WYKŁAD 2
MOTTO:
PSYCHOLOGIA ZAJMUJE SIĘ ŚWIATEM NIE TAKIM JAKI JEST,
ALE TAKIM JAK GO ODBIERAMY
„NIE MA CZEGOŚ TAKIEGO JAK FAKTY, SĄ TYLKO INTERPRETACJE” Fryderyk Nietzsche
CZY NIETZSCHE MIAŁ RACJĘ?
Czym jest poznanie społeczne.
Pułapki percepcyjne w spostrzeganiu świata.
Teoria naiwnego realizmu.
Od czego zależy spostrzeganie osób?
Jakie struktury wiedzy wchodzą w obszar społecznej percepcji (schematy, skrypty,
atrybucje, ukryte teorie osobowości, heurystyki).
Tendencyjności procesu atrybucyjnego:
podstawowy błąd atrybucji,
asymetria aktor – obserwator,
egotyzm atrybucyjny,
egocentryzm atrybucyjny,
efekt fałszywej powszechności.
Heurystyki wydawania sądów
POZNANIE SPOŁECZNE
Świat społeczny jest światem interpretowanym
Sytuacje, zachowania społeczne nie są z góry i obiektywnie dane
To co wokół nas się dzieje jest na bieżąco interpretowane przez tych, którzy w tym
uczestniczą
To dążenie do nadania znaczenia nazywane jest spostrzeganiem społecznym
(choć polega ono raczej na myśleniu i interpretacjach, a nie na spostrzeganiu przy
użyciu zmysłów).
Poznanie społeczne to proces myślenia o sobie i innych. Poznanie determinuje
zachowanie.
Często więcej niż jedna struktura wiedzy pasują do nadchodzących informacji.
Dlatego sytuacje społeczne są z reguły wieloznaczne. Ta sama sytuacja może być na
różne sposoby interpretowana przez różnych ludzi, a nawet przez tych samych ludzi
w różnych sytuacjach, gdyż stosują do jej odczytania odmienne struktury wiedzy. Te
struktury to: schematy, skrypty, naiwne teorie.
Ta sama sytuacja może być na różne sposoby interpretowana przez różnych ludzi, a
nawet przez tych samych ludzi w różnych sytuacjach!
TEORIA NAIWNEGO REALIZMU ROSS I WARD (1995)
1. Ja widzę sprawy takimi, jakimi one w rzeczywistości są; moje opinie i preferencje są
„naturalne” i wynikają z obiektywnego, nietendencyjnego oglądu faktów i dowodów
2. Inne racjonalne osoby będą podzielać moje opinie pod warunkiem dostępu do tych
samych faktów i rozpoznania ich w sposób równie obiektywny jak ja
3. Jeżeli inni nie widzą spraw w taki sam sposób jak ja, to dlatego, że:
a) nie mają dostępu do wszystkich faktów, które są mi znane (jak je poznają, to
podzielą moje opinie)
b) są zapewne leniwi, irracjonalni, niechętni lub niezdolni do obiektywnej analizy
faktów
c) są tendencyjni, zaślepieni własnym interesem, ideologią
4. Konsekwencja naiwnego realizmu wobec innych: ludzie są naiwni co do subiektywnej
natury własnych spostrzeżeń, są oni aż nazbyt świadomi i gotowi do rozpoznania tego
typu subiektywnej tendencyjności u innych. Badania Pronina, Lina i Rossa (2002) inni są
bardzo podatni na stronniczość, ja nie.
DLACZEGO TEORIA NAIWNEGO REALIZMU „DZIALA”?
SCHEMAT POZNAWCZY – organizacja uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem
zdarzeń, osób czy obiektów (Bartlett).
SCHEMATY - to uproszczone struktury umysłowe służące ludziom w organizowaniu
wiedzy o świecie (sytuacjach, przedmiotach, innych ludziach).
• Schematy silnie wpływają na to co z napływających informacji zauważymy, o czym
myślimy i co zapamiętamy
• Kategorie aktywizowane niedawno lub często mają większa tendencję do
przejmowania kontroli nad procesem interpretacji świata. Psychiatrzy widzą więcej
paranoików, policjanci więcej złodziei itd.
• Uniwersalną zasadą budowy schematów jest prototypowość, zgodnie z którą
rdzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp czyli egzemplarz najbardziej
typowy, najlepiej spełniający schemat
• Najczęściej prototyp jest jakimś wypośrodkowaniem czy uśrednieniem wiedzy o
wszystkich napotkanych – w szczególności niedawno – egzemplarzach schematu.
Modele procesu kategoryzacji:
Prototypowy (Posner i wsp.) – oparty na podobieństwie do prototypu kategorii.
Rdzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp, czyli egzemplarz najbardziej
typowy, najlepiej spełniający schemat, najbardziej idealny.
