czas trwania

wcześniejszej abstynencji alkoholowej. Brak kontroli picia jest powodem

tego, że pojawia się tzw. picie ciągami. Na skutek niemożności zaprzesta-

nia picia pojawia się obniżona samoocena, co powoduje, że osoba traci do

siebie szacunek. Za swoje problemy z piciem alkoholik zaczyna obwiniać

najbliższe otoczenie, najczęściej rodzinę, i staje się wobec niej coraz

bardziej agresywny. Jednocześnie stara się ukryć przed innymi swój prob-

lem z piciem alkoholu. W tej fazie, z czasem, u osoby pijącej wykształca

się system iluzji i zaprzeczeń, „chroniący” ją przed uświadomieniem sobie

prawdziwych powodów picia. Zaczynają się pojawiać problemy zdrowot-

ne. Stadium to kończy się, gdy osoba zaczyna regularne, zaczynając od

rana, codzienne picie alkoholu.

Stadium przewlekłe charakteryzuje się coraz większą, ciągle

postępującą degradacją fi zyczną i psychiczną osoby. Motywacja do

picia sprowadza się głównie do umożliwienia sobie normalnego sam-

opoczucia i funkcjonowania. W sytuacji braku dostępności środka,

uzależniony zaczyna spożywać alkohole niekonsumpcyjne. Zaczynają

występować choroby poalkoholowe, a na skutek skrajnego wyczerpa-

nia organizmu, w sytuacji gdy osoba nie podejmie leczenia, w końcu

następuje śmierć.

Poznanie stanu odurzenia jest fazą wstępną i obejmuje pierwsze

próby eksperymentowania ze środkiem toksycznym. Osoba przyjmu-

je dany środek okazjonalnie, dla towarzystwa lub z ciekawości,

zdobywając pierwsze informacje na temat wpływu narkotyku na jej

organizm. Te zdobyte spostrzeżenia są bardzo istotne dla ewentual-

nego kształtowania się dalszego przebiegu uzależnienia. Pierwszymi

zażywanymi substancjami zazwyczaj są kanabinole oraz leki

64

.

Stan odurzenia przyjemnością charakteryzuje się coraz częstszym

przyjmowaniem środka, gdy osoba dochodzi do wniosku, że dany

narkotyk pozytywnie wpływa na jej samopoczucie. Osoba sama zac-

zyna wtedy szukać kontaktu z dealerem. Młodzież dopuszcza się

64

I. Pospiszyl, Patologie społeczne, s. 183.

Na tym etapie
alkoholik całkowicie
przestaje kontrolować
ilość i jakość
przyjmowanych
substancji, doświadcza
coraz częstszych
i bardziej
dotkliwych
konsekwencji swojego
nałogu. Zaczynają
pojawiać się różne
choroby, dochodzi do
konfl iktów z prawem
oraz zerwania
kontaktu z rodziną.

Nowe środki
narkotyczne
wprowadzane na
polski rynek cechują się
szybszym działaniem
(często po kilkunastu
sekundach) i szybszym
występowaniem
objawów. Ma to
zachęcić do ich
częstszego używania.

52

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

kradzieży pieniędzy w celu zdobycia narkotyków, jednocześnie stara

się maskować swój problem przed innymi i przed sobą, wynajdując

różne powody tłumaczące jej postępowanie. Staje się coraz bardziej

rozdrażniona i wybuchowa. Zrywa stare znajomości i nawiązuje nowe.

Sytuacja, w której stan odurzenia staje się celem nadrzędnym

należy już do zaawansowanego etapu w rozwoju uzależnienia. Osoba

uzależniona przestaje ukrywać swój problem. Z powodu wzrostu tol-

erancji zwiększa częstotliwość przyjmowania substancji lub przyjmuje

coraz silniejsze. Aktywność uzależnionej osoby coraz bardziej koncen-

truje się wokół zdobywania narkotyku, gdyż jego brak w organizmie

zaczyna już skutkować doznawaniem bólu fi zycznego i bardzo złego

samopoczucia psychicznego. Z kolei sytuacja, gdy stan odurzenia staje

się normą stanowi najgłębsze stadium uzależnienia. Osoba przyjmuje

środek, aby móc normalnie funkcjonować. Stany euforyczne osiągalne

są jedynie po przyjęciu niebezpiecznie dużej dawki, dlatego często

dochodzi do przedawkowania środka. Stan zdrowia ulega szybkiemu

pogorszeniu, co przeważnie w konsekwencji prowadzi do śmierci.

Opisane cechy poszczególnych faz obu postaci uzależnień można

podzielić na ich cechy wspólne, należące do objawów nieswoistych

uzależnień

65

, oraz ze względu na ich cechy charakterystyczne, należące

do objawów swoistych uzależnień

66

. Objawy swoiste natomiast to

sposób rozwoju tolerancji, która w przypadku uzależnienia od narko-

tyków ciągle wzrasta, zaś w przypadku uzależnienia alkoholowego,

najpierw wzrasta, a następnie bardzo maleje, oraz konsekwencje zd-

rowotne nadużywania substancji. Dotyczą one zdrowia fi zycznego,

zaburzeń osobowości, zaburzeń psychicznych i chorób psychicznych.

Swoiste objawy zażywania i skutki uzależnienia narkotykowego bliżej

zostały przedstawione w kolejnej tabeli.

Uzależnienie zaburza wszystkie wymiary rozwoju człowieka zarówno

somatycznego, motorycznego, psychicznego, społecznego, jak i duch-

owego. Najbardziej dramatyczne w tym jest to, że na skutek rozwijających

się psychologicznych mechanizmów obronnych osoba uzależniona nie

dostrzega rozmiaru swojego problemu i konsekwencji z nim związanych,

tym bardziej że nie dotyczą one tylko jej, ale również i jej najbliższych.

Uzależniony nie zażywa środka z powodu chęci, mimo iż tak mu się

wydaje. Ta właśnie ułuda jest powodem tego, że osoba nie szuka po-

mocy, żyjąc w zakłamaniu przede wszystkim przed samym sobą. Jeżeli

uzależniony zauważy, iż „coś jest nie tak”, najpierw dostrzegą to jego

bliscy, a co gorsza, dotkliwie odczują konsekwencje jego nałogu.

Życie uzależnionego, który znajduje się w zaawansowanej fazie

nałogu, jest skoncentrowane wokół zdobywania substancji, co sukce-

sywnie wyniszcza organizm i psychikę danej osoby. Zanim jednak taka

osoba „wykończy” się, wyniszczy najpierw, najczęściej psychicznie,

swoich bliskich.

65

L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 160.

66

Tamże.

Na etapie uzależnienia

zdobycie kolejnej

porcji substancji jest

dla chorego zadaniem

dominującym,

najważniejszym.

Temu zadaniu są

podporządkowane

wszystkie inne

czynności.

53

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

4.6. Zdrowie a substancje psychoaktywne

W kolejnych podrozdziałach postaramy się jak najdokładniej ukazać

wpływ narkotyków na zdrowie człowieka. W poniższym punkcie pode-

jmujemy natomiast problem zdrowia jako stanu niezbędnego dla

prawidłowego rozwoju.

Nie ulega wątpliwości, że przy analizowaniu problemów narkomanii

kluczowym punktem odniesienia jest zdrowie – tak w wymiarze indywidu-

alnym (pojedynczego człowieka), jak i społecznym (niebezpieczeństwo

rozszerzania się chorób, koszty społeczne leczenia, zagrożenia dla

normalnego funkcjonowania grup społecznych).

Omawiając wpływ substancji psychoaktywnych na zdrowie człowieka,

konieczne jest precyzyjne określenie: co to jest zdrowie? Odpowiedź

jest o tyle trudna, że – na przestrzeni lat – zmieniało się podejście do

zdrowia. O ile Hipokrates nauczał, że zdrowie to dowód osiągnięcia

przez nas stanu harmonii – zarówno wewnętrznej, jak i z zewnętrznym

środowiskiem – podkreślając ścisły związek pomiędzy ciałem człowieka

Tab. 8. Swoiste objawy zażywania i skutki uzależnienia narkotykowego

Typ narkotyków

Możliwe objawy

zażywania

Skutki

przedawkowania

Objawy zespołu

abstynencyjnego

Opiaty:
opium, morfi na, kodeina,
heroina, metadon i in.

euforia, ospałość,
zwolnione oddychanie,
zwężenie źrenic,
wymioty

powolny i płytki oddech,
lepka skóra, drgawki,
głęboki sen, zamroczenie,
możliwość śmierci

„wodniste” oczy, wysięk
z nosa, ziewanie, utrata
apetytu, irytacja, drżenie,
uczucie strachu, dreszcze,
poty, skurcze mięśni,
wymioty

Środki uspokajające,
tj. barbituriany, wodzian
chlorku, glutetimid,
metakwalon,
środki uspokajające i in.

zaburzenia mowy
i orientacji, zachowanie
jak po upojeniu
alkoholowym

płytki oddech, zimna
i lepka skóra, rozszerzone
źrenice, słabe i szybkie
tętno, zamroczenie,
możliwość śmierci

lęk, bezsenność, drżenie,
majaczenie, drgawki,
możliwość śmierci

Środki pobudzające,
tj. kokaina, amfetamina,
fenmetrazyna,
metylofenidyn i in.

wzrost czujności,
podniecenie, euforia,
rozszerzone źrenice,
przyspieszone tętno,
wzrost ciśnienia krwi,
bezsenność, utrata
apetytu

nadruchliwość, wzrost
temperatury ciała,
halucynacje, możliwość
śmierci

apatia, ciągła ospałość,
irytacja, depresja,
zaburzenia orientacji

Halucynogeny:
LSD, meskalina,
psylocybina, MDA, PCP

złudzenia, urojenia
(za wyjątkiem MDA),
ograniczona percepcja
czasu i przestrzeni

epizody dłuższej,
intensywnej „podróży”,
psychoza, możliwość
śmierci

nie zanotowano

Konopie:
marihuana, haszysz,
olej haszyszu

euforia, rozluźnienie,
wzrost apetytu,
zdezorientowane
zachowanie

zmęczenie, paranoja,
możliwa psychoza

bezsenność, brak
aktywności, obniżenie
apetytu zależne od
jednostki

Źródło: na podstawie: C. Cekiera, Toksykomania, s. 70–71

Zdrowie określane
jest jako dobrostan,
niezbędny dla
właściwego
funkcjonowania
człowieka. Ma ono
ściśle wyznaczone
parametry (np.
temperatura ciała), jak
i trudniej mierzalne
(zdrowie psychiczne,
warunki do wzrastania
w zdrowiu, opieka
zdrowotna).

54

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

i jego duszą, o tyle, od czasów Kartezjusza, coraz częściej oddzielano

sferę ciała (soma) i umysłu (psyche). Grecki fi lozof i lekarz Galen mówił

o zdrowiu jako stanie idealnej równowagi i harmonii organizmu.

Współczesna nauka wypracowała wiele poglądów i, wynikających

z nich, defi nicji dotyczących rozumienia zdrowia. Wielość poglądów,

koncepcji i defi nicji nie doprowadziła do wyjaśnienia wszystkich kwestii

stawianych przez przedstawicieli nauk medycznych i społecznych. O ile

medycyna postrzega zdrowie głównie w kategoriach somatycznych, to

nauki humanistyczne widzą je znacznie szerzej.

Jedną z pierwszych prób pełniejszego ujęcia kwestii zdrowia jest

koncepcja Terry’ego Parsona, który określił je jako zdolność człowieka

do pełnienia ról i zadań społecznych, takich jak np.: mąż, student,

pracownik, uczeń. Wielkim dokonaniem Parsona jest ujęcie zdrowia

w kategoriach szerszych niż somatyczne, czyli zauważenie, że jest to

niezwykle istotny element, wpływający na funkcjonowanie systemu

społecznego. Co prawda, Parson widział specyfi cznie człowieka

chorego (chory według niego to przykład dewiacji, zachęta społeczna

do czasowego zawieszenia swoich obowiązków społecznych

67

), ni-

emniej jednak jego analizy pozwoliły na szerszą ocenę relacji: zdrow-

ie–choroba. W wyniku jego badań zaczęto m.in. zwracać uwagę, że

choroba jest jednym z przejawów dewiacji (biologicznej i społecznej).

Taki pogląd podzielał m.in. Eliot Freidson, podkreślając, iż dewiacja

biologiczna jest rozpoznawalna przez lekarzy i jest zjawiskiem obiek-

tywnym (da się ująć w określonych kategoriach, ramach, wyznac-

znikach), natomiast dewiacja społeczna ma odmienny charakter,

bowiem wpływa i modyfi kuje zachowania dużych zbiorowości (prob-

lem ten potraktujemy szerzej przy omawianiu narkomanii jako prze-

jawu patologii społecznej).

Jeszcze inny wymiar zdrowia dostrzegamy w dorobku naukowym

Willa McDermotta. Jego teoria jest wynikiem krytycznego spojrzenia na

defi nicję zdrowia, opracowaną przez Światową Organizację Zdrowia.

McDermott widzi ten problem tak: zdrowie jest pojęciem względnym,

charakteryzującym stopień, w jakim poszczególna jednostka, w warunk-

ach określonych przez czynniki genetyczne oraz jej środowisko fi zyczne

i kulturowe, może skutecznie działać

68

. To ujęcie uwzględnia różnorodne

czynniki kształtujące zdrowie. W tym kierunku poszedł też Jerzy Alek-

sandrowicz, który uważa zdrowie za subiektywne poczucie sprawności

fi zycznej, psychicznej, społecznej oraz prawidłowe relacje między tymi

trzema parametrami

69

. Ale czy zdrowie może być poczuciem subiek-

tywnym? Wydaje się, że – pomimo pewnej kontrowersyjności tej tezy

67

M. Sokołowska, Poznawcza i społeczna tożsamość socjologii medycyny, „Studia

socjologiczne” 1989, nr 3.

68

W. McDermott, Czynniki demografi czne, kulturowe i ekonomiczne a studia roz-

woju medycyny, w: E. Kilbourne, Ekologia człowieka i zdrowie publiczne, red. W. Smil-
lie, PZWL, Warszawa 1973, s. 7.

69

J. Aleksandrowicz, Sumienie ekologiczne, Wiedza Powszechna, Warszawa

1988, s. 19.

Zdrowie jest to stan

dobrego samopoczucia

(well-being), które

dotyczy fi zycznego,

psychicznego

i społecznego wymiaru

życia. Zdrowie jest

pełnią fi zycznego,

psychicznego,

społecznego

i kulturowego

dobrostanu jednostki.

Zgodnie z defi nicją

zaproponowaną przez
WHO: Zdrowie to nie

tylko brak choroby lub

niepełnosprawności,

lecz stan dobrego

samopoczucia

fi zycznego,

psychicznego,

społecznego.

Rozróżniamy przy

tym kilka rodzajów

zdrowia: fi zyczne,

psychiczne

i społeczne.

55

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

– tak jest w rzeczywistości, bowiem zdrowie jest dostrzegane nie tylko

w kategorii osobistej, lecz także w perspektywie kulturowej. Stąd to, co

my w Polsce uznajemy za warunki niezbędne dla zdrowego trybu życia,

w innych kulturach może mieć odmienną ocenę.

Zdrowie możemy rozumieć jako pewien stan sił, które człowiek

wykorzystuje w różnych wymiarach swojego życia. Jeśli jest to zasób,

to znaczy, że ma swój określony poziom, granice, które uznamy z op-

tymalne, minimalne, nieprzekraczalne. Tym samym mamy wpływ na

jego kształt i jakość. Inaczej mówiąc – człowiek jest w stanie wpływać

na stan swojego zdrowia. Obniżanie i pogarszanie się jakości tych za-

sobów może nastąpić z powodu: niezdrowego trybu życia, uszkodzeń

fi zycznych, przekroczenia barier wydolności organizmu oraz używania

i nadużywania alkoholu, narkotyków, tytoniu, jedzenia

70

.

Jak zauważa wielu badaczy, zdrowie jest dynamicznym procesem,

który z jednej strony polega na równoważeniu potrzeb człowieka,

z drugiej – wymaga odpowiedniego otoczenia. W ujęciu holistyc-

znym wpływ substancji psychoaktywnych na człowieka należy za-

tem rozpatrywać nie tylko w kategorii zaburzonego funkcjonowania

pewnych narządów, ale i szeroko rozumianego zdrowia psychicznego

i społecznego.

Pod koniec XX wieku w analizie zjawisk i problemów społecznych

zaczęto powracać do – mającego swoje korzenie w starożytności –

modelu holistycznego. Zgromadzono wiele dowodów na istnienie sil-

nego związku pomiędzy ciałem i psychiką człowieka, co spowodowało

rozwój medycyny psychosomatycznej. We współczesnych progra-

mach włącza się do tego modelu również środowisko oraz poziom

społecznego funkcjonowania człowieka; zdrowie ujmowane jest jako

proces, człowiek zaś nie jest w nim istotą bierną, ale staje się za nie

odpowiedzialny poprzez podejmowanie różnych działań w celu pro-

mocji zdrowia, jego ochrony oraz – w przypadku choroby – uczestnic-

zenie w procesie leczenia, zwiększając jego skuteczność.

UWAGA PEDAGOGICZNA 6

Jednym z istotnych problemów w skutecznym powstrzymywaniu

wyższych faz uzależnienia narkotykowego jest ukrywanie przez rodz-

iców faktu eksperymentowania dziecka. Rodzice są przekonani, iż „do-

mowymi” metodami są w stanie zahamować rozwój zachowań narko-

tykowych. Tymczasem podstawowym warunkiem wyprowadzenia

dziecka z narkomanii jest specjalistyczna reakcja medyczna, psycho-

logiczna i terapeutyczna. „Wstyd” narkotykowy tylko utrudnia walkę

z uzależnieniem.

70

Zob. V. Koprowicz, Zdrowie i jego społeczne odniesienia, w: Zdrowie i jego och-

rona, red. V. Koprowicz, SHH, Warszawa 2006, s. 25 i dalsze.

Narkomania jest
chorobą
w wymiarze
somatycznym
i psychicznym,
chorobą o różnym
przebiegu, zależnym od
stosowanych substancji,
czasu zażywania
oraz wielkości
przyjmowanej dawki.
Jest chorobą uleczalną,
ale nie wyleczalną.
Podstawowym
warunkiem uzyskania
pozytywnych
wyników
w leczeniu narkomanii
jest poddanie się
całemu procesowi
leczenia i terapii.
Nie ma możliwości
wyleczenia się
z narkomanii
w warunkach
„domowych”,
konieczna jest
interwencja medyczna
lub/i psychologiczna.

56

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

Dla zrozumienia relacji zdrowie–choroba istotne znaczenie ma psy-

chiczny wymiar tego problemu. Wpływem psychiki na ciało nie zajmow-

ano się aż do początków XX wieku. Po akceptacji tego podziału w XX

wieku przyjęto – w naukach o zdrowiu i chorobie – model biomedyczny

71

.

W jego ujęciu w stanie zdrowia organizm funkcjonuje prawidłowo i nie

występują żadne dysfunkcje biologiczne. Zdrowy człowiek nie wymaga

opieki specjalisty i interwencji zewnętrznej. Osoba może być albo zdrowa,

albo chora. Stany te są oddzielnymi kategoriami. Na przebieg choroby

ma wpływ specjalista (lekarz), zaś pacjent nie ma takiej możliwości – ma

natomiast na powstanie i rozwój warunków, które będą prowadziły do

zachowania zdrowia, a tym samym do ochrony przed chorobą.

Zdrowie fi zyczne rozumiane będzie w niniejszej pracy jako prawidłowe

funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego narządów i układów. Z ko-

lei zdrowie psychiczne ujmowane jest różnorodnie. Obecnie nie ist-

nieje jedna, interdyscyplinarna defi nicja zdrowia psychicznego, dlatego

w dalszej części rozdziału będziemy posługiwać się defi nicją zdrowia

psychicznego zaproponowaną przez WHO, w której połączono zdrowie

umysłowe i emocjonalne. Natomiast zdrowie umysłowe jest niczym in-

nym, jak zdolnością do jasnego, logicznego myślenia, natomiast zdrowie

emocjonalne to umiejętność rozpoznawania uczuć (lęku, radości, żalu,

gniewu) i wyrażania ich w odpowiedni sposób; umiejętność radzenia

sobie ze stresem, napięciami, lękiem. Zdrowie społeczne rozumiane

jest jako zdolność utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi,

natomiast zdrowie duchowe jest związane z wierzeniami, praktykami

religijnymi lub osobistym „credo”, przyjętymi indywidualnie lub grupowo

zasadami zachowań i sposobami utrzymywania wewnętrznego spoko-

ju

72

. Podsumowując rozważania na temat zdrowia, można wskazać na

dwa zasadnicze zagrożenia, jakie wywołuje – w aspekcie zdrowotnym

– niekontrolowane przyjmowanie narkotyków przez człowieka.

Rys. 6. Zdrowotne konsekwencje narkomanii

WOBEC SIEBIE:

rozwój chorób somatycznych i psychicznych,

prowadzący nawet do śmierci

WOBEC INNYCH OSÓB:

zachowania ryzykowne, np. zakażenie

chorobami, zagrożenie fi zyczne

(poprzez niekontrolowane zachowania)

oraz psychiczne

(w tym syndrom współuzależnienia)

71

H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe Schol-

ar, Warszawa 2005, s. 46–47.

72

Zob: Jak tworzymy Szkołę Promującą Zdrowie, red. B. Woynarowska, Warszawa

1995, s. 14–15.

Organizm człowieka

reaguje na substancje

narkotyczne

w sposób osobniczy.

Ta sama dawka może

wywołać inne reakcje

u innego człowieka.

57

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

Wskazanie na zależności, jakie występują pomiędzy zdrowiem,

a przyjmowaniem (zażywaniem, nadużywaniem) substancji psy-

choaktywnych, jest problemem złożonym. Przede wszystkim należy

zauważyć, że chociaż mamy coraz szerszą wiedzę o negatywnych

skutkach uzależnienia od substancji psychoaktywnych, skala zagrożeń

ulega poszerzeniu. Złożoność problemu wynika także z indywidualnych

predyspozycji człowieka na działanie poszczególnych substancji, jak

również innych reakcji dzieci, młodzieży i osób dorosłych. Jeszcze

innym, niezwykle istotnym problemem jest (patrz: polioksykomania)

łączenie różnych substancji psychoaktywnych (alkohol i leki nasenne,

alkohol i leki uspokajające, alkohol i narkotyki) oraz substancji psycho-

aktywnych z innymi substancjami (alkohol i napoje energetyzujące,

narkotyki pobudzające i napoje energetyzujące, sterydy anaboliczne

i narkotyki pobudzające). Problemy powyższe ukazują też zmiany

w samym zjawisku narkomanii, co prezentuje kolejny rysunek.

Rys. 7. Obserwowane w ostatnich latach zmiany w kontaktach

człowieka z substancjami psychoaktywnymi

Jak widać z powyższego zestawienia, mamy do czynienia z szer-

egiem negatywnych czynników, wśród których na szczególną uwagę

zasługują dwa: malejący wiek pierwszego kontaktu z narkotykami i in-

nymi substancjami psychoaktywnymi oraz ujawnianie, w każdym roku,

nowej grupy substancji używanych do odurzania się. O ile jeszcze 10 lat

temu dominowały w Polsce substancje rodzime – głównie amfetamina

i środki wziewne oraz substancje pochodzenia roślinnego, o tyle obecnie

ZMIANY

POZYTYWNE

ZMIANY

NEGATYWNE

• Rozwój politoksykomanii

• Wzrost liczby i rodzajów środków psychoaktywnych

• Silny związek dystrybucji tych środków

z przestępczością zorganizowaną

• Destygmatyzacja części środków psychoaktywnych

• Malejący wiek eksperymentów i masowego

zażywania narkotyków

• Rozszerzanie się paranarkomanii (środki

stymulujące i energetyzujące)

• Interakcje narkotyki – inne patologie społeczne

• Prawne ograniczanie używania substancji psychoak-

tywnych w miejscach publicznych (np. tytoniu)

• Lepsza edukacja i profi laktyka

• Coraz pełniejsza wiedza o skutkach zażywania sub-

stancji psychoaktywnych

• Powszechny dostęp do testów

• Pierwsze pozytywne zmiany w ograniczaniu narko-

manii wśród dzieci i młodzieży

• Poszerzenie bazy leczniczej i terapeutycznej

Uzależnienia – wybrane pojęcia i defi nicje

mamy do czynienia z (co najmniej) trzydziestoma różnego rodzaju sub-

stancjami psychoaktywnymi, przyjmowanymi w celu wprowadzenia się

w nienaturalne stany psychiczne. Problemy te będą poruszane

w dalszej części pracy.

59

Rozdział V

Teorie uzależnień od substancji
psychoaktywnych

M

ARIUSZ

J

ĘDRZEJKO

A

LICJA

N

EROJ

K

RZYSZTOF

A. W

OJCIESZEK

A

NNA

K

OWALEWSKA

Charakter i cele opracowania skłaniają autorów do podjęcia analizy

teorii uzależnień w takim zakresie, jaki może być przydatny pedagogom,

nauczycielom, pracownikom socjalnym oraz osobom zajmującym się

pracą z młodzieżą. Zatem skupimy się na trzech zasadniczych nurtach

opisu przyczyn rozwoju narkomanii – teoriach biologicznych, psycho-

logicznych i społecznych, bo one dominują współcześnie wśród analiz

wyjaśniających ten problem.

Badacze tematu, w swoich teoriach uzależnień od substancji

psychoaktywnych, starają się odpowiedzieć na pytanie, jak to się

dzieje, że pewne osoby zażywające dane substancje psycho-

aktywne w sposób kontrolowany w pewnym momencie lub na

skutek pewnego procesu tracą tę kontrolę bezpowrotnie, a życie

człowieka zaczyna być zdominowane przez nieodpartą chęć

zażywania danego środka? Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie:

dlaczego tak się dzieje?, ma już ponad 100 lat, jednak dopiero

w połowie XX wieku pojawiły się pierwsze próby kompleksowego zdiag-

nozowania tego problemu. Wielki wkład w wyjaśnienie mechanizmów

utraty kontroli nad zażywaniem narkotyków przyniosły nauki medyczne

i psychologia.

