plik

WYKŁAD 10.

Zmiany naturalnych warunków w środowisku zachodzą od neolitu. Rozpoczęły się w momencie
osadzania się ludności na terenie Polski niżowej – osadnictwo, uprawa roli. Zmiany te jednak były
niewielkie w porównaniu z tymi obecnymi.

W średniowieczu na Wyżynach Środkowopolskich i w Górach Świętokrzyskich wydobywano srebro co
powodowało wylesiane tych terenów (drewno potrzebne było w hutach). Powstawały także
kamieniołomy, z których czerpano materiał do budowy domów i dróg. Dokonywano także pierwszych
regulacji rzek i zakładano stawy rybne.

W XIX w. nastąpił szybki rozwój przemysłu, komunikacji, osadnictwa a zmiany dotyczyły wszystkich
elementów środowiska.

Zmiany środowiska mogą dotyczyd:

 form terenu – zmiany te zachodzą głównie w obszarach uprzemysłowionych (Górny Śląsk –

kilka procent form pochodzenia antropogenicznego, Rybnik, Konin, Bełchatów, Legnica,
Tarnobrzeg).

Górnictwo głębinowe powoduje powstanie pustych przestrzeni pod powierzchnią oraz osiadanie
gruntu. Proces ten zachodzi przez długi czas (do 30 lat) i powstają w jego wyniku niecki, zapadliska,
mają miejsce katastrofy budowlane. Podobny proces ma miejsce na Kujawach (Inowrocław), gdzie
prowadzone jest podziemne wydobycie soli. Niebezpieczny jest także wytop siarki pod powierzchnią.

Górnictwo odkrywkowe (wydobycie węgla brunatnego) powoduje tworzenie antropogenicznych
form terenu na powierzchni. Najniższy poziom kopalni w Bełchatowie znajduje się pod poziomem
morza. Działalnośd takich kopalni przyczynia się do zniszczenia roślinności, gleby, zniszczenia warstw
skalnych. Wpływa to na kształtowanie się zwierciadła wód podziemnych .

Inne formy działalności zmieniające formy terenu to: kamieniołomy (Sudety, Wyżyna Śląska, Wyżyna
Krakowsko-Częstochowska),  kopalnie torfu,  piaskownie  (Bukowno),  glinianki,  żwirownie.  W miejscu
składowania  skał  płonych  po  wydobyciu  surowców  powstają  hałdy  o  dosyd  dużej  wysokości,
zbudowane  z  różnych  materiałów.  Dopóki  nie  porosną  one  roślinnością  są  podatne  na  procesy
erozyjne, działalnośd wiatru (mogą wywoływad zapylenie powietrza).

Osadnictwo  powoduje  powstanie  nowych  form  terenu:  sztuczne  kopce  (Kraków),  grodziska,
przekształcenie  terenu  do  zabudowy  (niwelacja  terenu)  i  pod  budowę  torów  kolejowych  (nasypy,
przejazdy, tunele), kanały łączące rzeki i jeziora, kanały melioracyjne (Żuławy Wiślane). Pojawiają się
tzw. śmieci miejskie  –  stare  fragmenty murów  i dawnych budowli (głównie  średniowieczne).  Dzięki
nim rynek w Krakowie znajduje się o 4 m wyżej niż dawniej. Rolnictwo powoduje terasowanie zboczy.
Z  działaniami  człowieka  związane  są  także  wąwozy  drogowe  w  obszarach  lessowych  oraz  leje
bombowe (Kędzierzyn).

Człowiek ma także wpływ na przebieg procesów kształtujących rzeźbę terenu. Intensyfikacji ulegają
procesy  spłukiwania  (spływ  wód  roztopowych  i  opadowych).  Największe  zagrożenie  procesami
spłukiwania  powierzchniowego  występuje  na  południu  Polski  oraz  w  pasie  wyżyn  na  wschodzie.
Intensyfikacja spłukiwania powoduje łagodzenie stoków oraz erozję wąwozową.

Wąwozy tworzą się bardzo szybko (kilka lat) i są bardzo głębokie. Największa gęstośd wąwozów
(długośd wąwozu/jednostka powierzchni) jest na Roztoczu – jest ich tam najwięcej w Europie.

Poprzez  zabudowę  i  regulację  rzek,  umacnianie  ich  brzegów  dochodzi  do  wielu  zmian.  Podczas
usypywania wałów  prostowane jest  koryto rzek  co  powoduje  jego skracanie i zmniejszanie spadów
rzek.  Wszystko  to  wpływa  na  szybszy  przepływ  wody  i  zwiększenie  erozji.  Budowa  sztucznych
zbiorników  wodnych  w  dolinach  rzek  powoduje,  że  zbiornik  jest  bazą  erozyjną  dla  odcinka  rzeki
leżącego powyżej  niego.  Powyżej  zapory  zachodzi akumulacja (także  w  samym zbiorniku, który jest
wypełniany osadami). Poniżej  zbiornika na długim  odcinku  (do kilkudziesięciu kilometrów)  zachodzi
erozja wgłębna.

