Polskf.

DRZEWA

Encyklopedia ilustrowana

carta blanca

TREŚCI

l Wstęp

Iglaste

Jodła pospolita....................................... 14

Świerk pospolity.....................................16

Modrzew europejski............................. 18

Sosna lim b a ..........................................20

Sosna górska..........................................21

Sosna z w ycz a jn a .................................. 22

Jałowiec p o sp o lity................................24

Cis pospolity..........................................25

Liściaste

Lipa drobnolistna.................................. 26

Lipa szerokolistna.................................. 27

Klon j a w o r ............................................. 28

Klon pospolity........................................ 29

Klon p o ln y ............................................. 30

Klon srebrzysty........................................ 31

Szakłak p o sp o lity.................................. 32

Kruszyna pospolita................................33

Wiąz p o ln y .............................................34

Wiąz szypu łko w y.................................. 36

Wiąz górski.............................................37

Wierzba biała.......................................... 38

Wierzba k ru c h a ..................................... 40

Wierzba w ic io w a .................................. 41

Wierzba i w a .......................................... 42

Wierzba szara.......................................... 43

Topola o s ik a ..........................................44

Topola biała............................................ 46

Topola c z a rn a ....................................... 47

Brzoza broda w ko w a t a ........................... 48

Brzoza omszona...............

f i

Olsza c z a rn a .................

Olsza sz a ra ....................

Leszczyna p o sp o lita ...............

Grab pospolity......................

Buk pospolity...............

Dąb szypułkowy........................

Dąb bezszypułkowy......................

Dąb czerw on y.....................................

5-

Dąb o m s z o n y..................................... 65

Jesion w y n io s ły ...................................... 6ć

Robinia akacjow a.................................... 68

Bez czarny................................................ _C

O wocow e

Jarząb pospolity.......................................~1

Głóg dwu szyjkow y................................

Głóg jednoszyjkow y...........................

:

Grusza po ln a.......................................

O

Jabłoń d z ik a .......................................

“ i

Śliwa tarn in a.....................................

ii

Wiśnia ptasia..................................

Czeremcha zw yczajna...................

Hodowlane drzewa o w o c o w e . . . .

E-

Parkowe

Kasztanowiec biały . .

M agnoliowate..........

Miłorząb dwuklapowy

Kasztan jadalny . . . .

Orzech w ło s k i..........

Pozostałe.................

Słowniczek.

Indeks nazw

5

*

i / V, ■'

Blizna powstała po obcięciu gałęzi.

Kora to zespół żywych i martwych tkanek pełniących funkcję ochronną. Jej struktura i kolor są często bardzo

charakterystycznymi cechami poszczególnych gatunków drzew.

Patrząc na topole i dęby oraz na agrest

krzewem. Szybko i bez problemów można

i forsycję, łatwo zauważyć cechy różnią-

odróżnić od drzew delikatne, zielone i nie-

ce te rośliny. Pierwsze z nich to drzewa,

zdrewniałe łodygi kwiatów,

a drugie krzewy. Każdy z nas - dorosły czy

Co jeszcze wyróżnia drzewa? Impo-

dziecko - potrafi powiedzieć, co odróżnia je

nująca jest ich wysokość - tym bardziej że

od siebie. Wyrastający z ziemi gruby, mocny,

zaczynająjako maleńkie i niepozorne siew-

prosto rosnący, zdrewniały pień to cecha

ki, po czym osiągają około 100 m - np. au-

charakteryzująca drzewo. Liczne wyrasta-

stralijskie eukaliptusy. 40 m naszych lip czy

jące z boków konary, z mniej lub bardziej

buków to też dobre wyniki. Do około 60 m

ulistnionymi odgałęzieniami, tworzą koro-

dorastają białowieskie świerki i beskidzkie

nę, dającą cień i zapewniającą zwierzętom

jodły. Zachwyca też różnorodność kształ-

schronienie i pożywienie. Wiele pędów

tów liści. Można zazdrościć drzewom dłu-

rozgałęziających się już od podłoża suge-

gowieczności, tego, co „widziały" i „słyszały",

ruje z kolei, że obserwowana roślina jest

będąc świadkami przeszłości, historycznych

i codziennych wydarzeń. Rodzime drzewa

iglaste żyją przeciętnie 300 lat, spośród liś­

ciastych dęby - 500 lat i więcej, a północ­

noamerykańskie sekwoje nawet 1000 lat.

Niektóre osobniki sosny ościstej mogą mieć

4000 lat! Najstarsze w Polsce cisy liczą sobie

ponad 1260 lat.

Pierwsze drzewa zaczęły rozprzestrze­

niać się ponad 360 min lat temu i wzboga­

ciły istniejący świat roślin, składający się

do tej pory z paproci, widłaków, skrzypów

oraz mszaków. Miały bardzo prymitywną

budowę i reprezentowały sagowce oraz

miłorzębowe. Dzisiaj można je sobie w y­

obrazić, patrząc na tzw. żywą skamielinę

- miłorząb dwuklapowy. Jest on filogene­

tycznie bardzo starą rośliną (czyli dla nas

archaiczną), której przodkowie pochodzą

jeszcze z permu. W swojej budowie i sposo­

bi

bie życia posiada wiele cech prymitywnych.

Ma na przykład pastorałowato zwinięte

młode listki, dichotomicznie unerwione

^

liście, a zapłodnienie następuje z pomocą

ruchomych i orzęsionych plemników w kilka

miesięcy po zapyleniu kwiatów. Przyszły

zarodek tworzy się dopiero po opadnięciu

pozornie dojrzałych nasion z drzewa, czyli

nasiona te dojrzewają poza obrębem or­

ganizmu macierzystego. Do takich drzew

stopniowo zaczęły dołączać drzewa iglaste,

które zaczęły wytwarzać cechy pomagające

im przystosować się do życia w określonych

warunkach i szybko się rozprzestrzeniać.

Jedną z tych cech było wytworzenie nasion,

które posłużyły do procesu rozmnażania.

Najważniejsze z nich to wyraźny przyrost na

grubość oraz tworzenie licznych, drobnych,

niepodzielonych liści. Nasiona z zarodka­

mi umieszczone są na szczytach gałązek

w szyszkach. Po kilkudziesięciu milionach

lat panowania drzew nagonasiennych na

arenę dziejów wkroczyły rośliny okryto­

nasienne. Ich „drzewiaści" przedstawiciele

opanowali większość lądowych środowisk

Ziemi, spychając poprzedników w najbar­

dziej niegościnne obszary - wyższe partie

gór (regiel górny) i chłodną strefę klimatycz­

ną (tajga). Ale ogólną charakterystykę roślin

drzewiastych warto poznać jeszcze bliżej.

Pierwsza rzuca się w oczy korona, któ­

rej kształt zależy od kąta, pod jakim konary

odchodzą od pnia, oraz od ich długości. Im

kąt jest bardziej rozwarty, a gałęzie dłuższe,

tym korona jest szersza i odwrotnie. Kształt

korony nadaje drzewu charakterystyczny

dla niego wygląd (inaczej pokrój). Drzewa

rosnące na otwartej przestrzeni, pojedynczo,

mają korony nisko osadzone. Te w zwartym

drzewostanie mają korony wysoko, a dolna

część pnia jest u nich pozbawiona gałęzi. Ta

dwustrefowość (górna ugałęziona i dolna

bez gałęzi) to wynik oczyszczania się pni.

Dolne gałęzie stopniowo obumierają i od­

padają, gdyż zaczyna im brakować światła

zabieranego przez gałęzie rosnące wyżej.

Pozostawiają po sobie widoczne na pniu

Rudzik obserwujący okolicę

z wierzchołka jodły.

t i p

i

W

s t ę p

Drzewo to jedna z

wśród wielu niespokrewnionych ze sobą grup roślin.

sęki. Wygląd korony pozwala odróżniać od

siebie poszczególne gatunki drzew, oglądane

w stanie bezlistnym. Do takiego oznaczania

stuży także kora, której struktura i kolor ulegają

zmianie podczas życia erzewa. Stanowi ona

ochronną warstwę zewnętrzną, narażona jest

więc na wpływy pogody, zranienia przez zwie­

rzęta i ludzi. Jest też miejscem życia owadów,

glonów, grzybów i porostów. Często widać na

niej narosła umożliwiające wymianę gazową

- tzw. przetchlinki. Ich kształt, wielkość, liczba

i ułożenie są często cechami rozpoznawczymi

gatunku. W innych porach roku to kształt i wiel­

o ś ć liści są najbardziej pomocne.

Rodzime drzewa Polski reprezentowa­

ne są przez gatunki występujące również

poza naszymi granicami - w znacznej czę­

ści Europy, a także Eurazji. Wynika to z braku

znaczących barier zarówno geograficznych,

jak i klimatycznych, które uniemożliwiałyby

istnienie gatunków endemicznych, czyli cha­

rakterystycznych tylko dla naszych terenów.

Polskie zbiorowiska leśne często występują

w sąsiedztwie innych zbiorowisk roślinnych,

takich jak zarośla, torfowiska, wydmy nadmor­

skie i śródlądowe. Pierwotnie lasy porastały

prawie cały nasz kraj, a swoją obecność za­

znaczały nawet wysoko w górach. Pomimo

znacznego przetrzebienia ich przez człowieka

obecne zbiorowiska leśne wykazują znaczną

żywotność oraz dużą ekspansję. Rozwojowi

form drzewiastych wśród roślinności sprzyja

panujący w naszym kraju klimat umiarko­

wany.

Zmiany, jakie następują pod wpływem

działalności człowieka, można dostrzec w na­

szych lasach już w czasie zwykłego spaceru

czy wycieczki. Widoczne monokultury leśne są

wynikiem sztucznego odnawiania lasu, które

powoduje duże zmiany w składzie gatunko­

wym. Udział drzew iglastych stał się szczegól­

nie duży, procent drzew liściastych natomiast

jest znacznie mniejszy niż ten, który mógłby

istnieć i wynikałby z możliwości produkcyj­

nych siedlisk w Polsce. Wiąże się to nie tylko

ze zmianami składu gatunkowego drzew, lecz

także roślin pozostałych warstw lasu i żyjących

tam zwierząt.

7

B o r y n iz in n e obejmują bory suche,

ubogie, rosnące na piaszczystych gle­

bach. Dominują w nich: sosna, jałowiec,

wrzos, borówka brusznica i szczotli-

cha siwa. Kolejne zbiorowisko to bory

świeże z sosną, brzozą brodawkowatą,

jałowcem oraz kruszyną, czasem osiką, ja­

rzębiną i świerkiem. Ciekawe ze względu

na gatunki reliktowe są bory wilgotne

i bagienne. Sosna, brzoza omszona i bro-

daw<ovvata, kruszyna, jarzębina, bagno

zwyczajne, żurawina błotna, wrzos, ro-

siczka, malina moroszka, wierzba lapoń-

ska to niektóre z roślin znoszących silne

zakwaszenie gleby i niedobór związków

azotowych na tych obszarach.

Bory i lasy mieszane nizinne

to zbiorowiska chronione w obrębie parków narodo­

wych. np. Kampinoskiego Parku Narodowego, i wielu rezerwatów. Tworzą się zwykle na

glebach bielicowych oraz gliniastych piaskach i polodowcowych żwirach. Przeważające tu

gatunki to świerk i sosna. Spotkać tutaj można też dęby, brzozy, buki, osiki, lipy, modrzewie

i jodły. Warstwa krzewów to między innymi jarzębina, leszczyna i kruszyna, warstwa zielna

natomiast składa się z gatunków typowych dla borów (np. borówka czarna, wrzos, malina),

jak

i lasów (np.

szczawik zajęczy, konwalijka

dwulistna, fiolek leśny). Licznie

występują

tu

paprocie i mchy. Żyjące tam grzyby wchodzą w zależności symbiotyczne z sosną, świerkiem

i drzewami liściastymi.

Około 30% powierzchni kraju zajmują żyzne nizinne lasy liściaste. Najważniejszymi

zespołami leśnymi są tu dąbrowy, buczyny i grądy oraz olsy i łęgi.

Dąbrowy w Polsce zostały bardzo wyniszczone i dziś rosną głównie w zachodniej, części

kraju (np. Dąbrowy Krotoszyńskie). Głównymi gatunkami są tu dąb szypułkowy i bezszy-

pufkowy z dodatkiem sosny, buka, lipy i brzozy. Dzięki luźnemu ułożeniu koron drzew do

dna lasu dochodzi dużo światła. Dlatego w warstwie runa leśnego rosną rośliny o dużych

wymaganiach słonecznych, np. lilia złotogłów i konwalia majowa. Leszczyna i trzmielina

brodawkowata to przykłady raczej słabo wykształconej warstwy krzewów.

Buczyny chronione np. w Drawieńskim

Parku Narodowym i licznych rezerwatach

puszcz, np. Puszczy Bukowej, są silnie

zwartymi i ciemnymi lasami. Dominu­

je w nich buk z małą domieszką sosny,

dębu, grabu i jaworu Korony silnie ocie­

niają dno lasu, więc warstwa krzewów

jest bardzo słabo rozwinięta. Warstwę

zielną tworzą żywiec cebulkowy, czos­

nek niedźwiedzi i liczne gatunki traw,

np. wiechlina gajowa.

Grądy zajmują głównie wschód kraju,

np. obszary Puszczy Białowieskiej. Są bo­

gatymi zbiorowiskami. I worzą je głównie

dąb, lipa, sosna i grab. Warstwa krzewów

leszczyny i podrostu drzew pokrywa oko­

ło 1/3 ich powierzchni. Wśród roślin runa

można wymienić przytulię leśną, zawilec

gajowy, bluszcz pospolity czy kopytnik.

Wymienione wyżej lasy cechuje rów­

nież bogaty świat grzybów, bezkręgow­

ców, gryzoni, owadożernych, ptaków

i ssaków.

:>V \' V. ; ■

: /

Olsy (lasy bagienne) i łęgi charakteryzuje bardzo duża wilgotność. Olsy tworzą się na muło­

wym lub torfowym podłożu w zagłębieniach i obniżeniach terenu. Roślinność gromadzi się

na wysepkach dookoła drzew. Długo przemarznięte dno lasu opóźnia wiosenną wegetację

roślin. Do gatunków najczęściej występujących należą tutaj luźno rosnąca olsza czarna,jesion

i brzoza omszona, z krzewów czeremcha zwyczajna i kalina koralowa, runo tworzą przykła­

dowo turzyce, trawy, paprocie i knieć błotna. Łęgi są zbiorowiskami o najbardziej złożonej

strukturze warstwowej i przestrzennej wśród naszych lasów. Olcha czarna, wiąz, w erzby,

bez czarny, turzyce to niektóre z ich roślin. Występują na madach w dolinach rzek.

Lasy górskie i wyżynne

:o zbiorowiska borów i lasów liściastych. Gatunki tam żyjące wykazują znaczną tolerancję na surowe warunki

klimatyczne gór, co upodabnia je do obszarów tundry i tajgi. Skład gatunkowy drzewostanów jest zależny od wysokości nad poziomem morza.

Na żyźniejszych glebach regla dolnego (wysokość około 600-1200 m n.p.m.) rosną buczyny złożone głównie z buków z domieszką jodły i świerka.

Wyżej, aż do około 1550 m n.p.m. (regiel, górny), rozciąga się pas lasów iglastych tworzonych niemal wyłącznie przez świerk. W obu reglach

na stromych, skalistych i niedostępnych miejscach spotkać można też jaworzyny z klonem jaworem oraz wiązem górskim I lipą szerokollsrną.

W miejscach podmokłych tworzą się olszyny górskie, gdzie dominuje olsza szara z dodatkiem jaworu, jesionu i wierzby purpurowej.

jesionolistny, kasztanowiec czy odporne na

mrozy tamaryszek i lilak. Kanadyjska śwido-

śliwa, chętnie sadzona właśnie ze względu

na swoją odporność, została wprowadzona

jako urozmaicenie naszego krajobrazu. Jest

jednocześnie przykładem gatunku, który

„uciekł" człowiekowi z uprawy i dobrze za­

adaptował się w naszych warunkach kli­

matycznych.

Historia obecności gatunków egzotycz­

nych w Europie sięga już XV i XVI w. Wtedy

pierwsi Europejczycy dotarli do Azji i obu

Ameryk. Ale najwięcej takich gatunków

sprowadzano w XIX w., kiedy to rozpoczęto

intensywną eksplorację odległych zakątków

świata w poszukiwaniu coraz to nowszych

okazów. To spowodowało powrót do Euro­

py niektórych gatunków rodzimych sprzed

okresu zlodowaceń. W Polsce największa

liczba obcych gatunków drzew pojawiła się

po II wojnie światowej. Wraz z nimi wprowa-

W Polsce spotkać można nie tylko gatunki

rodzime, lecz także takie, które są przedsta­

wicielami flory światowej.To gatunki sztucz­

nie wprowadzone (czyli obce), których na­

turalny zasięg nie obejmuje naszego kraju.

Są przeciwieństwem gatunków rodzimych,

naturalnie zamieszkujących nasze tereny.

Człowiek wprowadza je do lasów z różnych

powodów. Jednym z nich jest zwiększenie

produkcji drewna, czemu służą sosny czarne,

dęby czerwone czy daglezje. Aby wzbogacić

środowisko leśne lub powiększyć jego pro­

duktywność, wprowadza się np. czeremchę

amerykańską i topole. Inne gatunki wyko­

rzystuje się w celach ozdobnych. Dzisiejsze

parki i ogrody charakteryzują się tym, że

obok siebie rosną gatunki roślin pocho­

dzące z różnych stron świata. Przykładem

są jałowiec chiński, wiśnia ozdobna i ame­

rykański sumak octowy, innymi roślinami

ozdobnymi są też akacja, magnolia, klon

dzano różne gatunki krzewów, by podnosić

stopniowo odporność lasu na działalność

grzybów chorobotwórczych i gradacje

szkodników. Większość obcych gatunków

pojawiających się w Polsce to przedstawi­

ciele bogatej i atrakcyjnej flory z Azji i Ame­

ryki Północnej. Wiele ozdobnych gatunków

drzew i krzewów zostało ukształtowanych

ludzką ręką i przybiera jeszcze ciekawsze

formy w obrębie jednego gatunku, co wzbo­

gaca i urozmaica nasze krajobrazy.

Ekolodzy proszą jednak, aby pamiętać,

że obce gatunki nie zawsze będą współżyły

w harmonii z rodzimymi. Mogą stanowić

dla nich zagrożenie - zabierając im nisze

życiowe, wypierają je z ich siedlisk. Prowa­

dzi to do wymierania gatunków rodzimych

i zniekształca naturalne zbiorowiska leśne.

Jest więc działaniem niepożądanym dla

bioróżnorodności i ochrony środowiska

w kraju.

Lilak, kojarzony z polskim krajobrazem wiejskim, wcale nie jest bzem, lecz należy do rodziny oliwkowatych. Dziko
rośnie na Półwyspie Bałkańskim i Bliskim Wschodzie, w Polsce pojawił się dopiero w XVI w. jako roślina ozdobna.

Jodła kaukaska coraz częściej jest

wykorzystywana jako drzewko wigilijne;

Jodła jest wyniosłym

drzewem. Ma stożkowatą

koronę 0 , ułożoną na

Stare osobniki jodły,

na skutek szybszego

przyrastania pędów

bocznych niż pędu

głównego, cechują się

spłaszczoną na szczycie

koroną, przypominającą

bocianie gniazdo.

Płaskie igły -

liście

[2] - błyszczące, z po­

dłużną bruzdą, na dolnej stronie mają dwa

białe paski woskowego nalotu, przedzielo­

ne podłużnym żeberkiem. Wierzchołki igieł

są wycięte. Na pędach układają się płasko,

grzebieniasto w dwóch warstwach. W gór­

nej warstwie igły są krótsze niż te w dolnej.

Trwałość igieł wynosi 8-11 lat.

Jodła to roślina wiatropylna. Kwitnie

w kwietniu i na początku maja.

Kwiaty mę­

skie

[Ś] są zebrane w wałeczkowate szy-

szeczki barwy żółtej. Wyrastają licznie na

górnej stronie pędów w kątach igieł.

Kwiaty

żeńskie

0 są zebrane w stojące szyszeczki

barwy zielonej. Rosną pojedynczo na górnej

stronie pędów. Przekształcają się w zdrew­

niałe, walcowate i grube szyszki, wzniesione

na gałęziach.

Nasiona

jodły są trójkątne, z szerokim,

trójkątnym skrzydełkiem koloru brunatno-

fiolętowego, które jest dwa razy dłuższe od

nasienia. Skrzydełko pozwala na śmigłowy

lot nasienia. Nasiona zawierają pęcherzyki

z płynną, przyjemnie pachnącą żywicą. By

uwolnić nasiona, szyszki żeńskie rozpadają

się w październiku. Cechą jodeł jest to, że

szyszki rozsypują się na drzewie, pozosta­

wiając po sobie sterczące osie.

W młodości gładka i białoszara

kora

z wiekiem staje się spękana na jakby kwa­

dratowe płaty.

Jodła pospolita potrzebuje do życia

głębokiej, żyznej i świeżej gleby oraz od­

powiedniej wilgotności. Jest bardzo wraż­

liwa na mrozy i duże wahania temperatury,

występujące pomiędzy zimą a latem. Jest

(Abies cephalonica).

Dorodne jodły

w Puszczy Jodłowej

w Górach Świętokrzyskich.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Abies alba

1,5

m, najgrubsze osobniki nawet 5 m

3 0 0 -4 0 0 lat, najstarsze osobniki nawet 700 lat

ŚWIERK POSPOLITY

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

tiach korony i widoczne jako czerwonawe

Świerk pospolity,

jjemy go

formy pastwiskowe. Ciel

wa, obejmując go koi

bową, późne przymrozki wiosenne, źle znosi

Picea abies

1,5-2 m, najgrubsze okazy do 4 m

ok. 250 lat, niekiedy dłużej

M

odrzew

europejski

Nazwa łacińska

Wysokość

3 0 - 5 0 m

Obwód w pierśnicy

0 ,8-1,2 m, najgrubsze okazy do 4,5 m

Długość życia

ok. 2 0 0 -2 5 0 lat

Drzewa należące do tego rodzaju są

powszechnie znane z parków i ogrodów.

Należy jednak pamiętać, że występują

w takich miejscach w wyniku działalności

człowieka, gdyż są to rośliny typowo górskie.

Ich atrakcyjny wygląd jesienią sprawia, że

sadzi się je w miejscach nizinnych. Są też

najbardziej światłolubne pośród drzew

iglastych, a same dają mało cienia.

Liście

D

modrzewia to igły miękkie i tępe, na

wierzchołku o przyjemnej dla oka świeżozie-

lonej barwie. Od spodu widoczne są na nich

dwa jaśniejsze paski. Igły ułożone są w pęczki,

a na pędach tegorocznych pojedynczo. Są to

igły sezonowe - jesienią przebarwiają się na

złotożółty kolor, a zimą opadają.

Kwiaty męskie H tworzą żółtozielone

kwiatostany i mają kształt od kulistego do ja­

jowatego. Ułożone są pojedynczo na krótko-

pędach, kierując się ku dołowi. Kwiatostany

żeńskie B są skierowane odwrotnie - ku gó-

rzew - i mają ciekawy ćzefwonoftoietpwy kolor.

Szyszki brązowe Q ustawione są wzdłuż gałę­

zi na krótkopędach. Po dojrzeniu nasion mogą

pozostawać na drzewie przez wiele lat.

Nasiona są odwrotnie jajowate, zaopa­

trzone w jasnobrązowe półkoliste skrzydełko.

Chociaż dojrzewają w październiku i listopa­

dzie, to szyszki otwierają się dopiero w lutym,

a nasiona wysypują się aż do czerwca.

Szara i gładka kora z wiekiem zmienia

kolor na ciemnoczerwonobrązowy i staje się

spękana.

Modrzew europejski preferuje gleby

świeże i przewiewne. Toleruje duże wahania

Larix decidua

I

g l a s t e

■emperatury i, jako żejest gatunkiem górskim,

.. .trzymuje długie zimy.

Naturalnie występuje tylko wTatrach, gdzie

- a wysokości 1100-1300 m n.p.m. dobrze się

'ozwija ze względu na optymalną ilość światła.