5.1. Biologiczne teorie uzależnień

Dla wyjaśnienia przyczyn powstawania uzależnienia autorzy teorii bio-

logicznych koncentrują się na analizie czynników neurologicznych, gene-

tycznych i fi zjologicznych. Zważywszy na charakter opracowania skon-

centrujemy się na wyjaśnieniu biologicznego mechanizmu uzależnień,

czyli tzw. ścieżki mózgowej, na którą składają się ścieżka dopaminowa

60

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

i ścieżka serotoninowa. Według licznych badań

1

czynniki neurologicz-

ne wyjaśniające mechanizm uzależnienia są wspólne dla wszystkich

substancji uzależniających, zaś uzależnienie jest wynikiem zaburze-

nia funkcjonowania mózgu. Zaburzenie to powstaje na skutek przyj-

mowania danej substancji. Jedynym co różni te substancje jest siła

oddziaływania oraz szybkość docierania czynnika aktywnego do mó-

zgu. Z licznych badań nad drogami „deregulacji mózgu” wynika, iż na

skutek działania substancji psychoaktywnej zaburzone zostaje funk-

cjonowanie układu nagrody, układu emocjonalnego i poznawczego

2

.

Kluczową jednak rolę przypisuje się znaczeniu dopaminy, czyli neu-

roprzekaźnika zwanego substancją przyjemności

3

. Działanie dopami-

ny równoważy serotonina. Współcześnie uważa się, że tzw. ścieżka

dopaminowa ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia wpływu narko-

tyku na ośrodkowy układ nerwowy. Wśród polskich autorów szero-

kie wyjaśnienie neuroanatomicznego podłoża uzależnień znajdziemy

u Grażyny Białej

4

. Ze względu na konieczność posługiwania się wy-

soce specjalistyczną terminologią, niezbędną do przedstawienia tego

zagadnienia, w niniejszej pracy został ukazany jedynie jego ogólny

zarys. Lokalizacja dopaminy i serotoniny w mózgu została zilustrowa-

na na kolejnym rysunku.

Rys. 8. Dopamina i serotonina w mózgu

Źródło: R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 137 i 54–58.

1

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, Uniwersytet Warszawski, ISNS,

Warszawa 1999, s. 21.

2

W. Kostowski, Uzależnienia, w: „Psychiatria” 2005, t. 2, nr 2, s. 61.

3

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 19; R.A. Ruden, M. Byalick,

Żarłoczny mózg, Wydawnictwo G+J Gruner + Jahr Polska, Warszawa 2003, s. 137.

4

G. Biała, Farmakologiczne i molekularne aspekty uzależnień lekowych, Akademia

Medyczna w Lublinie, Lublin 2005, s. 10–11.

Serotonina ogranicza przepływ informacji,
jej wysoki poziom utrudnia sprawne
myślenie, koncentrację, zapamiętywanie
oraz procesy skojarzeniowe. Serotonina
odpowiada za reakcję „mam to”.

Dopomina działa na przetwarza-
nie informacji. Jej wysoki poziom
umożliwia sprawne myślenie i
koncentrację, a także ułatwia procesy
skojarzeniowe. Dopomina odpowiada
za reakcję „muszę to mieć”.

Dopamina występuje

w substancji czarnej

w mózgu,

z której wychodzą

połączenia do

ośrodków kontroli

ruchu i w nakrywce,

która łączy się z jądrem

półleżącym przegrody

i korą przedczołową

– ośrodkami kontroli

motywacji.

61

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

W kontekście teorii biologicznych, wyjaśniających mechanizm uza-

leżnienia, kluczowym pojęciem jest termin uczenie asocjacyjne, które

opiera się na procesie skojarzeń. Uczenie to związane jest z procesa-

mi behawioralnymi, zachodzącymi w mózgu osoby uzależnionej, w wy-

niku czego mamy do czynienia z utrwaleniem reakcji mającej na celu

ponowny kontakt z bodźcami o pozytywnym znaczeniu dla organizmu

5

.

Dla wyjaśnienia tych procesów autorzy teorii behawioralnych opierają

się na mechanizmie pojawiających się w mózgu wzmocnień pozytyw-

nych i negatywnych. Wyjaśnienie kluczowych, dla tych teorii, terminów

zostało przedstawione w formie grafi cznej na kolejnym rysunku.

Rys. 9. Kluczowe terminy w teoriach behawioralnych

Wzmocnienie pozytywne (nagradzające), czyli wzmacniające reakcje
o pozytywnym znaczeniu

Wzmocnienie negatywne, czyli bodźce, których organizm stara się uniknąć,
ze względu na ich negatywny wpływ na organizm

Wtórne wzmocnienie warunkowe, inaczej sygnały lub bodźce pierwotnie
obojętne, które na skutek ich skojarzenia z bodźcem bezwarunkowym (nagrodą)
nabierają cech wzmacniających

Zachowanie motywacyjne (popędowe), czyli reakcje organizmu wyzwalane
określonymi stanami wewnętrznymi lub bodźcami

Popędy apetytywne, czyli popędy, które nakierowują organizm na szukanie
kontaktu z bodźcami o pozytywnym znaczeniu

Popędy awersyjne, czyli popędy, które nakierowują organizm na działania
prowadzące do wyzwolenia się spod wpływu bodźca o negatywnym znaczeniu
(awersyjnego)

Źródło: W. Kostowski, Uzależnienia, s. 62, 71.

Wśród licznych teorii zaliczanych do tej grupy naszą uwagę zwróciły

te opracowane przez: Gaetano Di Chiarę, Richarda L. Salomona,

George’a F. Kooba (i współpracowników), Terry’ego E. Robinsona

i Kenta C. Berridge’a. Opisujemy je w zakresie, który może być przy-

datny obecnym i przyszłym pedagogom dla pełniejszego zrozumienia

powstawania mechanizmu uzależnienia.

5.1.1. Uzależnienie jako zaburzenie uczenia

asocjacyjnego związanego z dopaminą
– koncepcja Gaetano Di Chiary

Według Gaetano Di Chiary

6

w mechanizmie prowadzącym do

uzależnienia kluczową rolę odgrywa dopomina, a dokładniej tzw. szlak

dopaminowy

7

, biegnący od okolicy przedczołowej do jądra migdałowego.

5

W. Kostowski, Uzależnienia, s. 62.

6

Tamże, s. 71.

7

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 19.

Wszystkie substancje
psychoaktywne
podnoszą stężenie
dopaminy w mózgu.
Ich odstawienie
skutkuje gwałtownym
spadkiem jej stężenia,
co prowadzi do
realizacji zachowań
(przyjęcie kolejnej
dawki substancji),
dzięki którym poziom
ten ponownie wzrasta.

Według Di Chiary
przyczyną uzależnienia
może być nadmierna
dominacja wtórnych
wzmocnień
warunkowych,
powstałych na skutek
zażywania substancji
psychoaktywnej.

62

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Chiara wyjaśnia, że dopomina na skutek zaktywizowania jej przez

zażycie substancji uzależniającej, stymuluje organizm do ponownego jej

przyjmowania. Zdaniem wielu współczesnych badaczy

8

dzieje się tak,

ponieważ znaczna większość substancji psychoaktywnych aktywizuje

umiejscowiony w mózgu ośrodek nagradzania, uważany za siedzibę

emocji. Di Chiara odkrył, że wiele nadużywanych substancji naśladuje

pobudzające właściwości naturalnych bodźców związanych z nagrodą,

wywołując uwalnianie dopaminy w jądrze półleżącym przegrody

9

. Do

substancji tych zalicza się np. środki psychostymulujące, kokainę,

morfi nę lub amfetaminę, nikotynę, alkohol etylowy. Do środków tych nie

zalicza się natomiast kofeiny

10

.

Jak wynika z obecnej wiedzy medycznej, wysoki poziom dopaminy

w mózgu umożliwia szybkie i sprawne myślenie, a także dobrą koncen-

trację. Najważniejszą jednak rolą dopaminy w mózgu jest ułatwienie

skojarzeń

11

. Tak więc substancje uzależniające mogą wywoływać po-

dobny skutek jak wzmocnienia pozytywne lub negatywne. Jest to także

widoczne w ich działaniu na organizm człowieka, np. w poprawie na-

stroju (wzmocnienie pozytywne), redukcji negatywnych uczuć, takich

jak lęk (wzmocnienie negatywne)

12

.

Przykładem działania substancji psychoaktywnych, jako wzmocnie-

nia negatywnego, jest zażycie następnej dawki środka, w celu zaha-

mowania lub uniknięcia objawów zespołu abstynencyjnego. Jak wynika

z badań Di Chiary, dopamina odgrywa także szczególną rolę w procesie

asocjacji bodźców pierwotnie obojętnych z bodźcami wzmacniającymi

(niekoniecznie nagradzającymi)

13

. W wyniku wielu badań wykazano, iż

na skutek pewnych pozytywnych stanów i reakcji wywołanych w mó-

zgu, dochodzi do gwałtownego wzrostu poziomu dopaminy, będącego

skutkiem zażycia substancji psychoaktywnych. Co więcej, stany te zo-

stają ponownie wywołane w rezultacie samego kontaktu z kontekstem

sytuacyjnym, w którym pojawiały się wcześniej, np. nazwy konkretnego

narkotyku, wcześniej wywołującego u osoby go zażywającej pozytyw-

ne reakcje, reklamy papierosów czy piwa, kontaktu ze środowiskiem

konkretnych osób lub nawet pewnymi miejscami kojarzącymi się z za-

żywaniem danych substancji.

Zachowania „narkotyczne” nie wymagają przyjęcia substancji psy-

choaktywnej. Mogą się pojawiać (fl ash back) jako wynik określonego

kontekstu sytuacyjnego, który osobie uzależnionej kojarzy się

z sytuacją zażywania narkotyku.

8

L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, w: Psychologia kliniczna, t. 2, red. H.

Sęk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 164.

9

R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 132.

10

W. Kostowski, Uzależnienia, s. 71; R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 132

11

R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 138.

12

W. Kostowski, Uzależnienia, s. 62.

13

Tamże, s. 65.

Model procesów

przeciwstawnych

opiera się na założeniu,

że używanie substancji

prowadzących do

zależności fi zycznej

i psychicznej

charakteryzuje się

trzema wspólnymi

cechami. Każda

z tych substancji,

wywołujących

przyjemne stany

psychiczne, z czasem

jej nadużywania

prowadzi do

zjawiska tolerancji,

a jej odstawienie

skutkuje pojawieniem

się objawów

abstynencyjnych.

Na polskim rynku

narkotykowym

i „dopalaczowym”

pojawia się coraz

więcej środków

jednocześnie

zaburzających

działanie serotoniny

i dopaminy. Wywołuje

to naprzemiennie

sprzeczne i gwałtowne

reakcje: śmiech

przechodzący

w agresję, po czym

następuje

„fala odlotu”.

63

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Stąd dopaminę uważa się za przenośnik procesów motywacyjnych

oraz uczenia asocjacyjnego. Uczenie to natomiast prowadzi do pow-

stawania wzmocnień wtórnych, które potęgują amfetamina i inne środki

stymulujące

14

, skutkujących pojawieniem się reakcji nawykowych

15

.

Ważnym twierdzeniem omawianej tu teorii jest także to, że wytwor-

zone reakcje organizmu, na nasilanie neuroprzekaźnictwa dopamin-

ergicznego za pomocą substancji psychoaktywnych, nie zanikają.

W chwili kontaktu z bodźcem warunkowym w organizmie pojawia

się specyfi czna reakcja łaknienia. R.A. Ruden i M. Byalick

16

reakcję

tę tłumaczą na przykładzie, pojawiającego się u osoby uzależnionej,

pragnienia zażywania alkoholu. Już samo pojawienie się tej reakcji

skutkuje wzrostem stężenia dopaminy w mózgu. W organizmie pojawia

się wtedy nieodparta chęć zażycia określonej substancji. Zauważono,

że po jej zażyciu stężenie dopaminy wzrasta, co powoduje dalsze prag-

nienie zażywania środka. Reakcja ta charakteryzuje się niemożnością

osiągnięcia stanu nasycenia daną substancją – osoba uzależniona

nie potrafi osiągnąć stanu, w którym miałaby jej dość. Ten stan nie-

nasycenia jest także wynikiem niskich stężeń serotoniny. Rolą sero-

toniny jest m.in. zapobieganie rozwinięciu niepohamowanej reakcji na

bodziec

17

. Jej stężenia (podobnie stężenia dopaminy) mogą zmniejszyć

nasze hormony i doświadczenia, gdyż jądro półleżące przegrody

staje się wtedy bardziej wrażliwe na wzorce wywołujące zachowania

uzależnieniowe

18

. Bardzo istotne jest także odkrycie, które stwierdza,

iż powodem niskiego stężenia serotoniny jest m.in. stan przewlekłego,

nawracającego i nie dającego się uniknąć stresu

19

.

Na skutek wytworzonego stanu nienasycenia uzależniony traci

kontrolę nad swoimi zachowaniami, które, w wyniku żądzy danej sub-

stancji, stają się coraz bardziej skoncentrowane wokół jej zdobywania.

5.1.2. Model procesów przeciwstanych Richarda

L. Solomona i teoria allostazy Georga F. Kooba
i współpracowników

Model procesów przeciwstanych Richarda. L. Solomona

20

i teo-

ria allostazy George’a F. Kooba i współpracowników

21

zostały opra-

cowane na podstawie analizy cyklu zaburzeń, pojawiających się

na skutek nadużywania substancji psychoaktywnych. Jej wynikiem

jest twierdzenie o kształtowaniu się u osoby uzależnionej modelu

14

Tamże, s. 71.

15

Tamże.

16

R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 82.

17

Tamże, s. 56.

18

Tamże, s. 46.

19

Tamże, s. 56.

20

W. Kostowski, Uzależnienia, s. 68–69.

21

Tamże, s. 69–70.

Według Solomona
substancja
psychoaktywna
wywołuje
w organizmie procesy
biopsychologiczne,
na skutek których
organizm ten domaga
się przyjęcia kolejnej
dawki danej substancji.

64

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

procesów przeciwstawnych

22

. Według niektórych badaczy

23

w przy-

padku pewnych substancji, na skutek pojawiającego się zjawiska

tolerancji, pierwotnie odczuwana przyjemność nie pojawia się już

nigdy z tą samą intensywnością. Jednak osoba, mając w pamięci

pierwotne doznania, dąży do tego, aby je powtórzyć. Dobrze odz-

wierciedla to przypadek Toma: Pierwszy raz wziąłem amfetaminę,

kiedy miałem szesnaście lat. [...] mój przyjaciel [...] powiedział

któregoś razu „masz Tom, spróbuj tego”. Więc spróbowałem. [...]

Próbowałem wszystkiego, ale nic tak na mnie nie działało, jak ta

pierwsza amfa

24

. Podobne reakcje opisywała Grażyna: najlepszy

był pierwszy raz. Później to się już nigdy nie powtórzyło, chociaż

sięgałam po prawie wszystko.

Według tego modelu w trakcie rozwoju uzależnienia w układzie ner-

wowym rozwijają się procesy przeciwstawne do pierwotnego działania

substancji psychoaktywnych na organizm. Procesy te służą do utrzy-

mania stanu homeostazy w mózgu. Zasadniczą tezę tej teorii stanowi

stwierdzenie, iż wszelkie stany afektywne związane z działaniem sub-

stancji uzależniających, takich jak heroina czy kokaina, [....] wywołują

określone kontrreakcje [...], zmniejszające intensywność działającego

bodźca

25

. Tak więc dana substancja psychoaktywna wywołuje w orga-

nizmie procesy, na skutek których organizm ten domaga się przyjęcia

kolejnej dawki danej substancji.

Badania prowadzone m.in. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie

i Wielkiej Brytanii wskazują, że niektóre z tych procesów są widoczne

po odstawieniu długotrwale przyjmowanego środka. Procesy te bardzo

trafnie obrazuje charakterystyka zespołu abstynencyjnego. Odstawie-

nie środka skutkuje pojawieniem się przeciwstawnych stanów uczucio-

wych

26

, tj. stanów silnego lęku, a nawet paniki. Długotrwałe zażywanie

substancji uzależniających, poza doświadczaniem zmniejszonych sta-

nów przyjemności, skutkuje także silniejszymi, negatywnymi stanami

emocjonalnymi, które pojawiają się po ich odstawieniu. Autorzy tych

badań zakładają, że omawiane procesy przeciwstawne mają związek

z pojawiającymi się, na skutek przyjmowania substancji uzależniają-

cych, zmianami w procesach neuroprzekaźnictwa. Wśród tych zmian

na szczególną uwagę zasługuje ta, polegająca na zmniejszeniu pozio-

mów dopaminy i serotoniny w mózgu. Spadek stężenia tych neuroprze-

kaźników wyjaśnia samonapędzający cykl dążący do podwyższenia

tych stężeń. Z kolei autorzy teorii allostazy opierają swoją koncepcję

uzależnienia na założeniu, że jest ono zaburzeniem, przekształcają-

cym się w trakcie swojego rozwoju z nadużywania substancji w używa-

nie niekontrolowane danego środka.

22

L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mick-

iewicza w Poznaniu, Poznań 2001, s. 66–69.

23

Tamże, s. 67.

24

R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 31.

25

W. Kostowski, Uzależnienia, s. 69.

26

L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 67.

Według Kooba

uzależnienie jest

zaburzeniem,

przekształcającym

się w trakcie

swojego rozwoju

z nadużywania

substancji w używanie

niekontrolowane

danego środka.

Cechą tej drugiej

fazy jest osobnicza

niezdolność człowieka

do samodzielnego

przerwania zażywania

substancji.

65

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Nadużywanie substancji początkowo charakteryzuje impulsywny

sposób jej używania. Jednak w miarę rozwoju uzależnienia impulsy-

wny charakter zażywania środka zastąpiony jest stanem kompulsyjne-

go zaburzenia zachowania. Autorzy tej teorii wyjaśniają, że ponieważ

w trakcie rozwoju uzależnienia następuje rozregulowanie układu na-

grody, a podstawowym celem procesów fi zjologicznych jest dążenie

do zachowania równowagi fi zjologicznej, czyli stanu homeostazy, więc

zamiast tego stanu, w organizmie powstaje nowy, sztucznie wytwor-

zony, tzw. stan allostazy. Allostaza, według nich, jest pozornym stanem

równowagi oraz jest procesem utrzymującym stabilność układu na-

grody w zmienionej formie

27

. Głównym zaś źródłem powstałych zmian

są te, następujące w neuroprzekaźnictwie układu nagrody. W pow-

stawaniu mechanizmu uzależnienia autorzy duże znaczenie nadają

roli procesów przeciwstawnych, tłumacząc, że rolą tych procesów jest

zapobieganie nadmiernemu stymulowaniu tego układu.

W miarę przyjmowania substancji psychoaktywnych, wzmocnie-

nia pozytywne, wzmacniające subiektywnie pozytywne działanie

środka, czyli np. wywoływane przez nieprzyjemne stany emoc-

jonalne, zostają zastąpione przez wzmocnienia negatywne, mające

na celu uniknięcie negatywnych stanów fi zycznych, a zwłaszcza

psychicznych, będących skutkiem odstawienia środka.

Procesy opisane w powyższej ramce przedstawiamy także w formie

grafi cznej na kolejnym rysunku.

Rys. 10. Procesy przeciwstawne w rozwoju uzależnienia

Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Kostowski, Uzależnienia, s. 68.

Na podstawie wcześniej przedstawionych poglądów naukowych

można postawić następującą tezę: osoba nadużywająca substancji

psychoaktywnej przyjmuje ją, bowiem chce się poczuć lepiej, co z ko-

lei powoduje powstanie mechanizmu zwrotnego – uzależniony przyj-

muje tę substancję, bo musi to uczynić, aby uniknąć nieprzyjemnych

doznań.

27

W. Kostowski, Uzależnienia, s. 69.

Nadużywanie

Wzmocnienia

pozytywne

Impulsywne zaburzenia

zachowania

Kompulsyjne

zaburzenia

Wzmocnienia

negatywne

Uzależnienie

Narkotyki wycinają
z naszej sprawności
umysłowej zdolność
do własnej oceny
rzeczywistości. Te
„blokady” dotyczą
np. oceny szybkości,
wysokości, poziomu
niebezpieczeństwa,
uczuć wyższych.

66

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

5.1.3. Teoria „sensytyzacji zachęt”

Terry’ego E. Robinsona i Kenta C. Berridga

Termin sensytyzacja bardzo rzadko pojawia się w opracowaniach

pedagogicznych, często natomiast spotykamy go w publikacjach me-

dycznych. Określa się nim stopniowe narastanie niektórych działań

leków. W wyniku pojawienia się tego procesu (głównie o charakterze

biologiczno-somatycznym) organizm staje się jakby coraz bardziej

uwrażliwiony na nie. Sensytyzacja pojawia się na skutek wielokrot-

nego, ale nie ciągłego zażywania substancji

28

. W tym względzie ma

ona dokładnie odwrotny charakter niż tolerancja, która rozwija się na

skutek ciągłego przyjmowania środka, a o rozwoju której świadczy

konieczność przyjmowania coraz większych dawek środka w celu

uzyskania podobnego efektu co wcześniej.

Autorzy teorii sensytyzacji zachęt wyjaśniają mechanizm kompul-

syjnego dążenia do kontaktu ze środkiem uzależniającym

29

, mimo że

środek ten nie jest subiektywnie coraz bardziej „atrakcyjny” dla osoby go

przyjmującej, a nawet „atrakcyjność” ta z czasem maleje. Według zas-

adniczej tezy tej teorii: w skutek sensytyzacji określonych układów neu-

ronalnych, [...] leki w miarę podawania stają się coraz bardziej atrakcyjnym

obiektem poszukiwania

30

. Robinson i Berridge’a wyjaśniają, że na skutek

zażywania substancji uzależniających następują długotrwałe zmiany

neuroadaptacyjne w organizacji funkcji mózgu. Zmiany te prowadzą do

nadmiernej sensytyzacji układu nagrody

31

. Według omawianej tu teorii

szczególnej sensytyzacji podlegają elementy układu nagrody związane

nie z bezpośrednim, subiektywnie przyjemnym odczuciem nagrody, [...]

lecz z uczuciem pożądania nagrody

32

. W wyniku takich procesów mamy

do czynienia z sytuacją, na skutek której zachowanie uzależnieniowe

wynika z adaptacji jądra półleżącego przegrody do przewlekłego przyj-

mowania danej substancji

33

. Adaptacja ta polega na tym, że wielokrotnie

zażywana substancja psychoaktywna potęguje uwalnianie dopaminy

w mózgu, a to sprawia, że dany środek staje się przez organizm

„pożądany”

34

.

Poszukiwania przyczyn powstawania mechanizmu doprowadziły

do sformułowania istotnego wniosku – sensytyzacja jest w dużej

mierze zależna od bodźców docierających z otoczenia i od mecha-

nizmu uczenia, gdyż ujawnia się ona szczególnie w okolicznościach,

które występowały przy wcześniejszym przyjmowaniu danej sub-

stancji

35

.

28

Tamże, s. 63.

29

Tamże, s. 66.

30

Tamże, s. 67.

31

Tamże, s. 66.

32

Tamże.

33

R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 131.

34

Tamże, s. 132.

35

W. Kostowski, Uzależnienia, s. 64.

Według Robinsona

i Berridge’a

wielokrotnie

zażywana substancja

psychoaktywna

potęguje uwalnianie
dopaminy w mózgu,

a to sprawia, że dany

środek staje się

przez organizm

„pożądany”.

W pojawieniu się

„mechanizmu”

sięgnięcia po pierwszą

porcję narkotyku dużą

rolę odgrywa proces

społecznego uczenia się

wzorców zewnętrznych.

67

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Podsumowując zatem prezentowane powyżej teorie behawioralne

powstawania uzależnień od substancji psychoaktywnych, prezentuje-

my grafi czne zobrazowanie na podstawie procesu powstawania reakcji

łaknienia (alkoholu).

Rys. 11. Alkoholowa reakcja łaknienia

Źródło: opracowanie własne na podstawie: R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny

mózg, s. 83.

Jak wynika z badań osób uzależnionych, kształtowane w przeszłości

skojarzenia powodują pojawiające się myśli o zażyciu substancji psy-

choaktywnej. Pragnienie jej pojawia się wówczas, gdy w mózgu nie

ma stanu homeostazy (równowagi). Przyjęcie pierwszej dawki alko-

holu motywuje do wypicia kolejnych, gdyż na skutek reakcji łaknienia

nie pojawia się stan sytości. Tolerancja na alkohol wzrasta, co opóźnia

wywołanie pożądanego efektu, a po odstawieniu środka pojawiają się

objawy zespołu abstynencyjnego. Tak wygląda nakręcająca się spirala

nałogu.

5.2. Koncepcje genetyczno-behawioralne

Badacze zajmujący się genetyką behawioralną analizują genetyczne

oraz środowiskowe czynniki wpływające na indywidualne różnice między

ludźmi

36

. Czynniki środowiskowe zostały podzielone na wspólne oraz nie

dzielone z innymi osobami. Przykładem może być sytuacja rodzeństwa,

36

L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 166.

pojawienie się wzorca warunkowego,

np. widok pubu, charakterystycznej

sytuacji, określonego człowieka

rozregulowany układ nagrody

niskie stężenia serotoniny

i nadwrażliwe jądro

półleżące przegrody

reakcja łaknienia

(pojawiająca się żądza

zażycia substancji)

przyjęcie dawki alkoholu

kontynuowanie picia alkoholu

68

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

które jest wychowywane przez tych samych rodziców, a jednak każde

z nich podlega innym, specyfi

cznym wpływom środowiskowym,

kształtującym ich indywidualne doświadczenia. W badaniach autorów

tych koncepcji dowiedziono, że na zachowania człowieka wpływa bard-

zo wiele różnych czynników, nawet jeśli pozornie wychowanie kilku

osób odbywa się w podobnych warunkach.

