Microsoft Word - Opiekunka_srodowiskowa_346[03]_Z1_01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI

Hanna Kanwal

Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej

346[03].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca:

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1.  Wprowadzenie ............................................................................................................3
2.  Wymagania wstępne...................................................................................................5
3.  Cele kształcenia...........................................................................................................6
4.  Materiał nauczania .....................................................................................................7
4.1.  Podstawowe pojęcia i procesy organizacji i zarządzania......................................7

4.1.1.  Materiał nauczania ...........................................................................................7
4.1.2.  Pytania sprawdzające .......................................................................................12
4.1.3.  Ćwiczenia .........................................................................................................12
4.1.4.  Sprawdzian postępów.......................................................................................14

4.2. Diagnozowanie potrzeb i problemów......................................................................15

4.2.1.  Materiał nauczania ...........................................................................................15
4.2.2.  Pytania sprawdzające .......................................................................................29
4.2.3.  Ćwiczenia .........................................................................................................30
4.2.4.  Sprawdzian postępów.......................................................................................33

4.3. Warsztat pracy opiekunki środowiskowej .............................................................34

4.3.1.  Materiał nauczania ...........................................................................................34
4.3.2.  Pytania sprawdzające .......................................................................................36
4.3.3.  Ćwiczenia .........................................................................................................37
4.3.4.  Sprawdzian postępów.......................................................................................37

5. Sprawdzian osiągnięć .................................................................................................38

Literatura ....................................................................................................................

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu

modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej.
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
poradnik dla ucznia. Korzystając z poradnika dla ucznia ukształtujesz umiejętności,
przewidziane jednostce modułowej.

W poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:

– wymagania

wstępne,

– cele

kształcenia,

– materiał nauczania,
– sprawdzian

osiągnięć,

– literatura.

Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed

rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz.
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych
umiejętności potrzebnych do zaliczenia jednostki modułowej.

Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku

procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz.

Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym

temacie zamieszczono informacje, które są niezbędne dla osiągnięcia zaplanowanych
w jednostce modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, a także wskazówki,
z jakich źródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej.
W materiale nauczania zamieszczono również:
– pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do

realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania,

– ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie

stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia ukształtujesz umiejętności
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej,

– sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień

ukształtowania umiejętności. Jeżeli Twoje odpowiedzi będą pozytywne, będziesz mógł
przejść do następnego tematu, jeżeli nie, to sprawdzian postępów pozwoli Ci wskazać,
jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub jakie ćwiczenia wykonać ponownie dla
ukształtowania potrzebnych umiejętności.

Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej umożliwi Ci

sprawdzenie, czy dobrze opanowałeś program jednostki. Jest on przygotowany w formie
przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych. Wszystkie
zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz sprawdzają,
czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele.

Ostatnim elementem poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której

umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej.

Jednostka modułowa: Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej jest elementem

modułu Działalność opiekuńcza i socjalna. Moduł ten składa się z 6 jednostek:
– planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej,
– posługiwanie się językiem migowym,
– wspomaganie

niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów i zaspokajaniu potrzeb,

– organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego,
– pielęgnowanie osoby niepełnosprawnej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– wyjaśniać zasady komunikacji interpersonalnej,
– stosować metody i techniki aktywnego słuchania i udzielania informacji zwrotnej,
– charakteryzować psychofizyczne i społeczne aspekty rozwoju człowieka,
– stosować strategie rozwiązywania problemów,
– stosować strategie radzenia sobie ze stresem,
– opisywać powinności opiekunki środowiskowej,
– jasno

zwięźle wyrażać swoje opinie,

– uczestniczyć w pracy zespołu przyjmując różne role.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− scharakteryzować podstawowe zjawiska i procesy występujące w organizacjach

społecznych,

− określić zasady planowania i organizacji pracy,

− wskazać znaczenie planowania i organizacji pracy dla funkcjonowania placówki

opiekuńczej,

− scharakteryzować proces podejmowania decyzji,

− scharakteryzować metody i narzędzia diagnozowania problemów i potrzeb

podopiecznych,

− scharakteryzować metody pracy stosowane w pracy opiekuńczej,
− opracować plan opieki nad niepełnosprawnym w środowisku domowym,

− wykorzystać techniki komputerowe w dokumentowaniu wykonywanych zadań,

− określić zadania opiekunki środowiskowej,
− określić zasady pracy opiekunki z niepełnosprawnymi,

− zaplanować i zorganizować własną pracę,

− wskazać znaczenie współpracy z zespołem w osiąganiu zaplanowanych celów,
− wykazać się poczuciem odpowiedzialności za wykonywaną pracę,

− ocenić własne możliwości w zakresie niesienia pomocy niepełnosprawnym,

− wykonać zadania zgodnie z zasadami etyki zawodowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawowe pojęcia i procesy organizacji i zarządzania

4.1.1. Materiał nauczania

Organizacja jest to grupa ludzi, którzy współpracują ze sobą w sposób uporządkowany

i skoordynowany, aby osiągnąć pewien zestaw celów.

Cechy organizacji jako systemu:

– działa w otoczeniu,
–  jest systemem otwartym,
–  jest systemem społeczno-technicznym,
–  jest systemem złożonym,
– posiada

zdolność do usprawniania, udoskonalania.

Cechy organizacji w znaczeniu rzeczowym:

1)  jest wyodrębnionym elementem społeczeństwa,
2)  posiada swoiste cele,
3)  ma ograniczoną autonomię,
4)  jest uporządkowana wewnętrznie,
5)  działania członków w organizacji są bezosobowe,
6)  występuje trwałość i ciągłość funkcji.

Cel organizacji – to określony przedmiotowo i podmiotowo przyszły, pożądany stan lub

rezultat działań organizacji, możliwy i przewidziany do osiągnięcia w terminie lub okresie
mieszczącym się w przedziale czasu objętym wieloletnim lub krótkoterminowym planem.

Cele organizacji są zależne i wynikają bezpośrednio z jej misji, czyli powołania

(posłannictwa).

Misja organizacji – to podstawowy cel organizacji, który wyróżnia ją spośród innych

organizacji i ukazuje zakres jej działania.

Cele organizacji świadczących pomoc społeczną można podzielić na:

– ogólne,
– specyficzne

(zasadnicze).

Cele ogólne wynikają z ustawy o pomocy społecznej. Organizacja świadcząca pomoc
społeczną ma:

– zaspokajać niezbędne potrzeby życiowe osób i rodzin,
– w

miarę możliwości doprowadzić do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich

integracji ze środowiskiem,

– służyć umacnianiu rodziny,
– zapobiegać powstawaniu trudnych sytuacji życiowych, wymagających udzielenia

pomocy.

W tak sformułowanych celach ogólnych można wyróżnić cztery zasadnicze cele:

– cel

profilaktyczny,

– cel

socjalny,

– cel

aktywizujący;

– cel

integracyjny.

Cele zasadnicze ułatwiają tworzenie misji organizacji socjalnych. Ich cele szczegółowe

powinny zostać wyprowadzone z celów ogólnych, ale jednocześnie podkreślać specyficzny
charakter danej placówki. Precyzyjne określenie celów ogólnoorganizacyjnych poprawia
efektywność funkcjonowania organizacji socjalnej, gdyż można z nich wyprowadzić cele

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

procesów przebiegających w tych organizacjach oraz cele poszczególnych stanowisk pracy.
Analizując cele ogólnoorganizacyjne należy odpowiedzieć sobie na następujące pytania:
1) czy kierunek działań organizacji socjalnej jest precyzyjnie określony i jest znany

pracownikom?

2) czy określenie strategii poprzedziła analiza mocnych i słabych stron organizacji oraz jej

szans na rozwój i zagrożeń znajdujących się w otoczeniu?

3) czy wiadomo, jak mierzyć efektywność osiągania celów ogólnoorganizacyjnych?

Brak jasnych odpowiedzi na te pytania sprawia, że organizacja socjalna gubi się w

realizacji bieżących spraw, nie realizując celów strategicznych.

Otoczenie organizacji

Otoczenie dalsze – obszar otoczenia, w którym występuje zjawisko oddziałujące na

organizację, ale na które organizacja nie ma wpływu (zmiany partii, czy koalicji
sprawujących władze, regulacje prawne, zmiany demograficzne).

Otoczenie bliższe – obszary otoczenia, które mają wpływ na organizacje, ale na które

organizacja również może wywierać wpływ (odbiorcy, dostawcy, społeczność lokalna).

Każda organizacja posiada cztery elementy:

– zasoby

ludzkie,

– zasoby

rzeczowe,

– zasoby

finansowe,

– zasoby

informacyjne.

W każdej organizacji występuje stały podział uprawnień i stała odpowiedzialność (stałe

reguły, podporządkowanie) za podejmowane decyzje, podział pracy.

Typy więzi występujących w organizacjach

1.  Więzi technologiczne – system łączący stanowiska pracy w konkretnym procesie.
2.  Więzi służbowe – łączące poszczególnych pracowników różnych szczebli.
3.  Więzi funkcjonalne – łączące stanowiska pracy realizujące równolegle różne funkcje.
4.  Więzi organizacyjne – wzajemnie przekazywanie sobie informacji niezbędnych do

realizacji zadań i podejmowania decyzji.

Zarządzanie – to działania związane z planowaniem i organizowaniem sposobów

wykorzystania zasobów organizacji, kierowaniem pracą ludzi i kontrolowaniem, zmierzająca
do sprawnego i skutecznego osiągania celów organizacji. Zarządzanie organizacją obejmuje
zarządzanie:
– celami,
– efektywnością,
– zasobami,
– na styku między działami.

Zarządzanie celami opiera się na łączeniu celów indywidualnych pracowników z celami

organizacji. Wymaga to jasnego i wyrazistego określenia celów organizacji. Pracownicy
oceniani są z punktu widzenia realizacji stawianych przed nimi celów i zadań.

Zarządzanie efektywnością polega na:

–  zbieraniu informacji zwrotnej od klientów o jakości świadczonych im usług,
–  sondowaniu opinii społecznej na temat organizacji społecznej,
–  ocenie realizacji planów indywidualnego wspierania kontaktów socjalnych i innych

programów opiekuńczo-terapeutycznych lub socjalnych,

– ocenie realizacji celów cząstkowych przez poszczególne działy (sekcje).

Zarządzanie zasobami polega na zarządzaniu:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–  zasobami finansowymi, np. budżetem organizacji,
–  zasobami rzeczowymi, np. wyposażeniem organizacji,
–  zasobami informacyjnymi, np. szkoleniami,
–  zasobami ludzkimi, np. kadrami.

Zarządzanie na styku między działami (sekcjami) zmierza do usunięcia barier

utrudniających współpracę międzywydziałową. Są to głównie przeszkody:
– komunikacyjne,
– interpersonalne.

Organizacja społeczna jest na tyle efektywna, na ile efektywne są jej procesy.
Proces w organizacji jest ciągiem czynności zaprojektowanych tak, aby w ich wyniku

powstał produkt lub usługa. Można wyróżnić procesy:
– podstawowe, których efektem jest usługa oferowana klientowi,
– wspierające, które wspierają procesy podstawowe,
– zarządzania, które zapewniają sprawne funkcjonowanie organizacji.

Tabela 1. Procesy w organizacji

Procesy podstawowe

Procesy wspierające Procesy

zarządzania

praca socjalna

finansowanie

planowanie

opieka administrowanie

decydowanie

terapia szkolenie

organizowanie

rehabilitacja zaopatrzenie kierowanie

Cele procesów podstawowych i wspierających wynikać powinny z celów ogólnych

organizacji społecznej. Poprzez realizację celów procesów realizowany jest cel ogólny
organizacji.

Aby ustalić cele procesów należy, zadać następujące pytania:

– jakie

są cele ogólne organizacji społecznej?

– czy cele kluczowych procesów są powiązane dostatecznie mocno z celami ogólnymi

organizacji?

Między wymaganiami organizacji a oczekiwaniami klientów może występować

sprzeczność utrudniająca precyzowanie procesów, np. celem organizacji jest aktywizowanie
klientów, a ci są za biernością. Wprowadzenie kontraktów socjalnych ułatwia precyzowanie
celów.