Statystyczny (Fried i Holyoak) – reprezentatywność danych cech. Uśrednienie wiedzy
o wszystkich napotkanych egzemplarzach schematu.
Egzemplarzowy (Medin i Schaffer) – oparty na egzemplarzach (rzeczywistych
obiektach). Sytuacja w której prototyp pozostaje pod silnym wpływem jakiegoś
egzemplarza. Np. prototypem kobiety dla mężczyzny jest własna matka.
SKRYPT jest umysłową reprezentacją zdarzeń, działań lub ich ciągów takich jak np.: wizyta u
znajomych, msza w kościele, wizyta w restauracji, egzamin.
Skrypt reprezentuje, nie jakiś konkretny ciąg zdarzeń (np. wizytę Nowaków w
niedzielne popołudnie), lecz typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla
danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań
Skrypty (w przeciwieństwie do innych schematów) charakteryzują się czasową
organizacją scenek. Niektóre scenki cechują się zwykle typowym następstwem w
czasie.
Skrypt jest zarówno poznawczy jak i wykonawczy to znaczy jest jednoczesnie
narzędziem przetwarzania informacji (służy do interpretacji i zapamiętywania
zdarzeń) oraz stanowi gotowy program działania dla jednostki, która wystąpi w roli
jednego z aktorów skryptu.
SCHEMATY NIE ODZWIERCIEDLAJĄ ANI „CAŁYCH” LUDZI, ANI CAŁYCH ZDARZEŃ,
LECZ JEDYNIE PEWNE RODZAJE ICH ZMIENNOŚCI.
POTOCZNE TEORIE RZECZYWISTOŚCI:
Wiara w sprawiedliwy świat (Lerner)
Wiara w niesprawiedliwy świat społeczny (makiawelizm)
Carol Dweck (1996): teoria rozwoju kompetencji - ukryte założenia na temat natury
kompetencji: teoria stałości – zdolności są dane i człowiek nie ma na nie wpływu,
teoria wzrostu (zmienności) – zdolności to coś, co można kształtować.
JAK SPOSTRZEGAMY INNYCH?
Spostrzegając innych wychodzimy daleko „poza dostarczone informacje”, a
wiec poza to co widać (wygląd i zachowanie). Wykorzystujemy wiedzę o
współwystępowaniu ludzkich cech.
UKRYTE TEORIE OSOBOWOŚCI
Ukryte teorie osobowości – sieć powiązań między poszczególnymi cechami spostrzeganymi u
innych
Wymiary UTO w ujęciu Rosenberga:
1) Dobroci intelektualnej
2) Dobroci funkcjonowania społecznego
• Poszczególne cechy są w naszym umyśle powiązane, tworzą asocjacje
• Pewne cechy skojarzone są z innymi, dzięki czemu na podstawie faktycznie
zaobserwowanych cech wnioskujemy o innych, współwystępujących z nimi
właściwościach poznawczych
• Jeżeli zauważamy, ze ktoś jest nietowarzyski to inne cechy kojarzone z tą cechą
zaczynamy przypisywać naszemu obserwowanemu: smutny, nielubiany,
pesymistyczny, pozbawiony poczucia humoru
• Czynimy takie powiązania nawet jeśli nie mamy żadnych bezpośrednich dowodów na
ich istnienie
• Badania nad UTO Solomon Asch (1946) – podawał badanym zbiory cech
charakteryzujące osoby spostrzegane i prosił o wskazanie jakie jeszcze inne
występują u tych osób
• Wynik: Pewne cechy mają centralne znaczenie dla wyciągania wniosków o innym
człowieku a inne stanowią słabą podstawę wnioskowania np. ciepły – zimny vs
grzeczny – niegrzeczny. Jeżeli wśród cech, które spostrzegamy jest tylko jedna cecha
natury społecznej (funkcjonowanie społeczne) w kontekście pozostałych cech
dotyczących jedynie sprawności w działaniu; to cecha społeczna jest zdecydowanie
silniejszą podstawą do wnioskowania o innych cechach społecznych.
WYZNACZNIKI FORMUŁOWANIA SĄDÓW SPOŁECZNYCH - WYRAZISTOŚĆ OCENIANEGO
OBIEKTU
Wyrazistość a formułowanie sądów:
- Obiekty wyraziste mają zdolność przyciągania uwagi (intensywne, aktywne, nieoczekiwane,
wyróżniające się z ogółu poprzez niską liczebność)
- Obiekty wyraziste oceniane są bardziej skrajnie
- Obiektom wyrazistym przypisuje się większy wpływ na sytuację społeczną
- Wyrazistość wpływa na kategoryzację osoby kategoryzowanej
WYZNACZNIKI FORMUŁOWANIA SĄDÓW SPOŁECZNYCH: KONTEKST
Efekt kontrastu – „odsunięcie” informacji od informacji kontekstowej (wyłączanie
informacji z kategorii umysłowej)
Efekt asymilacji – informacja wieloznaczna zostaje „upodobniona” do schematu lub
przesunięta w kierunku informacji kontekstowej (włączanie informacji do kategorii
umysłowej)
Wyznaczniki włączania – wyłączania informacji:
-
Wielkość różnicy m. obiektem ocenianym a obiektem kontekstowym
-
Kategoryzacja obiektu ocenianego i kontekstowego: wspólna/rozdzielna
JAK SPOSTRZEGAMY INNYCH?