5.2.1. Psychobiologiczna koncepcja osobowości

Roberta C. Cloningera

Badania Cloningera

37

nad osobowością zostały ukierunkowane na

ustalenie związku między temperamentem a skłonnością do różnych

przejawów patologii społecznej. Jak wiadomo, na osobowość składają

się temperament oraz charakter. Temperamentem to indywidualny

zestaw reakcji emocjonalnych i umiejętności, przejawianych na bodźce

otaczającego środowiska, uwarunkowany w dużej mierze genety-

cznie

38

. Do istotnych wymiarów, określających w tej teorii tempera-

ment, należą poszukiwanie nowości, unikanie szkody, uzależnienie

od nagrody i wytrwałość

39

. Charakterem natomiast są cechy jednost-

ki, które podlegają ukształtowaniu w okresie rozwojowym i związane

są z postrzeganiem przez jednostkę własnej osoby (własnych celów

i wartości). Charakter [...] podlega wpływom świadomych procesów

psychologicznych, związanych z uczeniem się oraz wychowywani-

em

40

. W tym modelu charakter określają wskaźniki, tj. samokierow-

anie, skłonność do współpracy i zdolność do oderwania się od własnej

osoby (auto-transcendencja). Zdaniem cytowanego tu autora cechy

temperamentu mogą być swoistym czynnikiem ryzyka w powstawaniu

uzależnień

41

. Na podstawie prowadzonych badań Cloninger wyodrębnił

dwa typy alkoholizmu, co zostało przedstawione w tabeli.

Na podstawie typów alkoholizmu wyodrębnionych przez R.C. Clon-

ingera, Baal

42

wyodrębnił typy A i B narkomanii, według których narko-

manów z grupy B charakteryzowała wcześniejsza inicjacja narkotykowa,

większe problemy wychowawcze w szkole oraz częściej występujące

problemy nadużywania substancji psychoaktywnych w ich rodzinie niż

narkomanów z grupy A.

Według R.C. Cloningera cechy temperamentu mogą być swoistym

czynnikiem ryzyka

37

Oblicza współczesnych uzależnień, red. L. Cierpiałkowska, Wydawnictwo Nau-

kowe UAM, Poznań 2006, s. 45.

38

Tamże, s. 46.

39

C.A. Villee, Biologia, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa

1987, s. 579.

40

Oblicza współczesnych, s. 48.

41

Tamże, s. 45.

42

L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 169.

Według Cloningera

trzy cechy

temperamentu są

uwarunkowane

biologicznie:

poszukiwanie nowości

zależne jest od

poziomów dopaminy,
unikanie szkody – od

poziomów serotoniny,

natomiast uzależnienie

od nagrody – od

noradrenaliny

(hormonu

wydzielanego

zwykle z adrenaliną

w sytuacjach stresu).

Osoby o wysokich

stężeniach dopaminy

są podatne na

uzależnienia ze

względu na stymulacje

mózgu, jakich

mogą doświadczyć,

zażywając alkohol

bądź substancje

o podobnym

działaniu.

69

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Badania nad temperamentalnymi czynnikami ryzyka były także pro-

wadzone w Polsce. Na ich podstawie badacze

43

stwierdzili zależność

między cechami temperamentalnymi, charakterystycznymi dla po-

szczególnych grup, a podatnością na zażywanie narkotyków. Na pod-

stawie badań wyodrębniono trzy grupy osób o różnych „potencjałach

uzależnienia”: pierwszą grupę określono jako rozważni, ostrożni, drugą

– niedojrzali wielobracze, a trzecią – zagrożeni, obawiający się. Każdą

z nich charakteryzowały inne cechy temperamentu, co przedstawiono

w kolejnej tabeli.

Należy jednak zaznaczyć, że badania te w większości nie uwzględ-

niały innych zmiennych, warunkujących możliwość potraktowania cech

temperamentu jako czynnika zagrożenia, a tym samym wystąpienia

patologii

44

. Jednakże zbieżność wyników z informacjami podawanymi

na ten temat w literaturze, według których osoby uzależnione charak-

teryzują się takimi cechami temperamentu, które zwiększają ich skłon-

ność do poszukiwania dodatkowych źródeł stymulacji

45

, upoważnia, by

je przedstawić.

Zdaniem R.C. Cloningera osoby uzależnione charakteryzują się

takimi cechami temperamentu, które zwiększają ich skłonność do

poszukiwania dodatkowych źródeł stymulacji.

43

Oblicza współczesnych, s. 55–60.

44

Tamże, s. 54.

45

Tamże, s. 61.

Tab. 10. Typy alkoholizmu według R.C. Cloningera

Typ alkoholizmu

Rodzaj uwarunkowania

Środowiskowe

Genetyczne

Temperament

Skłonny do lęku

Ryzykant

Charakter

Zależny społecznie

Wrogo nastawiony do ludzi

Cechy główne

początek choroby po 25. roku życia

-

charakterystyczny dla kobiet i mężczyzn

-

tendencje do picia okresowego, z długimi przer-

-

wami
długi okres nadużywania, poprzedzający

-

wystąpienie alkoholizmu
brak alkoholizmu u biologicznych ojców, a dla

-

kobiet-alkoholiczek charakterystyczny alkohol-
izm biologicznych matek
słabo nasilone poszukiwanie nowości i unikanie

-

wzmocnień negatywnych
picie dla zmniejszenia lęku

-

zaburzenia fi zyczne

-

i psychiczne na skutek picia

początek choroby przed 25. rokiem życia

-

charakterystyczny dla mężczyzn

-

picie systematyczne, bez przerw

-

krótki okres nadużywania, poprzedzający

-

wystąpienie choroby
alkoholizm i zachowania antyspołeczne

-

u biologicznych ojców oraz niski status
społeczny ojców adopcyjnych
zapotrzebowanie na stymulację i poszuki-

-

wanie nowości
picie w celu wzbudzenia euforii

-

zaburzenia osobowości poprzedzające

-

uzależnienie

Źródło: Oblicza współczesnych, s. 168 i R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 134.

Teorie biologiczne
wskazują na
znaczenie poziomu
neuroprzekaźników,
jako na zasadniczą
przyczynę trwania
w nałogu.

70

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Cloninger zauważa przy tym, że cechy, jakie przedstawiono w ta-

beli, dotyczą przed wszystkim osób określanych jako „wielobracze”,

a więc osób korzystających z różnego rodzaju substancji psycho-

aktywnych. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby posia-

dające te cechy podejmują zachowania ryzykowne, a w przyszłości

uzależniają się. W świetle tej teorii szczególnego znaczenia nabiera

odpowiednie kształtowanie osobowości człowieka, tym bardziej, że

jest to wypadkowa cech temperamentu i charakteru, a ten w dużym

stopniu zależy od wychowania. Zatem rola rodziców, nauczycieli, me-

diów powinna zmierzać do tego, aby wykształcić w młodych takie po-

stawy i umiejętności, aby swą „biologiczną” potrzebę poszukiwania

dodatkowych źródeł stymulacji przenieśli w kierunku np. uczenia się,

odkrywania tego, co będzie służyło ich indywidualnemu, jak i społecz-

nemu rozwojowi.

5.3. Teorie psychologiczne uzależnienia

od substancji psychoaktywnych

Poszukiwania przyczyn, dla których ludzie sięgają po narkotyki,

skierowały uwagę badaczy również na psychologiczne uwarunkowania

i aspekty tego problemu. Badacze wyjaśniający przyczyny uzależnień

z psychologicznego punktu widzenia, traktują zażywanie środków psy-

choaktywnych jako zewnętrzny przejaw adaptacyjnych i obronnych

mechanizmów osobowości

46

. Koncepcje te można pogrupować na dwa

zasadnicze nurty psychologiczne – psychoanalizę, według której źródeł

toksykomanii należy poszukiwać w okresie wczesnego dzieciństwa

jednostki, oraz behawioryzm, opierający swoje założenia na teorii uc-

zenia się. Jeszcze inne stanowisko reprezentują badacze należący do

46

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 27.

Tab. 11. Różnice temperamentalne osób a ryzyko ich uzależnień od narkotyków

Grupy osób

rozważni, ostrożni

niedojrzali „wielobracze”

zagrożeni, obawiający się

Stopień

zagrożenia

narkomanią

najmniej zagrożone

narkomanią

najbardziej zagrożone

narkomanią

średnio zagrożone

narkomanią

Cechy
charaktery-
styczne

zachowawczość, preferowanie

-

rzeczy
i sytuacji znanych
prowadzenie spokojnego życia

-

brak skłonności do ryzyka

-

i pochopnych decyzji
zasadniczość, silnie przeko-

-

nane o swoich racjach

preferowanie zmian

-

i nowości
energiczność, pobudliwość,

-

brak tolerancji na nudę
otwartość na nowe

-

doświadczenia i przygody
pewność siebie, opanowane,

-

niedocenia-nie skali zagrożeń

indywidualizm

-

ekstrawagancja brak tolerancji

-

psychicznego dyskomfortu
i wysiłku fi zycznego
szybkie tracenie panowania

-

nad sobą

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Oblicza współczesnych, s. 56–60.

71

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

nurtu zwanego „trzecią siłą” w psychologii. Psychoanalitycy wyróżniają

dwie zasadnicze przyczyny narkomanii (rysunek).

Rys. 12. Sposoby psychoanalitycznej interpretacji przyczyn narko-

manii

Źródło: na podstawie: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 29.

Dla lepszego zrozumienia idei tej teorii przedstawimy ją na

przykładzie psychoanalitycznej koncepcji uzależnienia Zygmunta

Freuda.

5.3.1. Psychoanalityczna koncepcja Zygmunta Freuda

a uzależnienie

Koncepcje psychologiczne są oparte na wielkim dorobku Zyg-

munta Freuda. Dla zrozumienia freudowskiej koncepcji uzależnienia

konieczne jest sięgnięcie do założeń opracowanej przez niego psy-

choanalizy. Otóż wg Freuda na zachowanie człowieka w znacznym

stopniu wpływają procesy nieświadome, inaczej mówiąc, są to do-

świadczenia wyparte ze świadomości. Natomiast wszelkimi pierwot-

nymi motywami, które kierują zachowaniem człowieka, są wrodzone

popędy życiowe, libido

47

, rozumiane jako popęd seksualny, dążenie

do przyjemności i każda pozytywna energia życia oraz thanatos

48

,

czyli popęd śmierci, który nakierowuje jednostkę na destruktywną dla

siebie działalność. Popędy te są częścią id usytuowanego w nieświa-

domości. Poza „id”, struktura psychiki ludzkiej składa się z nieświado-

mego ego, stanowiącego racjonalną część osobowości, i superego,

w którym kumulują się wszelkie wymagania, normy i wartości zin-

ternalizowane przez jednostkę. Autor stworzył jedynie hipotetyczny

konstrukt, wyjaśniający funkcjonowanie psychiki ludzkiej. Grafi czne

przedstawienie tego konstruktu zostało przedstawione na kolejnym

rysunku.

47

H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, s. 87.

48

Tamże.

Według teorii
psychoanalitycznych
uzależnienie
jest wynikiem
interakcji pomiędzy
stłumionymi lub
nieuświadomionymi
procesami umysłowymi
a wydarzeniami
zewnętrznymi.

72

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Rys. 13. Funkcjonowanie psychiki ludzkiej wg Z. Freuda

Źródło: opracowanie na podstawie: L. Cierpiałkowska, Współczesna psychoa-

naliza i jej znaczenie dla psychologii klinicznej, w: Psychologia kliniczna, t. 1, red.
H. Sęk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 88; H. Sęk, Wprow-
adzenie do psychologii klinicznej, s. 86–87.

Według Freuda na skutek procesów nieświadomych, przedstawio-

nych na rysunku, dochodzi do powstania konfl iktów wewnętrznych

między strukturami psychiki ludzkiej (tj. w obrębie „id” i między „id”

a „superego”) oraz dochodzi do ukształtowania się mechanizmów

obronnych, pojawiających się na skutek ewentualnych, charaktery-

stycznych dla poszczególnych faz rozwojowych, nierozwiązanych kon-

fl iktów. Badając tę problematykę, Freud w rozwoju osobowym okresu

dzieciństwa i ewentualnych dysfunkcjach, jakie mogą się rozwijać na

poszczególnych stadiach rozwoju psychoseksualnego

49

, poszukiwał

źródeł toksykomanii. Rozwój ten według koncepcji tego autora został

przedstawiony w kolejnej tabeli.

Freud wyjaśniał, że w przypadku, gdy poszczególne, kolejne konf-

likty rozwojowe nie są pomyślnie rozwiązywane, lub dochodzi do frus-

tracji zaspokojenia popędu lub nadmiernej jego stymulacji, występują

zaburzenia energii popędowej na poszczególnym stadium jej roz-

woju, a to w efekcie może doprowadzić w późniejszym okresie życia

do pojawienia się uzależnienia. Zdaniem psychoanalityków

50

w przy-

padku, gdy matka przejawia wobec dziecka postawę jednocześnie

akceptującą i odrzucającą (ambiwalentną), to znaczy kocha je

w słowach, a nie w czynach, przy czym jej nadopiekuńczość jest po-

wodem spełniania wszelkich zachcianek dziecka, dochodzi u tych

dzieci do zahamowania rozwoju funkcji „ego” i nadmiernego rozwoju

„superego”. Na skutek tego występuje u nich zależność oralna oraz

niedojrzałość emocjonalna. Według Freuda nawet w dorosłym życiu,

z powodu wystąpienia silnej frustracji, może nastąpić regresja do

wcześniejszych etapów rozwoju. W takich sytuacjach silnej, dłużej

49

H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii ..., dz. cyt., s. 88.

50

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 28.

Zdaniem Zygmunta

Freuda przyczyną

powstania uzależnienia

od narkotyków

są nieprawidłowości

w rozwoju libido.

Zdaniem Freuda

środek uzależniający

może stać się

substytutem

upragnionej miłości,

której dzieci nie

doświadczyły

od rodziców.

73

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

trwającej frustracji potrzeb niedojrzałe emocjonalnie jednostki mogą

zaspokajać potrzebę dążenia do przyjemności w sposób doraźny,

np. przez zażycie środka uzależniającego. Autor porównywał działanie

środka odurzającego do stanu przyjemności, jaki niemowlę odczuwa

po nakarmieniu go, czyli do osiągania przez nie gratyfi kacji oralnej

51

.

Według teorii psychoanalizy uzależnienie od narkotyków jest rezul-

tatem pojawiających się trudności rozwojowych w fazie oralnej. Dziecko

zafi ksowane na tej fazie rozwoju, w życiu dorosłym charakteryzują

bierność, zależność, brak tolerancji na napięcia psychiczne, zmniejszo-

na odporność na ból i frustrację. W konsekwencji takie osoby mają

większą tendencję do popadania w uzależnienia

52

. Dodajmy także, że

w świetle koncepcji psychoanalitycznych

53

uzależnienia narkotykowe

mogą być także konsekwencją nadmiernie wymagającej postawy

rodzicielskiej, gdyż takie dziecko w miejsce miłości, której bardzo prag-

nie, doświadcza nadmiernej krytyki i wymagań. Te czynniki są częstym

powodem młodzieńczych buntów, nie tylko wobec wymagań stawianych

przez rodziców, ale również wobec porządku społecznego, zaś środek

uzależniający staje się dla nich substytutem upragnionej miłości, której

nie doświadczyli od rodziców.

Przedstawiając poglądy Z. Freuda na uzależnienie należy także

nadmienić, że uważał on, iż uzależnienie jest substytutem braku sek-

sualnej satysfakcji i dopóki normalne życie seksualne nie zostanie

51

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 28.

52

Tamże, s. 29.

53

Tamże.

Tab. 12. Stadia rozwoju psychoseksualnego wg Z. Freuda

Kolejne

stadium
rozwoju

Cele i ewentualne konfl ikty

rozwojowe

Ewentualne

mechanizmy obronne

Stadium oralne

Cel: ufna zależność, konfl ikt
popędów libidalnych

Fiksacja, introjekcja,
projekcja

Stadium
analne

Cel: niezależność, konfl ikt między
kontrolą i jej brakiem

Fiksacja, wyparcie

Stadium
falliczne

Cel: rozwijanie się funkcji
superego, konfl ikt: lęk kastracyjny,
kompleks Edypa

Wyparcie, identyfi kacja

Stadium
latencji

Cel: umiejętności poznawcze
i społeczne

Wyparcie, identyfi kacja,
sublimacja

Stadium
genitalne

Cel: ukształtowana
tożsamość, odnowa konfl iktów
wczesnodziecięcych, konfl ikty
interpersonalne

Sublimacja,
intelektualizacja,
racjonalizacja

Źródło: na podstawie: H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii, s. 88.

Freud uważa, że
osoby niedojrzałe
emocjonalnie
mogą zaspokajać
potrzebę dążenia do
przyjemności w sposób
doraźny, np. przez
zażycie środka
uzależniającego.

Według
Z. Freuda odurzające
działanie środków
uzależniających
pomaga uwolnić się
od presji i wpływu
świata realnego
i znaleźć schronienie
we własnym świecie
wewnętrznym.

74

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

ponownie podjęte, pacjent będzie powracał do nałogu

54

. Poza tym uc-

zony ten wielokrotnie powtarzał pogląd, według którego odurzające

działanie środków uzależniających zmniejsza zahamowania i samokry-

tycyzm jednostki, polepsza jej nastrój, dzięki czemu może ona uwolnić

się od presji i wpływu świata realnego i znaleźć schronienie we własnym

świecie wewnętrznym

55

. Tę właśnie cechę środków psychoaktywnych

Freud uważał za główną przyczynę uzależniania się od nich

56

.

5.3.2. Uzależnienia w perspektywie teorii Dezintegracji

Pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego

Według Dąbrowskiego, którego rozważania eksponują humanistyczną

koncepcję czynników zwiększających podatność jednostki na uwikłanie

się w różnego typu patologie społeczne, w tym uzależnienia, zasadnic-

zym elementem determinującym pojawienie się uzależnienia od sub-

stancji psychoaktywnych jest przebieg rozwoju osobowego jednostki.

Zdaniem tego autora rozwój osobowy to przechodzenie od zawiązków

wartości do ich form coraz pełniejszych, coraz bardziej ludzkich; to

droga w kierunku coraz wyższych wartości uczuciowych, wyobraźni,

intelektu, postaw społecznych i moralnych

57

i polega na przejściu od

integracji pierwotnej (którą charakteryzuje zewnątrzsterowność jed-

nostki podatnej na często niekorzystne wpływy społeczne), poprzez

przechodzenie przez poszczególne procesy dezintegracji, do stanu

integracji wtórnej

58

. Na etapie integracji wtórnej, zdaniem autora, jed-

nostka jest w pełni świadoma siebie, samosterowna, niepodatna na

uzależnienia. Posiada takie wewnętrzne atrybuty, które pozwalają

jej oprzeć się pociągom uzależnieniowym. Dąbrowski wyróżnił pięć

poziomów rozwoju jednostki, których charakterystykę przedstawiamy

poniżej.

Według Dąbrowskiego osoby uzależnione, pomimo siły tego stanu,

mogą pokonać jego negatywne konsekwencje w wyniku przemyślanych

oddziaływań terapeutycznych. Wynikiem odpowiednio dobranej terapii

może być podjęcie konstruktywnej decyzji o zaprzestaniu zażywania

substancji uzależniającej. Aby jednak do tego doszło, osoba uzależniona

musi zdecydować się na udział w tej terapii, w wyniku czego następuje

„pozytywne zdezintegrowanie” stanu uzależnienia. Jedynie ta decyzja

może przywrócić osobie uzależnionej szansę bycia w pełni dojrzałą.

Według założeń teorii Dezintegracji Pozytywnej już na czwartym pozi-

omie rozwoju osobowego uzależnienia występują sporadycznie i zaz-

wyczaj przejściowo. Osoby funkcjonujące na piątym, najwyższym pozi-

omie rozwoju są całkowicie wolne od uzależnień.

54

Tamże, s. 30.

55

Tamże, s. 31.

56

Tamże.

57

C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień, s. 263.

58

Tamże, s. 264.

Dąbrowski uważa, że

narkomani są osobami

zintegrowanymi na

poziomie pierwotnym.

Ich życie jest

podporządkowane

zaspokajaniu głodu

narkotycznego.

Człowiek uzależniony,

nie poddany terapii,

nie jest zdolny do

przekraczania

kolejnych poziomów

rozwoju osobowego.

Ryzyko uwikłania się

w uzależnienia jest

związane z niskim

poziomem rozwoju

osobowości

jednostki.

Terapia może

skutecznie wspierać

wychodzenie

z problemu

narkotykowego.

Wymagane jest

systematyczne

realizowanie programu

terapeutycznego, nie

tylko przez osobę

uzależnioną, ale i jego

bliskich (wsparcie,

wielopłaszczyznowa

pomoc).

75

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

5.3.3. Koncepcja C.J. Frederick’a jako przykład

behawioralnego wyjaśnienia przyczyn
powstawania mechanizmu uzależnienia

Podstawowym założeniem behawioralnych teorii uzależnień jest

wskazanie, iż uzależnienie powstaje na skutek zachowań wyuc-

zonych, powstałych w konsekwencji doznanych wzmocnień. Zdaniem

psychologów behawiorystów: C. J. Frederick’a, Johna Dollarda, Neala

E. Millera i in., najbardziej podatne na ryzyko uzależnień są osoby,

które charakteryzuje wysoki stan niepokoju i napięcia wewnętrznego

59

.

Dzieje się tak dlatego, ponieważ osoby te wykorzystują substancje

psychoaktywne do zredukowania owych niekorzystnych stanów emoc-

jonalnych. Zażycie środka przynosi jednostce ulgę, a w konsekwencji

potęguje ryzyko przyjęcia środka w podobnej sytuacji. Najważniejsze

aspekty tej koncepcji przedstawia kolejny rysunek.

59

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 48.

Tab. 13. Poziomy rozwoju osobowego wg K. Dąbrowskiego

Kolejność

poziomów

Nazewnictwo

Cechy charakterystyczne

poziom I

integracja pierwotna

funkcjonowanie jednostki podporządkowane jej popędom

-

brak zainteresowania sensem życia

-

egoistyczna postawa wobec innych

-

kierowanie się zasadą przyjemności

-

poziom II

dezintegracja jednopoziomowa

sprzeczność poglądów i działań

-

zmienność nastrojów

-

naprzemienne odczuwane poczucia niższości i wyższości

-

kierowanie się ideałami bardziej niż sobą

-

poziom III

dezintegracja wielopoziomowa,
spontaniczna, impulsywna,
niedostatecznie zorganizowana

okres niepokojów wewnętrznych i lęków

-

wzmożone poczucie winy

-

zmienność w dążeniach, nastrojach, sądach, ocenach

-

poczucie niższości wobec siebie i zaniepokojenie sobą

-

początkowe, świadome kształtowanie swojej osobowości

-

poziom IV

dezintegracja wielopoziomowa,
zorganizowana
i usystematy-zowana

coraz wyraźniejsza hierarchia wartości i celów

-

utożsamianie się ze sobą i z innymi

-

coraz mocniejsza samoświadomość jednostki

-

zdolność do samowychowania i autopsychoterapii

-

prawie całkowita eliminacja niższych poziomów

-

popędowych

poziom V

integracja wtórna, złożona,
zharmonizowana

autonomia, autentyzm, odpowiedzialność

-

najwyższy poziom empatii

-

najwyższy poziom świadomości społecznej

-

i samoświadomości
zdolność do trwałych związków, miłości i przyjaźni

-

Źródło: C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień, s. 269–270; K. Dąbrowski, Trud istnienia, Wiedza Powszech-

na, Warszawa 1986, s. 42–46.

76

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Rys. 14. Przyczyny kształtowania się mechanizmu uzależnienia od

substancji psychoaktywnych wg koncepcji C.J. Frederick’a

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny

narkomanii, s. 51. .

Tak więc z każdym wzmocnieniem akt nadużywania danej substancji

potęguje się i wzrasta prawdopodobieństwo, że zaistnieje on ponown-

ie

60

. Jest to kluczowe twierdzenie teorii behawioralnych, mające na

celu wyjaśnienie powstawania uzależnienia.

5.3.4. Uzależnienia w świetle społeczno-poznawczej

teorii uczenia się Alberta Bandury

Według założeń teorii uczenia społecznego człowiek uczy się

różnych zachowań, także dewiacyjnych, w tym uzależnieniowych, na

podstawie obserwacji zachowań osób dla niego znaczących (modeli

roli), czyli na podstawie czynnika zwanego modelowaniem

61

. Do grupy

zasadniczych modeli naśladowanych przez młodzież zalicza się obok

członków najbliższej rodziny także silne (osobowościowo) postacie

z grup rówieśniczych oraz młodzieżowych idoli. Dowiedziono np., na

podstawie obserwacji zachowań członków subkultur muzycznych, że

kultowe postacie muzyki są bardzo silnymi wzorcami zachowań. Podob-

nie jest z idolami świata fi lmu, sportowcami. Według prezentowanej

tutaj teorii wzmocnienie traktuje się jako czynnik jedynie ułatwiający,

60

Tamże, s. 51.

61

A. Bandura, Teoria społecznego uczenia się, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 2007, s. 29–30.

Według Frederick’a

oraz jego pracowników

z każdym

wzmocnieniem akt

nadużywania danej

substancji potęguje się i

tym samym wzrasta

niebezpieczeństwo, że

zaistnieje

on ponownie.

77

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

a nie warunkujący naukę zachowań

62

. Kluczowe znaczenie w uczeniu

zajmuje obserwacja, przy czym im jest ona częstsza, tym silniejsze jest

oddziaływanie tego wzorca.