Poprzez  wylesianie  zwiększa  się  ilośd  materiału  dostarczanego  do  koryt  rzek  i  są  one  przeciążone.
Zamiast erozji wgłębnej  zachodzi więc erozja boczna oraz akumulacja. Koryta z typu meandrowego
przekształcają się w koryta warkoczowe.

Poprzez  wylesianie  zapoczątkowane  lub  zintensyfikowane  zostają  procesy  erozji  wiatrowej.  Luźne
twory  polodowcowe  poddawane  są  działalności  wiatru.  Obszary  zagrożone  nimi  to:  Pojezierza  (ze
względu na duże prędkości wiatru), południowa częśd Polski (obecnośd lessów). Połowa powierzchni
Polski  zagrożona  jest  erozją  wodną,  wiatrową  i  spłukiwaniem.  Antropogeniczna  działalnośd  wiatru
zachodzi także na terenach miejskich (Lublin – dzielnice zbudowane na ziemiach lessowych).

 klimat – jest to najtrudniejszy do zmienienia składnik środowiska. Lokalne zmiany klimatu

związane są ze zmianą użytkowania terenów (mikroklimat miast, powierzchni odsłoniętych,
zbiorników wodnych).

*mikroklimat miast – charakteryzuje się wyższą temperaturą (tzw. miejskie wyspy ciepła) – w skali
roku różnice te wynoszą 1-2

C, w lecie do 10

C. Miasta to również ośrodki przemysłu i wytwarzają

dużo ciepła. Wzrost temperatury wiąże się też z zanieczyszczeniem powietrza, powoduje zwiększenie
zachmurzenia i opadów. Wypromieniowanie ciepła z powierzchni jest trudniejsze. Częściej zdarzają
się tutaj burze, parowanie jest niewielkie, powietrze jest wilgotne, prędkości wiatru są mniejsze.

*mikroklimat zbiorników wodnych – zbiorniki wodne są magazynami ciepła (szybko nagrzewają się i
wolno oddają ciepło). Łagodzi to wahania temperatur.

*mikroklimat bagien – wilgotnośd powietrza jest bardzo duża. Po osuszeniu zwiększają się różnice
temperatur.

*mikroklimat  obszarów  leśnych  i  wylesionych  –  po  wycięciu  prędkości  wiania  wiatru  są  większe.
Obszary  leśne  latem  mają  niższa  temperaturę  niż  otoczenie  a  po  wycięciu  lasów  amplitudy
temperatur  zwiększają  się.  Po  wycięciu  drzew  wzrasta  gwałtownośd  opadów,  woda  spływa
powierzchniowo. Pokrywa Śniczan utrzymuje się krócej i topi gwałtowniej w porównaniu z obszarami
zalesionymi a wielkośd parowanie zwiększa się.

 gospodarka wodna – obserwuje się wpływ człowieka na stan wód, ich przebieg w dolinach

rzek oraz na wody podziemne.

Regulacja  rzek  powoduje  skracanie  dolin  rzek,  przyspieszanie  spływu  a  w  konsekwencji  wzrost
wysokości  fali  powodziowych.  Zwiększenie  szybkości  spływu  powoduje  przyspieszenie  przesuszania
otaczających  terenów  (woda  nie  może  przesiąkad  i  zasilad  wód  podziemnych).  Obserwuje  się  to  w
okolicach  Odry  i  Noteci.  Jeżeli  wybudowane  zostają  wały  przeciwpowodziowe  przepływ  wody  jest
ograniczony  –  wezbrania są wysoki,  występuje  akumulacja materiału.  Dno koryta rzeki podnosi się
bardzo szybko i szybko znajduje się wyżej niż tereny poza wałami (Żuławy Wiślane).

Budowa  zbiorników  wodnych  działa  pozytywnie  na  tereny  znajdujące  się  niżej  od  tych  zbiorników
zatrzymując  falę  powodziową.  W  rzekach  gdzie  występuje  zjawisko  zlodzenia  następuje  proces
powodzi  związanych  z  piętrzeniem  lodu  (Płock).  Sztuczne  zbiorniki  zmieniają  sytuację  w  wodach
podziemnych: powyżej zbiornika  zwierciadło wód podziemnych  podnosi  się  i teren jest  zabagniony,
poniżej zbiornika wody podziemne obniżają się  (stopieo wodny na Dąbiu w Krakowie obniżył koryto
o 3m). Zachodzi także intensywne niszczenie brzegu zbiornika.