ATRYBUCJE – przypisywane przyczyny zachowania,
próba zrozumienia zachowania
własnego i innych
Spostrzeganie przyczyn sukcesu lub porażki – rodzaje atrybucji (wymiary wg Weinera):
• wewnętrzne lub zewnętrzne;
• stałe lub zmienne;
• kontrolowalne lub niekontrolowane
DEFORMACJE PROCESU ATRYBUCJI
• podstawowy błąd atrybucji – przypisywanie cudzych zachowań czynnikom
wewnętrznym a niedocenianie czynników zewnętrznych; Skłonność do atrybucji
dyspozycyjnych: słabsza u dzieci i w kulturach kolektywistycznych. Słabnie gdy
obserwator musi swoje sądy uzasadnić i wyjaśnić.
• różnica perspektywy aktor- obserwator -
cudze zachowanie wyjaśniamy czynnikami
wewnętrznymi, zachowania własne czynnikami zewnętrznymi
Powody:
• Ukierunkowanie uwagi: uwaga obserwatora jest skierowana na osobę aktora,
natomiast działający aktor kieruje uwagę na sytuację
• Odmienność wiedzy aktor wie dobrze o zmienności swoich zachowań w przeszłości
(długość znajomości)
• Zróżnicowany język (własne zachowania – konkretne czasowniki; cudze zachowania –
bardziej abstrakcyjnie (przymiotniki) (fakty vs interpetacje)
• Różnica ta zanika w odniesieniu do partnerów bliskiego związku (badania Semin,
Fiedler, 1995) . Im dłuższy związek tym opis zachowań partnera bardziej konkretny a
nie abstrakcyjny (skłonność ta koreluje z satysfakcją ze związku).
• egotyzm atrybucyjny – wyjaśnianie własnych zachowań w sposób dla siebie
przychylny;
• egocentryzm atrybucyjny – przecenianie własnego wkładu w wynik osiągany
wspólnie z innymi;
• efekt fałszywej powszechności – przecenianie rozpowszechnienia własnych
poglądów w populacji. Wyjaśnienie: Stosowanie własnego ja jako symulatora
ludzkiej psychiki (heurystyka zakotwiczenia-dostosowania, ja = zakotwiczenie).
Wybiórczo nasilona dostępność informacji o poglądach podobnych wskutek częstych
kontaktów z osobami podobnymi (getto informacyjne). Przekonanie o dużym
rozpowszechnieniu własnych opinii jest subiektywnym świadectwem ich słuszności
(przecenianie pojawia się głównie u osób wyznających poglądy mniejszościowe, które
bardziej muszą bronić trafności własnych poglądów).
HEURYSTYKI
• Heurystyki = uproszczone reguły myślenia pozwalające na formułowanie sądów bez
analizy większości informacji, na których sąd powinien się opierać (nieświadomie
stosowane drogi na skróty). David Kahneman i Amos Tversky
• w znaczeniu ogólnym:
• ALGORYTM = niezawodna metoda uzyskiwania rozwiązań zadania (jak tabliczka
mnożenia)
HEURYSTYKA = metoda zawodna, skuteczna często, ale nie zawsze
• Heurystyka zakotwiczenia/dostosowania = oceniając jakąś wartość liczbową (liczba
przypadków, częstość, cena) bierzemy za punkt wyjścia jakąś łatwo dostępną liczbę, a
następnie modyfikujemy ją stosownie do swej wiedzy. Modyfikacja jest zwykle
niewystarczająca – sąd jest przesunięty w kierunku zakotwiczenia.
• Heurystyka dostępności = ocena częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń w
oparciu o łatwość, z jaką przychodzą na myśl (czy są łatwo dostępne pamięciowo).
zwykle trafna, ponieważ zdarzenia częste są łatwo dostępne; czasami myląca,
ponieważ nie wszystkie informacje dostępne pamięciowo dotyczą zdarzeń częstych.
Heurystyka dostępności prowadzi do wzrostu ważności informacji o zdarzeniach
łatwiej przypominanych, a więc:
• dramatycznych
• konkretnych i wyrazistych
• niedawnych
• często omawianych (np. w mass-mediach)
• lokalnie dominujących (zjawisko fałszywej powszechności)
DO ZOBACZENIA I PRZECZYTANIA NA WYKŁADZIE 3
Polecana książka dla chętnych i głodnych wiedzy: „Pułapki myślenia” – autorstwa Daniela
Kahnemana