Rys. 15. Procesy warunkujące efektywne uczenie się zachowań za

pomocą obserwacji zachowań osób znaczących

Uwagi

Zapamiętywania

Motywacyjne

Odtwarzania informacji

Źródło: na podstawie: A. Bandura, Teoria społecznego uczenia się, Wydawnict-

wo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 38–43

Jak wnika z badań Bandury, proces uczenia się nowej roli jest tym

bardziej skuteczny, im więcej uwagi naśladowca poświęca na obser-

wowanie „modelu roli społecznej”. Na wynik końcowy ma też wpływ:

zapamiętywanie obserwowanych zachowań (co z kolei skutkuje naby-

waniem umiejętności niezbędnych dla odtworzenia tych zachowań),

końcowy wynik nauczonych zachowań (przyjmowanie ich jako swoich

jest tym bardziej efektywne, im więcej efektów nagradzających

naśladowca uzyska za ich stosowanie).

Według prezentowanej w tym miejscu teorii wiedza o tym, że dane za-

chowanie przynosi efekty pozytywne lub pozwala uniknąć negatywnych,

wzmacnia koncentrację uwagi na obserwacji zachowań modela i ułatwia

zapamiętywanie zauważonych u niego zachowań

63

. Prowadząc swoje

badania, Bandura doszedł do wniosku, że modelowanie kształtują dwa

mechanizmy, co zostało przedstawione na kolejnym rysunku.

Rys. 16. Mechanizmy kształtujące zachowania obserwatora wg A.

Bandury

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny

narkomanii, s. 54–55.

62

Tamże, s. 51.

63

A. Bandura, Teoria społecznego..., s. 50.

P
R
O
C
E
S
Y

ukształtowanie
przekonań o prze-
wadze pozytywnych
konsekwencji przyj-
mowania środka

ukształtowanie oceny własnej skuteczności
(np. nabycie umiejętności związanych ze
zdobyciem narkotyku),
ukształtowanie oceny skuteczności własnej
odmowy (na skutek obserwacji osób blis-
kich skutecznie odmawiających picia alko-
holu lub przyjmowania narkotyków)

Mechanizmy

Według Bandury
proces uczenia się
nowych ról społecznych
jest tym efektywniejszy,
im więcej nagród
przynoszą nowe
zachowania (np.
akceptacja
w grupie, awans
w niej, prestiż).

Zdaniem Bandury
zachowania
uzależnieniowe mogą
być konsekwencją
przejęcia ich w procesie
modelowania od osób
znaczących.

78

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Teoria społecznego uczenia, w kontekście problemu uzależnień od

substancji psychoaktywnych, wskazuje na silną rolę grupy rówieśniczej

w kreowaniu ról społecznych. W wielu innych badaniach pedagogic-

znych, zwłaszcza skierowanych na pierwsze eksperymenty narko-

tykowe, wskazano, że grupa może szybko i silnie wpływać na prze-

jmowanie nowych ról społecznych. Zauważono np., że w grupach

nastolatków, gdzie występują eksperymenty z substancjami psycho-

aktywnymi, nowy ich członek niezwykle szybko podejmuje takie same

zachowania. Uważa się, że jego postępowanie jest niczym innym, jak

przyjęciem zachowań, które pozwolą mu na szybką akceptację w grup-

ie. W tym procesie na drugi plan schodzą obawy zdrowotne, prawne

czy przed reakcją rodziców. Wzory społecznego uczenia obserwujemy

także na najnowszym zjawisku, którym jest używanie tzw. dopalaczy.

Ponieważ jest to coraz popularniejszy sposób zwiększania swojej

aktywności psychofi zycznej, ten „model zachowania” jeszcze szyb-

ciej się upowszechnia, czemu sprzyjają pozytywne wypowiedzi osób

eksperymentujących z takimi substancjami.

Nie mniejszą rolę odgrywają w procesie uczenia się przez modelow-

anie rodzice nadużywający alkoholu, dla których jest on często jedyną

metodą na „zapicie problemu”, dobrym sposobem „świętowania”,

metodą na rozluźnienie w sytuacji stresu. Takim wzorcem są także

matki przyjmujące kolejny środek uspokajający, który w ich mniemaniu

jest najskuteczniejszą metodą uspokojenia lub zmniejszenia napięcia.

To właśnie od „osób znaczących”, zdaniem A. Bandury, młodzi ludzie

przejmują zachowania, które w konsekwencji prowadzić mogą do

uzależnienia.

Rys. 17. Niektóre wzory „osób znaczących” zaobserwowane

w przestrzeni społecznej

Przenoszenie wzorów zachowań w relac-

jach rodzinnych; naśladowanie ubioru;

naśladowanie zachowań subkulturowych;

sięganie po substancje psychoaktywne

Naśladowanie ubioru, języka; kopiowanie

gadżetów i elementów wizualizacji (kol-

czyki, tatuaże); naśladowanie zachowań

(w tym sięgania po substancje psychoak-

tywne)

W
Z
Ó
R

Starsze
rodzeństwo

Idole muzyczni,
artystyczni

79

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

5.4. Teorie środowiskowe, akcentujące rolę

(wpływ) rodziny w powstawaniu uzależnień
od substancji psychoaktywnych

Wśród licznych teorii wyjaśniających powstawanie uzależnień od

substancji psychoaktywnych na uwagę zasługują te, które wskazują na

znaczącą (kierunkową) rolę uwarunkowań rodzinnych.

Jedna z badaczek problemów uzależnień, J. Rogala-Obłękowska,

wskazuje na dwie płaszczyzny analiz podejmowane przez badaczy

narkomanii młodzieżowej

64

– koncepcje psychoanalityczne i koncep-

cje systemowe. Koncepcje psychoanalityczne skoncentrowane są na

ustalaniu rodzinnych czynników, mogących być przyczyną powsta-

nia u dziecka uzależnienia. Zalicza się do nich m.in. teorię percepcji

środowiska rodzinnego Freda Streita. Natomiast teorie systemowe

wyjaśniają charakterystyczne cechy rodzin narkomanów, jakie mogły

być powodem powstania oraz podtrzymywania uzależnienia u młodych,

funkcjonujących w nich osób. Do tej grupy analiz zalicza się m.in. ho-

meostatyczny model rodziny narkomańskiej Duncana H. Stantona.

Wymienione wyżej teorie opierają się na założeniu wskazującym,

że nieprawidłowo funkcjonująca rodzina jest istotnym predyktorem

zachowań patologicznych wychowującej się w niej młodzieży. Na pod-

stawie licznych badań autorzy tych teorii zauważyli, że wzorce rodzinne

mogą skutkować szybszym sięganiem po substancje psychoaktywne,

niższym wiekiem eksperymentów, jak również wyborem określonej sub-

stancji. Dorota Pstrąg uważa, iż nieprawidłowo funkcjonująca rodzina

może spowodować ukształtowanie się osobowości dziecka podatnej

na uzależnienie, jak również być powodem wielu stresogennych sytu-

acji, mogących stać się przyczyną inicjacji narkotykowej

65

.

5.4.1. Teoria percepcji środowiska rodzinnego
Freda

Streita

Ważnym założeniem, na którym Fred Streit oparł opracowaną przez

siebie teorię percepcji środowiska rodzinnego, jest twierdzenie, według

którego rzeczywistość istnieje tylko w oczach osoby, która ją spostrze-

ga

66

. Zdaniem tego autora dzieci i ich rodzice w sposób odmienny

interpretują to, co się dzieje w ich rodzinie oraz najbliższym środowisku.

Ta odmienność ocen obejmuje m.in. następujące sytuacje: postawy

rodziców względem dzieci, wsparcie emocjonalne rodziców, ich miłość

do dzieci, a nawet cechy rodziców, wzajemne relacje w rodzinie, w tym

także między rodzicami a pozostałym rodzeństwem.

64

Tamże, s. 83.

65

D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 32.

66

Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-

Skłodowskiej, Lublin 1994, s. 21.

Obecność problemu
narkotykowego
w rodzinie, także
w fazie pierwszych
eksperymentów,
wyraźnie
podwyższa ryzyko
popadnięcia dziecka
w uzależnienie
narkotykowe (drugiego
członka rodziny).

80

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Obserwując liczne przypadki zachowań narkotykowych, Streit doszedł

do wniosku, że jeżeli dziecko wyżej opisane wskaźniki sytuacji rodzinnej

interpretuje jako niekorzystne, mogą u niego pojawić się zaburzenia

w zachowaniu, do których zalicza się m.in. zażywanie substancji psycho-

aktywnych. W celu dowiedzenia tak sformułowanej hipotezy autor ten

zbadał percepcję postaw rodzicielskich przez dzieci i młodzież

67

, u któ-

rych występowały zachowania patologiczne. Na ich podstawie ustalił

prawidłowości występujące między tymi postawami a preferowanymi

przez dzieci rodzajami środków psychoaktywnych. Zależności prezentu-

jemy w kolejnej tabeli.

Zgodnie z wynikami badań cytowanego tu autora rodzice, których

dzieci wykazywały najmniejsze zainteresowanie używaniem sub-

stancji psychoaktywnych, charakteryzowali się postawami rodziciels-

kimi, które cechowała miłość do dziecka, przejawianie wobec niego

kochającej swobody oraz kochającej kontroli. Destrukcyjnie na za-

67

Tamże.

Tab. 14. Prawidłowości występujące między tymi postawami a pref-

erowanymi przez dzieci rodzajami środków psychoaktywnych

według teorii percepcji środowiska rodzinnego F. Streita

Percepowane postawy rodzicielskie

Typ

preferowanych

środków

Wskaźniki

Wymiary

kochająca

swoboda

umiarkowana wolność, zachęcanie do

niezależnego myślenia, zachęcanie do

nabywania umiejętności społecznych,

równość traktowania

nie występuje

miłość

pozytywne ocenianie, współdziałanie

z dzieckiem, okazywanie uczuć,

okazywanie emocjonalnego wsparcia

kochająca

kontrola

stymulowanie rozwoju intelektualnego,

koncentracja na dziecku, chęć posiadania

dziecka dla siebie, ochranianie dziecka

kontrola

ingerowanie w życie dziecka, wymaganie

tłumienia agresji, wzbudzanie poczucia

winy, autorytatywne kierowanie

środki
uspokajające
i pobudzające,
alkohol

wroga

kontrola

stosowanie ograniczeń, kar, uporczywe

dopominanie się o wykonanie poleceń

wrogość

(kontrola)

negatywne ocenianie, skłonność do irytacji,

odrzucanie dziecka, lekceważenie go

opiaty, heroina

wroga

swoboda

lekceważenie dziecka, ignorowanie go

wolność

(swoboda)

brak kontroli nad dzieckiem, nie stosowanie

żadnej dyscypliny

LSD, marihuana

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, s.

21–23.

Czynnikami

sprzyjającymi

ujawnianiu się

zachowań

narkotykowych są

nadmierna kontrola

i nadmierna swoboda

dziecka.

81

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

chowanie dziecka wpływa stosowanie wobec niego zarówno nad-

miernej kontroli, jak i nieograniczonej swobody. Według tych badań

bardzo istotnym okazał się związek między brakiem odczuwanej przez

dzieci i młodzież więzi ze swoją rodziną a ich patologicznymi zach-

owaniami, w tym zażywaniem narkotyków. Okazało się, że młodzież

nie odczuwająca więzi z rodzicami jest bardziej narażona na picie al-

koholu i zażywanie narkotyków, gdyż jest bardziej podatna na wpływy

rówieśników aprobujących ich zażywanie

68

. Teoria ta potwierdza liczne

obserwacje socjologów i pedagogów o silnym wpływie środowiska

rówieśniczego na zachowania dziecka.

Osoby nie odczuwające więzi z rodziną określały się m.in. jako

nieszczęśliwe, lubiące szokować innych ludzi, nie odczuwające więzi

z innymi ludźmi, nie zainteresowane przebywaniem z rodzicami ani prow-

adzeniem życia zgodnego z normami religijnymi i moralnymi. Zdaniem

Streita dzieci te zdecydowały się na przyjęcie środków psychoaktywnych

w celu zmiany percepcji swojej osoby i sytuacji rodzinnej.

Na marginesie prezentowanej tu teorii zasadna jest szersza uwa-

ga odnosząca się do polskiej rzeczywistości. Otóż w licznych bada-

niach dotyczących obrazu polskiej narkomanii młodzieżowej zauważo-

no ujawnianie się pewnej specyfi cznej zależności. O ile obserwujemy

zahamowanie rozwoju eksperymentów narkotykowych w ogóle, o tyle

w grupie młodzieży pochodzącej z obszarów wiejskich i małomiastecz-

kowych oraz bogatych rodzin wielkomiejskich liczba eksperymentów

z substancjami psychoaktywnymi rośnie. Te dwie grupy wykazują po-

dobną cechę, w obu mamy bowiem do czynienia z utratą wpływu ro-

dziców na procesy socjalizacyjne i wychowawcze (głównie ze względu

na malejącą ilość czasu poświęcaną dzieciom – postawa nadmiernej

swobody).

Dowiedziony przez F. Streita proces, w efekcie którego dzieci

i młodzież decydują się na przyjmowanie środków psychoaktywnych,

prezentujemy w formie grafi cznej.

Mimo iż prawidłowości wynikające z badań opracowanych przez

Streita wskazują na ich współwystępowanie, kolejność ich pojawia-

nia się, przedstawiona na powyższym rysunku, wydaje się być wyso-

ce prawdopodobną. Zgodnie z tą interpretacją błędne koło mogące,

w konsekwencji jego trwania, być przyczyną wystąpienia uzależnienia

od substancji psychoaktywnych, jest zapoczątkowane poprzez su-

biektywną ocenę dziecka na temat swojej sytuacji rodzinnej, co z kolei

wskazuje na wagę prawidłowej komunikacji, a w konsekwencji – relacji

rodzinnych.

68

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 87.

Według F. Streita
młodzież nie
odczuwająca więzi
z rodzicami jest
bardziej narażona
na presję rówieśniczą
w zakresie zachowań
patologicznych,
w tym picia alkoholu
i eksperymentowania
z narkotykami.

82

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

5.4.2. Homeostatyczny model rodziny narkomańskiej

Duncana H. Stantona

Duncan H. Stanton pojmuje rodzinę jako wzajemnie powiązany in-

terpersonalny system

69

. Wedle tego badacza w rodzinie narkomańskiej

system ten nie funkcjonuje prawidłowo, ze względu na zaburzone relacje

między poszczególnymi członkami rodziny. Dziecko zażywające narko-

tyki koncentruje uwagę rodziców na swoim zachowaniu, odwracając ją

tym samym od wielu istotnych dla niej spraw, jak również od konfl iktów

między rodzicami. Sytuacja narkomańska dziecka pełni tym samym

rolę specyfi cznego „stabilizatora” w relacjach między nimi

70

. Tak więc

zażywanie substancji uzależniającej przez dorastające dziecko utrzy-

muje funkcjonowanie rodziny w sztucznie zaadaptowanej do tej pato-

logicznej sytuacji homeostazie systemu rodzinnego.

Podstawą wypracowania powyższych tez stała się dla Stantona analiza

przeprowadzonych przez niego badań

71

, według których matki narkomanów

odczuwają silną potrzebę symbiotycznych związków ze swoim dzieckiem.

Dlatego też cykl zaburzonych interakcji w rodzinie zostaje zapoczątkowany

w okresie, w którym dziecko zaczyna dorastać i stopniowo coraz bardziej

chce się uniezależnić od rodziców, natomiast nasila się w okresie, w którym

decyduje się prowadzić samodzielne życie poza domem.

69

Tamże, s. 27.

70

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 96.

71

Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, s. 25.

iluzja braku

problemów

wynikających

z niekorzystnej

percepcji

swojej sytuacji

rodzinnej

zmiana

percepcji swojej

sytuacji rodzinnej

spowodowana

przyjęciem

środka

ewentualne

przyjęcie

środka

zwiększona

podatność na

presję grupy
rówieśniczej

w zakresie

używania narko-

tyków i alkoholu

Odczuwanie

braku więzi

z rodziną

- poczucie nieszczęśliwości, nudy, izolacji

społecznej

- poczucie niemożności kontrolowania swojego

życia

- brak zainteresowania życiem szkolnym, nauką
- brak zainteresowania życiem zgodnym z nor-

mami religijnymi i etycznymi

chęć przyjęcia kolejnej dawki

Rys. 18. Rodzinnie uwarunkowane powody przyjmowania sub-

stancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież wg F. Streita

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, s. 20–21.

Zażywanie

narkotyków przez

dziecko uniemożliwia

prawidłowe

funkcjonowanie

rodziny w zakresie

relacji między

rodzicami, jak

i relacji rodzice–

dziecko. Skupienie

się na problemie

narkotykowym

dziecka skutkuje

„zamazaniem” innych

ważnych problemów

rodziny.

83

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Według omawianego modelu przyjmowanie środka uzależniają-

cego przez dorastające dziecko powoduje niemożność jego pełne-

go usamodzielnienia, co, zdaniem autora, jest jego odpowiedzią na

brak zgody rodziców na jego usamodzielnienie. W tym okresie po-

jawiają się u dorastającej osoby sprzeczne dążenia, polegające na

jednoczesnej chęci samodzielnego funkcjonowania, jak i spełnienia

„oczekiwań” rodziców. Tak więc używanie środków psychoaktywnych,

skutkujące popadnięciem w uzależnienie, może wydawać się rozwią-

zaniem tego dylematu.

Jak zauważył w swoich badaniach Stanton, stan uzależnienia młodej

osoby okazuje się wtedy pozornym rozwiązaniem, pozwalającym na

utrzymanie sztucznej homeostazy w funkcjonowaniu rodziny. Sztucz-

ność tego stanu i jego negatywny wpływ na funkcjonowanie dziecka,

jak i rodziców nie budzi wątpliwości.

Stanton przedstawia różne płaszczyzny, na których zażywanie środ-

ka w tej zaburzonej sytuacji zdaje się przynosić patologicznie funkcjo-

nującej rodzinie korzyści (oczywiście pozorne), co zostało przedsta-

wione w formie grafi cznej.

Rys. 19. Płaszczyzny rozwiązywania dylematu zależności–nieza-

leżności za pomocą przyjmowania środka wg D. Stantona

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia,

s. 26–27.

indywidualna psychofarmakologia
(doznawanie euforii porówny-
wanej z symbiotycznym związkiem
z matką, redukcja lęku związanego
z oddzieleniem od matki
i podjęciem samodzielnego życia,
złudne poczucie niezależności, jak
i bliskości)

zachowanie agresywne
(subiektywne poczucie siły, możliwości
osiągnięcia niezależności, jakie umożliwia
zażywanie heroiny)

relacje heteroseksualne (zażywanie heroiny
potraktowane jako substytut doświadczeń sek-
sualnych, na skutek nieumiejętności wchodzenia
w głębokie relacje interpersonalne z osobami
spoza rodziny)

PŁASZCZYZNY

84

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Przedstawione powyżej dylematy, mogące pojawiać się w życiu

narkomana, nie są przez niego przeżywane świadomie, tak jak rodzice,

z reguły, świadomie nie nakłaniają go do zażywania narkotyków ani in-

nych patologicznych zachowań. Zatem na podstawie prezentowanej tu

teorii można powiedzieć, że matki utożsamiające pełne usamodzielnie-

nie się dziecka z poczuciem jego utraty mogą podświadomie uwikłać je

w problem uzależnienia narkotykowego.

5.4.3. Zgeneralizowany model interakcji społecznych

Denise B. Kandel i współpracowników

W licznych badaniach naukowych poświęconych problemom zabu-

rzeń wychowawczych, patologii społecznych, w tym uzależnień, zwra-

cano uwagę na występowanie zjawiska wpływów społecznych. Denise

B. Kandel

72

i współpracownicy, w opracowanym przez siebie zgenerali-

zowanym modelu interakcji społecznych, przedstawiają konsekwencje

różnych sposobów reagowania jednostki na takie wpływy, zaliczając do

nich m.in. zażywanie narkotyków przez młodzież. Według omawianej

tu autorki głównymi źródłami tych wpływów, zależnie od wieku jednost-

ki, mogą być: rodzina, rówieśnicy oraz indywidualne cechy intrapsy-

chiczne młodzieży. Grafi czne ujęcie czynników wpływu prezentujemy

na kolejnym rysunku.

Rys. 20. Źródła wpływów społecznych wg D. Kandel

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia,

s. 16–17.

Kandel przyjęła, że powstawanie uzależnienia nie jest faktem jed-

norazowym, lecz wynikiem pewnego procesu, na który składają się trzy

etapy. Na każdym z nich czynnikami wiodącymi są inne źródła wpływów

interpersonalnych, co zostało przedstawione w poniższej tabeli.

Na podstawie zgromadzonego materiału empirycznego zespół

Kandel uznał, że największy wpływ interpersonalny na pojawienie

się patologicznych zachowań młodzieży, w tym eksperymentowania

z narkotykami, mogącego w konsekwencji skutkować wystąpieniem

72

Tamże, s. 15–17.

Zaangażowanie

w różne

działania

ŹRÓDŁA (CZYNNIKI) WPŁYWÓW

Wpływy

rodziców

Wpływy

rówieśników

Przekonania

i wartości

młodzieży

Według Kandel

zażywanie

wysokoprocentowych

alkoholi przez rodziców

w obecności dzieci

potęguje ryzyko ich

zażywania przez

potomstwo, co

w konsekwencji

może doprowadzić do

rozwoju

uzależnienia.

85

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

uzależnienia od nich, wywierają rodzice, a na pewnym etapie relacje

z rówieśnikami. Zgodnie z interpretacją autorki

73

pozostałe źródła

wpływów współwystępują z wyżej wymienionymi, a w pewnych przy-

padkach mogą być nawet głównym predyktorem używania narko-

tyków. Według omawianego modelu kolejne fazy nie wynikają z po-

przedniej, ale są na sobie nabudowywane. Ponieważ rodzice są zaz-

wyczaj głównymi modelami zachowań młodzieży, używanie przez nich

wysokoprocentowych alkoholi zwiększa ryzyko inicjacji tego środka

przez ich potomstwo, co z kolei może zapoczątkować pojawienie się

dalszych etapów zażywania substancji.

Badania Kandel wskazały także na inne czynniki, które mogą

zwiększać ryzyko uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Zalic-

zono do nich: nieprawidłowe postawy rodzicielskie, takie jak postawa

nadmiernie dominująca, nadmiernie kontrolująca czy też odrzucająca.

Prowadzone badania wskazały na ważną implikację – jakość relacji

między rodzicami a dzieckiem ma szczególne znaczenie na trzecim

etapie zażywania środka. Istotnym czynnikiem chroniącym stają się

wtedy prawidłowe, bliskie relacje z rodzicami. Brak spójnych wymogów

dyscyplinarnych, nadmierna kontrola rodzicielska oraz zażywanie

narkotyków przez rodziców potęgują natomiast ryzyko ich zażywania

przez młodzież

74

. Wpływ rodziny na dziecko ustępuje miejsca wpływowi

rówieśniczemu jedynie na drugim etapie zażywania środka.

5.4.4. Teoria interakcji rodzinnych Judith S. Brook

Obserwacja zachowań dzieci i młodzieży doprowadziła pedagogów

i psychologów do wniosku sugerującego istnienie silnej zależności

między ich zachowaniami a więziami z rodzicami. Problem ten diag-

nozowano na wielu płaszczyznach, poszukując charakterystycznych

zależności przy silnych i słabych więziach, relacjach zaburzonych

i różnego typu dysfunkcjach. Jedną z takich, interesujących prób, jest

73

Tamże.

74

Tamże, s. 17.

Tab. 15. Wiodący rodzaj wpływu społecznego a charakterystyczne

sposoby odurzania się wg D. Kandel

Etapy

Rodzaj wpływu

społecznego

Sposób odurzania się

Etap 1

modelowanie zachowań

dzieci przez rodziców

używanie wysokoprocentowych

alkoholi

Etap 2

wpływy rówieśników

używanie marihuany

Etap 3

relacje z rodzicami

używanie innych narkotyków

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, s. 15.

Kandel uważa, że
ryzyko zażywania
narkotyków
przez młodzież
jest spotęgowane
zażywaniem
narkotyków przez
ich rodziców,
a także
nieprawidłowymi
postawami
rodzicielskimi, w tym
nadmierną kontrolą
dziecka oraz brakiem
spójnych wymogów
dyscyplinarnych wobec
niego.

86

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

teoria interakcji rodzinnych Judith S. Brook, gdzie najistotniejszym

czynnikiem warunkującym zażywanie narkotyków przez młodzież są

więzi emocjonalne istniejące między rodzicami a dzieckiem, a szcze-

gólnie między matką a dzieckiem

75

. Zdaniem tej badaczki najistotniej-

szym czynnikiem mogącym wpłynąć na zażywanie narkotyków przez

młodzież są słabe więzi rodzinne wynikające z braku nadzoru rodziciel-

skiego i wsparcia emocjonalnego dzieci

76

. Dla lepszego zobrazowania

tego problemu, w aspekcie czynników pozytywnie warunkujących rela-

cje rodzice–dziecko, prezentujemy go w formie grafi cznej.

Rys. 21. Czynniki warunkujące prawidłowe relacje między rodzi-

cami a dzieckiem wg J.S. Brook

Źródło: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 90–91.

Rys. 22. Determinanty przyjmowania narkotyków przez młodzież

wg J.S. Brook

Źródło: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii.

75

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 90.

76

Tamże, s. 91.