I ochodzi też do piętra turniowego, ale przyj­

muje tam postać karłowatą.

Liczne budowle z drewna modrzewiowe­

go są dowodem na to, że dawniej bardzo roz-

rowszechniony był w Polsce modrzew polski

Lam polonica),

często traktowany również jako

codgatunek modrzewia europejskiego. Przez

lata został jednak wyniszczeń , przez człowieka.

Dzisiaj głównym miejscem jego występowa­

nia są Góry Świętokrzyskie, natomiast mniej

licznie rośnie w zachodnich Karpatach i na

Podkarpaciu. Wprowadzone przez człowieka

obce gatunki modrzewia zaczęły się krzyżować

także z modrzewiem europejskim i polskim,

zacierając tym samym istniejące między nimi

różnice gatunkowe. Zjawisko to nie jest korzyst­

ne z punktu widzenia zachowania bioróżno-

rodności.Takie mieszańce powstają na przykład

z krzyżowania się modrzewia europejskiego

z gatunkiem wprowadzonym przez człowieka

do europejskich lasów oraz ogrodów i parków

- modrzewiem japońskim

{Larix kaempferi).

Jest to roślina, która zadomowiła się w naszych

warunkach, szybko rośnie, nie choruje na raka

modrzewiowego, wytrzymuje przymrozki i, co

ważne, jest odporniejsza na kwaśne deszcze

i spaliny niż modrzew europejski. Dużo rzadziej

spotykany jest, jako drzewo ozdobne, modrzew

syberyjski

[Lamsibirica).

Chociaż w miarę do­

brze znosi nasze warunki klimatyczne, to dość

wolno rośnie.

M odrzew ie jako jedyne polskie drzewa iglaste

zrzucające liście na zimę w yjątkowo atrakcyjnie

wyglądają jesienią.

I

gla ste

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Pinus cembra

2 3 - 2 8 m

1— 1,7 m

4 0 0 -6 0 0 lat, niekiedy nawet 1000 lat

Liście limby to tępe igły, dosyć sztywne, na

brzegu delikatnie ząbkowane. Mają ciemno­

zielony kolor, po stronie wewnętrznej są sine

z białymi woskowymi paskami. Zbierają się po

pięć na krótkopędach. Trwałość igieł wynosi

3-5 lat.

Kwiatostany męskie wyrastają blisko

siebie u podstawy tegorocznych pędów. Po­

czątkowo są czerwonobrązowe, później stają

się żółte. Kwiatostany żeńskie wyrastają po

kilka na wierzchołkach długopędów i są bar­

wy niebieskofioletowej. Szyszki, dojrzewając,

z czasem zmieniają ten kolor na cynamono-

wo brązowy.

Nasionami są duże, pozbawione skrzy­

dełek orzeszki. Są jadalne i smaczne. Można je

spożywać zarówno na surowo, jak i piec.

Jasnoszara i gładka kora z wiekiem staje

się szarobrązowa i spękana.

Sosna limba wymaga żyznej i umiarko­

wanie wilgotnej gleby, wilgotnego powietrza

i dużej Ilości światła. Jest odporna na działa­

nie wiatru. Rośnie w Tatrach do wysokości

1300-1700 m n.p.rm. Na pograniczu regla

górnego i kosodrzewiny występuje razem ze

świerkiem i modrzewiem, może się pojawiać

także pojedynczo.

Nasiona, pozbawione aparatu lotnego,

rozsiewane są przez drobne gryzonie i ptaki.

Drewno limby stosuje się w budownictwie

i meblarstwie, a z uwagi na jego atrakcyj­

ny, ciemny, czerwonobrązowy kolor także

w rzeźbiarstwie. Niestety, wiele czynników -

jej powolny wzrost, leśne pożary, wyjadanie

nasion przez zwierzęta czy wypas bydła -

doprowadziło do stopniowego wyniszczania

limby. Dlatego objęto ją ścisłą ochroną.

I

g l a s t e

Kosodrzewina - wierzchołek pędu wraz z m łodym i szyszeczkami.

Zazwyczaj rośnie jako krzew, tworząc wiele pni. Jej gałęzie są

grube, płożące się, wznoszące lub wyprostowane. Młode pędy

początkowo są zielone, potem brązowieją i stają się nagie.

Kosodrzewina tworzy gęste zarośla, trudne do przebycia przez

ludzi i zwierzęta.

Liście, czyli igły, są gęsto osadzone na gałąz-

• ach, po dwa na krótkopędzie, sztywne, z de-

ikatnie ząbkowanym brzegiem, wyginają się

.v stronę wierzchołków pędów. Mają ciemno­

zielony kolor. Ich trwałość wynosi 5-10 lat.

Kwiatostany męskie są zebrane w grupie

dookoła długopędów. Przyjmują kształt od

kulistego do jajowatego i mają brudnożółty

kolor. Kwiatostany żeńskie ustawiają się po

dwa-trzy, czasem pojedynczo, na szczytach

długopędów. Szyszki w odcieniach brązu są

owalne do zaostrzonych.

Szarobrunatne nasiona opatrzone są

trzy-cztery razy dłuższym skrzydełkiem.

Kora w odcieniu od szarobrązowego do

czarnoszarego jest delikatnie spękana z ma­

łymi łuszczącymi się płatkami.

Kosodrzewina ma skromne wymagania

siedliskowe. Łatwo przystosowuje się do

gleby. Przykryta śniegiem dobrze znosi zi­

mowe temperatury, ale pozbawiona takiej

ochrony często przemarza. Wymaga dużej

Ilości światła.

W górach wyznacza osobne piętro ro­

ślinności, tzw. piętro kosodrzewiny. W Pol­

sce występuje karpacki oraz sudecki zespół

kosówki.

Kosówka jest gatunkiem objętym ścisłą

ochroną, gdyż odgrywa w środowisku górskim

istotną rolę. Jej gałęzie zatrzymują duże masy

śniegu, nie dopuszczając do powstawania

lawin. Ponadto umacniając glebę, kosówka

zabezpieczają przed erozją.Tworzy również

barierę ochronną przed wiosennymi powo­

dziami, nie dopuszczając do gwałtownego

spływu wód opadowych. Dawniej górale nie

zdawali sobie

sprawy z

ochronnej i

zabez­

pieczającej roli kosówki i wypalali ją, by po­

większyć powierzchnię pastwisk. Nagminnie

obcinano także młode pędy, gdyż zawierają

aromatyczny olejek kosodrzewinowy. Sto­

suje się go na przeziębienia i w kąpielach

leczniczych.

Nazwa łacińska

Wysokość

Długość życia

Strefa kosówki w górach

powyżej górnej granicy lasu.

Pinusmugo

do 3,5 m

2 0 0 -3 0 0 lat

I

gl as te

S

osna

zwyczajna

(

sosna

pospolita

)

Najpowszechniej występujące drzewo w Polsce.

Gatunek ten ma znaczny zasięg geograficzny i w związku

z tym wykazuje dużą zmienność. Opisano ponad 150 odmian

sosny zwyczajnej. Osobniki rosnące na otwartej przestrzeni są

niższe, a ich korona jest spłaszczona. Rosnąc w zwarciu leśnym,

wykształcają pień podobny do strzały i małą wysoko osadzoną

koronę 0 . Różnice widoczne są również w wyglądzie kory, co

zależne jest często od wieku roślin, oraz szyszek.

kształt zmienia się po zakwitnięciu na wal­

cowaty.

Kwiatostany żeńskie

[4] wyrastają

po dwa-trzy na wierzchołkach długopędów.

Mają czerwonawe zabarwienie. Szyszki po

dojrzeniu są brunatnoszare i matowe, mają

symetrycznie stożkowaty kształt z zaokrą­

gloną podstawą.

Nasiona [0

są trójkątne, zaokrąglone

i z jednej strony spłaszczone. Mają poły­

skujący, szary, lekko czarny albo pstry kolor

i zaopatrzone są w brunatne skrzydełko.

Liście [2]

- igły - rosną po dwa na pę­

dzie skróconym. Zazwyczaj są skręcone

o 180 stopni wokół własnej osi. Przyjmują

różne zabarwienie, głównie ciemnozielo­

ne, z dodatkiem odcienia niebieskawego,

srebrzystego lub sinawego. Są drobno pił-

kowane i sztywne. Trwałość igieł wynosi

ok. 3 lat.

Kwiatostany męskie

[Uzbierają się licz­

nie wokół podstawy młodych długopędów.

Ich mniej lub bardziej kulisty albo jajowaty

U osobników starszych

kora

w dole pnia

jest gruba i spękana, wewnątrz ciemnowiś-

niowa, a na zewnątrz brunatnoszara. W wyż­

szych partiach cieńsza, łuszcząca się małymi

płatami o barwie rudawej i błyszczącej.

Sosna pospolita może zaaklimatyzować

się w różnych warunkach, np. na skałach,

torfach czy suchych piaskach. Preferuje gle­

by przewiewne, świeże i w miarę głębokie.

Dobrze znosi niskie i wysokie temperatury,

jest wytrzymała na suszę glebową i atmosfe­

ryczną. Ma jednak duże wymagania, rosnące

wraz z wiekiem, co do ilości światła. W Polsce

jest gatunkiem nizinnym, który w górach

występuje do wysokości 600 m n.p.m. W Kar­

patach rośnie wyspowo (wTatrach, Pieninach

i Beskidach). W Tatrach pojawia się do wyso­

kości 1570 m n.p.m., jednak przyjmuje tam

postać karłowatą.

Ciekawym drzewem jest mieszaniec sos­

ny zwyczajnej i kosodrzewiny. Sosna drzewo-

kosa (inaczej sosna błotna,

P in u s x rhaetico

B ru g g e r )

to niewysoki krzew lub drzewo

o łukowato wygiętym pniu. W zależności od

warunków życia (bardziej górskie czy nizinne)

wytwarza różne formy pośrednie między ga­

tunkami rodzicielskimi. U nas można ją spot­

kać na przykład na torfowiskach w Borach

Nowotarskich i w Górach Stołowych (Wielkie

Torfowisko Batorowskie). Jest, niestety, rośliną

ginącą, objętą ścisłą ochroną gatunkową. Na

jałowych i wydmowych piaskach rośnie u nas

sosna smołowa

(P in u s rigida),

wprowadzona

kiedyś w celu utrwalenia i zalesienia terenów.

Gatunek ten pochodzi z Ameryki Północnej,

gdzie uważa się go za roślinę iglastą najbar­

dziej odporną na pożary i zanieczyszczenia,

pochodzące z hut miedzi.

Młode sosny zwyczajne wyrastające na piaszczystej glebie.

22

olna częsc pma
charakterystycznym
Izawo-brunatno-szarym
(barwieniem
głębokimi wzdłużnymi
tknięciami.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Typowy pokrój drzew rosnących w zwarciu - wysmukły nagi pień i wysoko umieszczona korona

■

&

M

Pinus sylvestris

2 5 - 3 5 m (czasem 4 0 - 4 8 m)

1,5 m, najgrubsze okazy do 5,5 m

3 0 0 -3 5 0 lat, niekiedy do 500 lat

I

g l a s t e

J

ałowiec

pospolity

Wysokość

Długość życia

8 0 - 1 0 0 lat, niekiedy do kilkuset lat

Nazwa łacińska

Odmiany jałowca są uprawiane w celach

ozdobnych. W parkach i ogrodach jest u nas

sadzony inny gatunek jałowca, dobrze przysto­

sowany do naszych warunków klimatycznych

i również tworzący wiele form, różniących się

zabarwieniem i pokrojem - jałowiec wirginijski

{Juniperus virginiana).

Reliktem epoki lodow­

cowej jest u nas podgatunek jałowca pospoli­

tego zwany halnym

(J. communis alpina),

ros­

nący na bielawskim wrzosowisku w okolicach

Pucka oraz na Mazurach w pobliżu Ełku. Jako

element flory arktyczno-alpejskiej występuje

też w Tatrach, począwszy od regla dolnego,

dochodząc do wysokości 2000 m n.p.m. Na

Babiej Górze tworzy gęste, płożące się, krze­

wiaste zarośla. W Polskiej Czerwonej Księdze

Roślin jako gatunek zagrożony umieszczono

kolejny relikt - jałowiec sawina

[J. sabina),

za­

wierający bardzo trujące olejki eteryczne.

Jest krzewem o zmiennych

wysokości i pokroju, rzadziej

przyjmuje formę drzewiastą.

Jego długie i giętkie

korzenie wykorzystuje się

czasami do wyplatania

koszyków. Rosnąc na

wydmach oraz nieużytkach,

pełni w przyrodzie funkcję

ochraniającą i utrwalającą

glebę. Jego szyszkojagody

używane są jako przyprawy.

Pozyskiwane z nich olejki

eteryczne znajdują też

zastosowanie w medycynie.

Liście jałowca, czyli igły, ustawione są pro­

stopadle do pędu, po trzy w okółku, z szerokim

białym paskiem, sztywne i kłujące. Mają zielony

błyszczący kolor. Trwałość igieł wynosi do 4 lat.

Kwiatostany męskie są jajowate, zabar­

wione żółtawo. Kwiatostany żeńskie mają

zielonkawy kolor.

Owocami są szyszkojagody, początkowo

zielonawe, a kiedy dojrzeją, zmieniają kolor na

granatowoczarny. Są pokryte woskowym nalo­

tem. W środku zawierają po trzy nasiona.

Kora jest szaro brązowa i gładka, ale póź­

niej zaczyna się łuszczyć długimi włóknistymi

pasami.

Jest to gatunek mało wymagający, dlatego

nazywamy go gatunkiem pionierskim. Orga­

nizm taki potrafi przeżyć w warunkach zbyt

trudnych dla innych istot żywych. Rośnie na

suchej, bagnistej, a nawet torfiastej glebie. Jest

światłolubny. Pospolity na wrzosowiskach, łą­

kach, wydmach i w jasnych lasach iglastych.

Juniperus communis

Jałowce tworzące podszyt w sosnow ych lasach Borów Tucholskich.

24

I

g l a s t e

C

is

pospolity

Taxus baccata

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwódwpierśnicy

Długość życia

Roślina przyjmująca

postać drzewa lub krzewu.

Cis rzadko występuje

w naturalnym środowisku,

dlatego został objęty

ścisłą ochroną. Powodem

jego przetrzebienia przez

człowieka jest cenne,

twarde i elastyczne drewno,

którego używano do wyrobu

narzędzi, kusz oraz łuków.

Liście D to igły osadzone na krótkich ogon­

kach na gałęziach, układające się skrętolegle.

Są szablasto wygięte, na wierzchołku stopnio­

wo zaostrzone, miękkie i niekłujące. Z wierzchu

ciemnozielone, od spodu jaśniejsze.Trwałość

igieł wynosi 6-8 lat.

Kwiaty męskie 0 osadzone są w kątach

igieł, mają kulisty kształt i żółty kolor. Kwiaty

żeńskie 0 występują pojedynczo, są niepo­

zorne i mają zielonkawy kolor.

Początkowo oiiwkowozielone nasio­

na □ w miarę jak dojrzewają, czernieją.

Otacza je czerwona, kielichowata osnówka.

Niektóre gatunki ptaków żywią się tą osnówką,

gdyż jest bardzo słodka, wręcz mdła i lepka.

. eszcze Inne zjadają nasiona, przyczyniając się

w ten sposób do ich rozsiewania.

Nasiona cisu okryte jadalną osnów ką zwabiającą ptaki.

Kora ma barwę szarowiśniową. W sposób

charakterystyczny dla tego gatunku łuszczy się

dużymi płatami o nieregularnych i zaokrąglo­

nych konturach.

W igłach, drewnie i nasieniu cisa obecny

jest trujący alkaloid, tzw. taksyna. Substancji

tej nie ma jednak w osnówce nasion. Cisowi

brakuje czegoś charakterystycznego dla roślin

zdrewniałych - żywicy.

Cis ma spore wymagania, jeśli chodzi

o rodzaj gleby. Najbardziej lubi wapienne,

wilgotne i głębokie. Jest bardzo wrażliwy na

mrozy i suszę, odporny natomiast na wpływy

spalin samochodowych oraz zanieczyszczeń

powietrza.

Jego występowanie związane jest raczej

z klimatem morskim. Przez nasz kraj przebiega

wschodnia granica zasięgu cisa. Nie występu­

je na Mazowszu, Podlasiu i Lubelszczyźnie.

Jednym z jego licznych rezerwatów jest ten

w Jasieniu k. Radomska - drugi, jeśli chodzi

0 liczebność tych roślin. Poza tym spotykane

są pojedyncze osobniki zarówno w natural­

nych siedliskach, jak i sadzone przez człowieka.

Jest chętnie hodowany w parkach i ogrodach,

gdyż cechuje go dość znaczna zmienność

form w pokroju i barwie igieł. Ponadto ma

zdolność rozwijania nowych pędów z pącz­

ków uśpionych, można więc go przycinać

1

formować w ciekawe kształty.

0,5 m, maksymalnie do 2 m

długowieczne drzewo, nawet do 20 0 0-3000 lat,

najstarszy w Polsce okaz rośnie w Henrykowie

Lubańskim (Dolny Śląsk) i liczy ponad 1200 lat

ŚCIASTE

L

ipa

drobnolistna

Kwiaty lipy drobnolistnej

z licznymi pręcikami i pojedynczym słupkiem.

Lipy są ważnymi gatunkami leśnymi oraz ozdobnymi. Często

widujemy je rosnące wzdłuż alei, a ogrodnicy cenią je za

miododajne kwiaty. Rośliny te przydatne są również w medycynie,

ponieważ zawierają substancje stosowane w leczeniu przeziębienia

Łyka lip używano dawniej do produkcji lin i powrozów, dziś, oprócz

innych zastosowań, jest cenione wśród rzeźbiarzy.

Liście U mają charakterystyczny sercowaty

kształt z sil nie zaostrzonym wierzchołkiem. Ich

brzegi są piłkowane, a ogonki długie. Starsze

liście są z wierzchu ciemnozielone. Spód jest

matowy, sinawego koloru, a w kątach ner­

wów liściowych widoczne są kępki rdzawych

włosków.

Kwiaty

El

zebrane są po pięć-siedem,

rzadziej 11, tworzą wierzchotkowate kwiato­

stany. Mocno pachną i mają bladożółty kolor.

Zaopatrzone są wjęzyczkowatą zielonkawą

podsadkę. Sąobupłciowe, a ich pręciki dorów­

nują długość ą płatkom korony. Lipa drobno­

listna kwitnie w lipcu, zawsze później od lipy

szerokolistnej.

Owoce B to kuliste lub odwrotnie jajo­

wate orzeszki z cienką łupiną. Są gładkie lub

słabo żeberkowane, gęsto omszone. Dojrze­

wają we wrześniu. Część z nich wtedy opada,

inne zostają na zimę na drzewie. W ich roz­

przestrzenianiu główną rolę odgrywa wiatr.

Kora - szara i gładka w młodszym wieku

- potem przybiera brązowoczarny kolor i staje

się wzdłużnie spękana.

Lipa drobnolistna preferuje piaszczysto-

-gliniaste gleby o dużej żyzności i świeżości.

Spośród lip jest najbardziej mrozoodpornym

gatunkiem.Toleruje ocienienie. Występuje na

terenie całego kraju. W górach może sięgać

do wysokości 600-930 m n.p.m. W okolicach

Muszyny można podziwiać rezerwat lipowy

- jedyny tego typu zespół drzewostanu li­

powego. 5000 lat temu lipa była gatunkiem

dominującym w puszczach północno-zachod­

niej Europy.

W Częstochowskiem rośnie najstarsza

polska lipa - mająca ponad 530 lat, 35 m

wysokości i '0 m obwodu.

Nazwa łacińska

Tilia cordata

Wysokość

d o 3 0 m

Obwódwpierśnicy

2m , najgrubsze okazy 10 m

Długość życia

3 0 0 -4 0 0 lat

Lip szerokoiistna to inaczej iipa wielkolistna. Kwitnie

najwcześniej spośród lip i dlatego jest bardzo ceniona przez

pszczelarzy. Rośnie szybciej niż lipa drobnolistna. Lipa

szerokoiistna i lipa drobnolistna to gatunki wyjściowe do

powstania mieszańca - lipy holenderskiej - często sadzonej

w zachodniej Polsce ozdoby miast.

W porównaniu z lipą drobnolistną ma

większe wymagania, gdyż potrzebuje cie­

plejszego klimatu. Preferuje gleby dobrej

jakości.

W Polsce rzadko występuje w stanie dzi­

kim. Spotykamy ją na Wyżynie Małopolskiej,

Lubelskiej, w Górach Świętokrzyskich, na

Dolnym Śląsku, w Wielkopolsce, na Pomorzu

Zachodnim, na Podkarpaciu oraz w niższych

położeniach Karpat i Sudetów.Także w połu­

dniowej części niżu. Osiedlające się latem na

liściach lip mszyce produkują słodką ciecz,

która skapuje z drzew i jest pokarmem dla

chodzących po pniach mrówek.

Owocami

są orzeszki zebrane wowo-

costan zaopatrzony w brązową, uschniętą

podsadkę, pomagającą w rozprzestrzenia­

niu przy pomocy wiatru, który wprawia ją

w ruch śmigłowy. Przyjmują kształt od mniej

lub bardziej kulistego do gruszkowatego,

są widocznie żebrowane, grubościenne

i filcowato owłosione.

Kora

ma szarawy odcień i pomimo licz­

nych, podłużnych spękań sprawia wrażenie

w miarę gładkiej.

Liście

ułożone są na gałęziach skrętolegle na

długich ogonkach. Mają okrągławy kształt

z piłkowanym brzegiem. Ich wierzchołki

są wyciągnięte, nasady natomiast serco-

wate. Liście są zielone i miękkie w dotyku,

od spodu owłosione, co widać szczególnie

w kątach nerwów.

Kwiaty

są obupłciowe, żółtawobiałe,

zebrane po trzy (rzadziej cztery-sześć)

w kwiatostany. Pręciki są dłuższe od płat­

ków korony. Lipa kwitnie w drugiej połowie

czerwca i na początku lipca.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

L

i ś c i a s t e

Do tego rodzaju należą zwykle drzewa, dużo rzadziej

krzewy. W kwiatach klonów obserwuje się różne formy -

od obupłciowych i owadopylnych do rozdzielnopłciowych

i wiatropylnych. W Polsce rosną trzy gatunki klonów,

cenionych przez człowieka drzew leśnych. Z uwagi na

barwiące się jaskrawo i ciekawie dla ludzkiego oka jesienne

liście sadzi się je również jako ozdobę ulic i alej miejskich.

Atrakcyjny wygląd mają też liście w różnych okresach

wegetacji oraz owoce niektórych gatunków.

Wygląd pięcioklapkowych

liści

jest ogólnie

znany. Klapy są z wierzchu ciemnozielone

i nagie, od spodu zaś białawe lub sinozie-

lone z brązowymi włoskami, widocznymi

w kątach nerwów. Lekko zaokrąglone, na

wierzchołkach wyostrzają się. Brzegi liści

są grubo piłkowane. Liście ustawiają się na

pędach naprzeciwległe.

Kwiaty

zebrane są w wiszące wiechy

i ukazują się zaraz po rozwinięciu się liści.

Mają żółtawozielony kolor i zwykle są obu-

płciowe. Klon jawor kwitnie w maju.

Owoce

złożone są z dwóch oskrzydlo­

nych orzeszków, tzw. skrzydlaków. Skrzy­

dełka rozwierają się pod kątem 60 stopni.

Po wewnętrznej powierzchni owocni widać

długie i srebrzyste włoski. Wirujący ruch

skrzydlaków na wietrze pomaga w trans­

porcie owoców. W zimie częściowo pozo­

stają na drzewie.

U młodych osobników

kora

jest szaro-

brązowa i gładka. Z wiekiem (ok. 80. roku

życia) staje się jasnoszara i łuszczy się cien­

kimi płatami.Tworzą się wtedy powierzchnie

często porosłe mszakami i glonami.

Klon jawor potrzebuje gleby świeżej,

gliniastej i próchniczej. Ma duże wymagania

co do ilości światła, ale dopiero w starszym

wieku. Rośnie na niżu, oprócz północno-

-wschodniej części kraju, i tam też osiąga

granicę naturalnego zasięgu. W górach do­

chodzi do 1500 m n.p.m.