Tabela 2. Cele organizacji, a cele procesów

Cele ogólne

Procesy

Cele procesów

praca socjalna

– diagnozowanie potrzeb socjalnych
– rozwiązywanie problemów rodziny

profilaktyczny

terapia rodzin

– kształtowanie odpowiednich postaw
rodziców i opiekunów

socjalny

indywidualne wsparcie – usamodzielnianie

– samoobsługa
– przestrzeganie norm społecznych
– umiejętność spędzania wolnego czasu

aktywizujący terapia

zajęciowa

– nauczanie stałego zajęcia
– nauczanie pracy terapeutycznej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rehabilitacja społeczno-
-zawodowa

– usprawnianie fizyczne i ruchowe mające
związek z pracą lub zajęciem
podstawowym

praca socjalna

– włączanie do życia społecznego
– budowanie kontaktów międzyludzkich

integracyjny

terapia logopedyczna

– podnoszenie sprawności lingwistycznej
i komunikacyjnej

Funkcje zarządzania to:

planowanie (i podejmowanie decyzji) organizowanie

kontrolowanie przewodzenie (kierowanie ludźmi)

Rys. 1. Funkcje zarządzania

Tabela 3. Funkcje zarządzania

PLANOWANIE ORGANIZOWANIE

KIEROWANIE

KONTROLA

– celów

– struktur

– przewodzenie

– określenie celów
i kryteriów

– zasobów

– zespołów

– motywowanie

– określenie
standardów

– wyników

– działań

– komunikowanie

– ustalanie norm

– działań

– współpracy

– reprezentowanie – wnioski i działania

korygujące

Planowanie to określanie celów organizacji i decydowanie o najlepszym sposobie ich

osiągnięcia.

Organizowanie – czyli wybór sposobu porządkowania działań i zasobów.

Kierowanie ludźmi to wykorzystywanie różnych technik mających na celu skłonienie ludzi

do współpracy na rzecz realizacji celów organizacji.

Kontrolowanie – czyli obserwowanie realizowanych działań pod kątem osiągania celów

organizacji i wprowadzanie korekt do bieżących działań dla ułatwienia osiągania celów.

Zarządzający (menedżer, kierownik) odpowiedzialny jest za realizację procesu

zarządzania. W małych organizacjach wszystkie te funkcje mogą być realizowane przez jedną
osobę. Wielkość organizacji wymusza wielopoziomowość zarządzania.

Istnienie poziomów hierarchicznych niesie za sobą w naturalny sposób podział władzy

i pracy. Menedżerowie w organizacji różnią się zarówno pozycją w hierarchii organizacji oraz
obszarem zarządzania, np. finanse, zasoby ludzkie, administracja itp.

Planowanie jest nieodłączną częścią pracy każdego menedżera. Oznacza ono określenie,

co, w jaki sposób, kiedy i przez kogo ma być wykonywane. Plany są to środki, za pomocą
których cele są przekładane na działania.

Rodzaje planów organizacji:

– strategiczne

–

mają charakter długofalowy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– operacyjne

–

mają za zadanie stwarzać warunki do realizacji celów strategicznych,

– taktyczne

–

są krótkookresowe o wąskim zasięgu.

Strategia to przemyślana, ogólna koncepcja działania, której realizacja zapewnia

organizacji osiągnięcie zamierzonych celów.

Podczas planowania istotne jest spełnienie następujących warunków:

–  zrozumienie dla przyjętych założeń i wartości,
– włączenie do planowania wszystkich zainteresowanych osób (tych, których to dotyczy),
– zrozumiałość i komunikatywność planu,
–  jasne odniesienie do konkretnych zadań,
–  wskazanie osób odpowiedzialnych za realizację poszczególnych działań,
–  wskazanie czasu realizacji,
–  ukazywanie zamierzonych efektów oraz kosztów,
– uwzględnienie ewentualnej potrzeby szkoleń i udziału innych instytucji,
–  pozostawienie pewnego stopnia elastyczności,
– przygotowanie

planu

awaryjnego,

– określenie, kto i w jaki sposób będzie monitorował i oceniał wykonanie planu (kontrola).

Plan powinien być zwięzłym opisem działań, które zamierzamy podjąć, powinien więc

zawierać konkretne ustalenia dotyczące następujących elementów:
– co ma być zrobione? – ustalenie priorytetów,
– w jaki sposób to ma być zrobione? – ustalenie procedury postępowania,
– kiedy

należy wykonać planowane czynności? – ustalenie harmonogramu,

– kto to ma wykonać? – ustalenie wykonawców planowanych działań.

Jedną z funkcji zarządzania jest kierowanie pracą innych ludzi. Style kierowania można

podzielić według różnych kryteriów, np. na:
1. Styl autokratyczny – menedżer sam podejmuje decyzje i przekazuje je do wykonania

członkom zespołu, nie pozostawiając najmniejszej swobody działania; członkowie
zespołu traktowani są jako podwładni, a nie współpracownicy.

2. Styl perswazyjny – menedżer sam podejmuje decyzje i stara się do nich przekonać

członków zespołu.

3.  Styl konsultacyjny – przed podjęciem decyzji menedżer zasięga opinii członków zespołu.
4.  Styl partycypacyjny – członkowie zespołu mają udział w podejmowaniu decyzji.
5.  Styl demokratyczny – decyzje w sprawach szczegółowych podejmują członkowie

zespołu, co pobudza do działania i wykazywania własnej inicjatywy i pomysłowości,
dając poczucie współpracy i podmiotowości.
Style te różnią się od siebie stopniem swobody pracowników przy podejmowaniu

decyzji. Styl kierowania, który obierany jest wobec personelu i który odpowiada najbardziej
zarządzającemu zależy od jego predyspozycji psychofizycznych. Styl kierowania powinien
być stosowany elastycznie i komplementarnie w zależności od sytuacji i poziomu
doświadczenia personelu.

Dokonując wyboru stylu kierowania należy rozważyć jego wady i zalety, także z punktu

widzenia gospodarowania czasem przez zarządzającego. W sprawnym zarządzaniu istotną
rolę odgrywać może delegowanie władzy – przekazywanie części władzy i uprawnień
decyzyjnych personelowi oraz przekazywanie mu środków niezbędnych do realizacji tych
zadań. Korzyści z delegowania władzy :
– możliwość podejmowania decyzji na najniższym z możliwych szczebli,
– pełniejsze wykorzystanie umiejętności i możliwości personelu,
– zwiększenie czasu menedżera, który może poświęcić więcej czasu na planowanie

i wprowadzanie innowacji (zmiany).

Zarządzanie wprowadzaniem zmiany wymaga dużej ostrożności w szczególności

w instytucjach pomocy społecznej ze względu na możliwe konsekwencje jej wprowadzenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dla licznych grup społecznych, np. klientów, użytkowników sprzętu rehabilitacyjnego itp.
Każda zmiana, nawet drobna, wywołuje opór u tych, których będzie dotyczyć. Istnieje wiele
strategii pokonywania oporu wobec zmiany, np. włączanie do planowania i wdrażania zmian
współpracowników, uświadamianie potrzeby zmian itp. Przed wyborem odpowiedniej z nich
należy poznać przyczyny oporu.

Zarządzanie pomocą społeczną różni się od zarządzania innymi organizacjami tym, że

pomoc społeczna jest bardzo zależna od innych instytucji i planowanie musi to uwzględniać.
Instytucje pomocy społecznej zajmują się działalnością specyficzną i nieporównywalną
z innymi organizacjami. Różnią się od nich np. specyfiką potrzeb klientów, niewymiernymi
efektami działania itp. Podstawowe znaczenie ma jakość stosunków interpersonalnych
między pracownikami (pracownikami socjalnymi, opiekunami w DPS, opiekunami
środowiskowymi, asystentami itp.) a ich klientami, wśród personelu oraz jakość kontaktów
z organizacjami zewnętrznymi.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1.  Co to jest organizacja?
2.  Czym charakteryzuje się organizacja?
3.  Co to jest cel organizacji?
4.  Co należy rozumieć przez pojęcie misji organizacji?
5.  Jakie elementy można wyróżnić w każdej organizacji?
6.  Jakie typy więzi występują w organizacji?
7.  Co oznacza pojęcie zarządzanie?
8.  Jakie są funkcje zarządzania?
9.  Jakie cele stawiane są przed organizacjami pomocy społecznej?
10.  Jakie procesy zachodzą w organizacjach społecznych?
11.  Jakie są i czym się charakteryzują poszczególne style kierowania?

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, możesz przystąpić do wykonania

ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Masz za zadanie zapoznać się z działalnością instytucji opiekuńczej typu Środowiskowy

Dom Samopomocy dla Osób Niepełnosprawnych. Jakie elementy powinny być przedmiotem
Twojej analizy?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przypomnieć sobie cechy organizacji oraz elementy występujące we wszystkich

organizacjach,

2)  wskazać elementy organizacji uwzględniając specyfikę placówki opiekuńczej,
3)  wskazać sposoby analizowania działalności placówki w zakresie każdego z elementów,
4)  opracować wyniki swojej pracy i zaprezentuj je na forum klasy,
5)  wziąć udział w dyskusji podsumowującej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy

− źródła informacji, m.in. statuty organizacji społecznych, duże arkusze papieru, mazaki,

tablica flip – chart.

Ćwiczenie 2

Po zapoznaniu się z działalnością dwóch różnych placówek typu opiekuńczego np. Dom

Dziennego Pobytu, Dom Pomocy Społecznej określ cele tych instytucji i wskaż występujące
pomiędzy nimi różnice.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  odwiedzić wskazane placówki i zapoznaj się z ich ofertą
2)  zastanowić się, czym różnią się obie instytucje, co dla każdej z nich jest specyficzne.
3)  wskazać cel główny każdej z tych instytucji wynikający z ustawy o pomocy społecznej.
4)  wychodząc od celu głównego określ cele szczegółowe obu tych instytucji uwzględniając

aspekt:

– profilaktyczny,
– socjalny,
– aktywizujący,
– integracyjny.

5) opracować wyniki swojej pracy (wpisz do tabeli) i zaprezentować je na forum klasy.

Aspekt:

Dom Dziennego Pobytu

Dom Pomocy Społecznej

Profilaktyczny

Socjalny

Aktywizujący

Integracyjny

6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy

– duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip – chart.

Ćwiczenie 3

Dokonaj analizy działalności ośrodka wsparcia dla osób starszych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  odwiedzić wskazaną instytucję,
2)  zapoznać się z jej statutem,
3)  zapoznać się ze strukturą organizacyjną tej instytucji,
4)  ustalić jacy specjaliści (pracownicy) stanowią kadrę tej instytucji,
5)  ustalić, zasady uczestnictwa, tryb przyjęcia oraz jakie usługi  świadczone są przez tę

instytucję,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6)  określić cel ogólny i cele szczegółowe realizowane przez tę instytucję,
7)  ustalić, jakie zadania służą realizacji danego celu,
8)  ustalić, z jakich zasobów korzysta instytucja,
9)  wyniki swojej pracy opracować w formie sprawozdania i zaprezenować na forum klasy,
10)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy

– duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip – chart.

Ćwiczenie 4

Z dokonanego rozeznania wynika, że w danym rejonie nie ma instytucji, która mogłaby

skierować ofertę do starszych mieszkańców. Czują się oni osamotnieni, zbędni. Część jest
jeszcze na tyle sprawna, by móc świadczyć usługi sąsiedzkie schorowanym,
niepełnosprawnym współmieszkańcom. Pojawił się pomysł powołania Centrum Usług
Sąsiedzkich. Określ cele i zadania, które realizowałoby to centrum.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  dobrać partnerów do pracy w 4–5 osobowej grupie,
2)  przypomnieć sobie zasady, jakie obowiązują przy planowaniu i organizacji pracy,
3)  wskazać cele, jakie realizowane są przez instytucje pomocy i opieki społecznej,

uwzględniając różne aspekty (profilaktyczne, socjalne, aktywizujące, integracyjne),

4)  zastanowić się, co powinno wyróżniać Centrum od innych organizacji,
5)  zastanowić się, co chciałbyś/chciałabyś osiągnąć tworząc Centrum,
6)  sformułować misję Centrum,
7)  sformułować cel ogólny i cele szczegółowe Centrum,
8)  zastanowić się i wskazać, za pomocą jakich działań ten stan można osiągnąć (sformułuj

zadania Centrum,

9) zaprezentować efekty pracy swojej grupy na forum klasy,
10) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy

– duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip – chart.

4.1.4 Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1) scharakteryzować podstawowe zjawiska i procesy

występujące w organizacjach społecznych?
2)  określić zasady planowania i organizacji pracy?
3)  wskazać znaczenie planowania i organizacji pracy dla
funkcjonowania placówki opiekuńczej?
4)  scharakteryzować proces podejmowania decyzji?