Czynniki warunkujące relacje

rodzice–dziecko

Wychowanie oparte

na miłości i wspieraniu

emocjonalnym dziecka

Akceptowanie przez
rodziców społecznie

uznawanych wartości

Sprawowanie

kontroli rodzicielskiej

nad dzieckiem

Przystosowanie

społeczne i dojrzałość

emocjonalna matek

Determinanty

przyjmowania narkotyków

Brak

emocjonalnego

związku

z rodzicami

Niekorzystna
charakterystyka
indywidualnej jednostki;
słaba integracja „ego”
niska samoocena
tendencja do depresji,
zachowań agresywnych
i buntowniczych

Uczenie społeczne, modelowanie patologicznych
zachowań dzieci przez obserwację niewłaściwych
zachowań i postaw rodziców (np. przyjmowanie
narkotyków przez rodziców, akceptacja takich
zachowań)

Nieprawidłowa

osobowość,

wskazująca na

nieprzystosowanie

społeczne

Zwiększone

ryzyko

przyjmowania

narkotyków

przez

młodzież

Zwiększona

podatność na wpływ

rówieśniczych grup

dewiacyjnych, np.

narkomańskich

Zasadniczym

wnioskiem

wypływającym

z analiz Brook

jest stwierdzenie,

iż nieprawidłowo

ukształtowane

więzi rodzicielskie

w istotny sposób

zwiększają podatność

dziecka na inne

czynniki, potęgujące

prawdopodobieństwo

inicjacji narkotykowej.

Czynnikami

zwiększającymi

ryzyko ukształtowania

się uzależnienia

od substancji

psychoaktywnych

są: słaba więź z

rodzicami, niekorzystne

indywidualne cechy

psychiki jednostki

oraz obserwacja

niewłaściwych

zachowań rodziców.

87

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Na marginesie dorobku J.S. Brook zasadnym jest podniesienie jeszc-

ze kilku kwestii. Od wielu lat wiemy, że pierwszym i najważniejszym

środowiskiem wychowawczym jest rodzina. To w niej dziecko powin-

no zaspokajać swoje najważniejsze potrzeby emocjonalne, takie jak

potrzebę miłości, akceptacji, przynależności, w niej też kształtuje się

osobowość dziecka. Funkcjonowanie rodziny ma kluczowe znaczenie dla

ukształtowania się w dziecku norm i zasad społecznie akceptowanych,

a tym samym sprzyjających rozwojowi indywidualnemu i społecznemu.

Równocześnie właściwe funkcjonowanie rodziny istotnie warunkuje

prawidłowy rozwój psychospołeczny dziecka. Zaburzona rodzina,

w której występuje problem uzależnienia, znacznie ten rozwój utrud-

nia, co przekłada się m.in. na takie problemy, jak: zaburzenia relacji

interpersonalnych, ryzyko chorób, ryzyko kontaktu z agresją oraz za-

chowaniami dewiacyjnymi. Dowiedziono także, że w rodzinach z prob-

lemem narkotykowym zanikają więzi emocjonalne, normy kulturowe

oraz narastają problemy ekonomiczne.

Jednakże nie tylko rodziny alkoholicze, narkomańskie, z obsza-

rów wykluczenia czy marginesu społecznego mogą być przyczy-

ną zażywania substancji psychoaktywnych przez wychowującą się

w nich młodzież. Przyczyną sięgnięcia po nie są często negatywne

postawy rodzicielskie, brak właściwej komunikacji w rodzinie, nie-

umiejętność rodziców w okazywaniu uczuć, pozostawianie dziec-

ka z problemami, których samodzielnie nie potrafi rozwiązać. Są

to cechy rodzin, które często określa się jako „poważne dysfunkcje

rodziny”, w których członkowie nie mają odwagi otwarcie rozma-

wiać o swoich problemach. W obserwacjach rozwoju zjawiska nar-

komanii, w aspekcie funkcjonowania rodzin, zauważono także wy-

stępowanie „wektorów kierunkowych” sprzyjających ujawnianiu się

tego problemu. Są nimi: rodziny, gdzie relacje rodzinne, zwłaszcza

w okresie adolescencji, zastępowane są dobrami materialnymi; fave-

lizacja (funkcjonowanie rodzin w obszarach zaniku norm prawnych

i moralnych); gwałtowne kryzysy małżeńskie. Na marginesie powyż-

szych kwestii warto zwrócić uwagę na wyniki badań sondażowych

prowadzonych na Mazowszu przez M. Jędrzejko i współpracowni-

ków, a dotyczących pierwszych eksperymentów z substancjami psy-

choaktywnymi. O ile w grupie dzieci w wieku 9–13 lat zasadniczymi

czynnikami sięgania po pierwszą dawkę substancji były ciekawość

i wzory naśladownicze, o tyle w grupie wiekowej 14–16 lat na pierw-

szym miejscu były problemy osobiste, rówieśnicze, szkolne lub inne.

Młodzież z tej grupy powszechnie deklarowała brak wsparcia ze stro-

ny najbliższych w rozwiązywaniu problemów okresu adolescencji.

Jednym z pierwszych
czynników
obrazujących
dezintegrację rodziny
jest pojawienie
się zaburzeń
komunikacyjnych na
linii rodzice – dzieci.
Brak zrozumienia
potrzeb i problemów
dziecka prowadzi do
sytuacji samodzielnego
ich rozwiązywania.
Nierzadko
„substytutem”
jest substancja
psychoaktywna.

88

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

5.5. Socjologiczne teorie uzależnień

od substancji psychoaktywnych

Dla współczesnej socjologii i pedagogiki zachowania narkomańskie

są klasycznym przykładem zachowań dewiacyjnych (patologii

społecznej). Ponieważ są one odstępstwem od społecznie akceptow-

anych norm, stają się też przejawem anomii społecznej. Jak wiadomo,

termin dewiacja pochodzi od łacińskiego „devio” i oznacza zboczenie

z drogi, odchylenie od kierunku

77

. Warto zaznaczyć, że terminu dewiant

badacze używają, określając zarówno dewiantów pozytywnych, czyli

ludzi wyprzedzających swoją epokę, patrzących dalej niż inni

78

, jak

i dewiantów negatywnych, czyli osoby, których zachowanie wywołuje

społeczne potępienie

79

. Osoby eksperymentujące z takimi substancja-

mi, jak i uzależnione od nich są zaliczane do dewiantów negatywnych.

Socjologiczne teorie zachowań dewiacyjnych można ująć w trzy

odrębne nurty: nurt strukturalny i kulturowy, nurt kontroli społecznej

oraz nurt reakcji społecznej. Do najważniejszych z nich zalicza się

obecnie: teorię anomii Roberta K. Mertona, teorię zróżnicowanych

możliwości Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina, teorię kontroli

Travisa Hirschiego oraz teorię naznaczania społecznego Howarda S.

Beckera. Wymienione wyżej teorie nie zamykają współczesnych analiz

rozwoju zjawisk patologicznych, jednak możemy je uznać za najbardziej

kompleksowe. Spośród polskich badaczy tej problematyki (socjologów,

pedagogów, psychologów) na uwagę zasługują próby teoretycznego

ujęcia zjawisk patologii społecznej podjęte przez Adama Podgóreck-

iego, Czesława Cekierę, Zygfryda Juczyńskiego, Bronisława Urbana,

Irenę Pospiszyl, Henryka Machela. Jednak poza pierwszym z wymie-

nionych autorów, którego diagnoza ma charakter całościowy, dotyczą

one poszczególnych zjawiskowych form patologii społecznej. Do tej

pory polska humanistyka nie doczekała się samodzielnej pełnej próby

zinterpretowania problemu patologii społecznej.

5.5.1. Teoria anomii Roberta K. Mertona

Dorobek Roberta Mertona w zdiagnozowaniu zaburzonych

zachowań człowieka jest imponujący. Analizując struktury społeczne

i relacje między grupami społecznymi a jednostką, zauważył on niez-

wykle istotną zależność pomiędzy celami, jakie chcą osiągnąć ludzie,

a środkami ich osiągania. Zwrócił uwagę, że większość ludzi podejmu-

je starania o osiągnięcie celów, ale nie zawsze jest w stanie to uczynić.

Na podstawie analizy licznych wskaźników doszedł on do wniosku,

że źródeł zachowań dewiacyjnych należy poszukiwać w strukturze

77

M. Petrykowska, Patologia społeczna, w: Patologie społeczne, red. M. Jędrzejko,

s. 14.

78

Tamże, s. 13.

79

Tamże, s. 14.

Według Mertona

zasadniczą przyczyną

pojawienia się zjawisk

patologii społecznej jest

załamanie w strukturze

społecznej. Z jednej

strony społeczeństwo

oczekuje osiągania

przez jednostkę

określonych celów,

z drugiej jednostka,

nawet jeśli tego chce,

nie ma możliwości ich

osiągania.

89

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

społecznej. W skonstruowanej przez siebie teorii anomii wyjaśnia

w jaki sposób pewne struktury społeczne wywierają wyraźną presję

na niektóre jednostki w społeczeństwie, skłaniając je do podjęcia

zachowań raczej nonkonformistycznych niż zgodnych z przyjętymi

wzorcami postępowania

80

. W tych diagnozach Merton sięgnął do

znanej powszechnie defi nicji anomii autorstwa francuskiego socjologa

i fi lozofa Emila Durkheima, który je sprecyzował jako: stan beznorm-

ia, zaniku uznania dla obowiązujących norm społecznych, poczucia

niezwiązania nimi

81

. Dokonując krytycznej analizy dorobku Durkheima,

Merton doszedł do wniosku, że anomię należy widzieć jako załamanie

zdarzające się w strukturze kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy,

kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturow-

ymi a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków

grupy, zgodnie z tymi normami

82

. Istotną różnicą w pojmowaniu zjawis-

ka anomii przez obu badaczy jest to, iż E. Durkheim zachowania dewi-

acyjne traktował jako rezultat nieokiełznanych przez kontrolę społeczną

ludzkich popędów i egoistycznej natury człowieka

83

, natomiast Merton

uważał, że zachowania dewiacyjne są „normalną”, oczekiwaną przez

społeczeństwo reakcją w sytuacji anomii

84

.

Zauważenia wymaga, że mertonowska teoria anomii została opra-

cowana na podstawie diagnozy realiów społeczeństwa amerykańskiego

i angielskiego, które to wykreowały specyfi czne normy i wartości. Mer-

ton zaliczył do nich: charakterystyczną dla tej kultury presję, aby każdy

obywatel dążył do sukcesu, przy jednoczesnym braku kulturowego

położenia akcentu na powinność dochodzenia do niego, dozwolo-

nymi drogami. Podkreślamy te kwestie, bowiem w realiach polskiego

społeczeństwa, zwłaszcza na podstawie diagnozy rozwoju niektórych

patologii społecznych, zauważyć należy występowanie zjawiska pow-

ielania tego modelu, choćby poprzez mertonowskie innowacyjne

osiąganie celów społecznie akceptowanych środkami społecznie

nieakceptowanymi.

Badania nad rozwojem społeczeństwa amerykańskiego doprowadziły

Mertona do sformułowania wniosku o funkcjonowaniu specyfi cznych

zasad.

80

R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2002, s. 198.

81

M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 15.

82

Tamże, s. 16.

83

Tamże, s. 15.

84

R.K. Merton, Teoria socjologiczna, s. 197–198.

Jeśli od jednostki
oczekujemy
aby wypełniała
cele społecznie
akceptowane, a nie
tworzymy jej ku temu
warunków, może
ona popaść w stany
depresyjne. Prowadzi
to do zaburzeń relacji
interpersonalnych oraz
wchodzenia na ścieżki
destrukcyjne.

90

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Źródło: opracowanie własne na podstawie: R.K. Merton, Teoria socjologiczna,

s. 204.

Ponieważ społeczeństwo amerykańskie jest niezwykle kreatywne,

sukces zawodowy i społeczny ma w nim specyfi czny „ciężar gatun-

kowy”. Ludzie sukcesu, niezależnie z jakiego punktu wyjściowego

startują, mogą szybko awansować w hierarchii społecznej i zdobywa-

ją uznanie. Nie przeszkadza im w tym np. sztywny podział społecz-

ny znany np. z Wielkiej Brytanii (silna pozycja wynikająca z tradycji,

przywiązanie do tytułów) lub też krajów o nie w pełni powszechnych

normach demokratycznych. Dodatkowo przez wiele dziesięcioleci po-

wstawania, a następnie doskonalenia amerykańskiego modelu kapita-

lizmu ukształtowało się tam przekonanie, że presja (dążenie, ambicja,

poświęcenie) na sukces oraz samo jego osiągnięcie jest jednym z wy-

znaczników oceny społecznej. Przykładem tego modelu jest specyfi cz-

nie amerykański, wręcz mający charakter ikony, model „od pucybuta

do milionera”.

Z badań Mertona możemy wyprowadzić wniosek, że specyfi ka funkc-

jonowania społeczeństwa może generować lub ograniczać czynniki

zachowań zgodnych lub niezgodnych z normami społecznymi.

Według omawianej tu teorii ludzie mogą osiągać swoje cele po-

przez kilka odmiennych dróg. Jeśli dochodzi do sytuacji, w której

osoby nie mają dostępu do środków potrzebnych do realizacji kultur-

owo, w danym społeczeństwie, wyznaczonego sukcesu (celu), to są

one narażone na ich realizację w sposób nieakceptowany społecznie

lub rezygnację z jego realizacji. Według założeń omawianej teorii,

człowiek może przystosować się do sytuacji anomii, wybierając jedno

z pięciu możliwych rozwiązań, które zostały przedstawione na ry-

sunku.

ZASADY

Sukces jest dostępny dla

każdego,

wszyscy więc powinni do

niego zmierzać

Ewentualne

niepowodzenia na drodze

do osiągnięcia sukcesu nie

świadczą o przegranej

Prawdziwą przegraną jest rezygnacja

z dalszych zabiegów mających

na celu uzyskanie sukcesu

Rys. 23. Kulturowo przyjęte zasady społeczeństwa amerykańskiego

wg R.K. Mertona

Na podstawie

diagnozy Mertona

możemy wyprowadzić

następującą tezę: Brak

szans na odniesienie

sukcesu zawodowego,

edukacyjnego,

środowiskowego, jest
jednym z czynników

poszukiwania

„alternatywy” – mogą

nią być substancje

uzależniające.

91

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Rys. 24. Typy indywidualnego przystosowania wg R.K. Mertona

Konformizm:

zaakceptowanie celów kulturowych oraz zinstytucjonali-

zowanych środków ich osiągnięcia; jedyna społecznie

akceptowana forma przystosowania społecznego

Innowacja:

zaakceptowanie celów kulturowych, przy braku akceptacji

zinstytucjonalizowanych środków ich osiągnięcia

Rytualizm:

przesadna dbałość o stosowanie się do zinstytucjonali-

zowanych środków osiągania celów, przy jednoczesnym

braku uwagi poświęconej tym celom; przestrzeganie

zasad, będące celem samym w sobie

Wycofanie:

rezygnacja zarówno z realizacji kulturowo przyjętych

celów, jak i akceptacji zinstytucjonalizowanych środków

ich osiągnięcia; najmniej akceptowana społecznie forma

przystosowania

Bunt:

odrzucenie społecznie akceptowanych celów i środków,

przy jednoczesnym dążeniu do nowych, lepszych celów,

przy pomocy ulepszonych środków ich realizacji; forma

dewiacji pozytywnej, czyli nakierowanej na rozwój

społeczny

Źródło: R.K. Merton, Teoria socjologiczna, s. 206–221; M. Petrykowska, Patolo-

gia społeczna, s. 16–17.

W typologii zaproponowanej przez Mertona najczęściej wybier-

anym sposobem indywidualnego przystosowania jest konformizm,

co jest także najbardziej pożądane ze społecznego punktu widzenia.

Każdy inny sposób indywidualnego przystosowania jest zachow-

aniem świadczącym o nierespektowaniu obowiązującego w danym

społeczeństwie modelu kulturowego (norm społecznych), tym samym

jest zaliczane do zachowań dewiacyjnych. Merton precyzuje jednak,

że rytualizm jako forma przystosowania jest zachowaniem instytuc-

jonalnie dozwolonym, choć kulturowo niecenionym

85

. Z kolei bun-

townicy są dewiantami pozytywnymi. Sprzeciwiają się obowiązującym

w społeczeństwie wartościom i zasadom postępowania w celu do-

prowadzenia do zaistnienia lepszego porządku społecznego. Należą

do nich nierzadko wielcy naukowcy, politycy, artyści, myśliciele. Nato-

miast innowatorzy to osoby, które na drodze do osiągnięcia sukcesu

postępują według zasady: „cel uświęca środki”. Należą do nich np.

przestępcy „w białych kołnierzykach”. Członkowie kolejnej grupy,

85

R.K. Merton, Teoria socjologiczna, s. 215.

Stan, w którym

ludzie nie

mogą osiągać

społecznie ak-

ceptowanych

celów jest

stanem anomii

(beznormia).

Wtedy pojawiają

się „pokusy”

stosowania

celów i środków

niezgodnych

z normami.

Według Mertona
reakcja wycofania, do
której zalicza się m.in.
popadnięcie
w uzależnienie
alkoholowe lub
narkomanię, może być
sposobem ucieczki od
wymogów społecznych,
którym dane osoby
w akceptowalny dla
siebie sposób nie są
w stanie sprostać.

92

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

rytualiści, budzą w społeczeństwie współczucie. Posiadanie wygórow-

anych ambicji wywołuje u nich frustrację i zagrożenie. Żyją więc według

zasady: „grunt to działać bezpiecznie”. To poczucie bezpieczeństwa

zapewniają sobie przez nadmierne, skrupulatne przestrzeganie wy-

mogów instytucjonalnych. Autor nazywa ich fanatycznymi biurokrata-

mi-konformistami

86

.

Biorąc pod uwagę myśl przewodnią naszej książki – uzależnienie od

substancji psychoaktywnych – ścieżką najbardziej nas interesującą jest

wycofanie. Merton do tej grupy osób zalicza, poza psychotykami, oso-

bami dotkniętymi autyzmem, włóczęgami, także alkoholików i narko-

manów. Jego zdaniem, z socjologicznego punktu widzenia, przyczyną

takiego sposobu przystosowania jest zaistnienie sytuacji, w której

jednostka zinternalizowała cele kulturowe i społecznie akceptowany

sposób ich osiągania, przy jednoczesnym braku dostępu do instytuc-

jonalnych środków umożliwiających osiągnięcie celu. Taka sytuacja

może skutkować wystąpieniem u człowieka frustracji, prowadzącej do

społecznego wycofania. Jednostka może wtedy wycofać się z dalszego

współuczestnictwa w aktywnym życiu społecznym. Jeżeli tak się stanie,

będzie należała do społeczeństwa jedynie w sensie formalnym. Ludzi

takich często określa się mianem „ludzi z marginesu”. Reakcja wyco-

fania jest dla tych osób ucieczką od wymogów społecznych, którym,

w akceptowalny dla siebie sposób, nie są w stanie sprostać.

Analizując ustalenia Mertona i porównując je z obecnymi uwar-

unkowaniami, zasadnym jest stwierdzenie, że znaczącej części

współczesnych narkomanów i alkoholików daleko do modelu wyco-

fania się. Bardzo często są oni aktywnymi uczestnikami procesów

społecznych, zawodowych, ludźmi czynnymi, nierzadko sprawującymi

86

Tamże.

Rys. 25. Etapy prowadzące do reakcji społecznego wycofania wg

R.K. Mertona

internalizacja

celów

kulturowych

i instytucjonalnych

sposobów ich

osiągania

frustracja

niemożność

realizacji celów

kulturowych,

w akceptowalny

dla siebie

sposób

uzależnienie

jako ucieczka

od zbyt trudnej

sytuacji

Źródło: opracowanie własne na podstawie: R.K. Merton, Teoria socjologiczna,

s. 218.

Współcześnie mamy

do czynienia z nowym

modelem osobowym

narkomana. Nie jest to

tylko osoba z marginesu

społecznego. Po

narkotyki coraz

częściej sięgają ludzie
sukces uzawodowego,

fi nansowego, co

wskazywałoby na

źródła tkwiące

w dezintegracji

osobowościowej.

93

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

znaczące funkcje. Kształt dzisiejszej narkomanii (a także innych „uc-

ieczkowych” uzależnień) wskazuje, iż utraciła ona cechy wycofania się

na margines społeczny, bowiem po tego typu substancje coraz częściej

sięgają zwykle ludzie aktywnie uczestniczący w życiu społecznym, ni-

erzadko pełniący w nim ważne role zawodowe (kierowcy, informatycy,

maklerzy, żołnierze), osoby aktywne w kulturze (aktorzy, piosenkarze)

oraz uchodzące za idoli (sportowcy, muzycy, ludzie mass mediów).

Pokazuje to, że zjawisko uzależnień podlega ciągłym zmianom.

Według Mertona uzależnienie alkoholowe lub narkotykowe może się

pojawić jako reakcja społecznego wycofania się, która następuje w eta-

pach przedstawionych na kolejnej grafi ce. Należy przy tym nadmienić, iż

autor nie operuje pojęciem etapów prowadzących do danej reakcji, ich

istnienie można wywnioskować natomiast z analizy literatury tematu.

5.5.2. Teoria zróżnicowanych możliwości Richarda A.

Clowarda i Lloyda E. Ohlina oraz poglądy Alberta
K. Cohena i Waltera B. Millera

Jednym z interesujących wyróżników zmian wśród młodzieży na

początku II połowy XX wieku stały się subkultury (podkultury). Wśród

badaczy tej problematyki dominuje pogląd o kluczowym znaczeniu bit-

ników i hippisów dla spopularyzowania idei subkultur młodzieżowych

w szerszych kręgach społecznych. Do popularyzacji ruchów młodzie-

żowych znacząco przyczyniły się także osiągnięcia techniki medialnej

tego okresu, zwłaszcza telewizja, kino i przenośne urządzenia mu-

zyczne. Podkreślenia wymaga, że większość ruchów subkulturowych

w tym okresie rozwijała się na obrzeżach lub w centrum ruchów mu-

zycznych.

Obserwacje subkulturowych zachowań młodzieży, głównie amery-

kańskiej, brytyjskiej i krajów Europy Zachodniej, pozwoliły na skon-

struowanie tezy o ich silnym związku z używaniem przez ich człon-

ków różnych substancji psychoaktywnych. W niektórych subkulturach

korzystanie z różnych form „wzmocnienia” jest wręcz zachowaniem

„naturalnym”, wpisanym w jej specyfi kę (hippisi – palenie marihuany

bądź używanie heroiny, blokersi – palenie tytoniu i picie taniego alko-

holu, pseudokulturyści – używanie sterydów anabolicznych, rastafaria-

nie – palenie marihuany). Te obserwacje zwróciły uwagę socjologów

na zasadność podjęcia kwestii uzależnień w kontekście funkcjonowa-

nia młodego człowieka w subkulturach. Jedną z takich prób jest teoria

zróżnicowanych możliwości Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina

87

,

według której wystąpienie zachowań dewiacyjnych jest poprzedzone

przystąpieniem jednostki do podkultury.

87

P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, War-

szawa 2003, s. 19.

Przynależność
do subkultury
młodzieżowej łączy
się z częstszym – niż
wśród rówieśników
nienależących do
subkultur – sięganiem
po substancje
psychoaktywne.
W wielu subkulturach
eksperymenty lub
używanie substancji
psychoaktywnych
są zachowaniami
„standardowymi”,
inaczej „normalnymi”.

94

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Pojęcie podkultura jest pojmowane w literaturze tematu jako względnie

spójna grupa społeczna, pozostająca na marginesie dominujących

w danym systemie tendencji życia społecznego, wyrażająca swoją

odrębność poprzez zanegowanie lub podważanie utrwalonych i pow-

szechnie akceptowanych wzorów kultury

88

. Subkultura odnosi się [...] do

małych grup społecznych i preferowanych w ich obrębie postaw i wzorów

zachowań

89

. Na podstawie obserwacji zachowań młodzieży amerykańskiej

i na wyspach brytyjskich R.A. Cloward i L.E. Ohlin wyodrębnili trzy rodzaje

podkultur, co zostało przedstawione w kolejnej tabeli.

Analizując poszczególne rodzaje podkultur, warto porównać podejście

autorów tej koncepcji do interpretacji zjawiska podkultury przez innych

badaczy, takich jak Albert K. Cohen

90

czy Walter B. Miller

91

, a także

omówionej wcześniej teorii R.K. Mertona, gdyż omawiana koncepcja

w dużej mierze jest jej rozwinięciem. Cloward i Ohlin, w odróżnieniu od

A.K. Cohena, twierdzą, że zachowania przestępcze młodzieży z pod-

kultur przestępczych nie są bezcelowe, lecz mają za zadanie przyuczyć

do „zawodu przestępcy”. Obserwując i usiłując naśladować obserwow-

ane (ściśle spersonalizowane) modele, przyuczają się oni między inny-

mi do pełnienia roli gangsterów, paserów, sutenerów itp. W obserwacji

88

Tamże, s. 10.

89

M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, War-

szawa 1999, s. 19.

90

P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, s. 15–16.

91

Tamże, s. 16–18.

Tab. 16. Typologia podkultur według R.A Clowarda i L.E. Ohlina

Charakterystyka

członków podkultur

Rodzaje podkultur

podkultury przestępcze

podkultury konfl iktowe

podkultury wycofania

przestępcy

awanturnicy

narkomani, alkoholicy

Charakterystyka
obszaru, na którym się
tworzy podkultura,
i zasad postępowania

występowanie

dewiacyjnych norm

i wzorów zachowań jako

trwałego elementu kultury

środowiska

brak stałych wzorców

postępowania i norm

społecznych

na obszarach zamieszkałych

przez osoby z nizin

społecznych, na których

występuje intensywna

migracja ludności

zamieszkiwanie obszarów

przez przestępców

z różnych grup

wiekowych, przy czym

występuje integracja tych

grup

zmienny skład

ludności, brak trwałych

więzi społecznych

i integracji grup

wiekowych

brak realnych możliwości

osiągnięcia sukcesu

w sposób konformistyczny

lub nonkonformi-styczny

zamieszkująca tam

młodzież uczy się

zachowań przestępczych

drogą modelowania

rozwiązywanie

problemów w sposób

konfl iktowy, przy użyciu

przemocy

mniejsza solidarność

członków tych grup, niż

w pozostałych rodzajach

podkultur spowodowana

rywalizacją o dostęp do

narkotyków

Źródło: P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, s. 19–21; A. Siemaszko, Granice tolerancji, s. 171–180.