Najbogatszą w Europie, a więc tym sa­

mym narodową kolekcję klonów, można

podz iwiać na terenie arboretum w Rogowie.

Obejmuje ona 140taksonów.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość żyda

Owoce (skrzydlaki klonu)
zebrane są w gęste,
zwisające wiechy.

Acerpseudoplatanui

1 m, najgrubsze okazy ok. 6 m

L

i

S

c i a s t e

K

lon

pospolity

(

klon

zwyczajny

)

Klon pospolity to drzewo o gęstej i jajowatej koroniejT].

Jego konary są skierowane przeważnie ku górze. Na liściach

osobników rosnących w miastach można zauważyć białawy

nalot. Jest to objaw choroby wywołanej przez grzyb zwany

mączniakiem prawdziwym. Na szczęście drzewa potrafią

sobie radzić z tym pasożytem.

L iśc ie ®

zaopatrzone w długie ogonki usta­

wiają się na gałęziach naprzeciwległe. Blasz­

kę liściową tworzy pięć klap, których brzegi

mają spiczaste i duże ząbki - pomiędzy nimi

są płytkie wgłębienia. Wierzch liści jest nagi

i ciemnozielony, spód natomiast jaśniejszy.

Kwiaty [3]

są najczęściej obupłciowe,

choć zdarza się, że w niektórych kwia­

tach degenerują pręciki albo słupki i stają

się one w tedy jednopłciowe. Zebrane są

w odstające do góry baldachogrona. Mają

zielonkawożółtą barwę. Kwitną pod koniec

kwietnia, zazwyczaj jeszcze przed rozwojem

liści i wcześniej niż klon jawor.

Owocami

RH są skrzydlaki, których sze­

rokie skrzydełka rozwierają się pod kątem

120 stopni. Mają jasnozielony kolor, który

wraz z dojrzewaniem zmienia się na zielo-

nobrązowy. Orzeszki są dość duże i spłasz­

czone. Dojrzewają we wrześniu i opadają

w październiku.

Ciemnoszara

kora,

płytko i podłużnie

spękana, prawie się nie łuszczy.

Klon pospolity lubi gleby świeże i żyzne,

średnio radzi sobie z ocienieniem. Jest dość

odporny na mrozy, a w czasie ostrych zim na

pniach można zauważyć listwy mrozowe.

Rośnie na obszarze całego kraju, głównie

na nizinach, w górach sięga do wysokości

1100 m n.p.m. Nie tworzy litych drzewosta­

nów. Najstarszy polski klon pospolity rośnie

w Kamienicy k. Nowego Sącza. Liczy ponad

260 lat, ma 460 cm w obwodzie i ponad

29 m wysokości.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Klon pospolity szczególnie pięknie wygląda

jesienią po przebarwieniu liści.

L

i ś c i a s t e

Gatunek rzadziej spotykany w Polsce. Bardzo dobrze

aklimatyzuje się w miastach i okręgach przemysłowych.

Wykorzystuje się go na wyższe, cięte żywopłoty oraz

sadzi wzdłuż ulic. Rośnie powoli, często krzaczasto i nie

osiąga takich rozmiarów jak inne gatunki. W naturalnych

zbiorowiskach roślinnych stanowi domieszkę, nie

gatunek dominujący.

Ma nieduże

liście,

trzy-, cztero- lub pięcio-

klapowe z dużymi, zaokrąglonymi ząbkami.

Górna strona liści jest ciemnozielona, a dolna

jaśniejsza, naga lub owłosiona. W ogonkach

liściowych w rurkach mlecznych występu­

je sok mlecznie zabarwiony, podobnie jak

u innych klonów zawierających także prze­

wody. Można to sprawdzić, ściskając ogonek

liściowy.

Kwitnie w maju, równocześnie z rozwo­

jem liści albo trochę później.

Kwiaty

są obu-

płciowe, zielonkawe, zebrane w owłosione

i wzniesione baldachogrona.

Owocami

są spłaszczone, nagie albo

owłosione orzeszki, opatrzone skrzydeł­

kami rozwartymi pod kątem 180 stopni,

z odgiętymi do dołu wierzchołkami.

Kora

jest brązowoszara, prostokątnie

spękana. Podczas chłodnych dni jest ciepła

w dotyku.

Klon polny toleruje ocienienie, jest od­

porny ną suszę. W lesie rośnie na skraju lub

w warstwie podszytu. Osiąga u nas północ­

no-wschodnią granicę zasięgu, biegnącą

mniej więcęj wzdłuż Wisły i Sanu. W górach

dochodzi.do wysokości 700 m n.p.m. Rośnie

najwolniej zę wszystkich klonów i traktowa-

ny jest raczej jako drzewo krótkowieczne.

Klon polny jest najmniejszym
rodzimym gatunkiem klonu.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Acer campestre

do 12 m, maksymalnie do 25 m

0,6 m, najgrubsze okazy ok. 3 m

ok. 150 lat

L

i ś c i a s t e

Wydłużone, ostro wcięte liście

pozwalają na łatwe odróżnienie klonu
srebrzystego od rodzimych klonów.

Z wyglądu przypomina wierzbę.

Z krótkiego, czasem kładącego się

pnia wyrastają pionowe konary,

gałęzie boczne natomiast zwisają

w dół. Pochodzi z Ameryki Północnej;

gdzie rośnie na piaszczystych

zalewowych brzegach,

m.in. właśnie z wierzbą.

różowoczerwony kolor. Podczas wietrznych

dni drzewo przybiera srebrzysty odcień po­

chodzący od barwy spodniej strony jego

liści. Jest gatunkiem szybko rosnącym, ale

kruchym i zarazem krótkowiecznym. Na

pniu widać często tzw. czarcie miotły, czyli

nienaturalnie rozrośnięte pędy, powstałe

pod wpływem działania czynnika choro­

botwórczego.

Kora

jest popielata i gładka, a ok. 6G.

roku życia pojawiają się na niej płytkie

i poszarpane bruzdy.

Klon srebrzysty ma małe wymagania co

do gleby, toleruje nawet tereny zalewowe.

Jest odporny na mrozy. W stanie dzikim spo­

tyka się go głównie na Pomorzu Zachodnim

i w Małopolsce.

Jest ozdobą terenów zielonych, gdyż

ma atrakcyjną, malowniczą koronę, a jego

liście jesienią barwią się na ładny, żółty albo

Pięcioklapowe

liście

są delikatnie omszo­

ne, a klapy - wydłużone, ostre, głęboko

i podwójnie piłkowane.

Zielonkawo zabarwione

kwiaty

zebrane

są w małe pęczki ułożone wzdłuż pędów.

Kwitną już w marcu, jeszcze przed rozwo­

jem liści.

Owoce

to eliptycznie wydłużone i wy­

pukłe orzeszki z lekko sierpowato zgiętymi

skrzydełkami. Dojrzewają na przełomie maja

i czerwca, i zaraz potem opadają.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwódwpierśnicy

Długość życia

Klon srebrzysty jest w Polsce popularnym drzewem parkowym.

Acersaccharinum

do 40 m

ok. 100 lat

Drzewo lub krzew z ciernistymi gałęziami i zimotrwałymi

j

,

.

. , ,

.

'

.

.

,

|

45 rodzajów drzew, które są rozprzestn

terenie Polski.

Suszona ko

x czasem

jako środek na przeczyszczenie.

Liście

£Q| ustawione są na gałęziach naprze­

ciwległe. Mają eliptyczny lub jajowaty kształt,

a ich brzegi są drobno ząbkowane. Górne

blaszki liściowe mają barwę ciemnozieloną,

a dolne jaśniejszy odcień. Na liściach widać

łukowate unerwienie. Jesienią żółkną.

Kwiaty 0

są drobne, zebrane po dwa-

-pięć w pęczki w pachwinach liści w dolnej

części tegorocznych pędów. Przybierają żółta-

wozielone zabarwienie i przeważnie są rozdziel-

nopłciowe. Kwitną w maju i czerwcu.

Owoce 0

to kuliste pestkowce czarnego

koloru z czterema trójgraniastymi pestkami

w środku. Dojrzewają we wrześniu.

Ciemnobrązowa

kora

wcześnie

zaczyna się

łuszczyć.

Szakłak rośnie szybko i nie ma zbyt dużych

wymagań glebowych i klimatycznych. Spore

potrzeby ma tylko odnośnie do światła—jest

gatunkiem światłożądnym. Rośnie na całym

niżu, dużo rzadziej w niższych położeniach gór­

skich. Wchodzi w skład krzewiastych zarośli

i leśnego podszytu. Łatwo daje się formować

ręką człowieka, więc wykorzystuje się go, two­

rząc żywopłoty.

Spożycie większej liczby owo­

ców powoduje wymioty oraz bie­

gunkę, gdyż jest to roślina tru­

jąca. W niektórych krajach

jest ustawowo tępiona,

ponieważ jako przejścio­

wy żywiciel rdzy wień-

cowej owsa ułatwia rozwój tego

)

“

.....

Owoce szakłaka to czarne pestkowce

z czterema nasionami.

Nazwa łacińska

Rhamnus cathartica

Ul

Wysokość

do 6 - 8 m

Długość życia

do 100 lat

L

i ś c i a s t e

Gatunek małego drzewa lub krzewu. W Polsce, choć

kruszyna jest dość powszechna, została objęta ochroną

częściową. W przypadku zranienia rośliny jej kora

zaczyna wydzielać nieprzyjemny zapach, bywa jednak

wykorzystywana w celach leczniczych. Z tego też powodu

mimo ochrony zezwala się na zdzieranie kory, ale tylko ze

ściętych osobników.

Dojrzewające owoce
kruszyny.

Nazwa łacińska

Wysokość

Długość życia

Liście

[Tj na gałęziach układają się skręto-

iegle. Ich kształt jest odwrotnie jajowaty,

a blaszka liściowa jest całobrzega. Wierz­

chołek liści jest krótko zaostrzony. Boczne

nerwy są łukowato wygięte i skierowane ku

wierzchołkowi. Ciemnozielone i błyszczące,

a od spodu jaśniejsze.

Białozielone i drobne

kwiaty

są obu-

płciowe. Zebrane są po 2-10 w pęczki w pa­

chwinach liści. Kwitnie w maju i w czerwcu,

długo - do sierpnia, czasem września.

Owoce

to trujące, kuliste pestkowce

wielkości grochu. W miarę dojrzewania zmie­

niają swoją barwę od zielonej

~2\

przez czer­

woną aż do fioletowoczarnej [3]. Wewnątrz

zawierają po dwa, trzy nasiona. Zdarza się, że

na jednym osobniku widać owoce w różnych

fazach rozwoju, a więc w różnych kolorach.

Często też obok siebie występują zarówno

kwiaty, jak i owoce. Rozprzestrzeniają się

przy pomocy ptaków.

Kora,

jasnobrązowa do szarobrązowej,

długo pozostaje gładka. Dopiero u starszych

roślin staje się nieznacznie podłużnie spę­

kana i zaczyna się łuszczyć.

Kruszyna szybko rośnie i nie jest szcze­

gólnie wymagająca, ma szeroki zakres to­

lerancji na warunki siedliskowe, preferuje

jednak gleby wilgotne i ubogie w składniki

pokarmowe, a nawet kwaśne. Dobrze znosi

ocienienie. Pospolita w całej Polsce na nizi­

nach, rzadsza w górach. Nie jest wykorzy­

stywana jako roślina ozdobna.

Nazwa łacińska odnosi się do kru­

chego ¡ła m liw e g o drewna tej rośliny,

W daw nych czasach w ęgla drzewnego

kruszyny używano do produkcji prochu

strzelniczego.

Nazwa łacińska

...................

Ulmus minor

Wysokość

30 m

Obwód w pierśnicy

1,5 m, najgrubsze powyżej 6 m

Długość życia

ok. 200 iat

L

i ś c i a s t e

Wiązy występują w strefie umiarkowanej półkuli

północnej w liczbie około 30 gatunków, z czego trzy rosną

u nas w stanie dzikim. Nie tworzą litych drzewostanów,

stanowią domieszkę lasów liściastych. Odporne na

zanieczyszczenia przemysłowe używane są do obsadzania

ulic i zagospodarowywania parków miejskich.

■’• V : '.-W

:vV

f i

Eliptyczne albo jajowate

liście[T]

najszersze

są zwykle w środku. Na gałęziach układają

się skrętolegle na dość długich ogonkach.

Brzegi blaszek liściowych są pojedynczo lub

podwójnie ząbkowane. U nasady są asyme­

tryczne, co jest cechą charakterystyczną dla

wiązów. Górna strona jest ciemnozielona,

błyszcząca i gładka, a dolna jasnozielona

z kępkami aksamitnych włosków widocz­

nych w kątach nerwów.

Obupłciowe

kw iaty [2 ]

, osadzone na

krótkich szypułkach, są zebrane w pęczki.

Pręciki mają rdzawoczerwone pylniki. Kwitną

w marcu i kwietniu jeszcze przed rozwojem

liści, a zawiązują się jesienią wcześniejszego

roku.

Owoce [3]

to oskrzydlone orzeszki

zawierające pojedyncze brązowe nasienie

umieszczone na 1/3 długości owocu. Skrzy­

dełka są szarozielone, całobrzegie i otaczają

koliście nasienie. Dojrzewają pod koniec

maja lub na początku czerwca.

Szarobrązowa

kora

na starych pniach

jest podłużnie i poprzecznie spękana. Nie­

kiedy na konarach powstają charakterystycz­

ne korkowe narosła w formie skrzydeł.

Wiąz polny najczęściej rośnie na glebach

wilgotnych i żyznych, lubi doliny rzeczne. Po­

spolity na nizinach, spotykany jest również na

pogórzu na wysokości 400-500 m n.p.m.

Wiąz polny swoim zasięgiem obejmuje

europejską część Rosji, środkową oraz połu­

dniową Europę, Azję Mniejszą, północny Iran

M

m

Charakterystyczne dla wiązu polnego listewki
korkowe na młodych gałązkach.

L

i ś c i a s t e

Wiąz polny - pokrój.

pamiętania jest to, że podczas rozmnażania

bezpłciowego roślina mateczna i wszystkie

powstałe z niej tą drogą osobniki potomne

są takie same, czyli tworzą tzw. klon. Jeśli

chodzi o wykorzystanie, to drewno wiązu

polnego jest cenione najwyżej ze wszystkich

gatunków wiązu. Ze względu na ładne słoje

uważano je za bardzo dekoracyjne. Cechuje

je białożółty biel oraz jasny do czekoladowo-

brązowego rdzeń. Jest dosyć ciężkie, twarde

i elastyczne, odporne na gnicie. Stosowano

je w przemyśle stolarskim do wyrobu oklein

i posadzek. Dziś już nie ma tak istotnego

znaczenia w masowej produkcji.

zdolnością wytwarzania odrostów zarówno

z pnia, jak i z korzeni. Odrosty z pnia mogą

być istotną rezerwą dla drzewa, kiedy ulega

ono zniszczeniu na skutek przymrozków,

utraty gałęzi czy choroby. Wtedy to uaktyw­

niają się tzw. śpiące pąki. Powstałe z nich

pędy mogą zregenerować koronę drzewa.

Odrosty korzeniowe to sposób na bezpłcio­

we (inaczej wegetatywne) rozmnażanie się

rośliny. Polega to na tym, że z poziomo ros­

nących korzeni wyrastają pędy, które stają

się wyprostowanymi pędami nadziemnymi.

Mogą się one z czasem przekształcać w sa­

modzielnie żyjące osobniki. Rzeczą wartą za­

oraz północną Afrykę. W połowie ubiegłego

wieku z Holandii dotarła do nas choroba

naczyniowa wiązów, powodująca usychanie

drzew. Wywołuje ją grzyb

Ceratócystis u lm i

tG ra p h iu m ulmi),

a przenoszą dwa gatunki

ogłodków (korniki). Jedynym skutecznym

sposobem walki z chorobą jest wycinanie

palenie porażonych roślin. Można też wy­

szukiwać osobniki odporne i pozyskiwać

z nich owoce służące do tworzenia nowych

siewek. Skutkiem choroby jest drastyczne

zmniejszenie liczby wiązów w miastach.

.Viąz polny w przeciwieństwie do innych

gatunków wiązów charakteryzuje się dużą

L

i ś c i a s t e

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Liście wiązu szypułkowego podobnie jak innych
przedstawicieli rodzaju są wyraźnie asymetryczne.

Spośród krajowych gatunków wiązów ten jest najbardziej

odporny na grafiozę (holenderską chorobę wiązów).

Dzieje się tak, ponieważ w korze tego gatunku zawarte są

substancje odstraszające owady, które przenoszą chorobę,

Głęboki system korzeniowy powoduje, że jest drzewem

odpornym na działanie wiatrów.

Z każdego kwiatu tworzy się jeden

owoc

- orzeszek, który otoczony jest do­

okoła skrzydełkiem. Skrzydełka są srebr-

nozielone z orzęsionym brzegiem. Owoce

zebrane są w pęczki i zwisają na długich

szypułkach. Dojrzewają w maju oraz czerw­

cu i szybko opadają.

Kora

w młodości jest jasna, szarobrą-

zowa i gładka. Potem zaczyna się łuszczyć,

a nasady pni są deskowato rozszerzone.

Wiąz szypułkowy potrzebuje niewiele

światła, dobrze znosi przymrozki i mrozy.

Rośnie w dolinach rzek i wytrzymuje krótkie

(do 20 dni) zalewy. Ma za to spore wyma­

gania glebowe, jeśli chodzi o zasobność

w składniki odżywcze. Występuje pospo­

licie w Polsce nizinnej, ale spotykany jest

również na pogórzu.

Cienkie, gładkie lub nieco szorstkie

liście

ustawiają się skrętolegle na gałęziach.

Są eliptyczne lub odw rotnie jajow ate

i bardzo niesym etryczne u nasady. Ich

wierzchołki są krótko zaostrzone, a brzegi

podwójnie piłkowane. Z wierzchu są zie­

lone i matowe, od spodu szarozielone,

gęsto i miękko owłosione. Specyficzna

budowa ogonka liściowego powoduje,

że drzewo szeleści już przy najlżejszych

podmuchach wiatru.

Obupłciowe

kwiaty

osadzone są na

długich szypułkach i zebrane w baldasz-

kowate kwiatostany. Pręciki mają fiole­

towe pylniki. Gatunek wiatropylny, choć

odwiedzają go zbierające pyłek owady.

Kwitnie w marcu i kwietniu przed wypusz­

czeniem liści.

Łuszcząca się wydłużonymi
tafelkami kora wiązu
szypułkowego.

Ulmuslaevrs

1,5 m, najgrubsze osobniki

powyżej 6 m

3 0 0 -4 0 0 lat, najstarszy

w Polsce liczy 445 lat

(Komorów, woj. lubuskie)

L

i ś c i a s t e

Drzewo o nieregularnej i szerokiej koronie □. W odróżnieniu

od wiązu polnego oraz szypułkowego górna strona liści jest

matowa i szorstko owłosiona. Występując głównie w górach,

towarzyszy bukowi.

Liście [2]

są krótkoogonkowe, na gałęziach

ustawiają się skrętolegle. Grube, z wierzchu

ciemnozielone i szorstkie, od spodu jaśniej­

sze. W kątach nerwów widoczne są kępki

włosków. Blaszki liściowe są u nasady asy­

metryczne, w górnej części trójklapowe ze

spiczastymi zakończeniami klap. Brzegi liści

podwójnie piłkowane.

Kwiaty [3]

obupłciowe, na bardzo

krótkich szypułkach, zebrane są w pęcz­

ki. Zawiązują się jesienią i zimują. Kwitną

w marcu i kwietniu przed rozwojem liści.

Są wiatropylne.

Owoce [4]

to oskrzydlone orzeszki osa­

dzone w środku skrzydełka. Skrzydlaki zwi­

sają w pęczkach na długich szypułkach, są

jasnozielone i całobrzegie, od okrągłych do

jajowatych. Dojrzewają w maju i czerwcu.

Potem szybko opadają i kiełkują.

Szaro- lub czerwonobrązowa

kora

jest

głęboko wzdłużnie spękana i pobrużdżona.

Gatunek cienioznośny o dużych w y­

maganiach glebowych - nie toleruje gleb

suchych i zabagnionych. Rośnie na terenie

całej Polski razem z pozostałymi dwoma

rodzimymi gatunkami wiązów, w górach

jednak (Karpaty, Sudety, Góry Świętokrzy­

skie) jego udział jest przeważający. Odporny

na ostry klimat, występuje też w Tatrach. Jest

charakterystyczny dla górskich stoków oraz

wąwozów. Gatunek ten, żyjąc w górach, nie

ulega tak łatwo porażeniom przez wspo­

mniany wcześniej grzyb pasożytniczy w y­

wołujący chorobę wiązów.

mm

...

w

y

.

.

> •• • • .. V..

.

. v . '

Drobny oskrzydlony

rrzeszek przystosowany do

-ozsiewania przez wiatr.

Nazwałarińska

—

—

Wysokość

Obwódwpierśnicy

Wierzba biała sadzona była często wzdłuż polnych dróg.

Wierzby są roślinami szybko rosnącymi, mimo to

nie mają większego znaczenia w produkcji drewna,

gdyż ich pnie łatwo próchnieją. Większość gatunków

to krzewy osiągające różne wysokości. Wyjątkiem

są krajowe gatunki - wierzba biała i wierzba

krucha, wyrastające na wysokie drzewa. To właśnie

one sadzone były wzdłuż wiejskich dróg i obok

zabudowań, gdyż ich drewno wykorzystywano na

opał. Takie „głowiaste" wierzby nadają krajobrazom

ciekawy wygląd i nieco tajemniczy klimat.

38

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

krótkowieczna, do 60 lat

Js c ie D ustawiają się na gałęziach skręto-

- e. Są wąskie, lancetowate, wydłużone na

e'zchołku, z brzegami gęsto piłkowanymi.

Młode liście są jedwabiście owłosione po

: o - stronach, starsze natomiast już tylko na

dolnej.

Rozdzielnopłciowe kwiaty

0

zebrane

są .v charakterystyczne, rozmieszczone dwu-

c ennie kotki, czyli kwiaty męskie i żeńskie

.*.> stępujące na osobnych roślinach - na

jednych tylko męskie, a na drugich tylko

żeńskie. Męskie kotki mają cylindryczny

kształt i bladożółte zabarwienie. Żeńskie

są .vęższe i zielonkawe. Wierzba kwitnie

■

wietniu i maju, jednocześnie z rozwo-

em liści. Zanim rozkwitną, kotki są otulone

: ecrnym,jedwabistym/uterkiem", tworząc

z' ane i łubiane bazie. Zapylane są przez

: vady, zwabiane nektarem wydzielanym

z ' ektarników. Owoce 0 to małe torebki

zebrane w kotkowa te. owocostany, otwie­

1 Tią wyraźnie widać zwisające

gałązki wierzby płaczącej.

rające się dwustronne, b, uv.o rić nasiona.

Nasiona są liczne z delikatnymi kępkami

włosków. Sczepione ze sobą w watę, roz­

przestrzeniają się przy pomocy wiatru na

dalekie odległości. Dojrzewają pod koniec

maja lub w początkach czerwca.

Kora jest szara z nierównymi, chropo­

watymi i krzyżującymi się pasmami.

Do życia wierzba potrzebuje dużej ilości

światła. Ma małe wymagania glebowe. Po­

spolita na terenach wilgotnych, w dolinach

rzek i na terenach zalewowych jezior. W Kar­

patach występuje do 1000 m n.p.m. Jest chęt­

nie sadzona jako drzewo ozdobne oraz jako

rośiina pionierska i służąca do wzmacniania

brzegów wodnych. Jej typowe stanowiska

występowania, którymi są okresowo zale­

wane zarośla łęgowe, stają się coraz rzadsze

w następstwie regulacji naszych rzek.

Jest gatunkiem zmiennym, jeśli cho­

dzi o zabarwienie kory, gałązek i kształt

liści. Łatwo się krzyżuje, dając mieszańce

z wierzbą kruchą

{Salix fragiiis)

i wierzbą

trójpręcikową (w. migdałową,

Salix triandra).