Jeżeli zaznaczyłeś „tak”, to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do

następnej części. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Diagnozowanie potrzeb i problemów

4.2.1. Materiał nauczania

Diagnozowanie jest procesem ustalania diagnozy, która jest podstawą pomocy dla osób,

grup dotkniętych problemem. Określenie terminu diagnoza przypisuje się M. Richmond,
która punktem wyjścia do pracy z indywidualnym przypadkiem uczyniła rozpoznanie sytuacji
podopiecznego, a w szczególności wgląd w cechy osobowościowe jednostki, rozpoznanie
zasobów, zagrożeń i wpływów otoczenia społecznego na jednostkę.

Diagnoza jest efektem wielu czynności badawczych, zaś celem jej jest ustalenie stanu

faktycznego badanych, analizowanych, np. badanej sytuacji życiowej podopiecznego,
analizowanego problemu.

Diagnoza społeczna oznacza ukierunkowane rozpoznanie uwarunkowań losów jednostki

w jej najbliższym środowisku. Stosowana jest w celu „rozpoznania przyczyn niepokojącego
stanu jednostki, sił jednostki i jej najbliższego środowiska, na którym można oprzeć
postępowanie rewalidacyjne przywracające stan pożądany (A. Kamiński)”.

Podczas diagnozy społecznej rozpoznajemy:

– niezaspokojone potrzeby człowieka, które mogą być źródłem problemów w jego

funkcjonowaniu,

– problemy,

określając ich rodzaj i zakres,

– przyczyny

powodujące niezaspokojenie potrzeb, tkwiące w jednostce i w jej najbliższym

środowisku (np. rodzinie, grupie).

– siły jednostki i jej najbliższego środowiska, np. możliwości, umiejętności.

Wyniki diagnozy wskazują kierunek oddziaływań, które mogą zmierzać do:

– zmian w samej jednostce np. jej wiedzy, postawach, stanie psychosomatycznym,
– zmian w jej otoczeniu społecznym.

Diagnoza według S. Ziemskiego ma kilka aspektów, które tworzą diagnozy cząstkowe.

Jest to bowiem „rozpoznanie badanego stanu rzeczy poprzez zaliczenie go do określonego
typu lub gatunku, przez przyczynowe i celowościowe wyjaśnienie tego stanu rzeczy,
określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego dalszego rozwoju”. W tak rozumianej
diagnozie wyróżnić można aspekt identyfikacyjny, genetyczny, celowościowy (znaczenia),
fazy i prognostyczny. Propozycja ta obejmuje kilka etapów rozpoznania, jak i wnioskowania
na podstawie stanu wiedzy.

diagnoza klasyfikacyjna

diagnoza

genetyczna

znaczenia

(celowościowa)

fazy

diagnoza prognostyczna

Rys. 2. Diagnozy cząstkowe

Diagnoza nie może być celem samym w sobie, ma służyć opracowaniu trafnych działań

naprawczych, właściwej interwencji. Dopiero w trakcie interwencji można potwierdzić lub

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

podważyć trafność hipotezy wskazującej przyczynę zaburzeń. Weryfikacja hipotezy
diagnostycznej wymaga kilkakrotnych powtórzeń diagnozy.

Diagnozowanie oraz interwencja są procesami z sobą ściśle powiązanymi. Relacje

między nimi mogą być trojakie:
– diagnoza

poprzedza

interwencję,

– interwencja

poprzedza

diagnozę,

– diagnoza stale towarzyszy interwencji.

W różnych modelach pracy socjalnej kładzie się różny nacisk na znaczenie rozpoznania,

czyli zdiagnozowania sytuacji, czy problemu jednostki. Największą wagę do dokładnego
rozpoznania sytuacji problemowej przykłada się w modelu psychospołecznym zakładającym
niezbędność wiedzy psychologicznej w rozumieniu trudnej sytuacji klienta i organizację
pomocy.

Specyfika pracy opiekuńczej nastawionej najczęściej na szybkie działanie, zmierzające

do usuwania skutków, np. braku opieki, często rozpoczyna się od interwencji, by następnie
przejść do rozpoznania przyczyn danego stanu rzeczy.

Podstawą orzeczeń wydawanych w pomocy zorganizowanej jest diagnoza medyczna,

socjalna, nieraz też psychologiczna. Natomiast w celu podjęcia interwencji najważniejsza jest
diagnoza socjalna, która uwzględnia także mocne strony i zdolności osoby potrzebującej
opieki (czy pomocy) oraz siły i możliwości najbliższego środowiska tej osoby.

Diagnoza medyczna, psychologiczna i socjalna w zależności od rodzaju przypadków,

problemów może mieć strukturę:
– hierarchiczną

lub

Rys. 3. Diagnoza – struktura hierarchiczna

– sumaryczną

Rys. 4. Diagnoza – struktura sumaryczna

Diagnoza medyczna

Diagnoza psychologiczna

Diagnoza socjalna

Diagnoza
medyczna

Diagnoza
psychologiczna

Diagnoza
socjalna

Diagnoza medyczna

Diagnoza psychologiczna

Diagnoza socjalna

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– interdyscyplinarną

Rys. 5. Diagnoza – struktura interdyscyplinarna

Najczęściej diagnoza socjalna wyprzedza diagnozę medyczną i psychologiczną, które nie

muszą być przeprowadzone, gdy nie ma takiej potrzeby. Zdarza się jednak, że diagnoza
medyczna, czy psychologiczna daje sygnał do sformułowania diagnozy socjalnej,

np. w przypadku osoby przewlekle chorej, powracającej do własnego mieszkania.

Diagnoza często kończy się rozpoznaniem w formie etykiet, które niosą z sobą

niebezpieczeństwa dla osoby, której one dotyczą, ponieważ:
– zaczynają żyć własnym życiem i traktowane są jako prawdy, które bardzo trudno

zmieniać np. X to naciągacz bądź awanturnik, bądź złośliwy itp.,

– wyzwalają negatywne nastawienie innych osób,
– sprawujący opiekę (twórcy etykiety) wychwytują zachowania potwierdzające etykietę

i nie pozwalają uciec od niej podopiecznemu,

– prowokują do nieetycznych zachowań wobec podopiecznego, np. wyzwalając jego reakcje

potwierdzające postawioną diagnozę.

Diagnoza zalecana jest w każdej metodzie pracy socjalnej, jednakże różnią się one

procedurą i zakresem rozpoznania. Procedura diagnozowania osób indywidualnych składa się
z następujących etapów:
1. Zebranie materiału diagnostycznego – z wykorzystaniem techniki zbierania informacji

i narzędzi badawczych (rozpoznanie potrzeb), np. wywiadu, rozmowy, obserwacji,
analizy dokumentów,

2. Opis – polegający na uporządkowaniu zebranych informacji (faktów), składających się na

sytuację życiową, uwzględniających następujące aspekty, np. sytuację zdrowotną,
mieszkaniową, rodzinną, materialną, zawodową (szkolną), prawną, kontaktów
społecznych. Opis (jako rejestr faktów) skupia się nie tylko na dysfunkcjach

Rozpoznanie i określenie problemu

Postawienie hipotez diagnostycznych:

psychologicznych, medycznych, socjalnych

Sformułowanie hipotez interwencyjnych:

psychologicznych, medycznych, socjalnych

Wybór najbardziej prawdopodobnych hipotez

Weryfikacja hipotez podczas interwencji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i ograniczeniach, ale rejestruje też siły (zdolności, możliwości itp.) do pokonywania
przeszkód.

3. Ocena diagnostyczna – jest czynnością wielokierunkową, w której analizowane są

problemy społecznego funkcjonowania jednostki, przy wykorzystaniu podejścia
ekologicznego, rozwojowego, systemowego.
I. Elementy ekologiczne

Analiza potrzeb i oczekiwań podopiecznego oraz możliwości ich zaspokojenia
w środowisku ukazuje przebieg transakcji między jednostką a środowiskiem. Analizie
poddawane są:
A.

Środki zaspokajania potrzeb związane z:
– potrzebami

przetrwania,

– potrzebami

bezpieczeństwa,

– potrzebami

przynależności i miłości,

–

potrzebami szacunku i uznania.

Aspiracje i możliwości ich zaspokojenia:
– chęci i życzenia,
– dostępne możliwości,
– bariery

możliwości.

Osobiste możliwości i oczekiwania:

– zakres

możliwości intelektualnych, emocjonalnych, behawioralnych,

–

oczekiwania i wymagania ludzi znaczących,

–

oczekiwania klienta w stosunku do siebie.

II. Elementy rozwojowe

Analiza funkcjonowania podopiecznego w rozwojowych modelach społecznych.
Zagrożenie stygmatyzacją, marginalizacją, wykluczeniem,
A.

Aktualne zmiany w życiu podopiecznego (w ostatnich kilku miesiącach).

Zmiany oczekiwane w życiu podopiecznego (w ciągu najbliższych kilku
miesięcy).

Wykaz ról pełnionych obecnie przez podopiecznego.

Role ostatnio objęte (przygotowanie do zmiany ról, wsparcie wykorzystywane
przy zmianie ról).

III. Analiza powiązań systemowych podopiecznego z wykorzystaniem ekogramu

i genogramu jako narzędzi oceny diagnostycznej.
Ekogram – to schemat obrazujący relacje wewnątrz rodziny (np. siłę kontaktów
między poszczególnymi członkami rodziny, konflikty), jak i relacje osób z innymi
systemami zewnętrznymi (np. koledzy, praca, szkoła).
Genogram – ukazuje przeszłość podopiecznego, a także jego usytuowanie w szerszej
rodzinie.

W dalszej części formułowania oceny diagnostycznej na podstawie 3 rodzajów analizy

można przejść do kolejnych etapów.

IV. Identyfikacja problemu/problemów – określenie jego genezy, znaczenia, fazy

rozwoju i uwarunkowań środowiskowych.

V. Wskazanie sił społecznych – indywidualnego potencjału podopiecznego

i możliwości wsparcia społecznego (rodziny, przyjaciół, instytucji).

VI. Prognoza zmiany w funkcjonowaniu – ocena możliwości dokonania transgresji.

4. Konkluzja – wniosek, który jest następstwem prognozy.

Określenie jaki rodzaj działań podejmiemy: kompensacja, ratownictwo, opieka,
pomoc, wspieranie rozwoju.

Formułowanie celów pracy i zarysu programu działania ze wskazaniem
najpilniejszych zadań i sprzymierzeńców.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Diagnozowanie potrzeb i problemów rodziny, małej grupy (innej niż rodzina) możliwe

jest dzięki wykorzystaniu podejścia systemowego. Rozpoznanie to ukierunkowane jest na
takie zmienne, jak:
1.  Cele i zadania systemu,
2.  Kulturę sytemu – tradycje, wzory, zasady, historię, przekonania,
3.  Strukturę systemu – socjometryczną, komunikacyjną, władzy, ról,
4.  Procesy zachodzące w systemie – rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji,

kontrolę zachowań, redukcję napięć,

5.  Etap rozwoju sytemu – np. aktualny etap rozwoju rodziny,
6.  Zasoby sytemu,
7.  Interakcje pomiędzy systemami,
8.  Granice sytemu i ich utrzymanie np. granice sztywne, przenikalne,
9.  Klimat systemu – atmosfera dominująca w systemie.

Diagnozowanie potrzeb, braków i zagrożeń (problemów) środowiska, to etap rozpoznania

stosowany w metodzie organizowania środowiska (organizowanie społeczności lokalnej).
Pierwszym zadaniem osoby przystępującej do organizowania środowiska lokalnego jest
identyfikacja terytorialnych granic tej społeczności, w której działania interwencyjne mają
być prowadzone. Pełny opis sytuacji wyjściowej powinien zawierać charakterystykę
społeczno-demograficzną w aspektach:
a)  przestrzennym,
b)  historycznym,
c)  demograficznym;

Analiza terenu działania z uwzględnieniem układu sił, struktury życia społecznego

w obszarach:
– praca,
– handel,
– substancja

mieszkaniowa,

– instytucje

kształcenia,

–  wypoczynek i kultura,
–  zdrowie i sfera socjalna,
–  życie polityczne,
–  życie religijne
możliwa jest dzięki wykorzystaniu kompleksowych badań tzw. lustracji społecznej.

Badania te, w wyniku których dochodzi do identyfikacji problemów społecznych

możliwe są do zrealizowania w interdyscyplinarnym zespole. W skład zespołu powinni
wchodzić przedstawiciele różnorodnych instytucji działających w środowisku zamieszkania
(np. oświatowych, medycznych, kulturalnych), a także sami zainteresowani mieszkańcy
środowiska lokalnego (np. osiedla czy wsi). Lustracja społeczna powinna dostarczyć
informacji na temat skali i natężenia potrzeb w różnych obszarach życia społecznego, np.
zapewnienia opieki ludziom starszym, opieki nad dziećmi. Diagnoza środowiska lokalnego
jest działaniem w skali makrospołecznej.