Według Clowarda

i Ohlina uzależnienie

narkotykowe jest

rodzajem ucieczki

od trudnej do

zaakceptowania

przez młodych ludzi

sytuacji braku

możliwości osiągnięcia

sukcesu środkami

konformistycznymi,

a nawet

niekonformistycznymi.

95

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

zachowań młodych ludzi przystępujących do takich subkultur zwrócono

uwagę, że ten styl postępowania im imponuje. Poczyniono także inne

interesujące obserwacje.

Młodzież z podkultur konfl iktowych, wychowana w chaosie, bez

sprecyzowanych norm i wartości, znajduje się w okresie przejściowym,

gdyż charakterystyczny dla niej agresywny sposób rozwiązywania

problemów nie jest już akceptowany w dorosłym życiu. W konsekwencji

przekształcają się one w grupy nonkonformistyczne lub subkultury wy-

cofania. Ponieważ nie chcą oni dostosować się do norm społecznych,

podejmują działania utrwalające ich dotychczasowe postawy.

Z punktu widzenia kluczowego dla nas problemu – rozwoju narko-

manii – zasadnym jest szersze odniesienie się do subkultury wyco-

fania. Autorzy omawianej teorii, podobnie jak R.K. Merton, operują

w niej pojęciem mechanizmów adaptacyjnych, charakterystycznych

dla osób wycofujących się, jednakże według tez R.A. Clowarda i L.E.

Ohlina zachowania dewiacyjne nie są wynikiem tylko braku dostępu

do konformistycznych środków osiągania celów, ale także stopnia

dostępności do środków nonkonformistycznych

92

. Zdaniem cytow-

anych socjologów ludzie należący do tych grup to osoby podwójnie

przegrane, nie potrafi ące odnaleźć się w innych grupach społecznych,

a tym samym nie mogące osiągać sukcesu zarówno w sposób kon-

formistyczny, jak i przestępczy czy też awanturniczy. Istotnym jest

także to, iż, ich zdaniem, najbardziej narażone na zażywanie narko-

tyków są osoby, które mimo bycia w sytuacji podwójnego przegra-

nia, nie rezygnują ze swoich ambicji osiągnięcia sukcesu

93

. Tak więc,

zdaniem autorów, uzależnienie narkotykowe jest rodzajem ucieczki od

trudnej do zaakceptowania sytuacji, w której realna rzeczywistość na

żaden ze znanych im sposobów nie wspiera ich działań dla osiągnięcia

oczekiwanego społecznie akceptowanego sukcesu. Ponieważ nie jest

on możliwy ani na drodze konformistycznej, ani przez środki nonkon-

formistyczne, kierują swoją uwagę na „trzecią drogę”.

Jak się wydaje, tego typu zachowania często diagnozuje się we

współczesnym obrazie narkomanii, zwłaszcza wśród osób słabszych

psychicznie oraz młodzieży opuszczonej wychowawczo przez

goniących za sukcesem rodziców, a także w sytuacji narastania

kryzysów społeczno-ekonomicznych. Dowiedziono, że niektóre dzieci

przed sięgnięciem po narkotyk świadomie sprawiały rodzicom kłopoty

wychowawcze, np. poprzez wagary, ucieczki, drobne kolizje z prawem,

w celu zwrócenia ich uwagi na swoje problemy. Ponieważ nie potrafi ły

one (bez wsparcia rodziców) podołać wymaganiom (nauka), a ich za-

chowania „innowacyjne” nie zostały zauważone w kontekście „wołania

o pomoc”, zaczęły sięgać po narkotyki. Tego typu zachowania obecne

są np. wśród tzw. dzieci ulicy (jako jeden biegun), jak i wśród dzieci

osób o bardzo wysokim standardzie materialnym (jako drugi biegun).

92

M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 28.

93

A. Siemaszko, Granice tolerancji, s. 179.

96

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Analizując konteksty subkultury młodzieżowe – narkomania (uzależnienia od

substancji psychoaktywnych), nie sposób nie odnieść się do poglądów Wal-

tera Millera, zwłaszcza jego diagnoz zachowań dewiacyjnych. Przypomnijmy,

że Merton i Cohen w swoich teoriach zakładali jeden, wspólny dla wszyst-

kich warstw społecznych system aksjologiczno-normatywny, a wycofanie

uważali za reakcję społeczną na niemożność osiągnięcia sukcesu

w akceptowalny dla siebie sposób, natomiast Cloward i Ohlin rozwinęli

ten pogląd, dodając następny powód reakcji wycofania – niemożność

osiągnięcia sukcesu w sposób nonkonformistyczny. Z kolei W.B. Miller

zakładał, że u młodzieży z warstw niższych wykształca się odmien-

ny od obowiązującego w warstwach średnich system normatywno-

aksjologiczny. Tak więc ich zachowania, określane jako dewiacyjne

z punktu widzenia szerszego społeczeństwa, są normalną reakcją

przystosowawczą do warunków kulturowych, w których się wychowują.

Miller stał na stanowisku, iż niemal każde pokolenie młodzieżowe

tworzy własny system, który pozostaje w sprzeczności z systemem

obowiązującym w całym społeczeństwie.

5.5.3. Teoria niezrównoważonego rozwoju jako

stymulatora powstawania subkultur i zachowań
dewiacyjnych Mariusza Jędrzejko

i Wiesława Bożejewicza

Analizując rozwój zachowań patologicznych wśród nieletnich i do-

rosłych, Jędrzejko i Bożejewicz zauważyli występowanie pewnych

prawidłowości, które mają wpływ na powstawanie tych problemów.

Po pierwsze, dokonali oni analizy trendów rozwojowych wybranych

zjawiskowych form patologii społecznej i porównali je z modelami

funkcjonowania rodzin, gdzie te zjawiska najsilniej występowały. Po-

sługując się metodami A. Giddensa oraz W.B. Millera, postawili na-

stępującą hipotezę odnoszącą się do polskiego społeczeństwa oraz

krajów przechodzących podobne transformacje społeczno-ekono-

miczne: cechą ostatnich dekad jest bardzo szybki rozwój subkultur

młodzieżowych we wszystkich warstwach społecznych, a nie jak to

miało miejsce w poprzednich dekadach głównie w warstwach niż-

szych. Równolegle postępuje coraz większe zróżnicowanie typów

zachowań subkulturowych. Subkultury powstają według specyfi cznej

ścieżki rozwojowej: dla warstw niższych charakterystyczny jest szyb-

szy rozwój subkultur agresywnych (blokersi, skinheadzi, szalikowcy),

natomiast dla klas wyższych – subkultur „odmieńczych” kulturowo

(goci, emo),

Jędrzejko i Bożejewicz zwrócili uwagę, że dużo większa powszech-

ność zachowań subkulturowych, już nie tylko wśród młodzieży na-

stoletniej, ma miejsce na tle szerszych procesów i zjawisk społecz-

nych, z których szczególnie determinujące znaczenie mają: presja

Jak wynika

z najnowszych badań

nad subkulturami,

część z nich ma cechy

przyspieszające lub

zwiększające kontakt

z substancjami

uzależniającymi np.:

– szalikowcy często

sięgają po tytoń

i alkohol;

– hip-hop częsty

kontakt z marihuaną;

– blokersi częstsze

upijanie się i kontakt

z substancjami

odurzającymi.

Według Jędrzejko

i Bożejewicza aktywne

uczestnictwo w życiu

subkulturowym

wyraźnie obniża

wiek pierwszych

eksperymentów

z substancjami

psychoaktywnymi oraz

pokonywania kolejnych

etapów przechodzenia

do substancji

silniejszych.

97

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

na odnoszenie sukcesu, silna autoprezentacja w grupach rówieśni-

czych, bariery w osiąganiu celów społecznie docenianych, narasta-

nie dysonansu między dziećmi i rodzicami, z równoległym procesem

„wektora przesuniętego czasu”. To ostanie zjawisko jest szczegól-

nie widoczne w wielkich miastach i ich geografi cznym otoczeniu,

a polega na rozpoczynaniu przez rodziców pracy w późniejszych

godzinach, co skutkuje dużo późniejszym powrotem do domów. Wy-

nikiem tego jest poświęcanie przez rodziców coraz mniejszej ilości

czasu na wychowanie dzieci oraz stany „samowychowania” i „samo-

edukacji” dzieci. Badacze ci zauważyli także, że opuszczone wycho-

wawczo dzieci i młodzież stają wobec problemu poszukiwania odpo-

wiedzi na nurtujące je pytania. Ponieważ nie znajdują ich w domu,

zasadniczymi źródłami informacji stają się grupy rówieśnicze oraz

przestrzenie multimedialne. Równolegle do tego procesu dzieci

i młodzież funkcjonują w rzeczywistości pełnej „niezrównoważenia”.

Ma ono dwie postacie – z jednej strony brak bądź silnie uwypuklo-

na trudność w osiąganiu materialnych i niematerialnych wytworów

będących wyróżnikiem współczesnego pokolenia młodzieży (dyso-

nans materialny i pozycji społecznych), z drugiej zaś strony – nad-

miar tych dóbr, prowadzący do głęboko hedonistycznego podejścia

do życia i relacji interpersonalnych. W tych grupach subkulturowych

i rówieśniczych sięgnięcie po substancję psychoaktywną jest „wy-

równywaniem szans i braków”.

Autorzy wyprowadzają swoją koncepcję z analizy zmiany społecznej,

której towarzyszy, gdzieś od połowy lat 90., wyraźny proces „odpuszc-

zania” wymogów zwyczajowych, obyczajowych i kulturowych. Ponieważ

coraz liczniejsza rzesza młodzieży funkcjonuje poza społecznie uznany-

mi normami, podejmuje ona próby zastąpienia tych norm nowymi zasa-

dami i relacjami. W większości oparte są one na grupowo lub indy-

widualnie formułowanych nowych normach, będących w gruncie rzec-

zy antynormami. Ich cechą jest znikomy związek z wiedzą naukową.

Młodzież aktywizującą się subkulturowo charakteryzuje pięć specyfi c-

znych cech: relatywizm, determinacja, kompulsywność, szybkość, kult

nowych bożków. Każdą z nich cechują specyfi czne zachowania, co

zaprezentowano w poniższej tabeli.

Badając problematykę aktywności dzieci i młodzieży w grupach sub-

kulturowych, Jędrzejko i Bożejewicz zauważyli, że obok klasycznych już

wyróżników subkulturowych (język, ubiór, zachowania) ich członkowie

poszukują silnych wrażeń oraz „wzmocnień”. Aktywność subkulturowa

bardzo szybko niweluje opory przed działaniami niebezpiecznymi, ni-

erzadko kompulsywnymi. Ponieważ w grupie subkulturowej nie istnieją

charakterystyczne dla rodziny bariery, ograniczenia, poziom zezwoleń,

pokonanie bariery pierwszego kontaktu z substancją psychoaktywną

następuje bardzo szybko. Co więcej, subkulturowa aktywność wyraźnie

obniża wiek pierwszych eksperymentów z substancjami psychoak-

Eksperymenty
narkotykowe
pojawiają się szybciej
u dzieci opuszczonych
wychowawczo oraz
u tych, od których
wymaga się więcej niż
są w stanie osiągnąć
(presja na sukces).

98

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

tywnymi oraz skraca czas wchodzenia na „wyższe” etapy kontaktu

z narkotykami.

* * *

Spróbujmy podsumować powyższe rozważania dotyczące trzech

koncepcji socjologicznych. Dla pełniejszego zrozumienia różnic

w podejściu do omawianych tutaj zależności poglądy cytowanych

wcześniej socjologów akcentujących społeczne (środowiskowe) de-

terminanty wchodzenia w obszary patologii społecznych (uzależnień)

prezentujemy w zestawieniu tabelarycznym.

Tab. 17. Specyfi czne cechy współczesnych subkultur młodzieżo-

wych

Cecha

Charakterystyczne zachowania

Relatywizm

Zmienność ocen w zależności od sytuacji; szybkość dokony-
wania zmiany tych ocen; podważanie wartości podstawow-
ych; odmienność oceny zachowania własnego (w ramach
subkultury) od oceny podobnych zachowań podejmow-
anych przez osoby spoza grupy; relatywizowanie konsek-
wencji zachowań patologicznych

Determinacja

Sięganie po wszelkie metody osiągnięcia sukcesu w relac-
jach rówieśniczych (dowiedzenia przynależności do grupy
i swojej w niej pozycji); odrzucanie innych celów, zadań,
potrzeb i obowiązków dla osiągnięcia sukcesu; preferow-
anie myślenia i działanie w perspektywie „ja” lub co najwyżej
własnej subkultury

Kompulsywność

zdecydowane dążenie do kontaktu z zachowaniami (sytu-
acjami, środkami) niezgodnymi z normami społecznymi;
szybkie eskalowanie zachowań kompulsywnych; zamach
na samego siebie; dążenie do sukcesu za wszelką cenę;
zdecydowana niechęć, a nierzadko wrogość wobec innych
zachowań subkulturowych

Szybkość

Działanie według modelu: wszystko – od razu – na raz – za
wszelką cenę; funkcjonowanie w przestrzeni: szybkie życie
– szybkie działanie – szybkie jedzenie – szybki seks; żyje
się tylko raz; nie ma rzeczy niemożliwych; przyspieszony
rozwój i dorastanie

Kult nowych
bożków

Nie ma ponadczasowych wartości (wartości uniwer-
salnych); „nowi bożkowie” są ważniejsi od rodziców i norm
społecznych; zbiorowa ekstaza; hedonistyczne podejście
do życia i relacji interpersonalnych

Subkultura

młodzieżowa

(zwłaszcza typu

agresywnego)

ma wpływ na

przyspieszenie

eksperymentowania

z paleniem tytoniu,

piciem alkoholu oraz

sięganiem po substancje

odurzające.

Członkowie subkultur

młodzieżowych

deklarują

zdecydowanie częstsze

sięganie po substancje

psychoaktywne

niż ich rówieśnicy

nie należący

do subkultur.

99

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Tab. 18. Analiza porównawcza podstawowych założeń autorów

teorii podkultur na temat zachowań dewiacyjnych związanych

z używaniem substancji psychoaktywnych

Autorzy teorii

Podstawowe założenia i wyróżniki teorii

Albert K. Cohen

Uniwersalnym wzorcem zachowania są standardy warstw
średnich, którym młodzież z warstw niższych nie może
sprostać, a subkultura tworzy się wtedy, gdy wchodzą
w interakcję osoby z różnych grup społecznych (etnicz-
nych, wiekowych, zawodowych), mające problemy z przy-
stosowaniem się od obowiązującego systemu normatyw-
no-aksjologicznego. Efektem wzajemnych oddziaływań
jest wytworzenie odrębnych norm i wartości, będących
powodem zachowań dewiacyjnych.

Richard A.
Cloward
i Lloyd E. Ohlin

Zachowania dewiacyjne jednostki są poprzedzone jej
przystąpieniem do podkultury, przy czym nie są one
wynikiem tylko braku dostępu do konformistycznych
środków osiągania celów, ale także stopnia dostępności
do środków nonkonformistycznych.

Walter B. Miller

Zachowania dewiacyjne u młodzieży z warstw niższych
są poprzedzone wykształceniem się w tej grupie odmien-
nego od obowiązującego w warstwach średnich systemu
normatywno-aksjologicznego. Tak więc ich zachowania,
określane jako dewiacyjne z punktu widzenia szerszego
społeczeństwa, są normalną reakcją przystosowawczą
do warunków kulturowych, w których się wychowują.

Mariusz Jędrzejko
i Wiesław
Bożejewicz

Zachowania subkulturowe i dewiacyjne nasilają się w wa-
runkach niezrównoważonego rozwoju – tak w okresach
narastania wielkich problemów społeczno-ekonomicz-
nych i kryzysów militarnych, jak i w sytuacjach rozdźwię-
ku pomiędzy deklarowanym systemem wartości a hedo-
nistycznym odchodzeniem od niego. Na obu biegunach
– bogactwa i biedy – dynamika rozwoju zachowań sub-
kulturowych i dewiacyjnych jest podobna, ale różnią się
one „treścią”. W obszarach wykluczenia społecznego
oraz dysfunkcji rodziny widać wyraźne tendencje do inno-
wacyjnego (mertonowskiego) modelu zachowań, a w sfe-
rach spełnienia materialnego – nowe typy wycofania.
Niemal każdemu zachowaniu subkulturowemu towarzy-
szy częstsze od ogółu korzystanie z substancji psycho-
aktywnych.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Siemaszko, Granice tolerancji, s.

164; P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, s. 15–21; M. Petrykowska, Patologia

społeczna, s. 28–29.

5.5.4. Teoria etykietowania Howarda S. Beckera

Już setki lat temu zauważono, że niektóre zachowania ludzi wywołują

specyfi czne reakcje innych osób, np. odsuwania się od nich, specyfi cz-

nego nazywania, unikania. Najczęściej dotyczyło to zachowań nieakcep-

towanych społecznie bądź takich, które wywoływał gwałtowne reakcje.

Analizując takie sytuacje, Howard S. Becker wprowadził do terminologii

naukowej pojęcie etykietyzacja, w celu określenia swoich poglądów na

100

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

temat przyczyn zachowań dewiacyjnych. Według niego dewiantem nie

jest ten, który narusza normy, ale ten, któremu społeczeństwo przyp-

isze etykietkę dewianta

94

. Becker wyróżnił dwa rodzaje dewiacji (ry-

sunek poniżej), uzależnione od tego, jak społeczeństwo spostrzega

zachowanie jednostki odnośnie przestrzegania lub łamania przez nią

norm.

Rys. 26. Typy dewiacji według H.S. Beckera

Źródło: opracowanie własne.

Według teorii etykietowania kluczowe znaczenie dla tego, czy dane

zachowanie, a w konsekwencji człowiek, zostanie określony mianem

dewianta, poprzez przypisanie mu określonej etykiety, zależy od oce-

ny społecznej. Podkreślmy w tym miejscu, że „profi l etykiety” będzie

zależny od kryteriów obowiązujących w danym społeczeństwie (grupie

społecznej) i ma silne zdeterminowanie kulturowe.

Stosując, opracowaną przez siebie, zasadę społecznej oceny, Bec-

ker zastosował ją także wobec przyczyn wchodzenia w nałóg narko-

manii. Jego teza brzmi następująco: nie można mówić o wewnętrznej

predyspozycji do brania narkotyków, ani w sensie psychologicznym,

ani fi zjologicznym

95

, bowiem to społeczeństwo określa człowieka de-

wiantem, gdy uzna, iż złamał ustanowione społecznie reguły.

Społeczeństwo może również ocenić zachowanie jako dewiacyjne,

mimo iż nie jest ono takie w rzeczywistości, dokonując w ten sposób

fałszywego oskarżenia. Jest to istotne, ponieważ pierwsze próby za-

żywana narkotyków najczęściej są przypadkowe, wynikające z cieka-

wości lub namowy do zażycia substancji i nie można ich określić jako

intencjonalnych zachowań dewiacyjnych

96

. Jednak w momencie gdy

jednostka zauważy swoje naznaczenie, może chcieć sprostać „oczeki-

waniom społecznym” i zacząć zachowywać się dewiacyjnie w sposób

intencjonalny, np. nadal przyjmując narkotyki. Nieprzychylna reakcja

otoczenia na błahe często występki młodzieży może powodować skut-

ki odwrotne do zamierzonych, to znaczy zamiast ograniczać dewiację,

94

M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 25.

95

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 130.

96

Tamże, s. 131.

dewiacja czysta

(spostrzeganie jednostki

jako dewianta,

na skutek

złamania

przez niego norm)

dewiacja ukryta

(nie spostrzeganie

jednostki

jako dewianta,

mimo złamania

przez niego norm)

Według Beckera

jednostka nie ma

wewnętrznych

predyspozycji do brania

narkotyków, ani

w sensie

psychologicznym, ani

fi zjologicznym. To

społeczeństwo określa

człowieka dewiantem,

gdy uzna, iż złamał

ustanowione społecznie

reguły.

101

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

prowadzić do jej nasilenia. Według autora jednostka staje się dewian-

tem, przechodząc kolejne etapy, co przedstawiono w formie grafi cz-

nej.

Rys. 27. Etapy dewiacji wg H. S. Beckera

Źródło: M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 25.

Tak więc błędne, często nie do końca przemyślane reakcje społecz-

ne na zachowanie dewiacyjne, mogą zapoczątkować kolejne, niepo-

trzebnie stygmatyzujące jednostkę reakcje, pogłębiające jej dewiację

społeczną. Ten typ sytuacji określany jest także jako „wymuszenie

zachowania dewiacyjnego przez stygmatyzację”. W przypadku osób

zażywających narkotyki może to być przyłączenie się do subkultury

narkomańskiej

97

, co jednoznacznie skutkuje pogłębieniem się nałogu

jednostki.

Obserwacje społeczne pozwalają na postawienie tezy, że młodzież,

która czuje się odrzucona, negatywnie naznaczona społecznie, nie

czuje się zobligowana do przestrzegania społecznie uznawanych norm

i wartości oraz przyłącza się do grupy, która wydaje się ją akceptować,

i boryka się z podobnymi problemami. Udział w takiej grupie jest swoistego

rodzaju parasolem ochronnym oraz miejscem, gdzie młody człowiek jest

akceptowany takim, jakim jest. Dla osób w okresie adolescencji, gdzie

charakterystyczne są zachowania „buntownicze”, odmieńcze, taka sy-

tuacja jest czynnikiem utwierdzającym w kontynuowaniu niezgodnych

z normami społecznymi zachowań. Poszukiwanie „miejsca akceptacji”

może prowadzić najpierw do zainteresowania się, a później integracji

z subkulturą narkomańską. Integracja będzie tym szybsza i trwalsza, im

szybsze będzie etykietyzowanie. Ponieważ członkowie tych grup mają

ułatwiony dostęp do narkotyków, których zażywanie jest tam traktowane

nierzadko jako zbiorowy rytuał (np. poprzez palenie marihuany), nowy

uczestnik poszerza swoje kontakt z narkotykiem, wiedzę o sposobach

jego zdobycia bądź samodzielnej uprawy (produkcji). Członków tych

grup łączy pozorne braterstwo, akceptacja, ciepło psychiczne i luźny

styl bycia, na skutek czego nowi członkowie sukcesywnie zostają

97

M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, s. 160–163.

popełnienie czynu

zabronionego lub

oskarżenie o ten czyn

kształtowanie się

motywacji do zachowań

dewiacyjnych,

na skutek negatywnej

reakcji społecznej

pierwsze publiczne

określenie jednostki

jako dewianta

potwierdzenie

tożsamości dewiacyjnej

przez przyłączenie się do

subkultury

dewiacyjnej

intemalizacja

spełecznie

przypisanego statusu

dewianta

uzyskanie

społecznego

statusu dewianta

102

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

wchłaniani w „narkomański świat wartości i wyobrażeń”

98

. Niestety

konsekwencją przyłączenia się do grup narkomańskich jest najczęściej

zerwanie więzi z rodziną, instytucjami społecznymi (szkołą) oraz innymi

osobami należącymi do szerszego społeczeństwa. W ten sposób jed-

nostka ma wrażenie, że jest zdana na nowych pseudoprzyjaciół, a co za

tym idzie, obowiązujący w tych grupach styl życia, jak również przestrze-

gany tam system norm i zasad. Z czasem, gdy uzależnienie się pogłębia,

jednostka zażywa narkotyki już nie po to, by czuć się akceptowaną czy

uznaną przez innych, ale po to, aby normalnie funkcjonować. Tak więc

w analizowanym przypadku etiologii uzależnień, uzależnienie społeczne

wyprzedza uzależnienie narkotykowe.

W świetle omawianej tu teorii etapy powstawania uzależnienia narko-

tykowego można zobrazować następująco:

Rys. 28. Etapy powstawania uzależnienia narkotykowego wg teorii

etykietowania

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny

narkomanii, s. 130–132; M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, s. 160–161.

Teoria etykietyzowania ukazuje jeden z ważnych elementów relacji

rodzice–dzieci w okresie tzw. młodzieńczego buntu oraz reakcji

dorosłych na zachowania negatywne dzieci. Chcielibyśmy tu zwrócić

uwagę na co najmniej dwa istotne problemy związane z tymi zachow-

aniami. Po pierwsze, jest to skłonność do przypisywania jednorazowe-

mu aktowi dziecka (np. eksperymentowi z narkotykiem) tak silnej konot-

acji, że staje się ona silną etykietą. Towarzyszą temu charakterystyczne

zachowania ludzi i instytucji (np. policjantów), którzy w tym fakcie widzą

przede wszystkim czyn przestępczy. Takie podwójne naznaczenie

może być jeszcze silniejszym stymulatorem zachowań dewiacyjnych.

Po drugie zaś, etykieta ma niezwykle negatywne oddziaływanie

w okresie, gdy osoba wychodzi z problemu narkotykowego, a opinia

98

Tamże, s. 161.

przyłączenie

się

do subkultury

narkomańskiej

i przejęcie

jej stylu

życia

odczuwane poczucie

odrzucenia,

bezwartościowości,

braku akceptacji

pogłębianie

się uzależnienia,

przyjmowanie

środka dla

umożliwienia sobie

normalnego

funkcjonowania

pozorne poczucie

zaspokojenia

potrzeby akceptacji

i uznania, kontynuacja

brania środka

poszukiwanie

akceptacji i uznania u

alternatywnych grup

społecznych

103

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

społeczna wciąż podtrzymuje owo naznaczenie, nie udzielając wspar-

cia i zaufania osobie uzależnionej. Klasycznymi przykładami wypow-

iedzi naznaczających są: „Co z ciebie wyrośnie?”, „Tacy jak ty kończą

na ulicy!”, „Jesteś ćpun/ćpunka!”, „Nie baw się z nim, jego siostra jest

narkomanką”. Zwróćmy przy tym uwagę na istotny fakt związany z etyki-

etowaniem (stygmatyzowaniem). Jak zauważają pedagodzy i psychol-

ogowie zajmujący się terapią osób uzależnionych, wszelkiego rodzaju

stygmaty wzmacniają zachowania negatywne i wywołują specyfi czne

reakcje obronne osoby stygmatyzowanej. Zalicza się do nich: poszuki-

wanie osób znajdujących się w podobnej sytuacji, wycofanie (w jego

mertonowskim znaczeniu), pogłębianie negatywnych zachowań.