Jedną z jej odmian jest zarówno rosnąca

dziko, jak i uprawiana

Salix alba 'Vitellinä',

czyli odmiana złocista. Ma ona złocistożół-

to zabarwione pędy, zwłaszcza w okresie

zimowym. Ze względu na kolor pędów

efektownie wygląda zimą również w ie rz ­

ba płacząca E l (inaczej wierzba żałobna,

wierzba nagrobna, S.

alba 'Tristis').

To ten

powszechnie znany, bardzo malowniczy

gatunek z długimi i cienkimi, żółto zabarwio­

nymi, zwisającymi prawie do ziemi gałązka­

mi. Często uważa się ją za odmianę wierzby

białej, prawdopodobnie jest mieszańcem

wierzby chińskiej S.

babylonica

i złocistej

S. alba 'Vitellinä'.

W Polsce w stanie dzikim

rośnie niemal 30 gatunków wierzb.

Salix alba

d o 2 5 m

1,5 m, najgrubsze sięgają 7 m

L

i ś c i a s t e

W

ierzba

krucha

Drzewo o szerokiej i kopulastej koronie z gałązkami

bardzo kruchymi u nasady. Łatwo się odłamują

z charakterystycznym trzaskiem. Gałązki nie zwisają, są

prosto odstające. Z wiekiem wierzba krucha przybiera

pochyloną i mocno rozwichrzoną postać. Wykazuje dużą

zmienność pod względem kształtu, barwy pędów i pąków.

Liście

lancetowatego kształtu są większe

I szersze od liści wierzby białej. Mają końce

zaostrzone, a brzegi piłkowane. Z wierzchu

są błyszczące i zielone, od spodu sinozielo-

ne. Młode liście, w odróżnieniu od starszych,

są lepkie i pokryte słabym jedwabistym

meszkiem.

Jest rośliną dwupienną. Kotki ukazują­

ce się od marca do maja wraz z rozwojem

liści osadzone są na krótkich szypułkach.

Kwiaty

mają miodniki, więc są chętnie od­

wiedzane przez owady.

Owocami

są torebki gromadzące bar­

dzo drobne nasiona. Zaopatrzone są one

we włoski, co pozwala na ich rozsiewanie

przez wiatr (tzw. anemochoria).

Kora

jest barw y ciem nobrązowej,

w dotyku chropowata, widoczne są na niej

krzyżujące się pasma.

Wierzba krucha wybiera gleby ubogie

w wapń i tereny wilgotne. Pospolita w kraju

w miejscach występowania wierzby białej.

Razem z topolami tworzy zbiorowiska do­

skonale znoszące zalewanie przez powo­

dzie i jednocześnie ograniczające szkodli­

we działanie tych zjawisk przyrody. Dzięki

umiejętności szybkiego odrastania i małym

wymaganiom życiowym wierzby mają duże

znaczenie w inżynierii biologicznej.

Wierzba krucha to najbardziej charakterystyczne
drzewo polskiego krajobrazu wiejskiego.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Ulistniona gałązka.

do 25 (30) m

1,5

m, najgrubsze do 4,5 m

krótkowieczna, do 60 lat

L

i ś c i a s t e

Chociaż na rynku

drewna wierzby nie są

ważnymi gatunkami,

wciąż jeszcze pewne

znaczenie gospodarcze

ma wikliniarstwo. Długie,

cienkie i giętkie pędy wierzb

koszykarskich, w tym

właśnie wierzby wiciowej,

służą do wytwarzania koszy

0 przeróżnych kształtach.

Rośnie jako szeroki krzew

albo małe drzewko.

Inne jej nazwy to witwa

1 konopianka.

Wierzbowe kotki - symbol wiosny.

Nazwa ładńska

Wysokość

Długość życia

zwierząt. W częściowo pustych pniach tych

roślin mieszkają różne gatunki nietoperzy,

popielice czy sowy pójdźki. Gatunek ten

jest jednym z najważniejszych wierzb ko­

szykarskich, używa się go także na faszynę,

umacniając brzegi kanałów. Jego szybki

wzrost i inne cenne cechy powodują, że

wierzbę tę można stosować do rekultywacji

nieużytków, utylizowania osadów ścieko­

wych czy jako pasy zieleni, chroniące przed

zanieczyszczeniami powietrza.

Owoce

to gęsto i krótko owłosione to­

rebki. Drzewo owocuje w maju i czerwcu.

Kora

barwy szarej z głębokimi podłuż­

nymi spękaniami.

Do życia wybiera brzegi rzek i strumie­

ni, lubi gleby piaszczyste i muliste. Rośnie

w Polsce na całym niżu oraz w niższych

położeniach Karpat.

Ogromne wierzby wiciowe, będące

ozdobą krajobrazów nadrzecznych, są też

schronieniem dla rozmaitych gatunków

Liście

są równowąskie lub lancetowate

z podwiniętym i najczęściej gładkim brze­

giem. Z wierzchu są matowozielone i prawie

nagie, od spodu jedwabiście i srebrzysto

owłosione. Metaliczny połysk jest wynikiem

ułożenia włosków, które sprawiają wrażenie,

jakby uczesano je w jednym kierunku. Może

to stanowić pomocną cechę przy oznacza­

niu gatunków wierzb.

Kwiaty

to kwitnące w marcu i kwietniu

kotki umieszczone na krótkich ogonkach.

L i ś c i ast

W

ierzba

iwa

Pędy wierzby iwy, ozdobione męskimi kotkami, są

chętnie pozyskiwane do przygotowywania tradycyjnych

palm, symbolu świąt wielkanocnych. Trzeba jednak

pamiętać, że ciąć należy tylko rośliny uprawiane,

a nie dziko występujące w przyrodzie. Ze względu na

duże i puszyste kotki męskie iwa jest wiosną jednym

z najładniejszych gatunków krajowych wierzb.

Zwykle to wysoki krzew, rzadziej drzewo.

Liście

[T]

ustawione skrętolegle mają zmien­

ny kształt - od lancetowatego do okrągło

jajowatych. Brzegi blaszek liściowych są peł­

ne lub nierówno falisto piłkowane. Młodsze

liście są obustronnie owłosione, natomiast

starsze ciemnozielone z szarym owłosie­

niem na spodzie. Powierzchnia liści lekko

się marszczy.

Rozdziel nopłciowe

kwiaty [Tj

rozmiesz­

czone są dwupiennie. Kotki męskie są jajo­

wate, żeńskie węższe, zielonkawej barwy.

Kwitnie najwcześniej z w szystkich wierzb,

w marcu i kwietniu, przed rozwojem liści.

Kotkowate

owocostany [3]

są zbiorem

licznych torebek. W odpowiedniej chwili

uwalniają się z nich szaro i wełniście owło­

sione nasiona, przenoszone przez wiatr

i dobrze kiełkujące.

Gładka i zielonoszara

kora

na starszych

pniach przyjmuje jasnoszary odcień i staje

się głęboko podłużnie spękana. Zawiera

garbniki i salicynę. Oba te związki mają za­

stosowanie w zielarstwie i medycynie ze

względu na przeciwzapalne i przeciwgo­

rączkowe właściwości.

Jest gatunkiem światłolubnym, preferu­

je gleby wilgotne, luźne i gliniaste, bogate

w składniki pokarmowe. Zasiedla teren ca­

łego kraju, w górach dochodzi do wysokości

1410 m n.p.m. w Karpatach i 1185 m n.p.m.

w Karkonoszach.

Ceniona w pszczelarstwie jako bardzo

miododajnajest również typowym drzewem

pionierskim. Szybko opanowuje takie sied­

liska, jak żwirownie, kamieniołomy, leśne

polany i ugory, przyczyniając się m.in. do

procesów regeneracyjnych w lasach.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość żyda

Dorodny okaz iwy z Puszczy Białowieskiej.

42

zionym krzewem rozrastającym się

ne tak zarośla nazywa się łozowiskami

innymi gatunkami wierzb.

Odwrotnie jajowate

liście

ustawiają się na

gałęziach w sposób skrętoległy. Ich brzegi

są karbowane albo piłkowane. Młode li­

ście są obustronnie filcowato owłosione,

starsze natomiast z wierzchu są już nagie

o barwie matowozielonej. Spody liści mają

niebieskawozielony odcień i są filcowate

w dotyku.

Wierzba szara jest rośliną dwupienną.

Kwitnie od lutego do kwietnia, jeszcze

przed rozwojem liści. Z tego powodu jest

cenną rośliną dla pszczelarzy.

Kwiatosta­

ny

(kotki) są siedzące. Męskie drzewa ozdo­

bione są jajowatymi baziami o złocistym

lub pomarańczowym odcieniu. Żeńskie

kotki mają owłosione słupki ze skosnie

wzniesionymi do góry znamionami.

Owoce

to torebki z klapami spiralnie

odwiniętymi na zewnątrz. Ukryte w nich

nasiona rozsiewa wiatr.

Roczne i dwuletnie gałązki są brunatne

i filcowato owłosione. Drewno pod

korą

ma

charakterystyczne listewki.

Wierzba szara wybiera wilgotne tereny,

np. rowy, podmokłe łąki i torfowiska. W i­

doczna jest także na skrajach lasów. W Polsce

pospolita jest na niżu, dużo rzadziej nato­

miast rośnie w górach. Na terenach pod­

mokłych często jest sadzona jako roślina

pionierska.

Nazwa łacińska

Wysokość

Salix cinerea

d o 2 m

ok. 60 lat

L

i ś c i a s t e

Liście osiki poruszają się przy najlżejszym powiewie
wiatru dzięki długim i giętkim ogonkom.

Dla lasów stanowi gatunek pionierski - zasiedla

obficie tereny po pożarach, huraganach, obszary

porolne i wszelkie zręby. W Polsce jej liczebność

w ostatnich latach uległa zmniejszeniu.

Powodem tego była nadmierna eksploatacja jej

drewna oraz pogląd, że jest leśnym chwastem.

Obecnie i w kraju, i w Europie uważa się ją za

gatunek wartościowy.

Liście

[T]

na krótko pędach są prawie okrągłe,

z karbowanym brzegiem i długimi ogonka­

mi, nieraz dłuższymi od blaszki liściowej.

Wierzch blaszki liściowej jest świeżozielo-

ny, spód zaś siny. Liście na długopędach

mają inny kształt - są sercowate i zwykle

większe.

Jest to roślina dwupienna i wiatropylna.

KwiatyjT]

są zebrane w kotki i pojawiają się

przed wypuszczeniem liści, w końcu marca

i w kwietniu. Męskie kotki są szare i kosmate,

a początkowo widać u nich purpurowe pyl-

niki pręcików. Kotki żeńskie są zielonkawe,

znamiona ich słupków mają różowy lub kar-

minowoczerwony kolor, a po przekwitnieniu

wydłużają się.

Owoce [T]

to torebki, których nasiona

dojrzewają w maju lub zaraz na początku

czerwca. Nasiona są bardzo małe, zaopatrzo­

ne w długi, biały, lotny puch.Torebki zebrane

są w kotkowate zwisające owocostany.

Kora

w młodości jest gładka, barwy od

żółtawej do zielonoszarej. Z czasem przy­

biera szaroczarny kolor i staje się wzdłużnie

spękana.

Ze wszystkich gatunków topól ta jest

najmniej wymagająca. Ma średnie wyma­

gania co do podłoża i wilgoci. Potrzebuje

dużo światła i jest rośliną odporną na upały

oraz mrozy. Dla lasów jest gatunkiem waż­

nym, bo pionierskim. Z tego powodu oraz

ze względu na szybki wzrost młodych osob­

czanym, na gonty, do wyrobu opakowań,

a możliwości jego zastosowania są coraz

większe. Gatunek ten cechuje zmienność

morfologiczna i fizjologiczna, liczne formy

różnią się od siebie wielkością i kształtem

liści, pokrojem rośliny, zabarwieniem kory,

a nawet odpornością na pasożyty i szkodni­

ki. Na terenie Szkocji i Rosji znaleziono osi­

kę triploidalną z wielkimi liśćmi i heterozją

wzrostu. Jest to osika olbrzymia

P. trem u la

'G ig a s ',

którą charakteryzuje również duża

odporność na działanie grzybów niszczą­

cych drewno.

ników i produkcję ogromnej liczby nasion,

stosuje się ją do zasiedlania nieużytków i do

nasadzeń ochronnych. Rośnie pospolicie na

niżu aż po tereny górskie.

Znane powiedzenie„drżeć jak osika" po­

chodzi od drżenia, szeleszczenia liści osiki

na wietrze. Jest ono charakterystyczne ze

względu na budowę ogonków liściowych,

które są bocznie spłaszczone, więc już

najmniejszy podmuch wiatru wprawia je

w ruch. W osikach dzięcioły często wykuwają

dziuple. Ponadto ich miękkie i lekkie drewno

wykorzystywane jest w przemyśle zapał­

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Populus tremula

do 35 m

Im , najgrubsze do 4,5 m

krótkowieczna, ok. 100 lat

Jesienna osika

Nazwa łacińska

Populusalba

Wysokość

do 3 0 - 3 5 (40) m

Obwód w pierśnicy

| 2 - 3 m, najgrubsze ok. 6 m

Długość życia

ok. 2 0 0 -3 0 0 lat

Biały spod liści tej topoli

widoczny jest już z dałeka.

Jest drzewem o zmiennej i rozbudowanej koronie U], która

może przyjmować formę od szerokiej przez zaokrągloną

do wąskiej. Rośnie szybko, a jej lekkie drewno często

wykorzystywane jest w budownictwie wiejskim.

Liście yO

ustawiają się na gałęziach skrę-

tolegie i wykazują zmienność kształtów.Te

rosnące na długopędach są trzy- do pię-

cioklapowych, brzegiem karbowane. Liście

na krótkopędach są mniejsze, eliptycznie

wydłużone lub jajowate, brzegiem ząb­

kowane i faliste. Charakterystyczna cecha

rozpoznawcza tego gatunku to gęste, biało

filcowane owłosienie liści na dolnej stronie,

które z czasem zanika.

Kwiaty

są rozdzielnopłciowe, rozmiesz­

czone dwupiennie. Kwitną pod koniec marca

lub na początku kwietnia przed rozwojem

liści. Kotki męskie[3] są grube, a ich pręciki

mają czerwono zabarwione pylniki. Żeń­

skie kotki (4] są krótsze i smuklejsze, mają

zielonkawy odcień.

Pojedynczy

owoc

jest torebką, która

uwalniając nasiona, pęka dwiema klap­

kami. Owoce zebrane są w jasnobrązowe

kotkowate owocostany. Drobne nasiona

są zaopatrzone w puch lotny i dojrzewają

w maju lub początkach czerwca.

Kora

gładka, przez długi czas barwy od

białawej do jasnobrązowej. Z czasem u na­

sady pni staje się szaroczarna i wzdłużnie

spękana. Często występują na niej duże,

romboidalne brodawki korkowe.

Jest gatunkiem światło- i cieniolubnym.

Rośnie na glebach żyznych, wilgotnych, do­

brze znosi nawet długie okresy zalewów,

ale występuje także na glebach suchych

i piaszczystych. W Polsce rozmieszczona jest

nierównomiernie i osiąga północny zasięg

swojego występowania. Rośnie w dolinach

Wisły, Bugu, Sanu, Dunajca, Odry i Warty.

Kotki męskie nie są tak
púchate jak u większości
wierzb.

koronie.

jest u nas coraz rzadszy, zarówno w naturze, gdzie niszczone są jej siedliska, jak

i w

z

rozpocząć proces sadzenia jej na odpowiednich siedliskach.

Liście rozwija dopiero na początku maja,

Umieszczone są one na gałęziach skrętole-

gle i zaopatrzone w długie ogonki. Blaszka

są drobno piłkowane.

Kwiaty rozmieszczone dwupiennie, roz

dzielnopłciowe. Kwitną miesiąc przed rozwo­

jem liści. Kotki męskie są czerwone, żeńskie

natomiast mają zielonkawy odcień.

Owoce to torebki otwierające się dwu-

klapowo, zebrane w zwisające owocostany.

Nasiona są wełnisto owłosione, a dojrzewają

w maju i czerwcu.

Kora jest ciemnoszara i głęboko spę-

Gatunek dość ciepłolubny i wrażliwy na

suszę. Preferuje gleby piaszczyste i gliniaste,

nawet te okresowo zalewane. Rośnie w doli-

ją do rozpoznać po żółtych i błyszczących pę-

z dużymi lepkimi pąkami zimowymi.

Nazwa łacińska

Populus nigra

Wysokość

30{50) m

Obwód w pierśnicy

2 m

Długość życia

ok. 1 0 0 -1 5 0 lat

W iosn ą topole czarne bardzo późno rozwijają liście.

Rodzaj brzoza skupia drzewa i krzewy o skrętolegie

ułożonych liściach. Rośliny te są łubiane przez ludzi

ze względu na ciekawe odcienie kory, które nadają

zbiorowiskom atrakcyjny i nieco egzotyczny wygląd. Z tego

też powodu chętnie sadzi się je w parkach i ogrodach (np.

formy ogrodowe brzozy brodawkowatej), a ich drewno jest

wykorzystywane na opał w domowych kominkach.

L

i ś c i a s t e

Nazwa łacińska

Wysokość

Kora starych pni jest grubo, ciemno spękana.

Obwód w pierśnicy

ruje bliskości wody gruntowej. Pospolita

w całym kraju, w górach dochodzi niewy­

soko, do 700-800 m n.p.m.

Drewno ma mocne, trudno łupliwe

i średnio twarde. Odgrywa dużą rolę jako

surowiec do wyrobu mebli i drewna sklej­

kowego, a w wyniku suchej destylacji otrzy­

muje się z niego węgiel drzewny.

Brzoza jest gatunkiem pionierskim.

Tworząc zarośla brzozowe, tzw. brzeźniaki,

szybko opanowuje niezalesioną powierzch­

nię. Pomagają jej w tym niewielkie wyma­

gania życiowe oraz produkcja ogromnej

liczby nasion, które mogą być przenoszone

z wiatrem na duże odległości. Ale na tych

terenach stanowi jedynie przedpion, pod

osłoną którego pojawiają się stopniowo

Długość życia

Owoce

T j to podłużnie eliptyczne

orzeszki zaopatrzone w dwa skrzydełka.

Z końcem lata owocostany rozsypują się.

Trwa to aż do zimy. Łuski owocowe opadają

wtedy razem z owocami.

Kora

młodych drzew jest brązowa. Po­

tem bieleje wskutek obecności w niej sub­

stancji zwanej betuiiną. Jej drobne kryształki

załamują światło i nadają korze białą barwę.

Na korze widoczne są poprzeczne ciemne

brodawki. Złuszcza się poprzecznie deli­

katnymi papierowymi paskami. U starych

drzew kora grubieje w dolnej części pnia,

pęka i staje się tam ciemna.

Brzoza jest gatunkiem światłolubnym,

wytrzymałym na mróz. Rośnie na piaskach,

glebach suchych i wilgotnych, ale nie tole­

inne gatunki. Kiedy te ją przerosną, za­

czyna brakować jej światła i warunki ży­

cia przestają być dia niej korzystne. Nowo

wyprodukowane nasiona będą „musiały"

rozsiać się daieko od rośliny macierzystej,

by zdobyć stanowiska, które dia innych

gatunków są za suche, za mokre, za zimne

bądź zbyt ubogie w składniki odżywcze.

Stąd też bierze się krótkowieczność tego

gatunku. Ludziom brzozy kojarzą się głów­

nie z białą korą. Jednak paleta jej barw jest

szersza - od błyszczącej bieii przez kolor

pomarańczowy, różne odcienie brązu aż

do czerni.

Betula pendula (B. verrucosa)

0,8 m, najgrubsze do 3 m

L

i ś c i a s t e

Drzewo o dobrze rozwiniętej, regularnej koronie. Szczyty

pędów, w odróżnieniu od brzozy brodawkowatej, nie zwisają.

Młode gałązki mają czerwonawoczarne zabarwienie i są gęsto

owłosione. Jest gatunkiem typowym dla

tundry północnoeuropejskiej i syberyjskiej

oraz torfowisk. Po ustąpienia lodowca była istotnym

gatunkiem pionierskim w ponownym zasiedlaniu

terenów środkowej Europy. Czasem, w warunkach

.

ekstremalnych, może przybierać formę krzewiastą.

Liście

przyjmują kształt od romboidalnego

do jajowatego z zazwyczaj zaokrągloną nasa­

dą i krótko zaostrzonym wierzchołkiem. Brze­

gi blaszek liściowych są nierówno piłkowane,

a ogonki owłosione. Młode liście są lepkie,

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Brzozy om szone na torfowisku

w ysokim w Sudetach.

M M

do 20 m

do 100 lat

, , 5^

L

i ści aste

{Betula na n a ).

Przyjmując też formę krzewu,

ale niższego od poprzedniego gatunku (do

80 cm), rośnie na trzech stanowiskach na

terenie rezerwatów. Jedno z nich znajduje

się w Liniach koło Dąbrowy Chełmińskiej.

Dwa kolejne są w Sudetach - na pograniczu

Gór Orlickich i Gór Bystrzyckich koło Zieleń­

ca i w Górach Izerskich koło Świeradowa.

W 1809 r. Willibald Besser odkrył w Dolinie

Ojcowskiej krzewiastą formę brzozy i opisał

ją pod nazwą brzozy ojcowskiej

(B e t u la

oycovie n sis).

Jest to mieszaniec brzozy bro-

dawkowatej z brzozą Szafera (

B . sza feri).

Rośnie w okolicach Krakowa, w Dolinie

Ojcowskiej i w Dolinie Bolechowickiej na

terenach objętych rezerwatem. Jej nowe

stanowiska znaleziono ostatnio też w Kie-

leckiem, Wrocławskiem oraz w Sudetach.

Podlega ochronie ścisłej.

Podobnie jak brzoza brodawkowata, jest

odporny na mróz i jeszcze mniej niż ona

wym agający. Rośnie w całej Polsce, nie

tworzy zwartych drzewostanów i zajmuje

niewielkie powierzchnie.

Ciekawym gatunkiem, występującym

u nas, objętym ścisłą ochroną, jest brzoza

niska

(B etu la h u m ilis

).To roślina występują­

ca w formie krzewu dochodzącego do wy­

sokości 2 m, o czarnobrązowej korze. Jest

u nas reliktem późnoglacjalnym. Oznacza

to, że dawniej miała dużo szerszy zasięg

występowania, dziś natomiast ogranicza

się do niewielkich terenów. Osiąga połu­

dniową granicę swego zasięgu, występując

głównie na Pomorzu i na Lubelszczyźnie,

gdzie zasiedla torfowiska. Innym reliktem

glacjalnym, również objętym ścisłą ochro­

ną, jest w naszej florze brzoza karłowata

od spodu gęsto omszone, starsze natomiast

mają kępki włosków w kątach nerwów.

Kwiaty

są rozdzielnopłciowe, jedno-

piennie rozmieszczone, zebrane w zwisające

kotki walcowatego kształtu. Kwitną raczej

w maju, rzadziej w kwietniu.

Owoce

to orzeszki obustronnie opatrzo­

ne skrzydełkami, węższe niż u poprzednie­

go gatunku. Zebrane są w brązowe, suche

i wiszące owocostany, które rozsypują się

z chwilą dojrzenia owoców. Nasiona rozsie­

wane są w sierpniu i we wrześniu.

Kora

jest matowobiała z poprzecznymi

pasmami korkowatych brodawek. U starych

osobników staje się ciemniejsza u podstawy

pnia.

To gatunek wymagający dużo świat­

ła i wilgoci, zasiedla więc gleby mokre,

wilgotne i ubogie w składniki odżywcze.

Brzoza karłowata przebarwiona po jesiennych przymrozkach,

W

ł M

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Olsza czarna rośnie często nad nizinnymi,

w olno płynącymi rzeczkami i jeziorami

Liście

[T] mają owalny albo odwrotnie ja­

jowaty kształt, szczyt blaszki liściowej jest

szeroki i zaokrąglony lub wcięty aż do nerwu

środkowego. Brzegi są grubo podwójnie

piłkowane. Wierzch liści jest błyszczący,

spód matowozielony z kępkami włosków

w kątach nerwów.

Kwiaty

£f| są rozdzielnopłciowe, jed-

nopiennie rozmieszczone, pojawiają się

jeszcze przed wytworzeniem liści. Męskie

kwiaty zebrane są w zwisające, czerwo­

nawe kotki, które po zakwitnięciu stają

się żółtobrązowe. Kwiaty żeńskie zebrane

są w kotki purpurowe, potem zielonka­

we. Z nich powstają szyszkowate owoco-

stany.