Specyfika diagnozowania potrzeb i problemów osób niepełnosprawnych.

Choć ogólny schemat postępowania diagnostycznego jest taki sam niezależnie od tego,

czy jest to środowisko osób sprawnych, czy osób z ograniczoną sprawnością, to specyfika
problemów występujących w środowisku osób z niepełnosprawnością sprawia, że należy
zwrócić szczególną uwagę na niektóre aspekty zakresu diagnozy. Pełna diagnoza społeczna
problemów osoby niepełnosprawnej obejmuje:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– diagnozę indywidualną, skoncentrowaną na człowieku niepełnosprawnym,
– diagnozę rodzinną, obejmującą wszystkich członków rodziny,
– diagnozę społeczności lokalnej.

Diagnoza indywidualna – skupia się na rozpoznaniu niezaspokojonych potrzeb,

dysfunkcji, ograniczeń osoby niepełnosprawnej, wynikających z rodzaju i stopnia
niepełnosprawności, np. ograniczenia w wykonywaniu czynności życia codziennego oraz
potencjału, sił osoby niepełnosprawnej, zachowanych sprawności, np. zdolności do
samoobsługi. Pomiar i zakres niepełnej sprawności polega na ocenie samodzielności
człowieka w wykonywaniu określonych czynności:
– samoobsługi, np. mycie się, kąpiel, jedzenie, czesanie, golenie, obcinanie paznokci,

załatwianie potrzeb fizjologicznych,

– prowadzenie gospodarstwa domowego, np. sprzątanie, gotowanie, palenie w piecu,

większe porządki itp.,

– poruszanie

się poza domem, np. szkoła, praca, zakupy, urzędy, poczta, lekarz, kościół,

kultura itp.

Pełne rozpoznanie problemów podopiecznego wymaga oceny stopnia zapotrzebowania

na opiekę i pielęgnację. Użyteczne mogą tu być skale oceny samodzielności podopiecznego
przyjęte dla domów pomocy społecznej obejmujące 5 wyznaczników opieki:
1.  poruszanie się,
2.  czynności higieniczne,
3.  odżywianie,
4.  wydalanie,
5.  orientacja w sprawach zdrowia i potrzeba opieki psychospołecznej.

W zależności od dokonanej oceny następuje zakwalifikowanie podopiecznego do jednej

z czterech kategorii wymaganej opieki:
a)  minimalnej,
b)  umiarkowanej,
c)  wzmożonej,
d)  intensywnej.

Diagnoza rodzinna – ten rodzaj rozpoznania skoncentrowany jest na określeniu obszarów

zagrożeń i dysfunkcji normalnej egzystencji rodziny, tj. niezaspokojonych potrzeb rodziny.
Czynności diagnostyczne zmierzają więc do oceny czynników wewnątrzrodzinnych
i zewnątrzrodzinnych wpływających na funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej w rodzinie.
Istotnymi elementami rozpoznania sytuacji rodzinnej jest poznanie jej potencjału, możliwości
w sprawowaniu opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny. Celem diagnozy rodzinnej
jest więc określenie zakresu wydolności opiekuńczo-pielęgnacyjnej, na którą składają się:
a)  poziom sprawności fizycznej i psychicznej członków rodziny,
b)  pełność i niepełność rodziny,
c)  wielodzietność,
d)  faza życia rodziny,
e)  motywacje,
f)  dyspozycyjność członków rodziny,
g)  sytuacja bytowa (sytuacja materialna)
h)  wiedza i umiejętności członków rodziny,
i)  poziom wykształcenia osób dorosłych w rodzinie,
j)  sytuacje patologiczne w rodzinie, np. uzależnienia, przemoc, agresja itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Diagnoza społeczności lokalnej
Podobnie jak w diagnozie rodzinnej przedmiotem rozpoznania była ocena faktów

umożliwiających i ograniczających działania opiekuńcze, tak w diagnozie społeczności
lokalnej chodzi o ocenę potencjału opiekuńczego środowiska lokalnego. Ocenę tę
formułujemy w odniesieniu do barier, jakie człowiek napotyka żyjąc w tej społeczności,
a także w odniesieniu do zasobów istniejących w środowisku (materialnych, rzeczowych,
ludzkich).
Techniki i narzędzia uzyskiwania informacji

Prawidłowe rozpoznanie (diagnoza) potrzeb i problemów jednostki, grupy, środowiska

wymaga zastosowania odpowiednich technik i narzędzi uzyskiwania informacji o opiniach,
postawach, przekonaniach, pragnieniach podopiecznych, a także o faktach dotyczących ich
sytuacji życiowej. Do takich technik należą: technika wywiadu, rozmowy, obserwacji, analizy
dokumentów, ankieta, techniki socjometryczne, lustracja społeczna.

Z uwagi na ich użyteczność w pracy opiekunki środowiskowej omówione zostaną

jedynie wybrane techniki zbierania informacji. W pracy socjalnej (opiekuńczej) służą one nie
tylko celom badawczym, ale rozpoznaniu potrzeb w celu przede wszystkim udzielenia
pomocy.

Wywiad i rozmowa – są podstawowym typem interakcji między pracownikiem

a podopiecznym, w którym zachodzą procesy komunikowania się. Wywiad to inaczej
rozmowa kierowana i występują w niej przynajmniej dwie osoby. Podczas wywiadu
stawiamy pytania kierunkowe dążące do założonego wcześniej celu. Należy pamiętać o tym,
że zarówno wywiad, jak i rozmowa jest procesem wzajemnego oddziaływania w relacjach
badający – badany. Wyróżniamy typy wywiadu ze względu na:
a)  formę wypowiadania się badanego (respondenta),
b)  sposób przeprowadzania wywiadu,
c)  zachowanie się badającego,
d)  liczbę uczestników,

Do wyżej wymienionych grup należą wywiady:

a)  ustne i pisemne,
b)  skategoryzowane i nieskategoryzowane,
c)  jawne i ukryte,
d)  indywidualne i zbiorowe,
e)  panelowe.

W zależności od rodzaju wywiadu dobierane są odpowiednie narzędzia,

np. kwestionariusz wywiadu, wykaz problemów zawierający listę pytań.

Specyficznymi formami wywiadu stosowanymi w pracy socjalnej są wywiad

środowiskowy, wywiad opiekuńczy, a także wywiad narracyjny mający szczególne
zastosowanie w pracy z ludźmi starszymi.

Określenie wywiad środowiskowy oznacza nie miejsce przeprowadzenia wywiadu (to

jest sprawa drugorzędna), ale temat wywiadu. Dotyczy on bowiem funkcjonowania człowieka
w środowisku, a więc np. relacji z rodziną, z przyjaciółmi, sąsiadami, współpracownikami,
a także poznania wpływu przedstawicieli tych środowisk na podopiecznego. Ponadto wywiad
środowiskowy jest procesem rozłożonym w czasie, powinien być także wieloetapowym
działaniem, dotyczy bowiem zbadania funkcjonowania człowieka:
a) w różnych kręgach środowiskowych,
b) w różnych sferach i obszarach życia.

W pracy socjalnej każdy wywiad ma charakter wywiadu opiekuńczego, jest

rozpoznaniem sytuacji życiowej człowieka, aby móc udzielić jak najszybszej pomocy.
Wywiad środowiskowy przekształca się w wywiad opiekuńczy wówczas, gdy prowadzący
wywiad odchodzi od uzyskiwania informacji na rzecz udzielenia rad i wskazówek osobie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

badanej (podopiecznemu). W sytuacji wywiadu opiekuńczego może dojść nawet do
odwrócenia ról, dopuszcza się bowiem zadawanie pytań przez podopiecznego. W pracy
socjalnej nie należy pozostawiać podopiecznego ze swoimi problemami, o których nas
poinformował.

Wywiad narracyjny – to rodzaj opowieści podopiecznego o jego życiu, o kolejach jego

losu. Szczególnie przydatny w pracy z osobami starszymi, którzy ze względu na długość
swojego życia oraz chęć rozmowy mogą zostać zainspirowani do wypowiedzi. Wywiad
narracyjny wiąże się z teorią biegu życia, w której uznano, że nasze losy zależą w dużej
mierze od zmian makrospołecznych, takich jak np. wojna, trzęsienia ziemi, kryzysy
polityczne, gospodarcze itp. Prowadząc wywiad narracyjny należy zwrócić uwagę na
wydarzenia społeczno-gospodarcze, techniczne itp. i dokonać analizy, jak one wpłynęły na
życie podopiecznego, czy został on podczas tych procesów wyniesiony, czy
zmarginalizowany.

Poprawne przeprowadzenie wywiadu zależy od wielu czynników, np. od przygotowania

wywiadu, od umiejętności stawiania pytań, atmosfery, miejsca itp. Ważne, aby podczas jego
prowadzenia unikać uchybień w:
a) organizacji wywiadu, np. poprzez nieużywanie słowa „wywiad”, wystrzeganie się słów

krytyki poglądów, dobór właściwego miejsca,

b) stawianiu pytań, np. unikanie pytań rozstrzygnięcia („czy”), nie podpowiadanie lub

sugerowanie odpowiedzi,

c) rejestracji wypowiedzi, np. poprzez stosowanie odpowiednich technik notowania, czy też

używanie sprzętu technicznego (dyktafon),

d) interpretacji odpowiedzi, np. poprzez uwzględnianie nie tylko formalnego rozumienia

odpowiedzi, ale także kontekstu sytuacyjnego, gestów, mimiki, unikanie błędu atrybucji.
Rozmowa w pracy socjalnej (opiekuńczej) jest techniką stosowaną nie tylko w celu

rozpoznania potrzeb klienta (podopiecznego) i jego problemów, ale jest także formą pomocy.
Poprzez rozmowę można wpłynąć na zmianę sposobu myślenia i zachowania człowieka.
Rozmowa opiekuńcza ma więc wartość terapeutyczną. W pracy socjalnej (opiekuńczej)
rozmowa zmierzająca do poznania potrzeb podopiecznego i jego problemów wymaga
przygotowania dokładnego celu oraz zebrania wstępnych informacji o rozmówcy, np. poprzez
analizę dokumentów. Narzędziem jest tu plan rozmowy. Kontakt „twarzą w twarz” podczas
prowadzenia rozmowy pozwala na obserwowanie reakcji podopiecznego i ocenę
adekwatności jego zachowań werbalnych i niewerbalnych. Rozmowa pełni funkcję:
– informacyjną – umożliwia uzyskanie informacji, poznanie faktów, opinii,
– ekspresyjną – umożliwia wyrażenie emocji, zamanifestowanie postaw,
– komunikacyjną – dotyczy porozumiewania się między badającym a podopiecznym.

Należy pamiętać, że każdy wywiad jest rozmową, ale nie każda rozmowa jest wywiadem

oraz to, że jest to proces wzajemnego oddziaływania. Rozmowa i wywiad mają podobieństwa
i różnice.

Podobieństwa, np.:

a)  w obu technikach korzystamy z obserwacji,
b)  są przeprowadzane „twarzą w twarz”,
c)  używa się języka werbalnego.
Różnice:
Rozmowa:
a)  ma charakter bardziej ogólny,
b)  dotyczy większej liczby tematów,
c)  jest wstępem do wywiadu,
d)  ma elastyczny plan.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wywiad:
a)  dotyczy małej liczby tematów,
b)  tematy są konkretne,
c)  musi mieć dokładny cel, temat, obmyślane i przygotowane pytania.

Obserwacja – jest najbardziej elementarną techniką używaną bądź jako samodzielny,

bądź pomocniczy sposób rozpoznawania potrzeb podopiecznego i jego problemów. Podobnie
jak w poprzednich technikach, obserwacja stosowana jest w sposób świadomy, celowy,
ukierunkowany, systematyczny. Przedmiotem obserwacji może być:
– człowiek i jego zachowanie, np. wygląd, gesty,
– warunki

życia człowieka, np. mieszkanie, rodzina,

– sytuacje, w których uczestniczy, np. sytuacja osoby bezrobotnej, konflikty małżeńskie.

Składnikami obserwacji są:

–  spostrzeganie – przyjmujemy dopływające do nas bodźce,
–  gromadzenie – zbieramy informacje, bodźce,
–  analiza – interpretacja bodźców.

Rezultaty obserwacji stanowią przesłanki czynności poznawczych człowieka,

dokonywanych za pomocą różnych narządów zmysłów, takich jak np. wzrok, słuch, węch,
smak, dotyk.

Cechy prawidłowej obserwacji:

1)  premedytacja,
2)  planowość,
3)  celowość,
4)  aktywność,
5)  systematyczność,
6)  obiektywność,
7)  dokładność.