5.5.5. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego

i integracyjna teoria zachowania przestępczego
Marca LeBlanca

Kontrola społeczna jest uznawana za jeden z ważnych mechanizmów

prawidłowego funkcjonowania społeczeństw (grup społecznych).

Zauważenia przy tym wymaga, że mechanizmy kontroli społecznej mają

wielopłaszczyznowy i wieloczynnikowy charakter. Włączając dokonania

Travisa Hirshiego (teoria kontroli społecznej) oraz Marca LeBlanca (in-

tegracyjna teoria zachowania przestępczego) do prezentowanych tutaj

rozważań, mamy świadomość, że nie wyjaśniają one bezpośrednio

przyczyn narkomanii, lecz przedstawiają przyczyny zachowań dewia-

cyjnych, traktując je ogólnie. Ponieważ M. LeBlanc skonstruował swoją

teorię, początkowo opierając się na założeniach teorii T. Hirshiego, za-

tem w pierwszej kolejności przedstawiamy założenia teorii Hirschiego.

Według zasadniczej tezy teorii kontroli społecznej jednostka może

dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem

konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane

99

. Hirshi założył, że

istnieje jeden, wspólny wszystkim członkom społeczeństwa system

norm i wartości, niezależnie od tego, czy dane osoby naruszają normy

społeczne, czy nie

100

. Badacz skonstruował cztery, wzajemnie ze sobą

powiązane, wywierające niezależny wpływ na zachowanie dewiacyjne

jednostek, zmienne socjologiczne, które mają wpływ na takie, a nie

inne zachowanie człowieka.

Dla wyjaśnienia mechanizmów, jakie mogą sprzyjać pojawieniu

się zachowań patologicznych (uzależnień), przybliżmy poszczególne

zmienne. Przywiązanie do swojego otoczenia, a przede wszystkim

do rodziny, powoduje, że jednostka czuje się jednocześnie zobli-

gowana do przestrzegania norm w nim panujących, a przed zachow-

aniami dewiacyjnymi powstrzymuje ją obawa przed krytyką społeczną.

Równocześnie częsta obecność norm, zwłaszcza dostrzeganych po-

99

A. Siemaszko, Granice tolerancji, s. 236.

100

J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 127.

Według LeBlanca brak
pozytywnych i trwałych
więzi z rodziną oraz
innymi osobami
ze społeczeństwa
konformistycznego,
a także nieprawidłowy
rozwój psychiczny,
zmniejszają podatność
dziecka na kontrolę
zewnętrzną, a przez
to na wykształcenie
się u jednostki kontroli
wewnętrznej, która jest
najskuteczniejszym
czynnikiem chroniącym
ją przed zachowaniami
dewiacyjnymi.

104

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Rys. 29. Zmienne w teorii kontroli T. Hirshiego

Przywiązanie (emocjonalne związki jednostki z jej
otoczeniem, czyli rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami, kole-

gami z pracy)

Zaangażowanie (stosowanie się do reguł i norm,
z obawy przed konsekwencjami, wynikającymi z ich
łamania)

Zaabsorbowanie (zaabsorbowanie działalnością
konformistyczną, skutkujące brakiem czasu na
działalność nonkonformistyczną)

Przekonanie (wewnętrzne przekonanie o słuszności
i konieczności przestrzegania norm)

Źródło: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii s. 127–129.

przez praktyczne ich stosowanie, sprzyja ich przyswojeniu oraz akcep-

tacji. Jeśli normy są powszechnie akcentowane, dziecku łatwiej jest je

zrozumieć i przyjąć jako własne. Istotne jest także, aby stosowanie tych

norm przynosiło dziecku określone korzyści (docenienie, pochwała, ak-

ceptacja). Z kolei zaangażowanie w działalność konformistyczną chro-

ni jednostkę przed zachowaniami dewiacyjnymi, na skutek dokonanej

przez nią kalkulacji zysków i strat, jakimi owe zachowania mogłyby

skutkować. Jeszcze inną rolę pełni zaabsorbowanie, które sprawia, że

liczne zajęcia, w których jednostka musi uczestniczyć (przez co pełni

określone role i wypełnia zadania, którym musi sprostać), absorbują

ją na tyle, iż nie ma ona sposobności zaangażować się w działalność

dewiacyjną. Można to nazwać dobrze zorganizowaną aktywnością jed-

nostki, zgodnie z normami społecznymi. O ile trzy wymienione wyżej

zmienne są ważne dla prawidłowego funkcjonowania jednostki, to kluc-

zowe znaczenia ma przekonanie jednostki o słuszności i konieczności

przestrzegania norm społecznych. Jest ono najistotniejszą zmienną,

chroniącą przed zachowaniami dewiacyjnymi.

M. LeBlanc, na podstawie analizy dokonań Hirshiego, zachowując

dotychczasowe znaczenie zmiennych, funkcję „przekonanie” zastąpił

zmienną o nazwie kontrola wewnętrzna, natomiast „przywiązanie” na-

zwał kontrolą zewnętrzną. Do tego modelu dodano

101

zmienne społecz-

ne, którymi są poziom rozwoju psychicznego oraz antagonizm destruk-

tywny

102

. Tworzą je przyczyny zachowań dewiacyjnych, mechanizmy

psychospołeczne oraz zachowania dewiacyjne. Le Blanc zauważył,

że: Im bardziej nieletni będzie opóźniony w rozwoju psychicznym, tym

101

M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 18–19.

102

Tamże, s. 19.

Z

M

I

E

N
N

E

Umacnianie postaw

konfrontacyjnych

ogranicza

występowanie

zachowań

dewiacyjnych oraz

rozwój patologii

społecznych.

Im osoba jest bardziej

zaangażowana w życie

społeczne zgodnie z

normami społecznie

akceptowanymi,

tym rzadziej popada

w zachowania

nonkonformistyczne.

105

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

większe jest prawdopodobieństwo jego zachowań dewiacyjnych, i im

większy jest antagonizm destruktywny, tym to prawdopodobieństwo

będzie wzrastać

103

.

Podsumowując, pozytywne i trwałe więzi z osobami bliskimi, z rodzi-

ną oraz innymi osobami ze społeczeństwa konformistycznego, a także

prawidłowy rozwój psychiczny, czynią dziecko podatnym na kontrolę

zewnętrzną. Ta natomiast, jeżeli będzie skuteczna, z czasem będzie

skutkować wykształceniem się u jednostki kontroli wewnętrznej, któ-

ra jest najskuteczniejszym czynnikiem chroniącym ją przed zachowa-

niami dewiacyjnymi. Zauważmy w tym miejscu, na co wskazuje m.in.

Stanisław Kawula, że współczesna rodzina odgrywa coraz mniejszą

funkcję kontrolną, a dzieje się to już na poziomie dzieci w wieku 10–12

lat, to zaś skutkuje brakiem determinantów, które pozwalałyby ukształ-

tować w dziecku mechanizmy kontroli wewnętrznej.

5.6. Teorie naukowe a współczesna profi laktyka

używania substancji psychoaktywnych

Socjologia, psychologia i pedagogika jako nauki zajmujące się

problematyką zaburzeń społecznych, wychowawczych, jednostkowych

są naukami w dynamicznym rozwoju. Trudnym byłoby przedstawienie

– w ramach przyjętej konwencji tego opracowania – wszystkich kon-

cepcji i teorii uzależnień. Przedstawione wyżej teorie pozwalają lepiej

zrozumieć czynniki związane z przyjmowaniem substancji psychoakty-

wnych, uzależnieniem, jak i powrotem do uzależnień po okresach ab-

stynencji. Koniecznym jest jednak stwierdzenie, że współcześnie brak

jest jednej interdyscyplinarnej teorii, która wyjaśniłaby zarówno przyc-

zyny, jak i mechanizmy zachodzące podczas przyjmowania substancji

psychoaktywnych. Brak jest również jednej teorii, która stanowiłaby

podstawę do prowadzonych na różnych etapach działań profi laktyc-

znych. Zaprezentowane powyżej koncepcje często uwzględniają te

same czynniki ryzyka i czynniki ochronne, przy czym niektóre z nich wza-

jemnie się uzupełniają. Prawdziwość ich była weryfi kowana w licznych

badaniach naukowych i w podejmowanych praktycznych działaniach

(programy terapii uzależnień, programy edukacyjne). Na podstawie

wiedzy o czynnikach ryzyka, jak i czynnikach chroniących, możliwe

było stworzenie modeli teoretycznych, które opisywały zależności

zarówno pomiędzy nimi, jak również wskazywały na rolę czynników

pośredniczących w tym procesie. Koncepcje wielu współczesnych pro-

gramów profi laktycznych oparte są właśnie na powstałych w ostatnich

latach modelach teoretycznych, których podstawę stanowiły teorie

104

:

103

Tamże.

104

K. Ostaszewski, Skuteczność profi laktyki używania substancji psychoaktywnych,

s. 88–121; J. Mazur i wsp., Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem
zachowań ryzykownych, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2006; K. Okulicz-Kozaryn,
A. Pisarska, Profi laktyka i wczesna interwencja, w: Zapobieganie narkomanii w gminie.

106

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

• Uzasadnionego działania (Fishbein, Ajzen);

• Zachowań problemowych (Jessor & Jessor);

• Faz vel substancji „torujących drogę” (Kandel);

• Przywiązania (J. Bowlby);

• Odporności (Resilience), (Rutter).

Poniżej omawiamy je w dużym skrócie, wskazując jedynie na ich

zasadnicze ustalenia i profi laktyczne delegacje.

5.6.1. Teoria uzasadnionego działania

Należy ona do teorii społeczno-poznawczych

105

. Jej autorzy wyszli

z założenia, że młodzież używa środków psychoaktywnych, gdy postrze-

ga to zachowanie jako powszechne i akceptowane przez innych. Post-

awy, jakie prezentują młodzi ludzie wobec substancji uzależniających,

są wypadkową:

• kosztów i zysków, jakie jednostka czerpie z brania substancji;

• wartości afektywnych, jakie przypisuje przyjmowaniu substancji;

• przekonań dotyczących skuteczności własnego działania (ocena

skuteczności brania, ocena skuteczności odmawiania).

Z teorią tą wiąże się też pojęcie subiektywnych norm, które są wy-

nikiem przekonań zwanych przekonaniami normatywnymi. Autorzy za-

kładają, że człowiek zanim podejmie jakieś działanie, najpierw dokonu-

je oceny konsekwencji wynikających z jego podjęcia lub nie podjęcia.

Istotnym elementem tej oceny są zachowania i postawy wobec dane-

go postępowania osób znaczących, takich jak rodzice, rówieśnicy, ale

również idole młodzieżowi. Nie muszą to być rzeczywiste zachowania

tych osób, ale np. przekonania młodzieży na temat rozpowszechnienia

tego zjawiska. Jeśli np. ktoś będzie przekonany, że np. większość jego

kolegów podejmuje jakieś zachowanie ryzykowne, to może to odczu-

wać jako presję, i występuje duże prawdopodobieństwo, że również je

podejmie. Zgodnie z tą teorią działanie, np. przyjęcie substancji psy-

choaktywnej, poprzedzi intencja jego podjęcia.

W podejmowanych działaniach profi laktycznych opartych na tej teorii

dąży się do:

• poznania intencji młodzieży wobec przyjmowania substancji psycho-

aktywnych;

• osłabienia subiektywnych norm młodzieży akceptujących używanie

substancji psychoaktywnych;

• korygowania błędnych przekonań normatywnych dotyczących roz-

powszechnienia użycia i działania substancji psychoaktywnych na

organizm.

Zasady tworzenia gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, red. A. Hejda, K.
Okulicz-Kozaryn, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2007, s.
69–79.

105

Zob. I. Ajzen, R. Ajzen, M. Fishbein, Understanding Attitudes and Predicting So-

cial Behavior, Prentice-Hall, Englewood-Cliff.

107

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

5.6.2. Teoria zachowania problemowego

Jej twórcy

106

uważają, że przyjmowanie środków uzależniających

jest częścią zachowań problemowych i mają one wspólne korzenie.

Przyczyny takich zachowań stanowią wypadkową cech indywidual-

nych i środowiskowych. W ramach czynników środowiskowych i indy-

widualnych wyróżniono struktury bliższego i dalszego wpływu na uza-

leżnienie. Do ważniejszych elementów środowiskowych bliżej związa-

nych z uzależnieniem zaliczono postawy społeczeństwa, zachowania

kolegów, jak i rodziców aprobujących przyjmowanie danej substancji

psychoaktywnej. Dalszą strukturę stanowią związki z rodziną i grupą

rówieśniczą. W ramach czynników indywidualnych wyróżniono trzy po-

ziomy struktur w zależności od stopnia bliskości. Wg teorii zachowania

problemowego zachowania problemowe młodzieży:

• mają wspólne grupy czynników je wywołujących;

• wykazują tendencję do łączenia się w syndromy zachowań problem-

owych;

• pełnią podobne funkcje w okresie adolescencji (służą do osiągnięcia

celów rozwojowych, takich jak autonomia, niezależność od rodziców,

przynależności do grupy, dojrzałość, mogą być symbolicznym prze-

jawem niechęci do norm i wartości. Stanowią mechanizm radzenia

sobie z trudnościami życiowymi).

W podejmowanych działaniach profi laktycznych opartych na tej teorii

dąży się do:

• wzmacniania bądź uczenia umiejętności życiowych sprzyjających

realizacji celów i zaspokajaniu potrzeb okresu dojrzewania w sposób

konstruktywny;

• stworzenia warunków i zaangażowania dzieci i młodzieży do

spędzania wolnego czasu na zajęciach, które sprzyjają wzmacnianiu

poczucia własnej wartości.

5.6.3. Teoria substancji „torujących drogę”

107

Zgodnie z tą teorią przyjmowanie substancji psychoaktywnych przez

młodzież ma charakter fazowy, obserwuje się przejście od jednych

substancji do drugich (najczęściej od słabszych do silniejszych lub od

społecznie przyzwolonych do społecznie zabronionych). Przyjmowanie

substancji zaczyna się najczęściej w okresie wczesnej adolescencji od

substancji popularnych i dozwolonych wśród osób dorosłych, jak tytoń

i alkohol. Okazuje się przy tym, że część młodych ludzi nie kończy

106

Zob. R. Jessor, Problem-Behavior Theory, Psychosocial Development, and

Adolescent Problem of Drinking, „Journal Addict”, nr 82, s. 331–342.

107

D. Kandel i wsp., Stages of Progression in Drug Involvement from Adolescence

to Adulthood: Further Evidence for the Gateway Theory, „Journal of Studies on Alcohol”
1992, nr 53, s. 447–457.

Nowe modele
profi laktyki
narkotykowej –
zweryfi kowane
pozytywnie
m.in. w Stanach
Zjednoczonych
zakładają rozpoczęcie
zajęć prewencyjnych
już w wieku 10–12 lat
(4–5 klasa
naszej szkoły
podstawowej).

108

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

na tym etapie swojego kontaktu z substancjami psychoaktywnymi,

tylko rozpoczyna poszukiwanie silniejszych substancji, np. poprzez

eksperymentowanie z marihuaną, środkami halucynogennymi bądź

lekami o działaniu psychotropowym. Niektóre osoby kończą na tym

etapie, inne zaś zaczynają sięgać po amfetaminę lub jej pochodne,

a następnie opiaty. Alkohol, papierosy, marihuana uważane są za sub-

stancje „torujące drogę” do innych narkotyków. Nie znaczy to, że każdy,

kto spróbował tych substancji, będzie przyjmował inne narkotyki, ale

w praktyce rzadko się zdarza, aby osoba, która nie brała substancji

„torujących drogę”, sięgnęła po inne narkotyki.

W podejmowanych działaniach profi laktycznych opartych na tej

teorii:

• planuje się działania profi laktyczne przed 10.–12. rokiem życia;

• dąży się do opóźnienia pierwszych eksperymentów z alkoholem

i papierosami.

5.6.4. Teoria przywiązania J. Bowlbyego

108

Teoria ta opiera się na tym, że poczucie więzi z otoczeniem pozwala

człowiekowi radzić sobie w trudnych sytuacjach oraz jest koniecznym

warunkiem, aby człowiek rozpoznawał potrzeby innych osób i wykształcił

umiejętność udzielania im wsparcia. W pierwszym etapie życia niezw-

ykle ważnym czynnikiem są właściwe relacje z rodzicami, zwłaszcza

z matką. W późniejszym etapie rozwoju więzi z otoczeniem coraz

większego znaczenia dla dziecka – obok rodziców – nabierają kontakty

z nauczycielami, rówieśnikami czy partnerem. Poczucie bliskości, zro-

zumienia i miłości otrzymywanej od innych osób w pierwszych latach

życia ma, zdaniem Bowlby’ego, ogromne znaczenie w późniejszym

nawiązywaniu relacji z drugą osobą oraz sprzyja podejmowaniu

w przyszłości zachowań zgodnych z ogólnie przyjętymi normami. In-

aczej mówiąc, właściwe relacje rodzicielskie, rówieśnicze i partnerskie

stanowią ważny czynnik ograniczania zachowań ryzykownych.

W programach profi laktycznych opartych na tej teorii konieczne jest

podejmowanie następujących działań:

• zmierzających do wzmacniania więzi z rodzicami i nauczycielami,

w tym wychowawcą, poprzez rozwijanie wśród osób dorosłych ta-

kich umiejętności, jak porozumiewanie się z dzieckiem, okazy-

wanie miłości i troski, wspieranie w osiągnięciu celów życiowych,

rozwiązywanie konfl iktów;

• organizowanie dla rodziców poradnictwa, warsztatów, terapii;

• udział nauczycieli w różnych formach doskonalenia służących rozwi-

janiu umiejętności wychowawczych.

108

J. Bowlby, A Secure Base: Parent–Child Attachment and Healthy Human De-

velopment, New York 1988.

109

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

5.6.5. Teoria odporności (Resilience)

109

Dotyczy ona czynników i mechanizmów, które sprzyjają pozytywne-

mu rozwojowi i dobremu zdrowiu, a jej zasadnicze założenia można ująć

w stwierdzeniu, że istnieją czynniki ograniczające niebezpieczeństwo

popadnięcia w uzależnienia lub zachowania problemowe pomimo:

• wzrastania dziecka w środowisku, w którym występowało szereg

czynników ryzyka;

• wystąpienia w życiu dziecka stresujących doświadczeń;

• dochodzenia do zdrowia po przeżyciu traumatycznych wydarzeń.

Zdaniem autorów wzmocnienie odporności u dziecka jest związa-

ne z posiadaniem przez nie zasobów odpornościowych (czynników

ochronnych). Wśród nich wymienia się następujące grupy czynników

indywidualnych oraz związanych z: sytuacją rodzinną i funkcjonowa-

niem psychospołecznym rodziców, realizacją ról rodzicielskich, ze

szkołą i nauką w szkole, rówieśnikami, z miejscem zamieszkania (lo-

kalną społecznością), działalnością mediów i wpływami popkultury.

W programach profi laktycznych opartych na tej teorii konieczne jest

podejmowanie działań, które:

• będą modyfi kowały system organizacji życia społecznego (us-

prawnienie współpracy między organizacjami i ułatwienie dostępu

do instytucji udzielających pomocy);

109

M. Rutter, Psychosocial Resillience and Protective Mechanisms, „Amer. J. Or-

thopsychiat.” 1987, nr 57, s. 316–331.

Tab. 19. Współczesne strategie profi laktyczne oparte na koncepc-

jach teoretycznych

Strategie

Teorie

Rozwijania umiejętności
wychowawczych

Przywiązania J. Bowlby’ego (1973)

Edukacji rówieśniczej

Społecznego uczenia A. Bandury
(1986)

Przekazu informacji

Edukacji normatywnej

Uzasadnionego działania I. Ajzena
i M. Fishbeina (1980)

Kształcenia umiejętności życiowych

Zachowań problemowych R. Jessora
(1987)

Alternatyw

Rozwoju zasobów środowiskowych

Odporności (Resilience) M. Rutter i N.
Garmezy (1985)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska,

Profi laktyka i wczesna interwencja, w: Zapobieganie narkomanii w gminie. Zas-
ady tworzenia gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, red. A. Hejda,
K. Okulicz-Kozaryn, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa
2007, s. 69–79.

110

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

• będą dążyły do zmiany postaw społecznych i standardów obyc-

zajowych sprzyjających używaniu substancji psychoaktywnych;

• będą służyły tworzeniu atmosfery stymulującej prawidłowy i wszech-

stronny rozwój dzieci i młodzież.

Na podstawie koncepcji teoretycznych opracowano w ostatnich la-

tach strategie profi laktyczne, których skuteczność została potwierd-

zona w badaniach naukowych. W przedstawionej tabeli nie znalazła

się teoria „Substancji Torujących Drogę”, jednak wskazuje ona, że

działania profi laktyczne powinny być rozpoczęte przed momentem inic-

jacji używania substancji legalnych oraz że przeciwdziałanie używaniu

alkoholu i papierosów zmniejsza ryzyko sięgania po narkotyki.

5.7. Filozofi czne podejście do problemu

uzależnień – wybrane problemy

W literaturze tematu z rzadka podejmowana jest kwestia fi lozofi cz-

nego ujęcia problematyki uzależnień od substancji psychofi zycznych.

Na współczesną diagnozę i ocenę tego zjawiska dominujący wpływ

wywarły koncepcje psychologiczne i środowiskowe. Tymczasem

rozpatrzenie uzależnień na płaszczyźnie fi lozofi cznej może wnieść

wiele cennych uwag dla zrozumienia istoty tego wielkiego problemu

społecznego i zdrowotnego.

5.7.1. Zainteresowanie fi lozofi cznym tłem używania

substancji wynikające z doświadczeń
terapeutycznych

Powstanie Wspólnoty Anonimowych Alkoholików w Stanach Zjed-

noczonych, co miało miejsce w latach 30. XX wieku, spowodowało wz-

rost zainteresowania fi lozofi cznymi teoriami powstawania uzależnienia

opartymi na fi lozofi i człowieka (antropologii fi lozofi cznej), ale też na

teorii tzw. duchowości i innych obszarach badań fi lozofi cznych

110

. Zain-

teresowanie to tłumaczy się tym, że praktycznie przed powstaniem AA

ofi cjalna psychologia czy psychiatria nie miała sukcesów w pomaganiu

uzależnionym. Uzależnienie uznawano za stan beznadziejny, nieodwra-

calny, który skazuje uzależnionego na niewątpliwą porażkę. Nie umiano

pomagać skutecznie, ani w wymiarze zdrowotnym, ani też społecznym.

Tym większym zaskoczeniem był sukces AA. Z prostego spotkania

uzależnionych i prostej metody 12 Kroków wyrosła ogromna tradycja

pomagania, która stała się wzorem dla licznej grupy innych podobnych

ruchów – Anonimowych Narkomanów, Anonimowych Żarłoków, Anoni-

mowych Erotomanów i dziesiątek innych grup i ruchów. A przecież

110

Anonimowi Alkoholicy wkraczają w dojrzałość. Krótka historia AA, wyd. Fun-

dacja Biuro Służby Krajowej AA, Warszawa 1998, s. 428, w szczególności s. 327–350.

111

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

program ten oparty jest na fi lozofi cznych fundamentach, a nawet,

w pewnym specyfi cznym sensie, religijnych przesłankach

111

. Czy za-

tem jest osobny, fi lozofi czny nurt wyjaśniania zjawiska uzależnienia

przy pomocy fi lozofi cznych narzędzi poznawczych?

Zanim wyodrębniła się psychologia jako nauka szczegółowa, jej

funkcje wyjaśniania ludzkich zachowań spełniała fi lozofi a, zwłaszcza

w antropologii i etyce (i teologii moralnej na terenie religii). Te

wyjaśnienia były często bardzo cenne i niesłusznie są zapomniane.

Rzadko jednak rozważania na ten temat miały systematyczny charak-

ter. Największy wpływ wywarły poglądy Platona (poprzez św. Augusty-

na i neoplatoników), a także Arystotelesa (bezpośrednio i poprzez św.

Tomasza). Również epikureizm i stoicyzm, tradycyjnie zainteresowane

teorią cnoty, miały tu swój znaczący wkład. Zauważmy, że w klasycznej

teorii człowieka wstrzemięźliwości przypisywano wielką rolę. Cnoty

umiaru uczył Arystoteles już Aleksandra Wielkiego

112

. Wraz z rosnącą

rolą ascetyki, związaną z powstawaniem wspólnot monastycznych,

rosła też praktyczna wiedza na temat wychowywania człowieka do

umiaru. Na ogół błędnie sądzimy, że Arystotelesowski umiar oznaczał

jakiś mechaniczny „złoty środek” między niedomiarem a nadmiarem.

Tymczasem Arystoteles akcentował indywidualną miarę cnoty (dla

każdego coś innego w danych warunkach jest umiarem) i dopuszczał,

że w pewnych warunkach całkowity brak jakiegoś działania może

być właśnie umiarkowaniem (np. dla chorego). W niniejszym studium

– zważywszy na jego zakres oraz adresata – zajmiemy się teoriami

współczesnymi, prezentując podejścia z ostatnich 200 lat, czyli okresu

narastania fali używania substancji psychoaktywnych i związanego

z tym uzależnienia. Będzie to nurt wyjaśnień Hegla, Jamesa, Meada,

egzystencjalistów oraz neotomistów.