Owoce jT]

to drobne, czasem wąsko

oskrzydlone orzeszki, przenoszone na

dalekie odległości z pomocą wiatru lub

wody. Mają one jajowaty kształt, ich począt­

kowo zielony kolor zmienia się z czase

w czarno brązowy.

Kora

jest czarnoszara i gładka, późr -

staje się tafelkowato spękana.

Olsza lubi gleby mokre, głębokie,

c

fite w składniki pokarmowe, występują:

wzdłuż rzek i strumieni. Jest gatunkle-

mrozoodpornym i umiarkowanie św :

łożądnym. Rośnie na terenie całego kra

W Karpatach i Sudetach tylko wyjątkov

sięga regla dolnego. Żyje w symbioz

z bakteriami brodawkowymi, dzięki kt

rym może korzystać z wolnego azotu ;

mosferycznego.

Ma średnio miękkie drewno, wyk;

żujące znaczną trwałość w w arun ka;

wodnych. Z tego powodu używa się c

w budownictwie wodnym, stolarstr

i tokarstwie, wyrabiane z niego płoty

trzymują bez impregnacji wiele lat.

do 1 0 0 -1 2 0 lat

O

lsza

czarna

(

olcha

)

Olsze są rodzajem roślin

z rodziny brzozowatych.

W Polsce występują trzy

gatunki. Przyjmują formę

drzew lub krzewów.

Należą raczej do roślin

krótkowiecznych. Drewno

olszy czarnej zabarwia się

w kontakcie z powietrzem na

kolor od pomarańczowego do

czerwonego; z tego powodu

jest ona czasem niesłusznie

nazywana olchą czerwoną.

Alnus glutinosa

ok. 25 m, do 35 m

1,25 m, najgrubsze do 4,5 m

L

i ś c i a s t e

a « s s ? . - r

'...- ą.-

$

¡ M m

.

n. &«■ •

**V ■

■

■

->

' § * M-:-- >ylv

* w ;-’, ■' '

v

-

'

- : 'v ' #

,

" ..

‘ t 'jjg

k

^ , -i

- i

.

:

Olszynka karpacka z dominującą olszą szarą to typowe zbiorowisko

nadpotokowe i nadrze ane wilgotnych dolin górskich.

Nazwa łacińska

3

Wysokość

Obwód w pierśnicy j||

Długość życia

Liście

są jajowate lub szerokoeliptyczne,

zazwyczaj zaokrąglone u nasady, a na szczy­

cie zaostrzone. Ich brzegi są lekko wrębne

i podwójnie piłkowane. Górą są matowozie-

lone, spodem sine i zazwyczaj owłosione.

Kwiaty

są rozdzielnopłciowe, jedno-

pienne. Kotki męskie i żeńskie rozwijają się

w marcu, zawsze dwa, trzy tygodnie wcześ­

niej niż u olszy czarnej.

Owoce

to orzeszki, których skrzydełka

są szersze i delikatniejsze w porównaniu

z olszą czarną. Ułożone są w szyszkowatych

owocostanach.

Kora

ma szaropopielaty kolor i jest

gładka.

Lepiej od olszy czarnej znosi niskie

temperatury oraz przymrozki, ma również

mniejsze wymagania glebowe. Rośnie na

glebach wilgotnych, zwłaszcza nad wodami

płynącymi, na glebach kamienistych w gó­

rach, w korytach górskich potoków. Sięga

wyżej od olszy czarnej i potrzebuje więcej

światła. Rośnie pospolicie na południu kraju

i w górach. Na północy występuje od Poje­

zierza Suwalskiego po Zachodniopomorskie

i Wielkopolskę. Występując w górach, dzięki

licznym odrostom korzeniowym, odgrywa

dużą rolę przy umacnianiu obsuwających się

zboczy i skarp nad brzegami rzek.

Charakterystyczny kształt

liści z zaostrzonym

wierzchołkiem i wyraźnie

wrębionym brzegiem.

O

lsza

szara

Zwykle przyjmuje postać

drzewiastą z wysoką i jajowatą

koroną. Na jej korzeniach,

podobnie jak u olszy czarnej,

występują brodawki nawet

wielkości pięści, wywołane

obecnością bakterii wiążących

wolny azot. Rośliny nie potrafią

go czerpać samodzielnie,

korzystają więc z pomocy tych

mikroorganizmów. Dzięki temu

gleba pod olszami jest bogata

w azot.

*%

/ / - 0

Z 15 gatunków leszczyny rosnących w Europie, Ameryce

Północnej i Azji w Polsce występuje tylko jeden. Leszczyny to

głównie krzewy, dużo rzadziej drzewa, z długimi prętowatymi

gałęziami. Traktuje się je przede wszystkim jako krzewy

owocowe. Leszczyna pospolita jako krzewiasty osobnik

wytwarza wiele pni.

Owocami [4]

są okrągłe orzechy okry­

te gładką, brązową łupiną, otoczoną po­

strzępioną pokrywą. Zebrane po jednym

do czterech, dojrzewają w sierpniu bądź

we wrześniu.

Kora

początkowo ma ciemnozielony

kolor, jest gładka w dotyku, później przyj­

muje czamoszary odcień.

Leszczyna pospolita rośnie w zacienie­

niu. Wybiera raczej gleby wilgotne i żyzne,

nie toleruje ubogich, piaszczystych i za-

bagnionych. Jest pospolitym gatunkiem

w całym kraju, wchodzącym w skład pod­

szytu żyznych lasów liściastych oraz mie­

szanych. W Karpatach sięga do wysokości

Liście

£0 są szerokie, okrągławe lub od­

wrotnie - jajowate, sercowate u nasady,

natomiast na szczycie krótko i ostro zakoń­

czone. Brzegi liści są podwójnie piłkowane,

często nieznacznie wrębne. Całe liście są

miękkie, owłosione, z wyraźnie widocznym

unerwieniem.

Kwiaty żeńskie [

2

]

są ukryte w pąkach,

a w czasie kwitnienia na zewnątrz ukazują się

jedynie czerwone znamiona ich słupków.

Kwiatostany m ęskie[3]

mają formę

brązowożółtych zwieszających się kotek.

Wiosną leszczyna pospolita kwitnie jako

pierwsza spośród naszych drzew, już w lu­

tym bądź w marcu.

Nazwa łacińska

Wysokość

Długość życia

Corylus avellana

ok. 2 - 5 m, w formie drzewa do 8 m

900-1000 m n.p.m. W Tatrach oraz na Pod­

halu występuje raczej rzadko.

Drewno leszczyny może być stosowane

na wędzidła i do wyrobu plecionek. Daje

też dobry węgiel drzewny, używa się go do

produkcji prochu myśliwskiego oraz węgli

do rysowania.

Smaczne i jadalne owoce leszczyny po­

spolitej zawierają 62% tłuszczu, 14% białka

i 13% węglowodanów. Na wielkość plonu

orzechów mogą mieć wpływ gatunki wie­

wiórek, które na danym obszarze masowo

zbierają niedojrzałe jeszcze owoce. W lasach

leszczyna spełnia ważną funkcję, ocieniając

glebę, zasilając ją w dobrze rozkładającą się

ściółkę i dając schronienie ptakom.

Ulice na zachodzie kraju (Wrocław,

Szczecin) obsadza się leszczyną turecką

(C. co tu rn o ),

pochodzącą zpołudniowo-

-wschodniej Europy i Azji Mniejszej. Jest to

jeden z nielicznych gatunków leszczyny,

którego osobniki wyrastają na dość duże

drzewa. Jeśli natomiast chodzi o formy

ogrodowe leszczyny pospolitej, pomijając

te owocowe, to najczęściej spotyka się czer-

wonolistną

('F u sco ru b ra ')

oraz strzępolistną

('H eterophylla').

Cenna jest również odmiana

purpurowa

('P u rpurea'),

której liście, kwiaty

męskie i pokrywy owoców mają intensywny

czarnopurpurowy odcień. Dlatego bardzo

ciekawie roślina ta prezentuje się na tle zie*

lonolistnych krzewów.

Orzechy laskowe są pokarm em wielu ptaków i s

Nazwa łacińska

Wysokość

Carpinus betulus

Obwód w pierśnicy

0,6-1,2 m, najgrubsze do 4 m

Długość życia

ok. 150 lat, do 300 lat

Na świecie występuje około 26 gatunków grabów. W Polsce

tylko jeden. Drzewo to ma gęstą, zazwyczaj nieregularną

i miotlastą, cylindryczną koronę O , której gałęzie są

wzniesione ukośnie do góry.

Liście 0 są jajowate lub podłużnie jajowa­

te z zaostrzonym wierzchołkiem i podwójnie

piłkowanymi brzegami. U nasady są sercowate

albo zaokrąglone. W młodości fałdują się wzdłuż

nerwów i są gęsto owłosione. Potem owłosienie

pozostaje już tylko na spodzie, na nerwach

oraz w ich kątach. U młodych drzew liście po

zaschnięciu utrzymują się na pędach jeszcze

podczas zimy i opadają dopiero na wiosnę.

Kwiaty są rozdzielnopłciowe, rozmiesz­

czone jednopiennie. Męskie kwiaty

El

są

zebrane w zwisające walcowate kotki,

umieszczone na ubiegłorocznych pędach.

Żeńskie kwiaty H są niepozorne, zielonkawe

z czerwonymi znamionami słupków, zebrane

w luźne wzniesione kłosy na szczycie gałązek.

Grab kwitnie pod koniec kwietnia albo w po­

czątkach maja, już po rozwinięciu się liści.

O w o c to spłaszczony, podłużnie że­

berkowa ny orzeszek o zdrewniałej owocni.

Zaopatrzony jest w trójklapowe skrzydełko,

będące aparatem lotnym. Orzeszki z początku

zielonkawe później brązowieją. Zebrane są

w owocostany w formie luźno zwisających

kiści. Dojrzewają w październiku, potem część

z nich zostaje na drzewie podczas zimy, a część

opada.

Kora w młodości jest gładka i szara. Z wie­

kiem staje się spękana, ale słabo, i przybiera

ciemnoszary odcień.

Grab pospolity jest drzewem klimatu

umiarkowanego, dlatego źle toleruje za­

równo duże upały, jak i bardzo silne mrozy.

Preferuje gleby świeże, bogate w próchnicę,

giiniasto-piaszczyste. Jest odporny na czasowe

zalewanie ziemi przez wodę, dlatego może

też tworzyć drzewostany w dolinach rzek. To

gatunek, który radzi sobie z zacienieniem. Za­

siedla tereny nizinne lub podgórskie, rzadko

pojawia się powyżej 600 m n.p.m.

Pień starego drzewa z wyraźnym i podłużnym i

bruzdam i biegnącym i od nasady ku górze.

Jego drewno zalicza się do najcięższych

spośród naszych rodzimych drzew. Jest twar­

de i elastyczne, więc doskonale nadaje się

do wytwarzania przedmiotów użytkowych

silnie obciążonych mechanicznie. Ma również

wysoką wartość paliwową.

Graby bardzo dobrze znoszą strzyżenie

oraz formowanie, ponieważ łatwo odrastają

po przycięciu i szybko się regenerują. Dla­

tego od dawna używane są jako żywopłoty

i szpalery. Takie grabowe żywopłoty należą do

najlepszych, gdyż są zwarte i trudne do sforso­

wania. W lasach grab jest głównym gatunkiem

kształtującym dodatnio mikroklimat. Ocienia

glebę, daje obfity opad łatwo rozkładającej

się ściółki i nie przyczynia się do powstawania

kwaśnej próchnicy. Grab pospolity ma wiele

form ogrodowych. Przykładem są dębolist-

na

'Quercifolia

'oraz kolumnowa

'Columnaris'.

W niektórych arboretach w Polsce rośnie grab

wschodni

(C orientalis).

Roślina ta ma formę

drzewa lub krzewu o gęstej jajowatej lub

okrągłej koronie. Jej młode pędy są kosmato

owłosione. Najstarszy polski grab pospolity

rośnie w Gołuchowie koło Kalisza. Liczy sobie

ponad 210 lat, ma ponad 380 cm obwodu

i ok. 20 m wysokości.

Kora m łodszych gałęzi jest szara i niemal zupełnie niepopękana.

• ; i-:" ''

Grab kwitnie zw ykle na * ■

przełom ie kwietnia i maja po

rozwinięciu się liści.

_..

..

Do rodziny bukowatych

należy siedem rodzajów

drzew i krzewów

o zimozielonych lub

opadających liściach. Buk

(Fagus) i dąb (Quercus) mają

przedstawicieli we florze

polskiej, natomiast kasztan

[Castanea) jest u nas tylko

uprawiany. Rodzaj Fagus jest

w Polsce reprezentowany

tylko przez jeden gatunek.

Nazwa łacińska

Fagus sylvatica

Wysokość

ok. 30 m, do 40 m

Obwód w pierśnicy

1 -2,5 m, najgrubsze do 6,5 m

Długość życia

ok. 300 lat

Jesienią buki stają się jednymi z najbardziej kolorowych polskich drzew.

Liście

[T] są jajowate lub eliptyczne, cało-

brzegie lub słabo ząbkowane, faliste na brze­

gach. Z początku są jedwabiście obustron­

nie owłosione, później już tylko orzęsione na

brzegach. Górne blaszki mają żywo zielony

i błyszczący kolor, dolne są jaśniejsze.

Kwiaty

są rozdziel no płciowe i jedno-

piennie rozmieszczone. Męskie kwiaty [2] są

zebrane w zwisające na długich szypułach

główkowate kwiatostany. Żeńskie [Tl są

siedzące, osłonięte srebrzysto owłosioną

okrywą, która w miarę dojrzewania owo­

ców drewnieje, brunatnieje, a na swojej

powierzchni ma kolczaste wyrostki. Buki

kwitną pod koniec kwietnia lub w począt­

kach maja wraz z rozwojem liści.

Owoce

0 to trójgraniaste orzeszki

nazywane bukwią. Z każdego kwiatu żeń­

skiego powstaje jeden owoc. Zdrewniała

i kolczasta okrywa zamyka w sobie dwa,

rzadziej trzy orzeszki, a podczas ich doj­

rzewania otwiera się czterema klapami na

wierzchołku. Dojrzałe orzeszki wypadają.

Są brunatne, błyszczące i jadalne.

Kora

jest

gładka i cienka, barwy szaropopielatej, nie

łuszczy się. Czasami u starych osobników

w dole staje się nieco spękana.

Buk jest gatunkiem cieniolubnym. Lubi

umiarkowaną wilgoć, wybiera gleby sła­

bo wilgotne, gliniaste lub gliniasto-piasz-

czyste, żyzne, zasobne w sole mineralne.

Bardzo szkodzą mu późne wiosenne przy­

mrozki i silne mrozy. Przez Polskę przebie­

ga północno-wschodnia granica zasięgu

tego gatunku. Buk rośnie na Pomorzu, na

i m

w budownictwie wodnym oraz na podkłady

kolejowe.

Buk pospolity ma gęstą

koronę [5].

Gdy drzewo rośnie pojedynczo, jest ona

rozłożysta i nisko osadzona, z kolei u buków

rosnących w zespołach roślinnych wydłużo­

na i wysoko osadzona. Od warunków życia

zależy też kształt pnia - w lesie ma wyraź­

ną główną oś, na stanowiskach otwartych

natomiast jest krótki i przechodzi w grube

konary. Buk pospolity to z natury najbardziej

konkurencyjne drzewo środkowej Europy.

Dość stały, wilgotny i łagodny klimat jest

dla niego idealny i gdyby nie mocna inge­

rencja człowieka w przyrodę, rozległe czę­

ści Europy byłyby pokryte buczynami albo

lasami z dużym udziałem tego drzewa. Buk

wywiera silny wpływ na glebę z powodu

ocienienia, zasila ją w dobrze rozkładającą

się ściółkę, dającą żyzną próchnicę.

W wielu krajach europejskich w ostat­

nim stuleciu kilkakrotnie zaobserwowano

masowe zamieranie drzewostanów bu­

kowych. Proces ten nasilił się w ostatnim

dwudziestoleciu. W Polsce takie zjawisko

występuje na ponad 15 tys. ha. Zamieranie

tak ważnego gatunku lasotwórczego można

niestety uznać za przejaw groźnego procesu

zanikania lasów w naszym kraju.

zachodzie i w górach. W Karpatach wystę­

puje w piętrze dolnego regla, dochodząc

do wysokości 1150 m n.p.m. W Tatrach

sięga do 1250 m n.p.m. Tworzy buczyny,

ale można także spotkać pojedyncze sta­

nowiska buka.

Drewno ma twarde, ciężkie i łatwe do

obróbki. Używa się go do wyrobu mebli,

Młody owoc, czyli tzw. bukiew.

SZYPUŁKOWY

Dęby są niezwykle różnorodną grupą drzew i krzewów.

Około 600 gatunków zasiedla umiarkowaną strefę półkuli

północnej w Ameryce Północnej, Azji oraz Europie.

W strefie gorącej występują jedynie w górach. W Polsce

w stanie dzikim rosną trzy gatunki - oprócz dębu

szypułkowego dąb bezszypułkowy i dąb omszony.

Większość gatunków to ważne drzewa leśne, ale dęby są

także drzewami parkowymi i ozdobnymi. Przez stulecia były

najważniejszym gospodarczo gatunkiem drzewa - stanowiły

materiał budowlany i ważne źródło energii.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Szara kora porozryw ana jest głębokimi,

podłużnym i bruzdami

Liście jol są odwrotnie jajowate, nieregularnie

klapowane z czterema-siedmioma parami

zaokrąglonych klap. Nasada liści jeśtzazwycząj

sercowata, czasem'uszata. Są zaopatrzone

w krótki ogonek. Nerwy liści sięgają końców

klap i zatok międzykiapowych. Górna strona

jest błyszcząca i ciemnozielona, a dolna żółta-

wozielona lub niebieskawozielona. Część liści,

która usycha, pozostaje na zimę aż do wiosny,

zwłaszcza na młodych drzewach.

Kwiaty E l są rozdzielnopłciowe, jedno-

piennie rozmieszczone. Męskie są zebrane

w wiszące, bladozielone kotki wyrastające po

dwa-trzy z pąków bocznych zeszłorocznych

pędów. Kwiaty żeńskie są drobne o butelecz-

kowatym kształcie, a znamiona ich słupków

mają czerwony kolor. Każdy kwiat znajduje się

w osobnej miseczce owocowej. Zebrane po

dwa-trży (lub pięć) tworzą kwiatostany żeń­

.

: .UiWwW-W.

U;

U tlti

skie umieszczone na dość długich szypułkach.

Dąb kwitnie pod koniec kwietnia lub w maju,

w zależności od aktualnych warunków klima­

tycznych;

Owoce E l to jajowate lub wydłużone

żołędzie, zebrane pojedynczo lub do trzech,

z ostrym wyrostkiem na szczycie i podłużnymi

paskami - początkowo koloru zielonego, potem

brązowymi/Paski te są widoczne na świeżych

żołędziach, po wyschnięciu nikną, ale po namo­

czeniu ponownie się ukazują. Każdy żołądź znaj­

duje się w miseczce dochodzącej do 1/3 jego

długości. Dojrzewają we wrześniu oraz paździer­

niku i zaraz opadają. Najpierw te uszkodzone np.

przez owady, dopiero potem zdrowe.

W miodym wieku kora jest gładka i sza­

ra. Z czasem staje się ciemnoszara i głęboko

spękana. Spękania na przekroju poprzecz­

nym są trójkątne.

Quercusrobur

ok. 3 5 - 4 0 m, do 50 m

1,5 -3 m, najgrubsze około 10 m

drzewa długowieczne,

ok. 4 0 0 -5 0 0 lat, do 1000 lat

Nazw a gatunkow a w yw od zi się

od długich szypułek, na których

osadzone są owoce.

'i-iś■

i l i g S i i i P i w W ;■:•)■ ■■'' n G ć t •■•::

W-GK:::

' • • ' ■ ż

5«MW&

'

Gatunek mający duże wymagania glebo-

/.e. preferujący gleby świeże, głębokie, obfitu-

ące w związki organiczne i mineralne.Toleruje

wiosenne powodzie.pojawiające się jeszcze

:csed rozwojem liści. Dzięki temu może ros­

nąć w dolinach rzek, a na 'wilgotnych piaskach

c'zyjmuje karłowatą, niską i krzywą formę. Do-

c'ze znosi niskie temperatury/ale jest wrażliwy

~a spóźnione przymrozki wiosenne. Gatunek

swiatłożądny, jedynie w młodym wieku nie cier-

pi w wyniku: ocienienia. Rośnie na terenie całe­

go kraju i jest gatunkiem nizinnym. W górach

sięga tylko do 600 m n.p.m. WTatrach i u ich

podnóży nie występuje w stanie naturalnym.

to dobrze znosi ocienienie boczne, ale jest

bardzo wrażliwe na ocienienie górne, Jego

wzrost wyraźnie się zwiększa, jeśli zostanie

odsłonięte.

1

Z uwagi na wymagania dębu szypułkowe-

go dotyczące ilości światła leśnicy mają swoje

powiedzenie:„Dąb lubi rosnąć w kożuchu, lecz

z odkrytą głową" Wynika to z tego, że drzewo

Dąb Bartek — najbardziej znany dąb szypułkow y w Polsce.

61

Jest drzewem podobnym

do poprzedniego gatunku,

ale niższym, o prostym

pniu z regularną i węższą
niż u dębu szypułkowego
koroną. Jego liście
są długoogonkowe,

a owocostany siedzące lub

umieszczone na krótkich
ogonkach, w odróżnieniu

od owocostanów dębu

szypułkowego mających

długą szypułę.

D

ąb

bezszypułkowy

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Ouerwpetrm

ok. 2 0 -3 0 m, d o 4 0 m

1-2,5 m, najgrubsze ok. 6 m

ok. 300 lat, do 400 lat

L

iś c ia s t e

Uście fT] są odwrotnie jajowate, regularnie

klapowane. U nasady klinowate, rzadziej

ucięte. Nerwy liści sięgają do końców klap.

Górna blaszka liści ma ciemnozielony kolor,

dolna ma jaśniejszy odcień. Ogonek liściowy

jest długi i zwykle barwy żółtej, podobnie

jak nerw główny. Duża część liści pozosta­

je po uschnięciu na czas zimy na drzewie.

Kwiaty

są rozdzielnopłciowe, jednopiennie

rozmieszczone. Męskie są zebrane w wiszące

kotki, w porównaniu z dębem szypułkowym

nieco dłuższe i nie tak gęste. Kwiaty żeńskie

są prawie siedzące, a każdy z nich umiesz­

czony jest w osobnej miseczce. Dąb bezszy­

pułkowy kwitnie dwa tygodnie później od

poprzedniego gatunku.

Owoce [2]

to wydłużone do baryłko-

watych żołędzie, które na początku mają

zielony kolor, a z czasem brązowieją. Na ich

powierzchni nie widać prążków, a wierzchoł­

nieduży obszar na Mazurach i Suwalszczyź-

nie oraz niż kraju. W górach jest rzadki, raczej

nie przekracza 550 m n.p.m. Najwyżej sięga

w Gorcach - do wysokości 750 m n.p.m.

Ma miękkie i lżejsze drewno od dębu

szypułkowego, dzięki czemu łatwiej jest je

poddać obróbce narzędzi stolarskich. Używa

się go w przemyśle meblarskim.

Bogate w skrobię żołędzie były niegdyś

niezastąpionym pożywieniem dla świń, które

wypędzano do lasów na poszukiwania tych

owoców. Z czasem pastwiska leśne zostały za­

stąpione chlewniami, a wartościowe żołędzie

ziemniakami. Spadło więc zapotrzebowanie

na dęby i ich drzewostany przekształcono

w sadzone lasy iglaste, będące dużo szyb­

szym „producentem" drewna. Od pewnego

czasu wraca się jednak do sadzenia dębów,

gdyż mimo wolnego wzrostu ich drewno jest

bardziej wartościowe od świerkowego.

ki są stępione. Miseczka owocowa obejmuje

około 1/4 długości owocu. Podobnie jak

u dębu szypułkowego, ma rombowate guzki

na brązowozielonym tle. Żołędzie zazwyczaj

skupione są po dwie do pięciu sztuk.