Ze względu na sposoby dokonywania obserwacji wyróżnić można następujące jej

rodzaje:
a)  bezpośrednią i pośrednią,
b)  kontrolowaną i niekontrolowaną,
c)  jawną i ukrytą.

Szczególnym przykładem obserwacji bezpośredniej jest obserwacja uczestnicząca,

polegająca na tym, że osoba obserwująca jest jednym z uczestników pewnej zbiorowości. Ten
rodzaj obserwacji umożliwia bezpośredni kontakt i wnikliwe poznanie warunków życia
obserwowanych ludzi, a także lepszą orientację w ich motywacji. Wadą tego typu obserwacji
jest utrata dystansu do obserwowanych osób spowodowana zżyciem się z nimi. Obserwacja
ukryta pozwala uniknąć wymienionych kłopotów, ale pod warunkiem wybrania sobie
właściwej roli społecznej.

Istotnym warunkiem dobrej obserwacji jest umiejętność zachowania postawy wolnej od

emocjonalnych zaangażowań, wolnej od uprzedzeń i zniecierpliwienia.

Fazy obserwacji:

– etap

przygotowawczy,

– etap

realizacji,

– etap opracowania wyników.

Narzędziem obserwacji jest plan obserwacji zawierający także szczegółowe dyspozycje

do jej przeprowadzenia.

Przykładowy plan obserwacji

1. Cel obserwacji (po co? czemu służy obserwacja?);
2. Obiekt obserwacji (przedmiot obserwacji: kto? co?);

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3.  Miejsce prowadzenia (np. mieszkanie podopiecznego, park itp.);
4.  Czas (kiedy? w jakim czasie?);
5.  Rodzaj obserwacji (typ) i określenie roli, w jakiej występuje osoba obserwująca;
6.  Sposób rejestracji informacji (np. notowanie, nagrywanie itp.);
7.  Sposób interpretacji informacji (poprzez wykorzystanie różnych teorii, np. potrzeb, ról,

sił społecznych itp.);

8. Szczegółowe dyspozycje (co należy obserwować za pomocą zmysłów) – dyspozycje

mogą mieć formę pytań lub równoważników zdań.
Analiza dokumentów – to technika służąca uzyskiwaniu informacji o podopiecznym,

jego sytuacji życiowej (np. zdrowotnej, rodzinnej, prawnej itp.). Pojęcie „dokument” należy
rozumieć jako:
– występujący w dowolnej postaci dowód istnienia określonych faktów i wydarzeń

społecznych, np. obrazy, zdjęcia, wytwór materialny rąk konkretnych osób,

– pisemne świadectwo zaszłych faktów i wydarzeń społecznych, np. rękopisy, druki,

notatki, sprawozdania, listy.

Typy dokumentów pisemnych:

a) zebrane w sposób systematyczny, np. naukowe, medyczne: historia choroby;
b) okolicznościowe:

– dokumenty

osobiste,

jak

listy, autobiografie, pamiętniki, dzienniki, wywiady,

– notatki,

np.

protokoły, stenogramy, taśmy magnetofonowe itp.,

–

sprawozdania, np. okresowe.

Ocena wiarygodności informacji zwartych w dokumentach wiąże się z ich wartością

poznawczą. Łatwiej jest to uczynić w odniesieniu do dokumentów systematycznych, trudniej
zaś w przypadku dokumentów okolicznościowych. Słabością tych dokumentów może być
zafałszowanie rzeczywistości dokonywane przez ich autorów lub osoby trzecie w sposób
zamierzony lub niezamierzony. Postępowanie takie wynikać może z chęci przedstawienia
siebie w lepszej bądź gorszej sytuacji, z braku wiedzy, ze złej woli itp.

Podczas analizy dokumentów zawsze należy brać pod uwagę wiarygodność osoby

(autora dokumentu), ewentualnie jej intencje, które spowodowały powstanie dokumentu.
Weryfikacja informacji konieczna jest zarówno w odniesieniu do dokumentów prywatnych,
jak i dokumentów oficjalnych, gdyż i w nich może być wiele błędów.

W pracy socjalnej (opiekuńczej) należy przyjąć zasadę komplementarności i łączenia

wielu technik dla dokładnego przeprowadzenia rozpoznania potrzeb podopiecznego
i zidentyfikowania jego problemów, np. technika rozmowy winna być wsparta obserwacją
oraz analizą dokumentów. Wykorzystanie więcej niż jednego źródła informacji pozwoli na
weryfikację danych, co może przyczynić się do szybszego udzielenia pomocy
podopiecznemu.

Metody pracy socjalnej składają się z uporządkowanych procedur diagnostycznych oraz

interwencyjnych, a także strategii wywoływania zmian w jednostkach, grupach,
społecznościach. Wszystkie metody pracy znajdują się we wspólnym modelu, określającym
ich etapowy przebieg, a także konieczność rozpoznawania potrzeb podopiecznych
i problemów w kontekście całościowo postrzeganej sytuacji życiowej. W pracy socjalnej
wyróżniamy:
a)  metodę pracy z indywidualnym przypadkiem,
b)  metodę pracy z grupą,
c)  metodę organizowania środowiska.

Metoda pracy z indywidualnym przypadkiem – wyrosła z praktyki pracy socjalnej.

Bazuje na wiedzy, rozumieniu i umiejętnym zastosowaniu technik pomocy ludziom
w rozwiązywaniu ich problemów. Pomaga jednostkom koncentrując się zarówno na ich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

problemach wewnętrznych, jak i problemach dotyczących ich funkcjonowania zewnętrznego.
Łącząc w sobie elementy psychologiczne i socjalne, staje się metodą psychosocjalną.
Definicja według S. Bowersa: „praca z przypadkiem jest sztuką, w której wiedza życiowa,
a także nauka o człowieku oraz środowisku, umiejętność obcowania z ludźmi użyte są w celu
mobilizowania sił w jednostce i odpowiedniej pomocy w społeczeństwie, dla ulepszania
wzajemnego przystosowania się jednostki i środowiska.

Praca z przypadkiem obejmuje:

a) studium indywidualnego przypadku, nazwane rozpoznaniem uwarunkowań

wewnętrznych i zewnętrznych problemów człowieka,

b) pracę z przypadkiem, opartą na ułożonym wspólnie z podopiecznym planie działania.

Prowadzenie indywidualnego przypadku, niezależnie od modelu i podejścia, zawiera
następujące etapy:

1. Sformułowanie diagnozy społecznej, z wykorzystaniem różnych technik i narzędzi

badawczych (rozpoznawania potrzeb). Diagnoza społeczna została omówiona we
wcześniejszym materiale.

2. Opracowanie planu postępowania, określającego kolejne kroki podjętej interwencji. Plan

powinien odpowiadać na pytania: co, kiedy i jak ma czynić pomagający w odniesieniu do
osoby, której pomaga i jej rodziny, aby uruchomić proces pomocy, terapii czy też
rewalidacji. Pierwszym krokiem w procesie planowania powinno być określenie celu
(celów) działania. Następnie sformułowanie zadań służących realizacji celu, przypisanie
zasobów (finansowych, rzeczowych, ludzkich, informacyjnych) za pomocą, których
wykonywane będą zadania. W planie powinien zostać określony termin wykonania
zadania. Należy również przewidzieć ewentualne przeszkody i

możliwości ich

pokonywania. Plan powinien być ukierunkowany zarówno na zmiany w samym
podopiecznym (np. jego nastawieniach, postawie), jak i na korygowanie niekorzystnych
elementów

środowiska, w którym funkcjonuje (np. poprawę relacji

wewnątrzrodzinnych). W planie uwzględnić należy także wzmocnienie tych systemów
wsparcia, które w sposób pozytywny wpływają na funkcjonowanie podopiecznego.

3. Prowadzenie przypadku według opracowanego planu – jest najdłuższym etapem procesu

pomocy. Interwencja wymaga ciągłego korygowania diagnozy i planu postępowania
w celu uzyskania jak najlepszej zmiany sytuacji środowiskowej podopiecznego.
Zakończenie pracy następuje w chwili osiągnięcia zdolności do radzenia sobie

z problemem, co zależne jest w dużej mierze od możliwości i zdolności podopiecznego do
radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Właściwe zaplanowanie zakończenia pozwala uniknąć
nadmiernych oczekiwań osoby oczekującej pomocy i przenoszenia przez nią
odpowiedzialności za rozwiązywanie problemów na pomagającego.

Podkreślić należy konieczność mobilizowania podopiecznego do udziału

w podejmowanych działaniach, począwszy od pierwszego etapu pracy. Aktywność
podopiecznego (z uwzględnieniem jego możliwości intelektualnych, emocjonalnych,
wykonawczych) jest niezbędna we wprowadzaniu zmian ulepszających jego funkcjonowanie
społeczne.

Modele pracy z indywidualnym przypadkiem:

– model

psychospołeczny,

– model

funkcjonalny,

– model zorientowany na rozwiązywanie problemów,
– model modyfikacji zachowań.

Zasady stosowane w metodzie pracy z indywidualnym przypadkiem:

– zasada

akceptacji,

– zasada

komunikacji,

– zasada

indywidualizacji,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– zasada

uczestnictwa,

– zasada zaufania i poszanowania prywatności,
– zasada

samoświadomości.

Metoda pracy grupowej – polega na „łączeniu zerwanych więzi łączących jednostkę

z najbliższą grupą społeczną” (R. Wroczyński). Specjaliści pracujący z grupą (np. pedagog,
pracownik socjalny) wykorzystują swoją znajomość organizacji i funkcjonowania grupy do
wywierania wpływu na jednostkę. To jednostka jest głównym przedmiotem troski osoby
pomagającej, grupa zaś jest narzędziem rozwoju i zmiany jej funkcjonowania. Prowadzenie
pracy z grupą wymaga nie tylko wiedzy, ale także umiejętności kierowania procesami
zachodzącymi w grupie w taki sposób, aby uruchomić w niej proces wzajemnej pomocy.

Odmiany grupowej pracy socjalnej realizowane są poprzez różne formy działalności:

terapeutycznej, rewalidacyjnej, resocjalizacyjnej, edukacyjnej itp. i związane są ze służbami
na rzecz ludzi wymagających pomocy i wsparcia.

Wyróżnić można następujące odmiany pracy grupowej (według A. Kamińskiego):

1. Rozwojowo-wychowawczą, której celem jest wspieranie rozwoju fizycznego,

psychicznego i społecznego osób, które bardziej lub mniej świadomie identyfikują się
z celami i wartościami grupy. Kierowana jest do osób o sposobie bycia nie odbiegającym
od normy (dzieci, dorośli). Znajduje zastosowanie przede wszystkim na gruncie pracy
kulturalno-oświatowej (np. w klubach, świetlicach środowiskowych, dziennych domach
pobytu, domach dziecka).

2. Rewalidacyjną – mającą zastosowanie wobec dzieci, młodzieży, dorosłych dotkniętych

nieprzystosowaniem, dewiacjami bądź zagrożonych tymi zjawiskami. W odmianie tej
stosuje się formy oddziaływania, podobne jak z grupą rozwojowo-
-wychowawczą w celu usprawnienia ich społecznego funkcjonowania zgodnego
z normami społecznymi. Znajduje ona zastosowanie np. w placówkach opiekuńczo-
-wychowawczych, kuratorskich ośrodkach pracy z młodzieżą, domach pomocy
społecznej.

3. Psychoterapeutyczną – nastawioną na działania ratownicze i opiekuńcze w stosunku do

osób, które przejawiają zachowania o charakterze patologicznym. Grupy te mają służyć
usprawnieniu ich społecznego i psychicznego funkcjonowania w oparciu o techniki
psychoterapeutyczne. Tego rodzaju praca prowadzona jest w poradniach
specjalistycznych,

świetlicach terapeutycznych, placówkach opiekuńczo-

-wychowawczych, resocjalizacyjnych i wymaga znajomości psychologii i uprawnień
psychoterapeutycznych.