5.7.2. Wyjaśnienia Georga Fryderyka Hegla

Hegel, w swojej Fenomenologii ducha zawarł fascynujący opis pewnej

relacji wyobcowania człowieka nazwanej stosunkiem pana do niewol-

nika

113

. Relacja ta dotyczyła zarówno dwóch osobnych podmiotów, jak

i, w pewnym sensie, zależności w samym człowieku między różnymi

warstwami jego bytu. Teoria ta dotyczyła w gruncie rzeczy problemu

tożsamości, prawdy w relacjach i samostanowienia. Gdy w wyniku

zakłamania wytwarza się specyfi czna relacja między dwoma podmi-

otami typu pan–niewolnik, rezultatem tego stanu jest ucieczka zarówno

111

Chociaż ruch AA programowo nie wiąże się z żadnym wyznaniem religijnym

i nie wypowiada się w kwestiach religijnych oraz nie wymaga od uczestników żadnych
deklaracji wyznaniowych (patrz: 12 Tradycji AA).

112

Arystoteles, Etyka nikomachejska, Wyd. PWN, Warszawa 2008, s. 141–143.

113

Jedna [samowiedza], samoistna, której istotą jest byt dla siebie, i druga, niesa-

moistna, której istotą jest życie, czyli byt dla kogoś innego. Pierwsza jest panem, druga
niewolnikiem. Zob. G.F. Hegel, Fenomenologia ducha, t. 1, tłum. A. Landman, PWN,
Warszawa 1963, s. 221.

112

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

pana, jak i niewolnika w… picie, w celu znieczulenia zakłamanej i trud-

nej do wytrzymania sytuacji. Co ciekawe, piją obaj, choć z różnych po-

wodów. Teoria ta tłumaczy też dynamikę odniesień między warstwami

ludzkiej osoby. Gdy ciało (niewolnik) jest swoiście obezwładnione przez

ducha (pana), reakcją na ten brak integracji jest właśnie odurzanie się,

w którym to ciało przejmuje kierowanie, dokonując swoistej rewolucji.

Ten aspekt teorii Hegla próbował wykorzystać Stanisław Grygiel

w pracy Alkoholizm a dialektyka pan–niewolnik

114

. W jego interpre-

tacji ten fragment twórczości Hegla opisywał specyfi czną alienację

człowieka pozbawionego prawdy o sobie samym, oddzielonego od

rzeczywistości swej osobowej godności. Zarówno „panowie”, jak

i „niewolnicy” żyją w fi kcji, w nieświadomości swego osobowego po-

wołania. Sprowadzają wszystko do ekonomii, stają się narzędziami

„sukcesu”, któremu brak głębszego uzasadnienia. Egzystują bez celu

i z powodu pragnienia sukcesu natychmiastowego zwracają się ku

narkotykom, piją. Teoria ta była tym bardziej atrakcyjna, że wyjaśnia-

ła społeczne tło picia w PRL, gdyż łatwo było powiązać rozważania

Hegla z praktyką zniewolenia społeczeństwa w totalitarnym ustroju.

Wniosek z teorii byłby taki oto: używanie substancji jest przejawem

zniewolenia, reakcją na nie, a dopiero wtórnie przyczyną fi zycznego

uzależnienia. Uzależnienie fi zyczne jest poprzedzane przez niewol-

nictwo duchowe. Wyzwolenie może przyjść tylko poprzez pracę du-

chową, przez odzyskanie tożsamości i suwerenności osoby. Teoria ta

stała się po części podstawą antropologiczną ruchu abstynenckiego

znanego jako Krucjata Wyzwolenia Człowieka (do chwili obecnej naj-

liczniejszy ruch tego typu w Polsce). Używanie substancji było uka-

zywane przez założyciela tego ruchu, ks. Franciszka Blachnickiego,

jako wynik poszukiwania „pseudowolności”, jako swoista pomyłka na

drodze poszukiwania wolności

115

.

5.7.3. Wyjaśnienia z pozycji interakcjonizmu

społecznego (Jamesa, Meada) i ich zastosowanie
w wyjaśnianiu fenomenu AA

Polski socjolog i terapeuta Ireneusz Kaczmarczyk przypomniał os-

tatnio znaczenie fi lozofi i Jamesa, a zwłaszcza Meada, wyjaśniając

fenomen AA w oparciu o teorię społecznego znaczenia godności osoby

ludzkiej (interakcjonizm symboliczny)

116

. Staczanie się w uzależnienie

to według Kaczmarczyka kryzys poczucia godności. Picie powoduje

114

S. Grygiel, Alkoholizm a dialektyka pan–niewolnik, materiały KWC, Krościenko

n. Dunajcem 1979, s. 11; także: Antropologiczne kategorie trzeźwości, Warszawa 1980,
s. 12–18.

115

F. Blachnicki, Problem alkoholizmu w świetle teologii wyzwolenia, Diakonia Wyz-

wolenia Ruchu Światło – Życie, Krościenko n. D. 1979, s. 21.

116

I. Kaczmarczyk, Wspólnota Anonimowych Alkoholików w Polsce. Alkohol-

owe dno i co to znaczy trzeźwieć, Wyd. Eneteia, Warszawa 2008, s. 11–41. Tamże
nawiązania do fi lozofi i egzystencjalnej i fenomenologii.

113

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

stopniową izolację pijącego, gdyż jego zachowania, naruszając poc-

zucie godności, niejako wpychają go ponownie w ramiona alkoholu

i osób dużo pijących. Tylko w kontekście ich zachowania pijący lub

biorący może zachować równowagę godnościową. Ponieważ oni też

piją, to dostarczają usprawiedliwień socjologicznych dla zranionego

poczucia godności tego, który właśnie pogrąża się w piciu lub braniu.

Zakotwiczenie we wspólnocie AA pozwala odwrócić ten proces. Źró-

dłem nowej sytuacji jest praca nad tożsamością pozwalająca na nowej

podstawie ocalić godność pijącego po podjęciu abstynencji wraz z in-

nymi członkami AA. Pozwala to pijącemu odnaleźć nowe uzasadnienie

dla poczucia godności. Jest to na tyle cenne, że skutecznie konkuruje

nawet z głodem alkoholowym. Doświadczenie dna alkoholowego jest

tak dojmujące, że odzyskanie godności staje się naczelnym dobrem

i siłą powstawania z nałogu. W myśl tej teorii dominującą potrzebą

człowieka jest potrzeba godności i wokół niej toczy się zarówno pro-

ces wchodzenia w nadużywanie substancji, jak i proces wychodzenia

z uzależnienia. Kluczowym procesem byłoby uzyskanie nowej identy-

fi kacji i zrezygnowanie z egotycznej dominacji swego „ja” jako ośrodka

kontroli (powierzenie się Sile Wyższej w AA). Interesujące jest w tej

teorii zwłaszcza zwrócenie uwagi na centralne znaczenie poczucia

godności osoby ludzkiej i jego przywracania w toku terapii.

5.7.4. Koncepcja personalistyczna w ujęciu tomizmu

konsekwentnego

Problematyką źródeł używania substancji psychoaktywnych

i uzależnienia zajmował się też od strony fi lozofi cznej K. Wojcieszek

w ramach fi lozofi i tzw. tomizmu konsekwentnego, opierając dociekania

na rozbudowanej koncepcji człowieka jako osoby realnie istniejącej

117

.

W koncepcji tej przyjmuje się wiele źródeł problemów z substancjami,

stosownie do różnorodności aspektów osoby ludzkiej, w związku z czym

absorbuje ona dobrze ustalenia biologii, psychologii i socjologii. Jednak

to, co oryginalne i ściśle fi lozofi czne, to zwrócenie uwagi na dwa zasa-

dnicze źródła używania substancji psychoaktywnych i uzależnienia od

nich: dominację niższych władz zmysłowych („vis cogitativa”) nad in-

telektem i wolą w pierwszej fazie używania substancji, a proces roz-

paczy w drugiej fazie, gdy mamy już do czynienia z alkoholizmem. Za-

tem zasadniczą przyczyną zarówno sięgania po substancje, jak i po-

padania w uzależnienie poprzez brak reakcji na rosnącą zależność

jest brak mądrości – złe rozpoznanie natury alkoholu, złe rozpoznanie

natury osoby ludzkiej, a następnie złe rozpoznanie szans na relację

osobową miłości

118

.

117

K. Wojcieszek, Na początku była rozpacz. Antropologiczne podstawy profi lak-

tyki, Wyd. Rubikon, Kraków 2005.

118

K. Wojcieszek, Od wolności do miłości. Od miłości do wolności. Rola relacji

osobowych w procesie metanoi, w: W trosce o wewnętrzną wolność osoby, red. M.

114

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Aby dokładniej wyjaśnić ten proces, trzeba zauważyć, że w tomisty-

cznej teorii człowieka uznaje się jego dualizm, zwłaszcza we władzach

poznawczych i dążeniowych. Człowiek działa poznawczo poprzez

władze materialne – zmysły i poprzez intelekt jako władzę duchową.

Dążenia ludzkie też mają podwójne tło: uczuciowo-popędowe i wolity-

wne (niematerialna wola). Wiele działań ludzkich opiera się na domi-

nacji „niższych władz zmysłowych”, kierujących się prostą zasadą

przyjemności doraźnej. Jeżeli aktywność intelektu i woli nie zmieni

działania tych władz, często następują prymitywne działania człowieka

wedle zasady przyjemności: „skoro przyjemne, to i pożyteczne”. Utrud-

nia to zauważenie negatywnych skutków niektórych przyjemności

i sprzyja używaniu substancji („bezrefl eksyjne, odruchowe działanie”).

W miarę jak mnożą się akty korzystania z substancji, rośnie zależność

biologiczna, psychiczna i społeczna używającego ich człowieka. Dlac-

zego jednak nie zawraca on z błędnej drogi? Ponieważ utracił moty-

wy samoobrony. Ta utrata, w myśl referowanej teorii, jest wynikiem

procesu rozpaczy, czyli patologicznego przeżywania poczucia utraty

więzi osobowych. Tomizm konsekwentny twierdzi, że oprócz więzi

uczuciowych osoba ludzka wiąże się z innymi osobami siecią relacji

osobowych bazujących na transcendentaliach (przejawach aktu ist-

nienia). Te relacje to wiara (oparta o prawdę), nadzieja (oparta o do-

bro) i miłość (oparta o realność drugiej osoby). Gdy z jakichś pow-

odów zerwą się relacje osobowe, człowiek ma poczucie rozpadania

się więzi, co dezorganizuje całe jego życie. Jeśli reakcje na poczuc-

ie utraty miłości są nietrafne (brak rozpoznania natury więzi, np. ich

wolności), następuje proces rozpaczy, który kończy się właśnie utratą

motywów samoobrony

119

. Taka osoba przypomina chorego na AIDS –

brak jej odporności duchowej na jakiekolwiek zagrożenia. Stąd jako

zasadniczą drogę pomocy uznaje się w tej teorii odbudowanie relacji

osobowych, przywrócenie człowieka do wspólnoty z innymi osobami,

z ludźmi i z Bogiem. Tylko trwanie we wspólnocie trwale zabezpiec-

za osobę. Jeśli nie wiąże się ona z osobami, usiłuje budować więź

z samym sobą poprzez rzeczy dające przyjemność. Dlatego w teorii

tej bada się uważnie powiązania osobowe człowieka jako predykatory

ewentualnego uzależnienia

120

. Teoria ta dobrze tłumaczy wiele zjawisk

z zakresu psychologii uzależnienia i wychodzenia z niego. Jest też

dobrym narzędziem budowania zintegrowanych propozycji profi lakty-

cznych. Można ją streścić następująco: osobowa natura człowieka nie

znosi próżni – jeśli nie wybieram osób i relacji z nimi (chodzi o relacje

osobowe, a nie tylko o uczucia), to z konieczności wybieram relacje

Jankowska, M. Ryś, Warszawa 2008, s. 109–120. Także patrz: K. Wojcieszek, Wiara
religijna a uzależnienie od alkoholu – aspekty fi lozofi czne, w: IV Kongres Trzeźwości na
Podhalu. Materiały, red. E. Iwulska, J. Świst, Ludźmierz 2004, s. 60–66.

119

Taki kształt procesu rozpaczy opisany w: M. Gogacz, Ciemna noc miłości, Wyd.

S. Loretanek, Warszawa 1985.

120

Na temat teorii relacji osobowych patrz: M. Gogacz, Człowiek i jego relacje, War-

szawa 1985 lub A. Andrzejuk, Prawda o dobru, Warszawa 2000, s. 219–256.

115

Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

z rzeczami, w tym zwłaszcza z substancjami psychoaktywnymi. W myśl

tej teorii tylko osoba może uratować inną osobę w sytuacji uzależnienia.

Nie dokonują tego programy czy projekty bezosobowe. Musi dojść do

nawiązania przynajmniej elementarnej wspólnoty dwóch podmiotów

w ramach obecności – relacji zaufania, wymiany dobra i afi rmacji ist-

nienia drugiej osoby. W teorii tej dużą rolę przypisuje się zawartości

kultury i swoiście rozumianej pedagogice.

Warto dodać, że również teologie rozmaitych religii dały duży wkład

w rozumienie zjawiska uzależnienia, ale ich status metodologiczny –

opieranie się na danych objawienia, utrudnia skorzystanie z tych pro-

pozycji osobom przywiązanym do schematu pozytywistycznego

121

.

Jednak nie robi się błędu, analizując tego rodzaju propozycje, gdyż

często zawierają one wartościowe ustalenia antropologiczne, nie-

obecne w uboższych metodologicznie ujęciach nauk szczegółowych.

Pamiętajmy, że już standardem jest uzupełnianie zespołów terapeu-

tycznych o specjalistę do spraw duchowości, a wyniki badań wskazują

na wagę tego elementu, zwłaszcza w profi laktyce nawrotów po udanej

wstępnej terapii.

121

Na przykład na pograniczu teologii i psychologii: Duchowa terapia osób

uzależnionych, red. A. Baran, Warszawa 2006; Rozwój osób uzależnionych w procesie
zdrowienia, red. K. Kościelecki, M. Tatala, Zakroczym 2002.

117

Zamiast zakończenia

Zaprezentowane w tej pracy problemy profi laktyki uzależnień i teorie

ich rozwoju (powstawania) nie zamykają badań nad problematyką me-

chanizmów powstawania uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

Są one nadal kontynuowane w wielu znanych ośrodkach naukowych.

Interesującym jest przy tym, że brak jest większej liczby polskich dobrze

uargumentowanych i dowiedzionych naukowo teoretycznych konstruk-

tów tej problematyki, chociaż nauka i praktyka (zwłaszcza medycyna

i psychologia) mają tutaj duże doświadczenia. Jedno jednak nie ulega

wątpliwości, obok dostępności środków i mechanizmów neurobiolo-

gicznych, które mają, jak się zdaje, kluczowe znaczenie w powstawa-

niu uzależnienia (rozumianego jako choroba), silnymi czynnikami wpły-

wu są wzorce środowiskowe, relacje społeczne, jak i zaburzenia okre-

su dorastania i dorosłości. Jeszcze innym elementem jest ujawnianie

się interakcji pomiędzy poszczególnymi zachowaniami patologicznymi

(dewiacyjnymi) a uzależnieniami chemicznymi. Autorzy niniejszej pra-

cy uważają, iż najważniejszą barierą dla pojawienia się uzależnienia są

prawidłowe wzorce rodzinne, zwłaszcza zaś umiejętność wyznaczania

(i kontrolowania) granic i norm. Obserwujemy bowiem, że pojawienie

się i rozwój różnego typu uzależnień wśród nastolatków jest szybsze

tam, gdzie dzieci dorastają w warunkach „samowychowania i samore-

alizacji”.

Na podstawie analizy literatury tematu można dostrzec różnorodność

podejść naukowych, mających na celu wyjaśnienie przyczyn i mecha-

nizmów uzależnień. Istnieją różne interpretacje istoty uzależnienia,

a co za tym idzie, etiologii uzależnień. Uzależnienie jest traktowane

jako choroba obejmująca wszystkie sfery funkcjonowania jednostki,

zaburzenie funkcjonowania mózgu, patologia jednostki, konsekwencja

zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny, zachowanie patologiczne.

Każda z analizowanych w tej pracy teorii jest jedynie próbą wy-

jaśnienia etiologii lub przyczyn pozostawania w stanie uzależnie-

nia. Zarówno biologiczne, psychologiczne, środowiskowe, jak i so-

cjologiczne teorie prezentują wiedzę cząstkową na temat przyczyn

i mechanizmów uzależnień. Można przy tym zauważyć, że autorzy

teorii środowiskowych usiłują wyjaśnić przyczyny popadania w uza-

leżnienia, natomiast autorzy teorii biologicznych starają się tłumaczyć

przyczyny trwania w tym stanie. Zatem istnieją dwie współzależne od

siebie płaszczyzny – przyczyn wchodzenia w uzależnienie i mechani-

zmów trwania w nim.

118

Zamiast zakończenia

Problem ten i istniejące zależności najpełniej przedstawiają mo-

dele wieloczynnikowe, próbujące wyjaśnić przyczyny patologicznego

zachowania człowieka, uwzględniając maksymalną liczbę czynników

na nie wpływających, uwzględniając przy tym czynniki mikro- i makro-

społeczne, które na nią oddziałują. Ten właśnie kierunek wyjaśniania

zachowań patologicznych dominuje obecnie w literaturze przedmiotu.

Przykładem takiej teorii jest integracyjna teoria zachowania przestęp-

czego M. LeBlanca.

Przedstawiona w niniejszym opracowaniu różnorodność teorii uza-

leżnień świadczy o złożoności diagnozy tego problemu. Ważną kon-

kluzją pedagogiczną wynikającą z analizy powyższych teorii jest to, iż

w pracy pedagoga nie wolno oceniać wychowanków jedynie na pod-

stawie wiedzy cząstkowej (samego faktu zażywania narkotyków i jego

rodzaju), że poszukiwanie przyczyn sięgania po substancje psycho-

aktywne kierować powinno naszą uwagę na wiele czynników społecz-

nych, psychologicznych, a także somatycznych. Brak wiedzy wielo-

płaszczyznowej może skutkować błędnymi reakcjami na zachowanie

wychowanka, nie prowadzącymi do rozwiązania problemu. Z tego

powodu pedagog powinien współpracować z wieloma specjalistami

– psychologami, socjologami, duszpasterzami, specjalistami w zakre-

sie nauk medycznych. Z perspektywy pedagogicznej do rangi zadania

pierwszoplanowego uchodzi prowadzenie społecznej kampanii uświa-

damiającej społeczne i zdrowotne skutki uzależnienia od narkotyków.

Mariusz Jędrzejko

119

Wybrana literatura tematu

1. Aleksandrowicz

J.,

Sumienie ekologiczne, Wiedza Powszechna, Warszawa 1988.

2. American

Psychiatric

Association,

Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disordes (DSM-IV),

Washington 1994.

3. Anonimowi Alkoholicy wkraczają w dojrzałość. Krótka historia AA, Fundacja Biuro Służby Krajowej

AA, Warszawa 1998.

4. Bandura

A.,

Self-effi cacy. Toward a Unifying Theory of Behavioral Change, „Psychology Review”,

nr 84.

5. Bandura

A.,

Teoria społecznego uczenia się, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

6. Biała

G.,

Farmakologiczne i molekularne aspekty uzależnień lekowych, Akademia Medyczna w Lu-

blinie, Lublin 2005.

7. Bowlby

J.,

A Secure Base: Parent–Child Attachment and Healthy Human Development, New York

1998.

8. Cekiera C., Psychoprofi laktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, To-

warzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1992.

9. Cekiera

C.,

Toksykomania, PWN, Warszawa 1985.

10. Cierpiałkowska

L.,

Alkoholizm, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poz-

naniu, Poznań 2001.

11. Danysz

A.,

Kompendium farmakologii i farmakoterapii, Volumed, Wrocław 1998.

12. Duchowa terapia osób uzależnionych, red. A. Baran, Warszawa 2006
13. Ekologia człowieka i zdrowie publiczne, red. W. Smillie, PZWL, Warszawa 1973.
14. Gean C.J., Hiatt G.F.S., Meyers F.H., Podręczny spis leków, Wydawnictwo Kram, Warszawa 1997.
15. Habrat

B.,

Organizm w niebezpieczeństwie, PARPA, Warszawa 1995.

16. Hepburn

M.,

Drug Use and Woman’s Reproductive Health, New York 2002.

17. IX Raport Specjalny dla Kongresu USA, Warszawa 2002.
18. Jessor

R.,

Problem-Behavior Theory, Psychosocial Development, and Adolescent Problem of Drink-

ing, „Journal Addict.”, nr 82.

19. Jędrzejewski

M.,

Młodzież a subkultury, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999.

20. Jędrzejko

K.,

Rośliny psychoaktywne – narkotyczne i halucynogenne, prezentacja multimedialna,

Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice 2009.

21. Jędrzejko M., Piórkowska K., Leksykon narkomanii, Wydawnictwo WSH, Pułtusk 2004.
22. Jędrzejko

M.,

Typologia współczesnych patologii społecznych, Pedagogium, Warszawa 2008.

23. Juczyński

Z.,

Narkomania – podręcznik dla nauczycieli wychowawców i rodziców, Wydawnictwo

Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.

24. Kandel

D.,

Stages of Progression in Drug Involvement from Adolescence to Adulthood: Further Evi-

dence for the Gateway Theory, „Journal of Studies on Alcohol” 1992, nr 53.

25. Kiełbasa

B.,

Profi laktyka uzależnień. „Uzależnienia” Narkotyki, alkohol i sterydy, dla pedagogów

i terapeutów, Projekt-kom, Sosnowiec 2007.

26. Leksykon nauki o żywności i żywieniu człowieka, red. P. Lewicki, Wydawnictwo SGGW, Warszawa

2008.

27. Maisto S.A, Galizio M, Connors G.J., Uzależnienia. Zażywanie i Nadużywanie, Karan, Warszawa

2000.

28. Mazur

J.,

Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych, In-

stytut Matki i Dziecka, Warszawa 2008.

29. Merton

R.K.,

Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2002.

30. Meyer

R.,

Psychopatologia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003.

31. Mikuła

J.,

Rozwiązywanie problemów alkoholowych w świetle dokumentów europejskich, „Świat

Problemów” 2006, nr 1.

Wybrana literatura tematu

32. Mindel

E.,

Biblia Witamin, Wiedza i życie, Warszawa 1993.

33. Młodzież i narkotyki. Terapia i rehabilitacja, Rada Europy, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narko-

manii, Warszawa 2008.

34. Namieśnik J., Jaśkowski J., Zarys EKO Toksykologii, EKO-Pharma, Gdańsk 1995.
35. Narkotyki i narkomania, red. M. Jędrzejko, W. Bożejewicz, Wydawnictwo Pedagogium, Warszawa

2007.

36. Narkotyki

Vademecum, red. M. Jędrzejko, Fundacja Pedagogium, Warszawa 2008.

37. National Survey on drug Use and Heath, Offi ce of Appelied Studiem, North Karolina 2004.
38. Niewiadomska I,, Stanisławczyk P., Narkotyki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004.
39. Oblicza współczesnych uzależnień, red. L. Cierpiałkowska, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań

2006.

40. Ostaszewski

K.,

Skuteczność profi laktyki używania substancji psychoaktywnych, Wydawnictwo Nau-

kowe Scholar, Warszawa 2003.

41. Piotrowski

P.,

Subkultury młodzieżowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003.

42. Podstawy toksykologii. Kompendium dla studentów szkół wyższych, red. J.K. Piotrowski, Wydawnict-

wa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2008.

43. Pospiszyl

I.,

Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

44. Pstrąg

D.,

Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Peda-

gogicznej, Rzeszów 2000.

45. Psychologia

kliniczna, t. 2, red. H. Sęk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

46. Pudlo R., Gorczyca P.W., „Postępy psychiatrii i neurologii” 2000, nr 9, suplement 3 (11).
47. Rang H.P., Dale M.M., Rittei J.H., Farmakologia kliniczna, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2001.
48. Robson

P.,

Narkotyki, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 1997.

49. Rogala-Obłękowska

J.,

Przyczyny narkomanii, Uniwersytet Warszawski, Instytut Stosowanych Nauk

Społecznych, Warszawa 1999.

50 Rozwój osób uzależnionych w procesie zdrowienia, red. K. Kościelecki, M. Tutala, Zakamycze, Zak-

roczym 2002

51. Ruden R.A., Byalick M., Żarłoczny mózg, Wydawnictwo G + J Gruner + Jahr Polska, Warszawa

2003.

52. Seńczuk

W.,

Toksykologia współczesna, PZWL, Warszawa 2005.

53. Seńczuk

W.,

Toksykologia, PZWL, Warszawa 1999.

54. Siney

C.,

The Pregnant Drug Addict, The Rogal College of Midwivies, Cromwell Press 1995.

55. Strzelecka H., Kowalski J., Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2000.

56. Szukalski

B.,

Narkotyki – kompendium wiedzy o środkach uzależniających, Instytut Psychiatrii i Neu-

rologii, Warszawa 2005.

57. Światowa Organizacja Zdrowia, Klasyfi kacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-

10. Badawcze kryteria diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków–
Warszawa 2000.

58. Teenson M., Degenhardt L., Hall W., Uzależnienia, Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdańsk

2005.

59. Thille Z., Zgirski L., Toksykomanie. Zagadnienia społeczne i kliniczne, PZWL, Warszawa 1976.
60. Toksykologia

kliniczna, red. T. Bogdanik, PZWL, Warszawa 1988.

61. Ustawa z 24 kwietnia 1997 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U z 14 lipca 1997 r., nr 75, poz.

468).

62. WHO,

Raport o stanie zdrowia na świecie 2002. Analiza zagrożeń, promocja zdrowia, Warszawa

2003.

63. Wojcieszek

K.,

Na początku była rozpacz, Rubikon, Kraków 2005

64. Woronowicz

B.T.,

Bez tajemnic, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001.

65. Zajączkowski

K.,

Uzależnienie od substancji psychoaktywnych, WSiP, Warszawa 2002.

66. Zdrowie i jego ochrona, red. V. Koprowicz, SHH, Warszawa 2006.