Kora

jest podobna do tej u dębu szy­

pułkowego. Kora dębów zawiera garbniki

wykorzystywane w medycynie czy do ob­

róbki skór zwierzęcych.

Na terenach styku zasięgów z dębem

szypułkowym gatunki te tworzą mieszańce.

Pod względem potrzeb życiowych gatunek

ten jest podobny do dębu szypułkowego.

Ma tylko nieco mniejsze wymagania gle­

bowe, jeśli chodzi o żyzność i wilgotność,

lepiej i dłużej natomiast znosi ocienienie

w młodym wieku. Jest też bardziej ciepło­

lubny. W Polsce występuje rzadziej niż dąb

szypułkowy. Przebiega u nas północno-

-wschodnia granica jego zasięgu. Zasiedla

Liście są osadzone na dość

długich ogonkach.

D

ąb

czerwony

(

dąb

północny

)

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Owoce

to żołędzie osadzone na krót­

kich szypułkach, pojedynczo. Mają kształty

kuliste do baryłkowatego i wyraźny szpic.

Obejmujące je miseczki są płytkie. Owoce są

z początku zielonkawe, często z szarobiałym

nalotem, potem brązowieją. Dojrzewają

z końcem września lub początkiem paź­

dziernika.

Kora,

w przeciwieństwie do gatunków

krajowych, jest dłużej gładka, szara i cienka.

W starszym wieku staje się spękana z płyt­

kimi bruzdami.

W porównaniu z polskimi gatunkami

ma mniejsze wymagania glebowe. Rośnie

nawet na glebach suchych, piaszczystych

i ubogich. Ma większą tolerancję na mrozy

i znosi ocienienie boczne. Rozprzestrze­

niając się na niżu i w niższych położe­

niach górskich, wypiera rodzime gatunki

drzew. Z uwagi na wartości odżywcze

w rozprzestrzenianie nasion włączone są

ptaki i gryzonie.

Drewno dębu czerwonego chętnie sto­

suje się do wyrobu broni używanej w azja­

tyckich sztukach wałki. Samo drzewo jest

odporne na zanieczyszczenia powietrza.

Liście

są ustawione skrętolegle, bardzo

zmienne, mające 7-11 ostro zakończonych

i niezbyt głęboko wciętych kłap. Górna stro­

na liści jest zielona, dolna natomiast szara­

wo- lub żółtawozielona. W kątach nerwów

widać kępki rdzawych włosków. Jesienią

liście bardzo atrakcyjnie się przebarwiają -

od odcieni żółci do barw czerwonawych.

Kwiat

są rozdzielnopłciowe, jednopien-

nie rozmieszczone. Męskie kwiaty są zebrane

w wiszące kotki. Kwiaty żeńskie wyrastają na

jednocentymetrowych szypułkach, a każdy

z nich jest otoczony małą, lecz wyraźną mi­

seczką owocową. Ustawione są pojedynczo

albo po dwa. Drzewo kwitnie pod koniec

maja, po rozwinięciu się liści.

Dąb czerwony to drzewo

o bardzo rozłożystej koronie.

L

i ś c i a s t e

Niewielkie drzewo lub krzew. Jego nazwa związana jest

z puszystym owłosieniem, które pokrywa młode pędy,

ogonki liściowe oraz dolną stronę liści. Cecha ta może

ułatwiać oznaczenie tego gatunku w terenie. Dąb omszony

jest typowym gatunkiem suchych lasów rosnących

w Europie Południowej i Azji Mniejszej. Jako gatunek

zagrożony wyginięciem został wpisany do Polskiej

Czerwonej Księgi Roślin.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Zarówno m łode gałązki, jak i spód liści tego drzewa są delikatnie owłosione.

Odrą. To najbardziej na północ wysunię­

te stanowisko dębu omszonego, odległe

mniej więcej o 500 km od podobnych na

południu Europy. Dlatego przyjmujemy, że

jego występowanie w Polsce ma charakter

antropogeniczny.

We wspomnianym rezerwacie nie ma

już prawdopodobnie czystego gatunku. Jest

to wynik krzyżowania się dębu omszone­

go z dębem szypułkowym i bezszypułko-

wym.

jest miseczką owocową. Umieszczone na

krótkich szypułkach albo siedzące, zbierają

się w owocostany. Dojrzewają we wrześniu

i w październiku.

Kora

jest szaropopielata i spękana.

Do życia wymaga podłoża suchego,

od wapiennego do słabo kwaśnego. Jest

gatunkiem światłolubnym, więc dobrze się

czuje na słonecznych i kamienistych zbo­

czach. Występuje u nas tylko na jednym

stanowisku - w rezerwacie w Bielinku nad

Liście

są nieco podobne do liści dębu bez-

szypułkowego, zwykle jednak mniejsze -

pod względem wielkości i kształtu wykazują

dużą zmienność

Kwiaty

pojawiają się w kwietniu i w ma­

ju. Męskie zebrane są w długie i zwisające

kotki. Żeńskie są zebrane po dwa do pię­

ciu, siedzące, osadzone na krótkich szypuł­

kach.

Owoce

to wąskie, wydłużone i drobne

żołędzie, z których każdy w 1/3 otoczony

Ouerrn pubescens

ok. 15 (20) m

0,8-1,5 m

300-400 lat, nawet do 600 lat

65

J

esion

wyniosły

Nazwa łacińska

Fminus e;<celsior

Wysokość

ok. 25-3C ) (40) m

Obwód w pierśnicy

1 - 2 m

Długość życia

do 300 lat

Roślina ta należy do rodziny oliwkowatych - tej samej,

do której zaliczamy znaną z kuchni oliwkę uprawną. We

florze Polski występują dwa rodzaje przystosowane do

naszych warunków klimatycznych - jesion i ligustr. Jesion

wyniosły to drzewo lasów mieszanych i jednocześnie jeden

z najważniejszych gatunków drzew liściastych pod względem

ekologicznym i gospodarczym. Występuje pojedynczo albo

w małych grupach, rzadko tworzy jednolite skupiska.

ponieważ jest najbardziej wrażliwy na ten

czynnik spośród krajowych gatunków. W y­

stępuje na całym niżu Polski oraz w niższych

położeniach górskich do wysokości 800

(1100) m n.p.m.

Jego drewno jest ciężkie, twarde, długo-

włókniste, elastyczne, błyszczące. Pod wzglę­

dem wartości porównuje się je z drewnem

dębu i wykorzystuje do produkcji mebli oraz

sprzętu sportowego.

W parkach, jako ozdoba, spotykane są

odmiana zwisająca

P é n d u la

i forma jedno-

listkowa

Diversifolia.

Dość pospolity nie tylko

w parkach, lecz także w ogrodach botanicz­

nych jest jesion pensylwański

(F. p e n n s y l-

v a n ica ).

Gatunek ten pochodzi z Ameryki

Północnej, gdzie zasiedla rozległe obsza­

ry. Dość często sadzony jest przy drogach

i dzięki soczystożółtej barwie liści stanowi

jesienną ozdobę. Zwykle mylony z jesionem

amerykańskim (F.

a m e rica n a ),

który wystę­

puje u nas o wiele rzadziej.

Jesion wyniosły jest jednym z najstar­

szych gatunków drzew na Ziemi, pojawił się

10 min lat temu. Wiele ludów, m.in. Słowia­

nie, otaczało go czcią i kultem. Wierzono, że

drzewo to omijane jest przez węże, a jego

sok stanowi antidotum na ich ukąszenia.

Liście

[T| układają się na gałęziach naprze­

ciwległe i są liśćmi złożonymi. Składają się

z 7-11 (15) listków o jajowato lancetowatym

kształcie i zaostrzonych końcach z drobno

piłkowatymi brzegami. Górne blaszki liścio­

we mają ciemnozielony kolor, dolne zaś są

jaśniejsze i owłosione na nerwie głównym.

Wiosenną porą rozwijają się one dość póź­

no, a jesienią nie przebarwiają się i opadają

zielone.

Kwiaty

[Tl mogą być obupłciowe lub

jednopłciowe, są niepozorne, brązowawe.

Męskie mają dwa pręciki o sercowatych pyl-

nikach. Żeńskie słupki o dwóch purpuro­

wych albo fioletowych znamionach. Kwiaty

zebrane są w kwiatostany typu wiecha, wy­

rastające z pąków bocznych zeszłorocznych

pędów. Drzewo kwitnie w kwietniu i maju

przed rozwojem liści.

Szeroka korona i wysokość do

40 m czynią jesion wyniosły

jednym z najokazalszych

polskich drzew,

Owoce

[U to jasnobrunatne, płaskie

orzeszki, opatrzone wydłużonym skrzydeł­

kiem. Zawierają po jednym nasieniu. Zebra­

ne są w gęste, zwieszające się owocostany.

Dojrzewają we wrześniu i w październiku

i opadają całą zimę aż do wiosny.

Kora

u młodych osobników ma barwę

zielonkawoszarą i jest gładka. Z czasem staje

się ciemnoszara i spękana.

Jesion wyniosły ma duże wymagania

siedliskowe. Potrzebuje gleb głębokich, pul­

chnych, żyznych, wilgotnych albo mokrych.

Jest gatunkiem ciepłolubnym i światłożąd-

nym, jedynie w młodości, rosnąc na dobrym

podłożu, toleruje ocienienie. Dobrze znosi

zanieczyszczenia powietrza i ewentualne

przesadzanie. Nie lubi jednak silnych mro­

zów i w czasie mroźnych zim przemarza.

Źle znosi też późne wiosenne przymrozki,

P 9 H

L

i ś c i a s t e

R

obinia

akacjowa

Nazwa łacińska

Robinia pseudoacada

Wysokość

ok. 2 5 - 3 0 m

Obwód w pierśnicy

1,2 m

Długość żyda

do 100 lat

Gatunek ten został sprowadzony z Ameryki Północnej

i Meksyku do Europy w XVIII w. i łatwo się tu rozprzestrzenił.

Inne używane nazwy to grochodrzew, robinia biała,

biała akacja. Należy do bardzo licznej rodziny bobowatych
(motylkowatych). Obejmuje ona około 18 000 gatunków

rozmieszczonych na całej kuli ziemskiej, najliczniej

w krajach tropikalnych. Bardzo cenna jest ich właściwość

współżycia z bakteriami wiążącymi azot z powietrza.

Im więcej azotu, tym więcej białka może roślina wytworzyć.

Dzięki temu motylkowate rozwijają się nawet na

ubogich w składniki odżywcze glebach.

Okazałe liście, podzielone na wiele drobnych listków są

czymś wyjątkowym wśród naszych drzew.

wiedzane są przez pszczoły oraz inne owady

zwabione zapachem i obfitością nektaru.

Owoce[3]

to nagie spłaszczone strąki

długości do 10 cm. Dojrzewają od paździer­

nika do wiosny. Po dojrzeniu suche strąki

jeszcze przez długi czas wiszą na drzewie

i dopiero zimą zaczynają się otwierać. Ukryte

są w nich oliwkowozielone lub ciemnobrą­

zowe, matowe albo błyszczące nasiona.

W rozprzestrzenianiu owoców biorą udział

ptaki.

Kora

drzewa jest szara i zawiera garb­

niki. U starych osobników staje się głęboko

i podłużnie spękana.

Liście [T]

są nieparzystopierzaste, złożone

z 15-19 jajowatych lub eliptycznych listków.

Z wierzchu są zielone, od spodu natomiast

szarawe.

Kwiaty[2]

są grzbieciste, barwy białej

i zebrane w wielokwiatowe, gęste, zwisają­

ce grona. Wydzielają silny zapach. Robinia

kwitnie w maju i czerwcu, a jej kwiaty od-

L

i ś c i a s t e

Robinia, choć pospolita

w całej Polsce, nie jest

rodzimym drzewem,

a raczej niepożądanym

„chwastem".

Jest to gatunek, jak już wcześniej wspo­

mniano, o niewielkich wymaganiach glebo­

wych. Rośnie na suchych i jałowych nieużyt­

kach. Potrzebuje jednak dużo światła i ciepła.

W Polsce robinia jest uprawiana od dawna,

głównie w parkach, ogrodach i przy drogach,

rzadziej natomiast w lasach.

Z uwagi na symbiozę z bakteriami bro­

dawkowymi jest gatunkiem pionierskim,

gdyż wpływa użyźniająco na erodowane

zbocza, wyrobiska, hałdy i piaszczyste

nieużytki. Dlatego też świetnie nadaje

się do zalesiania odłogów i umacniania

skarp. Jej drewno jest ciężkie, twarde,

elastyczne i łykowate, dość odporne na

choroby grzybowe, dzięki czemu służy do

wytwarzania przedmiotów wystawianych

na działanie pogody, np. palisad, płotów

i mebli ogrodowych. Ponadto jest waż­

ną rośliną miododajną - cechuje ją duża

wydajność i wysoka jakość miodu. Miód

akacjowy jest powszechnie znany na rynku.

Robinia tworzy silne i trwałe odroślą z pnia

i korzeni. Wypiera przez to nasze rodzinę

gatunki, co z punktu widzenia leśnictwa

jest niekorzystne.

Drzewo to często błędnie nazywane

jest akacją. Właściwe akacje należą do innej

rodziny (mimozowatych) i rosną głównie

w Australii oraz Afryce. Powodem pomyłki

jest podobieństwo liści tych roślin. Dodat­

kowo cenną wskazówką, pomocną przy

oznaczaniu gatunków drzew rodzimych,

jest obecność na pędach robini akacjowej

parzystych cierni będących przekształcony­

mi przylistkami.

Duży krzew, rzadziej drzewo,

z przewieszonymi gałęziami.

Z około 20 gatunków,

rozmieszczonych w gorącej

lub umiarkowanej strefie

obu półkul, w Polsce

występują dwa - bez czarny

i bez koralowy. Bez czarny

jest gatunkiem rodzimym.

Jego inne nazwy to dziki bez

czarny albo bez lekarski.

Znane są też jego liczne

nazwy ludowe,

np.: bez apteczny,

holunder, bzowina, hyćka,

byczka czy bzina.

Pod ciężarem owoców wzniesione wcześniej kwiatostany opadają w dół.

Liście

osadzone na gałęziach naprzeciw­

ległe. Są złożone zazwyczaj z pięciu (trzy

do siedmiu) długo zaostrzonych eliptycz­

nych i ostro piłkowanych listków. Od góry

są ciemnozielone, dołem jaśniejsze i nieco

owłosione na nerwach. Roztarte w rękach

liście wydzielają ziołowy, nieprzyjemny

zapach.

Kwiaty

są obu płciowe, drobne, żółta-

wobiałe, zebrane licznie w szerokie płaskie

baldachogrona. Płatki korony są bardzo

rozchylone. Bez czarny kwitnie od maja do

lipca. Jego kwiaty o przyjemnych zapachu

zwabiają pszczoły oraz inne owady.

Owoce

bzu to pestkowce, bardzo so­

czyste, błyszczące i kuliste. Na początku są

czerwone, w miarę dojrzewania czernieją.

W środku zawierają liczne nasiona, które

są jajowate, lekko spłaszczone o szarym

kolorze. Dojrzewają w sierpniu bądź we

wrześniu. Owoce rozprzestrzeniają się dzięki

ptakom i drobnym gryzoniom.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód wpierśnicy K

Długość życia

L

i ś c i a s t e

.

dom owych win, dżemów, galaretek czy

konfitur. Dawniej ludzie wykorzystywali

również intensywny kolor owoców. Uzyski­

wany z nich barwnik służył do farbowania

skóry i wełny. Niedojrzałe owoce zawierają

niewielkie ilości związków kwasu cyjano­

wodorowego (tzw. kwasu pruskiego), nie

wolno spożywać ich na surowo. Dopiero

proces dojrzewania lub działanie wysokiej

temperatury neutralizują toksyczne właś­

ciwości kwasu.

W Polsce w stan ie dzikim występuje

również bez koralowy

( S o m b u c u s ra c e m o -

sa).

Wchodzi w skład podszycia lasów, rośnie

przy drogach leśnych i na porębach. Jest

pospolity, w górach sięga aż do górnej gra­

nicy kosodrzewiny. Podobnie jak bez czar­

ny, jest wskaźnikiem gleby żyznej, bogatej

w związki azotowe. Dzięki jaskrawoczerwo-

no zabarwionym owocom jest gatunkiem

bardziej ozdobnym od bzu czarnego.

Kora

jest szara i podłużnie głęboko spę­

kana. Łuszczy się podłużnymi, poskręcanymi

pasmami.

Gatunek ten wymaga do życia gleb

próchnicznych. Szybko rośnie na glebach

żyznych, wilgotnych i bogatych w azot. Jest

gatunkiem cienioznośnym. Nie toleruje

suchego powietrza. Występuje pospolicie

w całej Polsce, w widnych miejscach świe­

żych i wilgotnych lasów liściastych, w krze­

wiastych zaroślach, nawet w zbiorowiskach

ruderalnych na terenach zaśmieconych

i zaniedbanych, w pobliżu ludzkich osiedli.

W górach sięga po regiel górny.

Kwiaty i owoce bzu czarnego mają właś­

ciwości lecznicze. Sporządzane z kwiatów

syropy są lekiem na przeziębienia i grypę,

wzmacniają ścianki naczyń krwionośnych,

działają moczopędnie. Owoce działają prze-

ciwbólowo, napotnie i moczopędnie, choć

słabiej niż kwiaty. Mogą służyć do wyrobu

Drobne, białe kwiaty zebrane są w pokaźne

baldachogrona.

Niektóre okazy, jak np. bez w Parku Narodowym

Ujście Warty, dorastają do całkiem

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Sorbus aucupańa

Liście

są pierzaste, ustawione na gałęziach

w sposób skrętoległy. Złożone z 9-15 listków,

które, z wyjątkiem dolnej części, są piłkowane.

Ich wierzchołki są zaostrzone. Z wierzchu mają

matowozielony kolor, a od spodu są sinawe. Mło­

de liście po roztarciu pachną marcepanem.

Kwiaty E l są obupłciowe, mają zaokrą­

glone płatki korony i barwę od białej do kre­

mowej. Zebrane są na szczytach pędów w pła­

sko rozpostarte baldachogrona. Wydzielają

nieprzyjemny, przypominający rybi, zapach.

Są zapylane przez owady, w tym pszczoły.

Jarząb pospolity kwitnie w maju.

Owoce □ typu jabłka mają kulisty kształt.

Zanim dojrzeją, są pomarańczowe, potem

stają się jaskrawoczerwone. Dojrzewają we

wrześniu, a w ich rozprzestrzenianiu biorą

udział ptaki. Zawierają dwa razy więcej karo­

tenu niż marchew.

Kora jest gładka, szara : błyszcząca z wi­

docznymi poprzecznym1

przetch inkami. Za­

wiera garbniki.

Jarząb pospolity to gatunek o małych wy­

maganiach glebowych, może rosnąć nawet na

piaskach. Jest odporny na mrozy i dobrze znosi

ocienienie. Wchodzi w skład lasów liściastych

i iglastych, zasiedla leśne polany, przydroża

i skraje lasów. W Polsce występuje na całym

niżu i w górach po piętro kosodrzewiny.

Jest rośliną o twardym, ciężkim i trudno

łupliwym drewnie. Można go używać do

produkcji instrumentów muzycznych, także

wyrobów stolarskich i tokarskich.

72

Liście i owoce tej rośliny zawierają witami­

nę C. W owocach jest także sorbina (alkaloid),

która nadaje im gorzki smak, dlatego w wielu

regionach panuje mylny pogląd, że są one

trujące. Po właściwej obróbce związek ten

zostaje zneutralizowany, a z owoców można

przyrządzać dżemy. Ponieważ gatunek ten

jest żywicielem wielu ptaków oraz pożytecz­

nych owadów, pełni w biocenozach leśnych

istotną funkcję. Oprócz tego, jako zmienny

i o atrakcyjnym wyglądzie, różnych odmia­

nach i formach, jest chętnie wykorzystywany

do zadrzewiania.

Do najrzadziej występujących w Polsce

drzew należy jarząb szwedzki

(S. intermedia),

wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Ze

względu na ciekawe liście i łatwą adaptację do

warunków miejskich nadaje się do obsadzania

ulic. WTatrach i Pieninach, głównie w reglu

dolnym, rośnie jarząb mączny 0 (mąkinia,

S.

aria).

Dzięki swoim srebrzystobiałym liściom

(zwłaszcza wiosną) jest gatunkiem szczególnie

ozdobnym. Bardzo rzadki w Pieninach jest

jarząb grecki (S.

graeca).

Ścisłą ochroną prawną

objęty jest także jarząb brekinia (S.

torminalis).

W naszym kraju osiąga on północno-wschod­

nią granicę swojego zasięgu.

Ze w zględu na atrakcyjny w ygląd podczas kwitnienia i owocowania jarzębina jest popularnym drzewem ozdobnym.

W górach jarzębiny tworzą w raz z klonem jaworem

specyficzne zbiorowiska zw ane jaworzynam i.

O

wo co we

Nazwa łacińska

1

Crataegus laevigata

Wysokość

do 5 - 8 m

Obwód w pierśnicy

0,5 m

Długość życia

| ok. 300 lat

należące do rodziny różowatych. Opisano ponad

100 gatunków głogów z Ameryki Północnej i około 50 z Azji

i Europy. W Polsce najczęściej spotyka się dwa gatunki:

dwuszyjkowy

i

jednoszyjkowy.

Liście [

2

]

ma nieduże, wykazujące zmien­

ność dotyczącą kształtu, od jajowatego do

okrągławego z tępymi wierzchołkami. Za­

zwyczaj są ztrzema-pięcioma szerokimi

klapami i karbowanopiłkowatym brzegiem.

Na gałęziach układają się skrętoiegle.

Białe

kwiaty

[H są pięciopłatkowe, zebra­

ne w baldachogrona. Nie mają przyjemnego

zapachu. Przyciągają owady, w tym muchy.

Głóg dwuszyjkowy kwitnie wcześniej od gło­

gu jednoszyjkowego, w maju i czerwcu.

Jego

owoce

[4] są pożywieniem dla wielu

2*3? *%*' - ”

gatunków ptaków. Nieduże, bo około jedno-

,,

centymetrowe, mają ładny, czerwony kolor

\ *

orazkulisty albo jajowaty kształt. Każdyz nich

zawiera dwa-trzy orzeszki (pestki). Dojrzewają

w sierpniu i wiszą na roślinie aż do mrozów.

Kora

młodych pędów jest miękko

owłosiona, natomiast starsze pędy są nagie

i i !

Głóg dwuszyjkowy jest gatunkiem sub-

atlantyckim. Rośnie na zboczach i skałach,

nad brzegami rzek, w zaroślach, lasach liś-

;

ciastych i mieszanych oraz na ich skrajach.

[

Szczególnie lubi gleby ciężkie i gliniaste. Jest

odporny na suszę. U nas osiąga wschodnią

l ! :

*(•*.

'

granicę rozsiedlenia. Występuje na nizinach

"■*

orazw niższych położeniach górskich na po-

łudniu i zachodzie.

^

Drewno tego gatunku jest ciężkie i twar-

^

de oraz łatwo daje się polerować. Stosuje się

j i| .■

t

^

j e w rzeźbiarstwie i do produkcji wyrobów

W ? '? . * » . ; '

**

tokarskich.

,

-Wr>

’

Głóg dwuszyjkowy dobrze znosi strzy-

-. v

żenie, tworzy więc żywopłoty i zadrzewienia

'

krajobrazowe. Ma także zastosowanie jako

V

J-

- ' f e .

senności czy nadciśnieniu. Jego owoce służą

'

do wyrobu dżemów i herbatek owocowych,

r :

a także do sporządzania wina.

O

wocowe

drzewa

z

nielicznymi cierniami

I nieregularną szeroką koroną, której

konary są gęsto rozgałęzione i stromo

skierowane ku górze. Jest gatunkiem

śródziemnomorsko-eurazjatyckim.

Jego zasięg obejmuje większą część Europy.

Na północy sięga do południowej

Anglii i południowej Skandynawii.

Nazwa gatunku wskazuje,

że w kwiecie słupek posiada

zazwyczaj tylko jedną szyjkę,

a więc jedną zalążnię

i zalążek, z którego powstaje

jedno nasionko.