4. Zespół specjalistów – składający się z profesjonalistów i powołany do rozwiązania

konkretnego problemu. Celem funkcjonowania zespołu jest zdiagnozowanie problemu,
ułożenie planu działania i wprowadzenie usprawnienia funkcjonowania. Może działać
w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, poradniach specjalistycznych, ale
i w środowisku otwartym, np. osiedlu. Warunkiem powodzenia jest powołanie lidera,
współpraca członków zespołu, systematyczne spotkania, kontrola efektów pracy.
We współczesnej pracy socjalnej coraz szersze zastosowanie znajduje typologia grup
wyznaczająca kierunki pracy zgodne z celami funkcjonowania grupy.
Typologia grup według C. Zastrowa:

a)  rekreacyjne,
b)  ćwiczenia umiejętności,
c)  socjalizacyjne,
d)  terapeutyczne,
e)  spotkaniowe, edukacyjne, samopomocy,
f)  problemowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niezależnie od rodzaju grupy i rodzaju podejścia świadome stosowanie metody pracy

grupowej koncentruje się na czterech etapach:
1. Etap tworzenia grupy – na tym etapie prowadzący grupę podejmuje następujące zadania,

które sprzyjają jej powstawaniu, np.:
a)  ułatwia poznanie się członków grupy,
b)  stwarza możliwości dyskutowania celów grupy,
c)  tworzy atmosferę zrozumienia itd.

2. Stabilizacja struktury i norm grupy – prowadzący grupę podejmuje działania, np.:

a)  ukierunkowuje na odnalezienie swojego miejsca w grupie,
b)  podtrzymuje indywidualność członków,
c)  koryguje zachowania niezgodne z przyjętymi zasadami

wykorzystując techniki pracy, takie jak: usprawnianie komunikacji, uczenie
pożądanych zachowań, inscenizacyjne.

3. Realizacja celu grupowego – na tym etapie techniki pracy uwarunkowane są przez

charakter grupy.

4. Ocena pracy z grupą i decyzja o jej dalszym losie – ewaluacja przeprowadzana poprzez:

a)  dyskusję,
b)  pisemne sprawozdania,
c)  podsumowanie efektów pracy.

Modele pracy z grupą:

1. Model celów społecznych – zapewniający grupie korzyści społeczne na poziomie

społeczności lokalnej.

2. Model celów naprawczych – czyli terapeutyczny.
3. Model celów opartych na wzajemności – oparty na wzajemnym systemie pomocy

w grupie.
Prowadzenie grupy wymaga według C.A. Kaiser wiedzy oraz umiejętności
przestrzegania zasad pracy grupowej:
a)    zasada kształtowania autonomii grupy,
b)   zasada stosowania wiedzy naukowej,
c)    zasada świadomego i intencjonalnego kierowania interakcjami w grupie,
d)   zasada samowiedzy i świadomego czerpania z własnych zasobów,
e)    zasada akceptacji grupy i rozumnej empatii,
f)    zasada uznania autonomii grupy,
g)   zasada konstruktywnego stosowania ograniczeń,
h)   zasada indywidualizacji,
i)    zasada świadomego równoważenia konfliktów w grupie,
j)    zasada komunikacji.
Korzystny wpływ grupy na jednostkę przejawia się w udzielaniu jej wsparcia w trudnych

sytuacjach życiowych, przeciwdziałaniu izolacji, osamotnieniu, a także wyzwalaniu
altruistycznej postawy, uczeniu wrażliwości oraz kształtowaniu umiejętności społecznych.

Metoda organizowania środowiska – nazywana też metodą pracy środowiskowej, a także

metodą organizowania społeczności lokalnej. Metoda ta polega na „ulepszaniu sytuacji
społeczności lokalnej zjednoczonymi siłami organizacji publicznych i społecznych,
mobilizujących wszelkie siły społeczne do działań w oparciu o wspólny plan, wypracowany
za pomocą odpowiednich badań kompleksowych” (A. Kamiński).

Metoda organizowania środowiska przeżywa swój renesans, ponieważ pobudzenie do

działań lokalnych, samopomocowych jest zgodne z koncepcjami zmian polityki społecznej,
zmierzającymi do aktywizowania społeczności lokalnej w sprawie rozwiązywania lokalnych
problemów społecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Udzielanie skutecznej pomocy jednostce zapobiega jej izolacji, stygmatyzacji,

wykluczeniu ze środowiska. Możliwości zastosowania metody pracy środowiskowej zależą
od typu społeczności, w której jest realizowana, np. brak wielu instytucji na wsi stanowi
pewne ograniczenie realizacji pełnej metody pracy środowiskowej, chociaż bliższe więzi
społeczne stanowić mogą istotne źródło pomocy.

Celem organizowania środowiska jest wspomaganie jego rozwoju, aktywizowanie,

inspirowanie do pozytywnych zmian. Wprowadzenie zmian odnosi się do mieszkańców
społeczności, a przede wszystkim do warunków, w jakich oni żyją. Innym celem tej metody
pracy jest kompensacja braków, a także stwarzanie możliwości rozwoju jednostek i grup
wchodzących w skład danej społeczności.

Etapy metody organizowania środowiska:

1. Diagnoza środowiska lokalnego – oparta na kompleksowych badaniach (lustracja

społeczna):
a) inwentaryzacja instytucji i organizacji funkcjonujących w środowisku,
b) rozpoznanie nieprofesjonalnych sił społecznych i przedstawicieli społeczności

lokalnej,

c) rozpoznanie potrzeb, braków i zagrożeń występujących w środowisku,
d) rozpoznanie problemu społecznego.

2. Organizowanie zespołu pracy poprzez:

a) włączanie do działań profesjonalistów – przedstawicieli instytucji lokalnych oraz

mieszkańców,

b) zorganizowanie sprawnego przepływu informacji,
c) wstępny podział zadań między członków zespołu.

3. Planowanie i koordynacja działań opiekuńczych, wspierających, rozwijających:

a) konkretyzacja celów działania (głównego i operacyjnych),
b) opracowanie zadań i podział ich zgodnie z kompetencjami instytucji i osób

zaangażowanych w działania,

c) wybór koordynatora działań.

4. Wtórne pobudzanie – umacnianie zespołu pracy, ciągła inspiracja do działań. Na tym

etapie następuje także weryfikacja motywacji i możliwości osób zaangażowanych
w pracę zespołu.

5. Systematyczne ulepszanie środowiska – czyli poprawa warunków życia mieszkańców,

np. poprzez:
a)  usuwanie przeszkód utrudniających funkcjonowanie,
b)  podejmowanie działań ratowniczych, opiekuńczych,
c)  przełamywanie anonimowości.

6. Kontrola i doskonalenie – ocena kompleksowa sporządzona na podstawie:

a) opinii realizatorów,
b) informacji zewnętrznych i opinii adresatów działań.
Powszechnie przyjmowaną w literaturze przedmiotu typologią praktycznych modeli

pracy środowiskowej są modele wyodrębnione przez J. Rothmana:
1. Model A – rozwoju lokalnego – to metoda wspierania rozwoju społeczności lokalnej i jej

integracji poprzez, np. motywowanie do samopomocy. Podstawową strategią
oddziaływania jest aktywizacja jak największej liczby osób, organizacji do działania.

2. Model B – planowania społecznego – skoncentrowany na rozwiązaniu konkretnego

problemu społecznego, np. przestępczości, ubóstwa. Planowanie zmierza do reorganizacji
istniejących w środowisku instytucji społecznych lub organizacji nowych.

3. Model C – akcji społecznej – polega na aktywności grup potrzebujących pomocy,

pokrzywdzonych pod jakimś względem poprzez organizowanie akcji nacisku na władze
w celu wymuszenia reform, np. marsz osób niepełnosprawnych w obronie ich praw.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Techniki stosowane w praktyce pracy ze społecznością:

a)  strukturyzacja,
b)  zarządzanie – administrowanie,
c)  przygotowanie planów i opracowań formalnych,
d)  edukacja i promocja,
e)  pokazy,
f)  akcje socjalne,
g)  konsultacje i porady,
h)  rzecznictwo.

Istotne znaczenie w pracy ze społecznością lokalną ma umiejętność tworzenia sieci

socjalnej jako sytemu wsparcia służącego skupieniu wszystkich sił środowiska lokalnego
(instytucji, osób znaczących, przedstawicieli społeczności itp.) wokół poszukiwania
sposobów rozwiązania problemów. Opiekunka środowiskowa może inicjować budowanie
sieci wsparcia społecznego wokół problemów swojego podopiecznego, może też być
włączona do szerszej sieci wsparcia lokalnego. Systemowi wsparcia społecznego poświęcona
jest osobna jednostka modułowa.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1.  Co należy rozumieć przez pojęcie diagnoza społeczna?
2.  Jaki jest cel diagnozy społecznej?
3.  Jakie aspekty są rozpoznawane podczas diagnozy społecznej?
4.  Jakie jest znaczenie diagnozy socjalnej?
5.  Jakie etapy składają się na procedurę diagnozowania osób indywidualnych?
6.  Jakie elementy należy wziąć pod uwagę przy diagnozowaniu problemów i potrzeb

rodziny?

7. Jakie elementy należy wziąć pod uwagę przy diagnozowaniu potrzeb, braków i zagrożeń

środowiska lokalnego?

8. Na czym polega specyfika diagnozowania potrzeb i problemów osób

niepełnosprawnych?

9. Jakie techniki i narzędzia uzyskiwania informacji są najbardziej użyteczne w pracy

opiekunki środowiskowej?

10.  Co należy rozumieć przez pojęcie wywiad środowiskowy?
11.  W jakiej sytuacji wywiad środowiskowy przekształca się w wywiad opiekuńczy?
12.  W jakich sytuacjach ma zastosowanie wywiad narracyjny?
13.  Jakie aspekty są ważne dla prawidłowego przeprowadzenia wywiadu?
14.  Jakie są podstawowe różnice między wywiadem a rozmową?
15.  Co należy rozumieć pod pojęciem obserwacji?
16.  Co warunkuje dobre przeprowadzenie obserwacji?
17.  W jakich sytuacjach wykorzystywana jest technika analizy dokumentów?
18.  Jakie metody pracy można wyróżnić w pracy socjalnej?
19.  Na czym polega i jakie ma cele metoda pracy z indywidualnych przypadkiem?
20.  Jakie są etapy metody pracy z indywidualnym przypadkiem?
21.  Jakie zasady są stosowane w metodzie pracy z indywidualnym przypadkiem?
22.  Jaki jest podstawowy cel wykorzystywania metody pracy grupowej?
23.  Jakie są etapy metody pracy grupowej?
24.  Jakich zasad należy przestrzegać przy prowadzeniu grupy?
25.  Na czym polega metoda organizowania środowiska?
26.  Jakie są podstawowe cele metody organizowania środowiska?
27.  Jakie są etapy metody organizowania środowiska?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, możesz przystąpić do wykonania

ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ułóż dyspozycje do obserwacji warunków mieszkaniowych podopiecznego

poruszającego się na wózku inwalidzkim.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przypomnieć sobie informacje dotyczące techniki obserwacji,
2)  zwrócić uwagę na ograniczenia podopiecznego,
3)  sformułować dyspozycje w formie pytań lub równoważników zdań,
4)  zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5)  wziąć udział w dyskusji służącej wypracowaniu właściwego narzędzia diagnostycznego,
6)  wykorzystać opracowane narzędzia diagnostyczne do wykonania pracy domowej na

temat: „Czy moje mieszkanie jest przystosowane do potrzeb osoby niepełnosprawnej
poruszającej się na wózku inwalidzkim?”.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– wzory planów obserwacji, papier, mazaki tablica flip – chart.

Ćwiczenie 2

Dokonaj analizy treści dokumentów pod kątem treści i formy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

Etap I
1)  dobrać partnerów do pracy w 2–3 osobowym zespole,
2)  przypomnieć sobie informacje dotyczące rodzajów dokumentów i technik ich analizy,
3)  dokonać analizy dokumentu przydzielonego grupie przez nauczyciela,
4)  dokładnie obejrzeć dokument, analizując jego cechy zewnętrzne,
5)  dokładnie zapoznać się z treścią dokumentu,
6)  dokonać krytycznej analizy dokumentu,
7)  efekty pracy grupy zaprezentować na forum klasy,
8)  wziąć udział w podsumowaniu pierwszego etapu ćwiczenia.
Etap II
1)  wykorzystując wiedzę i umiejętności ukształtowane w etapie pierwszym ćwiczenia

przygotować w grupie narzędzie diagnostyczne w postaci planu analizy z dokumentów
dostarczonych przez nauczyciela.

2) przedstawić opracowane w grupie narzędzie do oceny klasy i nauczyciela.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− różne rodzaje dokumentów przy zachowaniu ochrony danych osobowych, np. historia

choroby, orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, fotografie, decyzje ZUS, wezwanie
do zapłaty, listy itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Jesteś opiekunką środowiskową rozpoczynającą pracę u osoby niepełnosprawnej

intelektualnie w wieku 9 lat. W warunkach symulowanych przeprowadź rozmowę z matką
dziecka na temat zapotrzebowania na opiekę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  dokładnie zapoznać się z treścią zadania,
2)  przyjąć sobie informacje dotyczące techniki rozmowy,
3)  zapoznać się z metodami dotyczącymi pomiaru i zakresu niepełnej sprawności oraz skalą

oceny samodzielności podopiecznego,

4)  opracować dyspozycje do rozmowy z matką dziecka,
5)  dobrać partnera do pracy w parze,
6)  przyjąć rolę opiekunki lub matki,
7)  przeprowadzić rozmowę,
8)  dokonać oceny zapotrzebowania na opiekę,
9)  zaprezentować wynik pracy na forum klasy,
10)  wziąć udział w podsumowaniu zajęć dotyczącym:

– prawidłowości dokonania oceny,
– poprawności przeprowadzonej rozmowy jako techniki użytecznej w diagnozowaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– papier, przybory do pisania, tablica.

Ćwiczenie 4

Dobierz odpowiednią metodę pracy z podopiecznym wykorzystując przedstawiony opis

sytuacji.

Opis sytuacji
Pan Wiesław, lat 25, mieszka z rodzicami w starej kamienicy w mieszkaniu składającym się
z dwóch pokoi i kuchni, ogrzewanie węglowe. W dzieciństwie był dzieckiem zamkniętym
w sobie, cichym, wycofanym. Mimo trudności w nauce ukończył zasadniczą szkołę
zawodową, nie pracuje. Przed 2 laty zaczął się dziwnie zachowywać, przestał wychodzić
z domu, unikał kontaktów nawet z rodzicami. Trafił do szpitala psychiatrycznego. Po
opuszczeniu szpitala rodzice otoczyli go troskliwą opieką, wykonują za niego wszystkie
czynności twierdząc, że nie może się on przemęczać. Pan Wiesław całe dnie spędza w domu
bezczynnie, nie ma żadnych kolegów ani znajomych, jest niechętny do rozmowy, odpowiada
monosylabami. Rodzice twierdzą, że syn tak się zachowuje dlatego, że sąsiedzi wyśmiewają
go. Rodzice bardzo się zamartwiają o przyszłość syna. Rodzina utrzymuje się z emerytury
ojca i matki pana Wiesława. W mieszkaniu panuje ład i porządek, o który dba matka pana
Wiesława.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  dobrać partnerów do pracy w 3-4 – osobowym zespole,
2)  dokładnie zapoznać się z treścią zadania i opisem sytuacji podopiecznego,
3)  przypomnieć sobie różne aspekty sytuacji życiowej,
4)  dokonać wyboru faktów opisujących poszczególne sytuacje,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) wskazać sytuacje, które mogą być źródłem problemów w funkcjonowaniu

podopiecznego,

6) zwrócić uwagę na siły (zasoby) tkwiące w podopiecznym i rodzinie – które mogą być

wykorzystane w ulepszaniu funkcjonowania podopiecznego,

7) przypomnieć sobie wskazane w poradniku dla ucznia metody pracy socjalnej,
8) zastanowić się, jaką metodę pracy socjalnej należałoby zastosować w opisanym

przypadku,

9)  określić etapy tej metody pracy socjalnej,
10)  opracować wyniki swojej pracy i zaprezentuj na forum klasy,
11)  wziać udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip – chart.

Ćwiczenie 5

Ułóż plan opieki nad podopiecznym w opisanej sytuacji.

Opis sytuacji
Pan Jan, lat 68, kawaler, ma córkę z nieformalnego związku, brata i siostrę. Z córką i dalszą
rodziną nie utrzymuje kontaktów. Pan Jan jest po rozległym zawale serca i wielomiesięcznej
rehabilitacji. Od kilku miesięcy narzeka na złe samopoczucie i większą część czasu spędza
w łóżku. Czynności higieniczne wykonuje samodzielnie, ma jednak trudności z goleniem się
i myciem głowy. Pan Jan leczy się także na wrzody żołądka i ma zleconą specjalną dietę,
której właściwie nie przestrzega. Pali też papierosy. Nie gotuje sam, korzysta z obiadów
przynoszonych z pobliskiego baru. Czasami odwiedza go siostra emerytka, która bardzo
martwi się jego sytuacją i próbuje mu pomóc. Pan Jan mieszka w bloku na I piętrze
z balkonem. W mieszkaniu panuje nieład, ściany nie malowane od lat, pościel dawno nie
zmieniana, firanki brudne, zażółcone.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  dokładnie zapoznać się z treścią zadania i opisem sytuacji,
2)  przypomnieć sobie zasady planowania,
3)  ułóżyć plan opieki ukierunkowany na zmianę zachowania podopiecznego i na zmianę

warunków jego życia,

4)  uwzględnić siły podopiecznego i jego rodziny,
5)  opracować plan opieki z wykorzystaniem technik komputerowych,
6)  zaprezentować wyniki swojej pracy,
7)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia ukazującym różne możliwości rozwiązania

problemów podopiecznego,

Wyposażenie stanowiska pracy:

– komputer z podstawowym oprogramowaniem np. Microsoft Office, drukarka, papier.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4 Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1) scharakteryzować metody i narzędzia diagnozowania

problemów i potrzeb podopiecznych?

2) scharakteryzować metody pracy stosowane w pracy

opiekuńczej?

3) opracować plan opieki nad niepełnosprawnym w środowisku

domowym?

4) wykorzystać techniki komputerowe w dokumentowaniu

wykonywanych zadań?

Jeżeli zaznaczyłeś „tak”, to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do

następnej części. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Warsztat pracy opiekunki środowiskowej

4.3.1. Materiał nauczania

Zadania opiekunki środowiskowej obejmują:

– pomaganie podopiecznemu w codziennych czynnościach domowych (robienie zakupów,

gotowanie, sprzątanie, pranie),

– pielęgnowanie, dbanie o zdrowie, higienę osobistą podopiecznych – osób chorych

i niepełnosprawnych (mycie, kąpanie, czesanie, golenie, ubieranie, słanie łóżka, zmiana
bielizny pościelowej i osobistej osobie unieruchomionej w

łóżku, prowadzenie

najprostszych ćwiczeń rehabilitacyjnych uzgodnionych z lekarzem),

– aktywizowanie podopiecznego do zwiększania jego samodzielności życiowej,
– mobilizowanie go do aktywnego spędzania czasu wolnego i rozwijania jego

zainteresowań,

– doradzanie w zakresie planowania i organizacji gospodarstwa domowego,
– kontaktowanie się z instytucjami w celu rozwiązywania problemów zdrowotnych,

materialnych, mieszkaniowych, rodzinnych oraz prawnych podopiecznego,

– inicjowanie pozytywnych relacji międzyludzkich w najbliższym otoczeniu

podopiecznego, a zwłaszcza z członkami jego rodziny,

– udzielanie pierwszej pomocy w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia podopiecznego.

Pełne i prawidłowe wykonywanie tych zadań gwarantują wiedza i umiejętności, które

powinna posiadać opiekunka środowiskowa. Są to umiejętności:
–  obserwowanie i dostrzeganie nieprawidłowości w rozwoju człowieka,
–  rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznego,
–  opracowanie planu niesienia pomocy podopiecznemu,
– nawiązywanie i utrzymywanie efektywnych kontaktów międzyludzkich,
– współpraca z podopiecznym oraz osobami dla niego ważnymi,
–  mediowanie i negocjowanie w sprawach istotnych dla podopiecznego,
–  aktywizowanie podopiecznego i osób z jego środowiska,
–  stosowanie podstawowych przepisów prawnych,
– zarządzanie materialnymi i niematerialnymi zasobami podopiecznego,
– gotowanie, pomaganie samotnym podopiecznym w prowadzeniu gospodarstwa

domowego,

–  dostosowanie diety do stanu zdrowia podopiecznego,
– właściwe pielęgnowanie podopiecznego i dbanie o jego bezpieczeństwo,
–  organizowanie czasu wolnego podopiecznego,
–  nauczenie podopiecznego wykonywania najprostszych prac technicznych i plastycznych,
–  dostosowanie i prowadzenie ćwiczeń rekreacyjnych dla poprawy stanu zdrowia

podopiecznego,

– organizowanie

własnego warsztatu pracy,

– dokumentowanie pracy z podopiecznym,
– dbanie o własny rozwój zawodowy, działanie zgodnie z etycznymi standardami

postępowania z podopiecznym,

– udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach,
– przestrzeganie

przepisów bhp, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,

– rozpoznawanie i wykorzystywanie zasobów środowiska rodzinnego i lokalnego dla

efektywnej pracy z podopiecznym,

– współdziałanie z zespołem ludzkim,
– podejmowanie optymalnych decyzji w działaniach na rzecz podopiecznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Duże znaczenie odgrywa ogólna wiedza opiekunki środowiskowej o człowieku, jego

interakcjach społecznych oraz wiedza specjalistyczna, a także znajomość zasad i metod pracy
opiekuńczej.

W kontaktach interpersonalnych szczególnie pożądane są takie cechy osobowości, jak:

– łatwość nawiązywania kontaktów z ludźmi,
– otwartość,
– empatia,
– odpowiedzialność i zdyscyplinowanie,
– zrównoważenie emocjonalne,

Praca opiekunki środowiskowej wymaga zarówno dobrego zdrowia fizycznego, jak

i sprawności psychicznej przejawiającej się w:
– koncentracji,
– podzielności uwagi,
– spostrzegawczości,
– wyobraźni.

Duże znaczenie ma odporność psychiczna, bowiem praca opiekunki jest działalnością,

w której stres jest zjawiskiem powszechnym i nieuniknionym. Odporność na stres może
chronić przed tzw. wypaleniem zawodowym.

Zdolności organizacyjne opiekunki środowiskowej pozwalać powinny na właściwe

zorganizowanie warsztatu pracy. Każda działalność powinna mieć walor działania
zorganizowanego, a więc zawierać trzy fazy:
– przygotowawczą (określenie celów, zbadanie zasobów, przygotowanie planu),
– realizacji

(stałego systematycznego działania według planu),

– kontroli (oceny efektów i sposobu realizacji).

Zasadą planowania i organizacji własnej pracy jest wykonywanie najpierw rzeczy

najważniejszych. Na początku i końcu każdego dnia należy przeznaczyć czas na planowanie,
jak również czas na zbilansowanie działalności i ocenę realizacji planów. Sprawność
działania, a więc dobrą organizację pracy można osiągnąć różnymi sposobami. Do najczęściej
stosowanych sposobów usprawniania pracy należą między innymi:
–  eliminowanie niektórych czynności zbędnych,
–  łączenie niektórych czynności, czyli wykonywanie kilku prac jednocześnie,
–  maksymalne skracanie drogi pokonywanej w toku pracy,
–  wykonywanie niektórych zadań w zespole.

Opiekunka środowiskowa powinna postępować zgodnie z etyką zawodu. Powinno

również cechować ją wysokie morale osobiste.
1. W swoim postępowaniu powinna kierować się zawsze zasadą dobra swojego

podopiecznego, przeciwstawiać się wszelkim praktykom niehumanitarnym
i dyskryminującym osobę lub grupę osób.

2. Zobowiązana jest do poszanowania godności swojego podopiecznego i jego prawa do

samostanowienia.

3. Wszystkich podopiecznych powinna traktować w równy sposób bez względu na płeć,

wiek, stan cywilny, orientację seksualną, narodowość, wyznanie, przekonania polityczne,
stan zdrowia, rasę, kolor skóry, i inne preferencje oraz cechy osobiste.

4. Powinna wykazywać zaangażowanie na rzecz podopiecznych w rozwiązywaniu ich

trudnych sytuacji i w tym celu wykorzystać swoją wiedzę, umiejętności i kompetencje.

5. Powinna za podstawową regułę uznać zasadę spolegliwej opiekuńczości w kontaktach

z podopiecznym.

6. Ma obowiązek zachowania tajemnicy informacji uzyskanych od podopiecznego w toku

czynności zawodowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. Powinna współpracować z innymi specjalistami w celu wykonywania obowiązków

służbowych.

8. Powinna poszukiwać rozwiązań konfliktów ze współpracownikami bez uszczerbku dla

klienta.
Opiekunka środowiskowa powinna również rzetelnie wykonywać swój zawód

i doskonalić swoją wiedzę i umiejętności.

Zasady pracy z osobą niepełnosprawną:

1. Zasada akceptacji, w myśl której osoba niepełnosprawna powinna być traktowana nie

jako osoba należąca do jakościowo różnej kategorii osób, lecz jako osoba, która
obarczona jest większymi trudnościami i z racji swej specyficznej sytuacji ma inne
potrzeby oraz prawo do szczególnej opieki i pomocy, zaś społeczeństwo (szkoła, inne
instytucje) zobowiązane są ją wspierać w rozwoju i swoje wymagania dostosować do sił
i możliwości tej osoby.