Kora

u młodych roślin jest szarozielona

i gładka. Potem staje się ciemnobrązowa

i spękana.

Głóg preferuje miejsca obfite w opady

i glebę bogatą w wapń. Rośnie w widnych

lasach, śródpolnych zakrzewieniach, w miej­

scach słonecznych i otwartych. U nas jest

pospolity na nizinach w całym kraju oraz

na pogórzu.

Substancje zawarte w tej roślinie w y­

korzystywane są w medycynie, także ludo­

wej. Drewno cisu jest ciężkie, twarde i ela­

styczne. Stosowano je do wyrobu czcionek

drukarskich i instrumentów muzycznych.

W czasach biedy mączyste owoce głogu

używane były jako dodatek do żywności

i środek pomocniczy przy wypiekach.

Liście

wykazują dużą zmienność pod wzglę­

dem wielkości i kształtu. Blaszkę liściową

tworzy trzy do siedmiu klap, które prawie

w całości są całobrzegie, a tylko na szczycie

opatrzone nielicznymi ząbkami. Z wierzchu

są zielone I błyszczące, od spodu sine.

Kwiaty

są obupłciowe, pięciopłatkowe,

białe, zebrane w luźne baldachogrona. Kwit­

ną w maju i w czerwcu.

Owoce

mają czerwony lub brązowawo-

czerwony kolor i elipsoidalny kształt. Miąższ

owocu jest początkowo twardy i ziarnisty,

a w miarę dojrzewania staje się miękki i mą-

czysty. W środku każdego owocu jest zwykle

jeden orzeszek, rzadziej dwa. Dojrzewają

w sierpniu, a w ich rozprzestrzenianiu biorą

udział ptaki.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

O

w oc owe

Do rodzaju grusza (P y r u s ) należą drzewa lub krzewy, często

z ciernistymi gałęziami. Kształt korony Ul jest zwykle jajowaty

do szerokostożkowatego, ale może przyjmować inne formy,

w zależności od odmiany czy sposobu cięcia. Na terenie Europy,

Azji i Afryki Północnej występuje około 30 gatunków grusz,

z czego w Polsce dziko rośnie tylko jeden - grusza polna.

Inne nazwy tego gatunku to grusza dzika i grusza ulęgałka.

Liście

U są na ogonku o prawie tej samej

długości lub dłuższe niż blaszka liściowa.

Mają okrągławy kształt i karbowanopiłko-

wane brzegi, są sztywne i błyszczące.

Kwiaty [3]

są obupłciowe, mają śnież­

nobiałą barwę i pięć płatków korony. W mę­

skich znajduje się 20-30 pręcików z czerwo­

nymi pylnikami, żeńskie mają dwa do pięciu

słupków. Wyglądem i zapachem zwabiają

do siebie owady, są więc owadopylne. Drze­

wo kwitnie jednocześnie z rozwojem liści,

w kwietniu albo w początkach maja.

Owoce [4]

są typu jab łk o w ateg o

z czarnymi nasionami wewnątrz. Przybie­

rają gruszkowaty albo prawie kulisty kształt.

Osadzone są na długich, pięciocentyme-

trowych, cienkich szypułkach. W smaku są

cierpkie, w dotyku twarde, jadalne stają się

po fermentacji jako tzw. ulęgałki. Dojrzewają

we wrześniu i październiku.

Kora

jest barwy szarobrązowej, drobno

złuszczająca się.

Gatunek średnio w ym agający pod

względem gleby, w młodości znosi ocienie­

nie, potem wymaga obecności większej ilości

światła. W Polsce jest bardzo często spoty­

kany, szczególnie na polnych miedzach. Za­

siedla także ciepłolubne dąbrowy, mieszane

bory dębowo-sosnowe, rośnie przy drogach

■' < •

v •

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Uprawne odm iany grusz mają znacznie większe

i smaczniejsze owoce niż ich dziki pierwowzór.

Długość życia

O

wocowe

spolita

(P y ru s co m m u n is),

są pochodzenia

mieszańcowego. Powstały one w wyniku

wielokrotnego krzyżowania gruszy polnej

z innymi gatunkami. Ich zdziczałe formy są

trudne do odróżnienia od gruszy polnej.

Oczekiwane przez człowieka zbiory

mogą czasami zostać silnie zredukowane

w wyniku działania niskich temperatur. Po

pierwsze dlatego, że późne przymrozki

uszkadzają kwiaty. Po drugie, owady zapy­

lające, kwiaty np. pszczoły, prawie wcale

wtedy nie latają, a to uniemożliwia rozwój

owoców. Owoc gruszy jest przykładem

owocu rzekomego. Odmiany gruszy nie

są samopylne. Oznacza to, że do zapylenia

i do zapłodnienia konieczna jest obecność

innych odmian, które będą dawcami pyłku.

Owoce odmian uprawnych w porównaniu

z formą dziką mają mniej zdrewniałych

komórek kamiennych, które sprawiają, że

miąższ owocu jest twardy. By otrzymać

małe drzewa, grusze szczepi się na pigwie

(roślina pochodząca z zachodniej Azji), do

uzyskania większych okazów wykorzystuje

się natomiast siewki gruszy.

Wiosną grusze pokrywają się

licznymi, białymi kwiatami.

wytwarzania instrumentów muzycznych

i przyrządów kreślarskich, jak linijki, trójkąty

czy przykładnice.

Istotną wskazówką, pomocną w oznacza­

niu, jest w przypadku tego gatunku częsta

obecność cierni, będących przekształconymi

krótkopędami. Wszelkie odmiany uprawne

grusz, mające zbiorową nazwę grusza po­

i w śródpolnych zadrzewieniach. Drzewa

w starszym wieku mają bardzo malownicze

korony z sękatymi i rosochatymi gałęziami.

Wzbogacają tym krajobrazy, szczególnie

w czasie kwitnienia.

Drewno gruszy polnej jest twarde i cięż­

kie, poszukiwane więc do wyrobu mebli,

rzeźb i prac tokarskich. Może też służyć do

Dzikie grusze spotkać można

często w zaroślach, na

nasłonecznionych brzegach

lasów i przy śródpolnych

miedzach.

mm

■'„o

Owocowi

Rodzaj jabłoń

{Maius)

skupia formy drzewiaste lub

krzewiaste w liczbie około

30 gatunków. Rosną one na

terenie Europy, Azji i Ameryki

U nas występuje tylko jeden

gatunek - jabłoń dzika,

inaczej płonka lub jabłoń

rajska. Ma ona gałęzistą

i nisko osadzoną koronę U].

Owoce jabłoni to owoce rzekome, zbudowane nie tylko ze ścian zaiążni,

lecz także z rozrośniętego dna kwiatowego.

Liście [

2

]

ustawiają się na gałęziach skrę-

tolegle, na ogonkach liściowych, które są

mniej więcej o połowę krótsze od blaszek

liściowych. Są jajowate lub szerokoeliptycz-

ne z zaostrzonymi wierzchołkami. Ich brzegi

są drobno karbowanopiłkowane. Początko­

wo są obustronnie owłosione, ale później

owłosienie pozostaje już tylko od spodu

na nerwach.

Kwiaty [3]

są obupłciowe, białe, lek­

ko zaróżowione z widocznymi żółtymi

pylnikami. Zebrane są w kilkukwiatowe

baldachogrona. Drzewo kwitnie w maju,

równocześnie z rozwojem liści. Kwiaty ma

owadopylne.

Owoce |~4~|,

osadzone na długich i cien­

kich szypułkach o kształcie prawie kulistym,

mają żółtozielony kolor, kwaśny smak i są

jadalne. Dojrzewają we wrześniu i w paź­

dzierniku. Owoc należy do grupy owoców,,

rzekomych, jabłkowatych.

.

Kora

jest szarobrązowa, drobno s p ę jć ^

na i łuszczy się drobnymi kawałkami.

Jabłoń dzika ma średnie wymagania

glebowe, unika glebzabagnionych Je s t od­

porna na suszę i mróz.To gatunek względnie

cienioznośny. Prawdziwe dzikie jabłonie,

podobnie jak dzikie grusze, są w Polsce rzad­

kością. Rosną w lasach liściastych całego

kraju, a w górach sięgają do 900 m n.p.m.

Drewno ma ciężkie i twarde, nadające

się do użytku w stolarstwie, tokarstwie oraz

snycerstwie.

Formy uprawne jabłoni i gruszy mają

wiele odmian. Powstawały one w ciągu wie­

ków w wyniku wielokrotnego krzyżowania

kilku dzikich jabłoni pochodzących z po­

łudniowo-wschodniej Europy i południo-

sce szuka się tych nowych. Nowe odmiany

powstają w ośrodkach naukowych, ale po­

chodzą także z prywatnych hodowli, które

chcąc czerpać korzyści finansowej próbują

tworzyć ciekawsze. Polskie odmiany jabło­

ni pochodzą przede wszystkim z trzech

ośrodków - Uniwersytetu Przyrodnicze­

go w Poznaniu, Szkoły Głównej Gospo­

darstwa Wiejskiego (SGGW) w Warszawie

oraz instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa

w Skierniewicach,

staci owoców mają również wpływ warunki

atmosferyczne. Poszczególne odmiany róż­

nią się trwałością, poziomem odporności

na choroby (np. na parcha i mączniaka)

i warunki klimatyczne, lepszymi cechami

jakościowymi owoców, szybkością owo­

cowania. Równie istotne są coraz to nowe

kształty i kolory owoców, gdyż takie jest

zapotrzebowanie rynku. W związku z tym

bardzo dużo sprawdzonych odmian zostało

dziś niestety zapomnianych, a w ich miej­

wo-zachodniej Azji. Otrzymały zbiorową

nazwę jabłoń domowa

(M a l u s d o m e stica ).

Od jabłoni dzikiej odróżniają je owłosione

pędy oraz większe liście, kwiaty i owoce.

Trudno jednak dokonać tego rozróżnienia,

kiedy zdziczeją. Szczepione są najczęściej

na podkładkach dzikich jabłoni. Formuje się

je w najprzeróżniejszy sposób, począwszy

od koron szerokich i okazałych po wąskie

kolumnowe. Odmiany jabłoni, podobnie jak

gruszy, nie są samopylne, a na sukces w po­

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Obecnie jabłoń dzika występuje

w Polsce dość rzadko.

O

wo co we

Gatunek ten, wraz z innymi przedstawicielami należącymi

do rodzaju Prunus, skupia rośliny drzewiaste lub krzewiaste

0 dużym znaczeniu dla gospodarki. Zawdzięcza je jadalnym

owocom lub nasionom oraz bardzo ozdobnemu wyglądowi

w okresie kwitnienia. Tarnina jest ciernistym krzewem

tworzącym gęste zarośla

w których znajdują kryjówki ptaki

1 liczne zwierzęta. Rzadziej przyjmuje postać małego drzewa.

Owoce [4]

są kuliste, wielkości wiśni. Po

dojrzeniu stają się niebieskoczarne z wosko­

wym nalotem. W smaku są bardzo cierpkie.

Dojrzewają w sierpniu, ale pozostają na ro­

ślinie macierzystej aż do zimy. Po przemro­

żeniu stają się smaczne i jadalne.

Kora

zawiera garbniki. Młode pędy są

delikatnie omszone, potem przybierają kolor

czerwonawobrunatny z drobnymi licznymi

plamkami.

Tarnina ma średnie wymagania gle­

bowe, dlatego zalicza się ją do gatunków

pionierskich. Jest odporna na mróz i suszę.

Wymaga dużej ilości światła. W Polsce jest

pospolita na nizinach i w niższych położe­

niach górskich.

Liście[2]

ustawione są skrętolegle. Mają

małe ogonki, są nieduże o eliptyczno-ja-

jowatym kształcie z tępymi wierzchołka­

mi. Brzegi blaszek liściowych są drobno

piłkowane lub karbowane. Górna strona

liści jest ciemnozielona, a dolna jaśniejsza.

W młodości liście są owłosione, cecha ta nie

występuje w starszym wieku. Liście zawie­

rają witaminę C.

Kwiaty [3]

mają biały kolor i pojawiają

się zwykle po jednym z każdego pąka kwia­

towego. Roślina kwitnie w kwietniu i w maju,

kwiaty ukazują się licznie jeszcze przed roz­

wojem liści. Zawierają olejek kamforowy.

Ze względu na kwiaty krzew ten jest cenną

rośliną miododajną.

Zakwitające w iosną

tarniny zwabiają

liczne pszczoły,

trzmiele

i muchówki.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Prunus spinosa

do 2 (3) m

ok. 40 lat

O

wo co we

Drewno ma ciężkie, drobnowłókniste

i błyszczące. Może służyć do wyrobów sto­

larskich oraz tokarskich.

Gatunkiem bardzo zmiennym, wielopo-

staciowym, nieznanym w stanie dzikim, jest

śliwa domowa (

P. dom estica).

Prawdopodob­

nie jest to mieszaniec P.

cerasifera

i P

spinosa .

W jego obrębie wyróżnia się kilka podga-

tunków, np. śliwę domową typową, znaną

nam jako węgierka, mirabelkę i renklodę.

Owoce sprzedawane pod niewłaściwą na-

zwą„mirabelki"to tak naprawdę owoce śliwy

wiśniowej (fi

divaricata,

ałycza) pochodzącej

prawdopodobnie z Półwyspu Bałkańskie­

go i południowo-zachodniej Azji. Jest ga­

tunkiem uprawianym, często dziczejącym.

Właściwa mirabelka to owoc uprawianej

śliwy domowej. Jego słodki miąższ łatwo

oddziela się od pestki, w przeciwieństwie do

owoców ałyczy, co może ułatwić odróżnianie

ich od siebie.

Zawarte w kwiatach tarniny związki

mogą być używane w leczeniu przewle­

kłych zakażeń dróg moczowych w kamicy

moczowej. Uszczelniają też ściany naczyń

krwionośnych i pobudzają przemianę ma­

terii. Medycyna zielarska wykorzystuje tak­

że owoce tej rośliny. Otrzymywane z nich

substancje czynne hamują krwawienia

i wykazują działanie przeciwzapalne. War­

tości lecznicze mają również napary sporzą­

dzane z liści tarniny oraz wywary z jej kory.

Przemarznięte owoce po usunięciu pestek

nadają się też do wyrobu win.

Gałązki tarniny pokryte są gęsto zaostrzonymi cierniami.

m

im

k

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Cerasus avium

d o 2 0 m

1 m, najgrubsze do 3,5 m

ok. 50 lat, najstarszy okaz w Polsce ma 123 lata

Wiśnia ptasia występuje pod postacią drzewa z wysoko

wyskiepioną koroną i konarami skierowanymi ku górze. Od

tego gatunku pochodzą liczne odmiany owocowe mające dla

człowieka znaczenie gospodarcze. Czereśnie są najwyższymi

drzewami owocowymi uprawianymi w Polsce.

Liście

Q ] są osadzone skrętolegle, na pięcio-

centymetrowych ogonkach mających dwa-

trzy czerwone gruczołki miodnikowe u nasady.

Blaszki liściowe przyjmują eliptyczno-jajowa-

ty kształt z zaostrzonym wierzchołkiem. Ich

brzegi są nierówno piłkowane. Z wierzchu

są ciemnozielone, pomarszczone i nagie, od

spodu mniej lub bardziej owłosione.

Kwiaty

f2l obupłciowe w białym kolo­

rze, pięciokrotne, wyrastają na pięciocen-

tymetrowych szypułkach. Zebrane są po

dwa-cztery (sześć) w baldaszki. Zapylane

przez owady. Drzewo kwitnie w kwietniu

i w maju, równocześnie z rozwojem liści.

Owoce

[Tl to kuliste, czarnoczerwone

pestkowce, zazwyczaj gorzkie i niesmaczne.

Dojrzewają w czerwcu.

Kora [4]

w młodości jest gładka i błysz­

cząca w kolorze czerwonawobrązowym.

Z czasem zaczyna się łuszczyć okrężnie

cienkimi pasmami, a u starych osobników

jest ciemna i płytko spękana.

Gatunek światłożądny o dużych w y­

maganiach glebowych, ale małych co do

wilgoci. W Polsce rośnie pospolicie na po­

łudniu.

Drewno wiśni ptasiej jest średnio cięż­

kie, miękkie i nietrwałe. Może służyć do

wyrobów stolarskich i tokarskich.

Uprawa odmian owocowych tego drze­

wa udaje się na terenach o dosyć łagodnych

zimach, gdyż pędy i kwiaty są wrażliwe na

mróz. Większość odmian potrzebuje do za­

pylenia i zapłodnienia pyłku innej odmiany.

Na siłę wzrostu uprawianej odmiany ma

zasadniczy wpływ podkładka wiśni ptasiej,

na której się ją szczepi. Tworzy ona istot­

ną część rośliny - system korzeniowy oraz

niedużą przyziemną część pnia. W Polsce

w naturze oprócz wiśni ptasiej występuje

jeszcze wiśnia karłowata (C.

fruticoso,

wi­

sienka stepowa) objęta ochroną ścisłą oraz

rzadka i dziczejąca wiśnia pospolita (C.

vu l­

garis,

w. szkliwka).

Odm iany uprawne o dużych, słodkich owocach znane

są pod nazwą czereśni.

Gatunek występujący pod postacią krzewu albo drzewa o szerokiej koronie i zwisających

gałęziach. Gałęzie wywróconych pni po zetknięciu się z ziemią często wypuszczają korzenie

przybyszowe. Umożliwiają one wegetatywne (bezpłciowe) rozmnażanie rośliny.

Liście

są eliptyczne albo podłużnie od­

wrotnie jajowate, brzegiem ostro piłkowa-

ne, zaostrzone. Ogonki liściowe są krótkie

i czerwone z jednym-trzema gruczołkami

m iodnikowym i u nasady lub bez nich.

Z wierzchu są matowozielone i pomarszczo­

ne, od spodu szarozielone, nagie albo z kęp­

kami włosków w kątach nerwów. Roztarte

liście wydzielają przykry zapach.

Kwiaty

rozwijają się z bocznych pąków

pędów rocznych. Są białe, zebrane począt­

kowo w stojące, później zwisające luźne

grona o długości 10-15 cm. Wydzielają

intensywny zapach. Czeremcha zwyczajna

kwitnie w maju.

Owoce

to kuliste, czarne i błyszczące

pestkowce, które dojrzewają pod koniec

lipca. Roślina ta zawiera amigdalinę, która

w organizmie rozkłada się m.in. do trują­

cego cyjanowodoru. Mimo to, jej owoce

są jadalne i wykorzystywane w medycynie

ludowej.

Kora

w młodości jest szara z licznymi

dużymi i jasnobrązowymi przetchlinkami.

Gatunek preferujący gleby żyzne i wil­

gotne, dobrze znosi zacienienie. W Polsce

występuje pospolicie nad brzegami wód, na

stanowiskach wilgotnych, w łęgach, olsach

i grądach.

W naszym kraju rośnie jeszcze czeremcha

skalna

(P.petraea).

Jest bardzo rzadkim gatun­

kiem ujętym w Polskiej Czerwonej Księdze

Roślin, a jej stanowiska w Tatrach, Karkono­

szach i Bieszczadach Zachodnich znajdują się

w obrębie parków narodowych.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Owoce czeremchy

zwisają zebrane

w charakterystyczne grona.

Według Krajowego Rejestru Odmian obecnie hoduje się

w Polsce następujące gatunki drzew owocowych: brzoskwinię,

czereśnię, gruszę, jabłoń, leszczynę pospolitą, morelę, orzech

włoski, wiśnię i śliwę domową. Prace hodowlane zmierzają

w kierunku tworzenia i wprowadzania nowych odmian,

które będą pod wieloma względami lepsze od tych aktualnie

znajdujących się w uprawie. Przykładem mogą być liczne

odmiany pochodzące od wiśni ptasiej. Ich owoce, większe

i smaczniejsze od owoców rośliny macierzystej, zwane

przez nas popularnie czereśniami, znajdują zastosowanie

w produkcji napojów, win, koncentratów i konfitur. Gromadzą

w sobie dużo łatwo przyswajalnych węglowodanów, potas,

magnez i wiele innych cennych dla zdrowia pierwiastków oraz

witaminy C, A, B2, Bv Mogą być czerwone, żółte lub czarne.

Są łubiane przez ludzi, wróble i szpaki.

Niższymi drzewkami od czereśni są wiś­

nie. Liczne formy owocowe uprawiane

w Polsce pochodzą od dzikiej wiśni po­

spolitej. W ich przypadku, podobnie jak

u grusz, jabłoni i czereśni, należy pamię­

tać, że wymagają tzw. zapylenia krzyżo­

wego, czyli pyłkiem innego osobnika na­

leżącego do gatunku. Różne pożyteczne

owady, w tym pszczoły, trzmiele i motyle,

pobierają pyłek z kwiatów i przenoszą go,

przelatując z rośliny na roślinę. Zapyle­

nie krzyżowe jest dużo korzystniejsze od

zapylenia własnym pyłkiem - znajduje

to odzwierciedlenie w wyglądzie owo­

ców i żywotności nasion. Plony są wtedy

obfitsze, same owoce większe i bardziej

kształtne, a ich nasiona sprawnie kiełkują

w wytrzymałe rośliny potomne.

Najbardziej znanym i łubianym owo­

cem jest jabłko. Wśród odmian upraw-

nych jabłoni istnieje bardzo duża różnorodność Dotyczy ona między innymi czasu doj­

rzewania owoców, bo waha się od czerwca do października. W początkach września

zbiera się cenione od dawna owoce antonówki, a w październiku najpierw jabłka jona-

than, później rubin. Różni je smak owoców, poza tym jedne z nich są smaczne w stanie su­

rowym, inne dopiero po przetworzeniu. Najstarszą polską odmianą jest fantazja. Wytrzymała

na mrozy i dająca smaczne owoce została jednak wycofana z masowej uprawy, gdyż była

bardzo podatna na parcha jabłoni (chorobę wywołaną przez grzyby). Poza tym jej owoce

łatwo ulegały uszkodzeniom podczas transportu. Z kolei jedną z nowszych polskich odmian

jest ligolina, którą wyhodowano w Skierniewicach w instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa.

Wytwarza średnie lub duże owoce o chrupiącym i soczystym miąższu. Dosyć dobrze znosi

nasze zimy, ale jest bardzo podatna na zarazę ogniową (chorobę bakteryjną), w wyniku

której porażone zostają pędy, liście, kwiaty i owoce. Warto pamiętać, że najwięcej cennych

dia zdrowia substancji znajduje się w skórce jabłka i bezpośrednio pod nią, dlatego przed

spożyciem powinno się owoc umyć, ale nie należy go obierać

Grusze i ich owoce, cenione za swoje wysokie wartości smakowe, cieszą się u nas dużą

popularnością, zaraz po jabłkach. Nie są jednak łatwe w przechowywaniu i transporcie.

Niektóre polskie odmiany to faworytka, konferencja czy lukasówka ISK.

Brzoskwinie, nektarynki (odmiana brzoskwini o nieomszonej skórce) i morele to drzewa

ciepłolubne, dlatego też w Polsce uprawiane są na większą skalę jedynie w okolicach Sandomie

rza i Wrocławia. Obecnie mamy wśród nich również odmiany o większej odporności na mróz,

na przykład polską odmianę moreli - somo - wytwarzającą jednak niezbyt duże owoce.

Długą tradycję mają w Polsce także krzewy owocowe: agrest, maliny, jeżyny i porzeczki.

Powstały nawet mieszańce takie jak porzeczkoagrest i jeżynomalina.

K

asztanowiec

biały

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy f i

Długość życia

Liście

[T] są długoogonkowe i dłoniaste, zło­

żone z pięciu do siedmiu listków, podłużnie

i odwrotnie jajowatych, krótko zaostrzonych,

klinowatych u nasady. Listki na brzegach są

pojedynczo lub podwójnie piłkowane. Roz­

wijające się liście są kosmato owłosione.

Obupłciowe albo jednopłciowe

kwia­

ty

H3 , wydzielające dużo nektaru, są zapy­

lane przez pszczoły i trzmiele. Grzbieciste

i białe zżółtoczerwonymi plamami są ze­

brane w duże, stożkowatego kształtu, prosto

wzniesione kwiatostany. Drzewo kwitnie

w maju i czerwcu po rozwoju liści.