2. Zasada podmiotowości i indywidualności – łączy się z zasadą akceptacji, ściśle związana

jest z poszanowaniem praw osoby niepełnosprawnej, jej możliwościami, potrzebami
i oczekiwaniami oraz partnerskim podejściem we wszelkich działaniach rewalidacyjnych.

3. Zasada pomocy, mająca na celu pomoc osobie w aktywizacji jej sił biologicznych

w usamodzielnieniu, w przezwyciężeniu trudności rozwojowych oraz trudności
wynikających z upośledzenia. Zasada ta ukierunkowana jest także na kształtowanie
właściwej atmosfery i odpowiednich warunków w środowisku tej osoby.

4. Zasada refleksyjności polegająca na systematycznym analizowaniu podjętych działań

i twórczym modyfikowaniu ich w zależności od postępów czynionych przez osobę
niepełnosprawną.

5. Zasada symetryczności i konsekwencji, dająca poczucie bezpieczeństwa,

przewidywalność zdarzeń, a przez to szanse na przygotowanie się do działań
rehabilitacyjnych oraz poczucie niezależności i wzmocnienie poczucia własnej wartości.

6. Zasada komfortu psychicznego wymagająca pozytywnych stosunków między osobą

niepełnosprawną a osobą prowadzącą z nią pracę.

7. Zasada współpracy z rodziną – to zasada wspólnego uzgadniania z rodziną działań, tak

aby rodzina wspomagała każdy wysiłek osoby niepełnosprawnej.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1.  Jakie są podstawowe zadania opiekunki środowiskowej?
2.  Jakie umiejętności powinna posiadać opiekunka środowiskowa?
3.  Jakie cechy osobowości powinny charakteryzować opiekunkę środowiskową?
4.  W jaki sposób opiekunka środowiskowa powinna organizować swój warsztat pracy?
5.  Jakie podstawowe normy etyczne obowiązują w zawodzie opiekunki środowiskowej?
6.  Jakich zasad należy przestrzegać w pracy z osoba niepełnosprawną?

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, możesz przystąpić do wykonania

ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ rolę zawodową opiekunki środowiskowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) obejrzeć przygotowane przez nauczyciela i rozłożone na stole zdjęcia,
2) zastanowić się, które ze zdjęć najlepiej odpowiada na pytanie „Kim jest opiekunka

środowiskowa?”,

3)  wybrać jedno – najlepiej pasujące do pytania zdjęcie,
4)  przygotować argumentację uzasadniającą dokonany wybór,
5)  uzasadnić swój wybór na forum klasy,
6)  odpowiadać na pytania kolegów/koleżanek oraz nauczyciela ukierunkowując swoje

odpowiedzi na:
– zadania

opiekunki,

– wiedzę i umiejętności opiekunki,
– cechy

osobowości opiekunki,

– zachowania

etyczne

opiekunki,

7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, spróbować ocenić własne możliwości

w zakresie niesienia pomocy podopiecznemu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− zestaw zdjęć czarno-białych przygotowanych przez nauczyciela, przedstawiających

osoby w różnym wieku, w różnych sytuacjach społecznych, np. samotnie siedząca
staruszka, rodzina przy stole, dziecko niepełnosprawne, osoba na wózku inwalidzkim itp.

4.3.4 Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1)  określić zadania opiekunki środowiskowej?
2)  określić zasady pracy opiekunki z niepełnosprawnymi?
3)  zaplanować i zorganizować własna pracę?
4)  wskazać znaczenie współpracy z zespołem w osiąganiu

zaplanowanych celów?

5) wykazać się poczuciem odpowiedzialności za wykonywaną

pracę?

6) ocenić własne możliwości w zakresie niesienia pomocy

niepełnosprawnym?

7) wykonać zadania zgodnie z zasadami etyki zawodowej?

Jeżeli zaznaczyłeś „tak”, to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i zakończyłeś

kształcenie w jednostce modułowej Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej. Możesz
teraz przystąpić do sprawdzianu osiągnięć. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”,
wróć do odpowiedniej partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie
ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5.  Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedź otocz kółkiem.
6.  Jeżeli się pomylisz, skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedź, a następnie

otocz kółkiem odpowiedź prawidłową.

7.  Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 45 minut.
8.  Jeżeli masz pytania i wątpliwości, podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9.  Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10.  Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdź poprawność wybranych odpowiedzi.
11.  Sprawdź ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
12.  Powodzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zestaw zadań testowych

1. Więź łącząca poszczególnych pracowników różnych szczebli to:

a) więź technologiczna,

b) więź służbowa,

c) więź funkcjonalna,

d) więź organizacyjna.

2. Misja organizacji to:

a) przemyślana ogólna koncepcja działania organizacji, której realizacja zapewnia

osiągnięcie celów,

b) wybór sposobu porządkowania działań i zasobów organizacji,

c) podstawowy cel organizacji, wyróżniający ją spośród innych organizacji, ukazujący

zakres jej działania,

d) obserwacja realizowanych działań pod kątem osiągania celów organizacji.

3. Rozpoznanie uwarunkowań losów jednostki w jej najbliższym środowisku jest

przedmiotem:

a) diagnozy społecznej,

b) lustracji społecznej,

c) interwencji społecznej,

d) zmiany społecznej.

4. Analiza potrzeb i oczekiwań podopiecznego ma miejsce na etapie:

a) opisu diagnostycznego,

b) oceny diagnostycznej,

c) konkluzji,

d) planowania.

5. Przy wykorzystaniu podejścia systemowego rozpoznanie ukierunkowane jest między

innymi na:

a) cele i zadania systemu,

b) chęci i życzenia systemu,

c) oczekiwania systemu,

d) wykaz ról sytemu.

6. Rozpoznanie ograniczeń wykonywania czynności życia codziennego przez osobę

niepełnosprawną możliwe jest podczas:
a)  diagnozy indywidualnej,
b)  diagnozy rodzinnej,
c)  diagnozy społeczności lokalnej,
d)  diagnozy środowiskowej.

7. Do wyznaczników opieki nie należy:

a)  poruszanie się,
b)  odżywianie,
c)  motywacja,
d)  wydalanie.

8. Proces wzajemnego oddziaływania między stronami relacji zachodzi podczas stosowania:

a)  techniki analizy dokumentów,
b)  techniki obserwacji,
c)  techniki lustracji,
d)  techniki rozmowy.

9. Narzędziem techniki wywiadu środowiskowego jest:

a)  arkusz obserwacyjny,
b)  plan wywiadu,
c)  dyspozycje do wywiadu,
d)  kwestionariusz wywiadu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10. Błąd atrybucji występuje na etapie:

a)  organizacji wywiadu,
b)  interpretacji wypowiedzi,
c)  stawiania pytań,
d)  rejestrowania wypowiedzi.

11. W rozpoznaniu potrzeb osoby starszej, osamotnionej, repatriantki najskuteczniejszą

techniką zbierania informacji będzie:
a)  obserwacja,
b)  wywiad środowiskowy,
c)  wywiad narracyjny,
d)  analiza dokumentów.

12. Warunkiem dobrej obserwacji jest:

a)  zaangażowanie emocjonalne osoby obserwującej,
b)  zachowanie postawy wolnej od osobistego zaangażowania,
c)  brak jakiegokolwiek zaangażowania,
d)  zaangażowanie emocjonalne osoby obserwowanej.

13. Opracowanie planu postępowania to drugi etap pracy w metodzie:

a)  grupowej,
b)  środowiskowej,
c)  indywidualnego przypadku,
d)  we wszystkich metodach.

14. Zakończenie pracy z indywidualnym przypadkiem następuje z chwilą:

a)  rezygnacji osoby prowadzącej pracę z podopiecznym,
b)  osiągnięcia przez podopiecznego zdolności do radzenia sobie z problemem,
c)  narastania trudności podopiecznego,
d)  zaplanowania działań dla podopiecznego.

15. Istotą pracy z indywidualnym przypadkiem jest:

a)  przejmowanie za podopiecznego odpowiedzialności,
b)  mobilizowanie podopiecznego do działania,
c)  nieingerowanie w problemy podopiecznego,
d)  mobilizowanie osoby pomagającej do podejmowania działań.

16. Przyjmowanie podopiecznego takim, jaki jest, oznacza zasadę:

a)  komunikacji,
b)  indywidualizacji,
c)  uczestnictwa,
d)  akceptacji.

17. Praca nastawiona na działania ratownicze i opiekuńcze dzięki wykorzystaniu technik

psychoterapeutycznych stosowana jest w grupach:
a)  rekreacyjnych,
b)  terapeutycznych,
c)  edukacyjnych,
d)  socjalizacyjnych.

18. Systematyczne ulepszanie środowiska oznacza:

a)  usuwanie przeszkód utrudniających funkcjonowanie mieszkańców,
b)  narzucanie rozwiązań mieszkańcom,
c)  rozpoznanie potrzeb środowiska,
d)  opracowanie zadań dla mieszkańców.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19. Model akcji społecznej metody pracy środowiskowej polega na:

a)  wspieraniu rozwoju społeczności lokalnej,
b)  rozwiązaniu konkretnego problemu społecznego,
c)  pokrzywdzonych grup osób,
d)  planowaniu społecznym.

20. Do zadań opiekunki środowiskowej nie należy:

a)  sprzątanie, mycie i kąpiel, rozwijanie zainteresowań podopiecznego,
b)  sprzątanie, mycie i kąpiel, kontaktowanie się z instytucjami,
c)  rozwijanie zainteresowań podopiecznego, ustalanie ćwiczeń rehabilitacyjnych,

kontaktowanie się z instytucjami,

d) rozwijanie zainteresowań podopiecznego, kontaktowanie się z instytucjami,

sprzątanie w mieszkaniu podopiecznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ..................................................................................................

Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

10 a b c d

11 a b c d

12 a b c d

13 a b c d

14 a b c d

15 a b c d

16 a b c d

17 a b c d

18 a b c d

19 a b c d

20 a b c d

Razem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Babbie E.: Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2003
2. Du Bois B., Miley K.K.: Praca socjalna. Zawód, który dodaje sił, Interart, Warszawa

1996

3. Czekanowski P., Oriszczuk P. : Czym jest organizowanie społeczności lokalnej.

Wydawnictwo. Organizowanie Społeczności Lokalnej w Polsce, Projekt Matra, Gdańsk
1999

4. Garvin Ch.: Postepowanie metodyczne w pracy socjalnej z grupami i społecznościami,

Interart, Warszawa 1996

5. Garvin Ch., Seabury B.A.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej, Interart,

Warszawa 1996

6. Kamiński A.: Funkcje pedagogiki społecznej. Praca socjalna i kulturalna, PWN,

Warszawa 1980

7. Kantowicz E.: Elementy teorii i praktyki socjalnej, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2001
8. Kawczyńska-Butrym Z. (red.): Koncepcje opieki i zawody opiekuńcze, Wydawnictwo

Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001

9. Kawczyńska-Butrym Z.: Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, Interart,

Warszawa 1996

10. Kazimierczak T., Łuczyński M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej, BPS, Warszawa

1996

11. Kodeks Etyczny PTPS, Warszawa VI 1998
12. Kotlarska-Michalska A.: Diagnozowanie i projektowanie w pracy socjalnej, ARP

,,Promocja 21”, Poznań 1999.

13. Krzyszkowski J.: Elementy organizacji i zarządzania w pomocy społecznej, OMEGA –

PRAKSIS, Łódź 1998

14. Krzyszkowski J.: Między państwem opiekuńczym a opiekuńczym społeczeństwem,

Wydawnictwo UŁ, Łódź 2005

15.  Lisowski A.: Badanie potrzeb społecznych, Interart, Warszawa 1996
16.  Mikołajewicz W.: Praca socjalna jako działanie wychowawcze, Interart, Warszawa 1996
17.  Pilch T., Lepalczyk I. (red.): Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się

świecie, Warszawa 1993

18.  de Robertis Ch.: Metodyka działania w pracy socjalnej, Interart, Warszawa 1996
19.  Rychliński S.: Lustracje społeczne, Warszawa 2001
20.  Szatr-Jaworska B.: Diagnozowanie w polityce społecznej, IPS UW, Warszawa 2003
21.  Szmagalski J.: Przewodzenie małym grupom. Działania grupowe, CAK, Warszawa 1992
22.  Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych, „Śląsk”, Katowice 1995
23.  Tarkowski Z.: Zarządzanie i organizacja pomocy społecznej, Wydawnictwo Fundacji

ORATOR, Lublin 2000

24.  Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Interart, Warszawa 1996
25.  Ziemski S.: Problemy dobrej diagnozy, Warszawa 1973
26.  Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni, PWN, Warszawa 1994