Owoce

00 to kolczaste torebki z gru­

bymi zielonymi klapami. Przy dojrzewaniu

pękają na trzy części, uwalniając jeden do

trzech dużych brązowych nasion. Dojrzewa­

ją we wrześniu. W lasach są pokarmem dla

zwierząt, ponieważ zawierają dużo skrobi.

Kora

jest szarobrązowa i łuskowata.

Gatunek wymagający pod względem

gleby, wilgoci i światła. Najbardziej lubi gle­

by żyzne, zasobne w wapno. W Polsce jest

jednym z pierwszych drzew obcego pocho-

Z powodu coraz wcześniejszych i cieplejszych wiosen

kwitnące kasztanowce powoli przestają być symbolem

zbliżających się egzam inów maturalnych.

dzenia, które do nas dotarły. Uważa się go

za gatunek zadomowiony, sadzi w parkach,

wzdłuż alei i ulic.

Drewno ma lekkie, miękkie, o niewiel­

kim znaczeniu gospodarczym. Używane jest

tylko okazjonalnie.

Dość często sadzonym w Polsce drze­

wem ozdobnym jest kasztanowiec czerwo­

ny (/A.

carnea).

Jego owoce prawie nie mają

cierni, a kwiaty są w odcieniach od różu do

purpury. Krzaczastą formą ozdobną jest

kasztanowiec drobnokwiatowy

(A. p a r v i-

flora).

Pochodzi z Ameryki Północnej, gdzie

jego kwiaty są zapylane przez kolibry. Najle­

piej prezentuje się na otwartej przestrzeni

i jest ceniony za późne kwitnienie.

W ostatnich latach kasztanowce mają

groźnego wroga. To owad - szrotówek

kasztanowcowiaczek. Larwy tego motyla

przegryzają się do wnętrza liści, w których

tworzą korytarze, tzw. miny. Prowadzi to do

przedwczesnego usychania i opadania liści,

a przy nasileniu szkodnika nawet do śmierci

drzewa. Jedynym skutecznym sposobem

walki z nim jest palenie opadłych liści.

Często mylimy dwa niespokrewnione ze

sobą gatunki - kasztanowiec biały i kasztan

jadalny. Pierwszy należy do rodziny kaszta-

nowcowatych (

H ip p o c a st a n a c e a e

), drugi do

rodziny bukowatych (

F a g a c e a e

). Brązowe

kasztany nie są jadalne, gdyż zawierają dużą

ilość saponin mogących stanowić truciznę

dla ludzi. Natomiast owoce kasztana jadal­

nego to duże, brązowe i smaczne orzechy.

i

'

■

Kora starych drzew porozrywana jest na liczne, łuszczące się, dość cienkie płytki.

Dużo rzadszy w Polsce kasztanowiec czerwony.

A PARKOWE

M

agnoliowate

Rodzaj magnolia (Magnolia) skupia drzewa i krzewy.

Ich liście są jednosezonowe, niekiedy zimotrwałe, zazwyczaj

duże, błyszczące, ułożone skrętolegle na gałęziach.

Rosną dziko w Azji i Ameryce. Większość gatunków

to rośliny ciepłego klimatu, dlatego niewiele z nich

dobrze znosi nasze warunki klimatyczne. Ze względu

na ich główną ozdobę, jaką są kwiaty, pełnią u nas,

wspólnie z przedstawicielami rodzaju tulipanowiec

(Liriodendron), funkcję ozdobną. Magnolie

i tulipanowce rosły na terenie Polski w trzeciorzędzie

przed zlodowaceniem. Ich szczątki odnalezione zostały

w pokładach plioceńskich w okolicach Krościenka.

Niektóre gatunki zakwitają

w lecie, już po rozwinięciu

Dzięki pokaźnym kwiatom

m agnolie są cenionymi

drzewami dekoracyjnymi.

Liście

są odwrotnie jajowate, w górnej czę­

ści blaszki rozszerzone

i

nagle zaostrzone,

całobrzegie. Na dolnej stronie blaszki liś­

ciowej nerwy są owłosione.

Kwiaty

mają sześć płatków korony, są

szeroko otwarte, białe i pachnące. U nasady

na zewnętrznej stronie różowo zabarwio­

ne. Roślina ta kwitnie z końcem kwietnia

i w maju, jeszcze przed rozwojem liści, ale

dopiero w wieku około 10 lat.

Owocem

jest mieszek zjednym lub

dwoma nasionami okrytymi czerwoną

osnówką.

Magnolia japońska (

M . k o b u s )

w Polsce

przyjmuje postać wysokiego krzewu i szyb­

ko rośnie. Pochodzi z Japonii i wśród gatun­

ków azjatyckich jest najbardziej odporna na

mróz. Wymaga jednak żyznych i ciepłych

gleb o odczynie lekko kwaśnym. Najlepiej

sadzić ją w miejscach ciepłych, osłoniętych

od wiatru. Osiąga wysokość do 10 m.

Tulipanowiec amerykański

(Liriodendron

tulipifera)

to jedyny z dwóch znanych gatun­

ków tulipanowców, który wytrzymuje nasz

klimat. Jest też jednym z najpiękniejszych

drzew parkowych. Ma oryginalne, duże

liście, przebarwiające się jesienią na poma­

rańczowo, i ozdobne kwiaty, które ukryte

w liściach są niestety słabo widoczne.

Gatunek ten to jedyny współczesny przedstawiciel

miłorzębowych (Ginkgoopsida), wymarłych już roślin,

będących w rozkwicie w dawnych epokach, zwłaszcza

w mezozoiku. Naturalnie występuje tylko w południowo-

wschodniej części Chin, gdzie jest gatunkiem endemicznym

i reliktowym. Inne jego nazwy to miłorząb chiński

i miłorząb dwudzielny.

DWUKLAPOWY

Liście

jT] są długoogonkowe o wachla-

rzowatej blaszce, zwykle pośrodku wcięte

(dwuklapowe). Ich jasnozielony kolor zmie­

nia się przed opadnięciem na żółty.

Kwiaty [2]

kwitną w maju wraz z roz­

wojem liści.

Nasiona

QT] swoim wyglądem przypo­

minają kulistą niewielką śliwkę o żółtym

zabarwieniu. Rosną na długich szypułkach

i z zewnątrz są pokryte woskiem. Zewnętrz­

na część dwuwarstwowej okrywy nasiennej

jest mięsista i ciemnożółta, a po dojrzeniu

nasion wydziela nieprzyjemny zapach kwa­

su masłowego.

Już w XI w. miłorząb dwuklapowy został

rozpowszechniony jako drzewo owocowe

i ozdobne. W Chinach i Japonii jest często spo­

tykany przy świątyniach, a w Europie (gdzie

dotarł między 1727 r. a 1737 r.) i w Polsce

sadzi się go w parkach jako drzewo alejowe

oraz w ogrodach botanicznych. Za najstarszy

okaz uważa się drzewo rosnące w ogrodzie

botanicznym w Utrechcie, u nas także rośnie

wiele osobników w wieku powyżej 100 lat.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnky

Długość żyda

Miłorząb dw uklapow y to jedno z wielu drzew liściastych

spotykanych w parkach lub przydomowych ogrodach.

do 2000 lat

D

r z e w a

p a r k o w e

K

asztan

jadalny

W umiarkowanej strefie półkuli północnej występuje około

12 gatunków z rodzaju kasztan. Mają one znaczenie jako

drzewa ozdobne oraz dostarczające jadalnych owoców,

a także bardzo trwałego i cennego drewna. Kasztan jadalny

jest drzewem o rozłożystej koronie, która u osobników

rosnących samotnie przybiera czasem piętrowy układ.

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Castanea sativa

d o 3 0 m

1 ,5 -2 m

ok. 500 lat

Liście są podłużnie lancetowate z zaostrzo­

nym wierzchołkiem, grube i ostro piłkowane.

Blaszka liściowa jest skórzasta, z wierzchu

ciemnozielona, od spodu początkowo owło­

siona, potem prawie naga.

Kwiaty męskie są zebrane w długie wy­

prostowane kłosy, kwiaty żeńskie są ustawio­

ne u nasady kłosów męskich, zwykle po trzy

wjednym kwiatostanie, otoczone miseczką

owocową. Ich charakterystyczna cecha to nit­

kowate białawe znamiona słupka. Drzewo

kwitnie w maju i czerwcu po rozwoju liści.

O w oce to błyszczące brązowe orze­

chy zwane kasztanami. Zebrane są po trzy

w kolczastej okrywie. Dojrzewają we wrześ­

niu i w październiku. Jadalne kasztany sta­

nowią pokarm dla zwierząt. Także człowiek

przyrządza je na różne sposoby i stosuje jako

nadzienie czy dodatek do potraw mięsnych,

a zmielone do wyrobów cukierniczych.

Nasz klimat jest dla tego gatunku zbyt

surowy, w mroźne zimy kasztan przemarza,

ale po ścięciu szybko odrasta w formie krza­

czastych grup. Jedynie na zachodzie kraju

spotykane są drzewiaste osobniki, których

kształt jest zmieniony przez mrozy. Mimo to

wydają one dużo owoców. Czasem sadzony

jest w parkach i ogrodach.

P om im o podobnej nazw y kasztan jadalny nie jest bliskim

kuzynem kasztanowca - owoce też są nieco odmienne.

90

Nazwa łacińska

Wysokość

Obwód w pierśnicy

Długość życia

Juglans regia

do 300 lat

D

r z e w a

p a r k o w e

Rodzaj orzech skupia głównie drzewa, dużo rzadziej krzewy.

Rośliny te rozpowszechnione są w strefie umiarkowanej,

ciepłej tub gorącej półkuli północnej, Orzech włoski, inaczej

królewski, to drzewo o niedużej i wysoko ©sadzonej koronie

(w lesie) lub szerokiej i nisko osadzonej, kiedy rośnie na

otwartej przestrzeni O. Nie jest gatunkiem rodzimym, ale od

dawna zadomowionym.

O

rzech

włoski

Liście 0

są złożone z pięciu do dziewięciu

(najczęściej z siedmiu) listków. Listek szczy­

towy jest ogonkowy i większy od bocznych.

Listki mają jajowaty kształt, najczęściej są ca-

łobrzegie, ciemnozielone i nagie, a podczas

rozcierania wydzielają korzenny zapach.

Kwiaty B

są rozdzielnopłciowe, jedno-

piennie rozmieszczone. Męskie zebrane są

w brązowo-zielone, wiszące kotki. Żeńskie

występują pojedynczo albo zebrane w kwiato­

stany na szczytach ulistnionych pędów. Kwitną

w kwietniu i maju.

Owoce

□ są kuliste, pokryte mięsistą, zie­

loną i biało nakrapianą łupiną. We wrześniu

i w październiku, kiedy dojrzeją, łupina pęka.

Wypadające nasiono ukryte jest w twardej sko­

rupie. W latach urodzajnych z jednego drzewa

o dużej koronie można zebrać do 150 kg orze­

chów! Spożywa się je bezpośrednio lub pozy­

skuje z nich olej orzechowy, który jest jadalny,

palny i służy do produkcji farb olejnych.

Kora

jest długo gładka i szara, z czasem

staje się spękana i czernieje.

Gatunek lubiący głębokie, wilgotne

i żyzne gleby, bogate w wapń. Jest świat-

łożądny i ciepłolubny, wrażliwy na późne

wiosenne przymrozki. Choć nasz klimat znosi

dobrze, to w czasie ostrych zim wymarza.

Zarówno ten, jak i inne wspomniane niżej

gatunki sadzi się u nas jako drzewa parkowe

i owocowe.

Drewno wykorzystuje się do produkcji

mebli, instrumentów muzycznych, łubiane

jest także przez rzeźbiarzy i tokarzy. Z uwagi

na dekoracyjność bardziej ceni się drewno

pozyskiwane w rejonach południowych niż

u nas.

innymi drzewami parkowymi są w Polsce

orzech czarny

(Juglans nigra),

który lepiej znosi

mrozy w starszym wieku oraz orzech szary

(Juglans cinerea

) o liściach, pędach i owocach

lepko owłosionych.

Szacuje się, że w Polsce rośnie ok. 1,7 m in drzew,

a zbiory osiągają wartość niemal 1 0 0 0 1 orzechów.

P

ozostałe

Północnej jest druga co do wielkości po sek­

wojach - najwyższych drzewach świata. Jej

igły po roztarciu wydzielają zapach zielone­

go jabłka, a przemrożone czerwienieją i opa­

dają. U nas sadzona jest na terenie całego

kraju. Cennym dla nas drzewem parkowym

jest

choina kanadyjska

(T s u g a c a n a d e n -

sis),

która występuje w Ameryce Północnej

i zaadaptowała się do naszego klimatu. Lubi

miejsca nad wodami, półcień i wilgotne po­

wietrze. Jest drzewem osiągającym do 30 m

wysokości i około 0,9 m pierśnicy, choć kiedy

rośnie w górach, te wartości są większe. Ma

wąski pień i szeroką koronę oraz spłaszczo­

ne igły z dwoma białymi paskami na spo­

dzie. Na górnej stronie gałązek występują

dłuższe igły w sąsiedztwie igieł krótszych,

które odwracają się dolną stroną do góry.

W Polsce dość często można spotkać

morwę białą

(

M o r u s o lb a )

pochodzącą

z Chin, Japonii i Indii. Jest uprawiana w Eu­

ropie ze względu na liście, które stanowią

karmę dla gąsienic jedwabnika. Dlatego

najlepiej sadzić morwę w formie krzewów

- ułatwia to zrywanie liści. Poza plantacjami

można ją sadzić jako żywopłoty, a ze wzglę­

du na zmienność w kształtach liści i barwie

owoców także w celach ozdobnych (choć

czyni się to rzadko).

Do najczęściej sadzonych drzew nale­

ży również

daglezja zielona

(jedlica zie­

lona,

P s e u d o t s u g a m e n zie sii

), sprowadzona

w 1827 r. do Europy, gdzie znalazła zastoso­

wanie jako drzewo parkowe i leśne.Ta zimo­

zielona roślina osiąga do 100 m wysokości

i

A

m pierśnicy. W zachodniej części Ameryki

Do drzew często uprawianych w Polsce

należą

platany

(rodzaj

P la ta n u s)

- drzewa

o liściach opadających, jednopienne z roz-

dzielnopłciowymi wiatropylnymi kwiatami.

Kwiaty zebrane są w kuliste kwiatostany.

Owoce (orzeszki) zebrane są w kuliste

owocostany wiszące na długich szypułach.

Częsty, zwłaszcza w Polsce zachodniej, jest

platan klonolistny

[ P la t a n u s x h isp á n ica ).

To parkowe drzewo ozdobne, sadzone też

wzdłuż alei i ulic, dobrze rośnie w okręgach

przemysłowych. Jego oryginalną cechą jest

szarawa, łuszcząca się cienkimi płatami kora,

która nadaje mu ciekawy wygląd.

« p o p u l a r n i e j s z e

• w o g r o d a c h t p ą łk ą # '

stają się pochodzącej^ >,

wschodniej Azji

wschpdniej Azji

klony palmowe.

Osobniki uprawiane mogą być kilkupniowe.

W ogrodzie dendrologicznym w Giinnej pod

Szczecinem rośnie

mamutowiec olbrzymi

[S e ą u o ia d e n d r o n g ig o n te u m ).

Ma łuskowa-

te, zimozielone igły ¡jest przedstawicie­

lem jednych z najwyższych i jednocześnie

długowiecznych drzew iglastych (wyso­

kości 80-100 m, czasem więcej, pierśnica

10-12 m, żyje 3000-4000 lat). Do innych

drzew iglastych sadzonych u nas w parkach

należą też

świerk kaukaski

(Piceo orientalis),

biały

(

P. g l a u c a ) c z y

serbski

(P

o m o rik a ).

Ten ostatni rósł w Polsce w trzeciorzędzie,

a dowody na to odnaleziono w odkrywkach

geologicznych w okolicach Krościenka nad

Dunajcem (Szafer w 1954r.). Liściastymi

drzewami chętnie sadzonymi w parkach

oraz wzdłuż alei i ulic miejskich są różne

Dojrzewające

owocostany m orw y białej.

Uście klonu jesionolistnego

przypominają raczej

liście jesionu niż innego

gatunku rodzimych klonów;

owoce znacznie ułatwiają

identyfikację.

Lipa srebrzysta - owoce zaopatrzone

w skrzydełko ułatwiające ich rozsiewanie.

(żyje do 100 lat). Sadząc

go w miastach, powinno

się pamiętać, że w starszym

wieku jego konary mogą

łamać się pod wpływem wia­

trów i śniegu, więc należy właściwie

:usow\

(do 40

______

S

ł o w n i c z e k

Anemochotia

- rozprzestrzenianie zarodni­

ków, nasion i owoców za pomocą ruchu powietrza
(wiatr).

Betulina

- substancja wchodząca w skład kory

brzozy, wykorzystywana w medycynie,zielarstwie,
kosmetologii oraz dermatologii.

Bioróżnorodność gatunkowa

- róż

norodność form życia na Ziemi obrazująca boga­
ctwo roślin, zwierząt, grzybów i mikroorganizmów;
wykorzystywana często do porównywania i oceny
wartości przyrodniczej konkretnych obszarów.

BukieW

- popularna nazwa owoców buka zwy­

czajnego, w rzeczywistości będących typowymi
orzechami (owoc właściwy suchy, pojecynczy, nie-

pękający), ze względu na niewielkie rozmiary zwa­
nymi orzeszkami. Zawiera w sobie do 30% tłuszczu,
po uprażeniu staje się jadalny dla człowieka.

Długopęd

- u roślin drzewiastych pęd boczny,

który charakteryzuje się długimi międzywęźlami.

Gatunek reliktowy

- gatunek dawniej cha­

rakteryzujący się dużym zasięgiem geograficznym
oraz występujący w dużej liczebności, dziś poja­
wiający się na ograniczonym obszarze; w innym
znaczeniu gatunek będący pozostałością dawniej

znacznie liczniejszej grupy organizmów.

Grafioza

- choroba naczyniowa wiązów wy­

woływana przez pasożytniczy grzyb, który blokuje
wiązki przewodzące, doprowadzając stopniowo do
śmierci drzewa.

Klon

- zbiór osobników potomnych, identycz­

nych genetycznie względem siebie oraz wzglę­
dem „rodzica", powstałych na drodze rozmnaża­
nia bezpłciowego lub będących efektem procesu
klonowania.

Krótkopęd

- u roślin drzewiastych pęd o za­

hamowanym wzroście i krótkich międzywęźlach.
Wiele drzew wytwarza na krótkopędach liście
(np. modrzew) bądź kwiaty (np. jabłoń), u niektó­
rych przekształcają się one w ciernie (np. tarnina)
bądź tworzą rozetki liściowe (rośliny zielne).

K w i a t o s t a n - skupienia kwiatów na pę­

dach.

Ł o z o w i s k a - zarośla łozowe, fitocenozy

o charakterze naturalnym lub antropogenicznym
tworzone głównie przez niektóre krzewiaste ga­
tunki wierzb, np. łozowiska z wierzbą uszatą czy
wierzbą szarą.

M i k o r y z a -współżycie grzybów z korzeniami
roślin. Grzybnia ułatwia roślinie pobieranie wody,
a wydzielane przez nią enzymy rozkładają próchni­
cę, wzbogacając ją tym samym w łatwo dostępne
dla rośliny substancje odżywcze; w zamian za to
grzyb korzysta z substancji pokarmowych, które
roślina produkuje w procesie fotosyntezy.

O s F IÓ W k a - arylus, występuje u niektórych
przedstawicieli nagonasiennych (np. u cisa) jako
mięsista i barwna osłona nasienia zwabiająca ptaki
biorące udział w rozsiewaniu nasion. Wyglądem
przypomina soczystą owocnię.

O w o c n i a - zewnętrzna część owocu okrywająca

nasiona, sucha albo mięsista, może być zamknięta
lub otwierać się po dojrzeniu, aby uwolnić nasio­
na.

Przetchlinki-

u drzew, w warstwie korkowej,

grupy cienkościennych komórek luźno ułożonych,
by umożliwić wymianę gazową między organiz­
mem a środowiskiem zewnętrznym.

Roślina pionierska

- gatunek rośliny

o małych wymaganiach życiowych, zasiedlający
tereny, gdzie panują trudne warunki życiowe,
np. ruchome piaski, nagie skały, miejsca po poża­
rach czy zniszczone działalnością człowieka. Stop­
niowo zmieniają one środowisko, przygotowując
tym samym miejsce do życia gatunkom bardziej
wymagającym.

Skrzydlak

- owoc właściwy suchy, niepęka-

jący; oskrzydlony orzech lub niełupka; skrzydełko

umożliwia rozsiewanie przez wiatr.

T a k s y n a - trujący alkaloid występujący u cisa,
powodujący zaburzenia w pracy serca, żołądka i jelit
oraz porażający układ oddechowy. Preparaty go
zawierające wykorzystywane są w chemioterapii,
gdyż zaburza on podziały komórkowe.

Zapylenie krzyżowe

-obcopylność, prze­

noszenie pyłku zjednej rośliny na drugą będącą
przedstawicielem tego samego gatunku. Umoż­
liwia większe zróżnicowanie genetyczne, a przez

to zwiększa właściwości adaptacyjne organizmu

potomnego.

I

n d e k s

n a z w

IN D E K S N A Z W P O L S K IC H

Głóg zajęczy

74

Kasztanowiec biały

86

Grab pospolity

56

Kasztanowiec czerwony

87

B

Grab wschodni

57

Kasztanowiec drobnokwiatowy

87

Grab zwyczajny

56

Klon cukrowy

94

Bez apteczny

70

Grochodrzew

68

Klon jawor

28

Bez czarny

70

Grusza polna

76

Klon jesionolistny

94

Bez koralowy

71

Grusza pospolita

77

Klon palnowy

94

Bez lekarski

70

Klon polny

30

Biała akacja

68

H

Klon pospolity

29

Białodrzew

46

70

Klon srebrzysty

31

Brzost

37

Holunder

Konopianka

41

Brzoza brodawkowata

48

Hyczka

70

Kosodrzewina

21

Brzoza karłowata

51

Hyćka

70

Kosówka

21

Brzoza niska

51

Kruszyna pospolita

33

Brzoza ojcowska

51

I

Brzoza omszona

50

Iglicznia trójcierniowa

94

L

Brzoza Szafera

Buk pospolity

51

58

J

Leszczyna pospolita

Leszczyna turecka

54

55

Buk zwyczajny

58

78

Limba

20

Bzi na

70

Jabłoń dzika

Bzowina

70

Jałowiec halny

24

Lipa drobnolistna

26

Jałowiec pospolity

24

Lipa holenderska

94

Jałowiec sawina

24

Lipa pośrednia

94

c

Jałowiec wirginijski

24

Lipa srebrzysta

94

Choina kanadyjska

92

Jarząb brekinia

73

Lipa szerokolistna

27

Cis pospolity

75

Jarząb giecki

73

Lipa węgierska

94

Czeremcha skalna

83

Jarząb mączny

73

Lipa wielkolistna

27

Czeremcha zwyczajna

83

Jarząb pospolity

72

Czereśnia

82

Jarząb szwedzki

73

Ł

D

Jarząb zwyczajny

72

Łoza

43

Jarzębina

72

Daglezja zielona

92

Jawor

28

M

Dąb bezszypułkowy

Dąb czerwony

Dąb omszony

62
64

65

Jedlica zielona

Jesion amerykański

Jesion pensylwański

92
67

67

Magnolia japońska

Mamutowiec olbrzymi

Mąkinia

Miłorząb chiński

Miłorząb dwudzielny

Miłorząb dwuklapowy

88

93

73

Dąb północny

Dąb szypułkowy

Dziki bez czarny

64

60
70

Jesion wyniosły

Jodła grecka

Jodła kaukaska

Jodła olbrzymia

66

15

15

15

89
89

89

G

Jodła pospolita

14

Modrzew europejski

Modrzew japoński

18

19

Glediczja trójcierniowa

94

K

Modrzew polski

19

Głóg dwuszyjkowy

74

Modrzew syberyjski

19

Głóg jednoszyjkowy

75

Kasztan jadalny

90

Morwa biała

92

95