Większośd miast zasilanych jest z wód podziemnych, tylko niektóre wodą z rzek. W Polsce środkowej
występuje deficyt wody (jest tutaj najmniej opadów, cisza wiatrowa, niższe jest zwierciadło wód
gruntowych).

Odwonienie kopalo odkrywkowych powoduje obniżenie poziomu wód gruntowych i powstanie tzw.
lejów depresyjnych.

Ujście Wisły jest całkowicie sztuczne a naturalne koryto jest odcięte śluzami.

 zanieczyszczenie wód – wywołane jest głównie przez ścieki przemysłowe i komunalne

Najwięcej ścieków dostarcza południowa Polska (okręg śląski i krakowski). Większośd ścieków nie jest
oczyszczana lub jest oczyszczana częściowo (mechanicznie). 1/4 odpływu wód w Polsce to ścieki.
Woda samooczyszcza się bardzo powoli (na długości kilkudziesięciu kilometrów) dlatego polskie rzeki
zanieczyszczone są na prawie całej długości. W Polsce wyróżniamy następujące klasy czystości wód:

 Klasa I – wody tej klasy czystości mogą byd

wykorzystywane jako źródło zaopatrzenia
w

wodę pitną

, zaopatrzenia przemysłu

spożywczego i innych gałęzi przemysłu oraz
hodowli ryb łososiowatych. Praktycznie nie
ma takich wód w Polsce (tylko górskie
odcinki rzek)

 Klasa II – wody tej klasy czystości mogą byd

wykorzystywane  jako  źródło  zaopatrzenia
w  wodę  hodowli  zwierząt,  do  celów
rekreacji  oraz  do  hodowli  ryb  z  wyjątkiem
łososiowatych.  Wody  tej  klasy  można
spotkad przy ujściach do morza.

 Klasa III – wody tej klasy czystości mogą byd wykorzystywane jako źródło zaopatrzenia w

wodę zakładów przemysłowych z wyjątkiem tych, dla których wymagana jest klasa I i II
oraz do celów nawodnienia terenów rolnych i ogrodniczych.

Większośd wód stanowią wody nieodpowiadające normom (70% długości Wisły, 80% długości Odry).
Źródłami  zanieczyszczenia  są:  przemysł  (zrzut  wód  kopalnianych  do  rzek  powoduje  wzrost  ich
zasolenia),  osadnictwo,  rolnictwo.  Spośród  nic  najbardziej  szkodliwe  jest  rolnictwo:  niewłaściwe
nawożenie, pestycydy, gnojowica. Jeziora są zanieczyszczone w podobnym stopniu jak rzeki (Gopło,
J. Mikołajskie, Niegocin – wody III klasy). Zanieczyszczone są także wody podziemne.

 gleby

Gleby zagrożone są procesami erozyjnymi i eolicznymi. Zmiana użytkowania terenów (przekształcenie
w  grunty  orne)    powoduje  zachwianie  równowagi  pomiędzy  substancjami  mineralnymi  a
organicznymi (w czasie zbiorów ubywa substancji mineralnych a przybywa organicznych). Zły wpływ
na gleby mają także monokultury leśne i rolne. Wpływ na glebę ma także zanieczyszczenie atmosfery
–  jony  destabilizują  skład  gleby  prowadząc  do  jej  zakwaszenia.  Innym  powodem  zakwaszenia  są
kwaśne nawozy mineralne, głównie azotowe. Poprzez obniżenie zwierciadła wód podziemnych gleby
są  przesuszone  i  przemywane  okresowo  co  powoduje  wmywanie  składników  pokarmowych  w  głąb
profilu.

 szata roślinna

Lasy  przekształcane  są  w  obszary  użytku  rolnego.  W  2000r  80%  powierzchni  Polski  pokrywały  lasy,
dzisiaj  jest  to  zaledwie  24%.  Wylesienie  powoduje,  że  w  obszarze  piaszczystych  działalnośd  wiatru
wzrasta  (Pustynia  Błędowska).  Zmienił  się  także  skład  naturalnej  roślinności  leśnej  –  wprowadzono
gatunki szybko rosnące i posiadające wartośd użytkową. 70% lasów stanowi sosna. Tylko 20% lasów
stanowi starodrzew. Zmienił się także skład gatunkowy roślinności niższych pięter. Wiele gatunków o
wąskiej niszy i małym zasięgu zostało zastąpione  bardziej uniwersalnymi.  Wyróżnia  się trzy stopnie
zmiany szaty roślinnej sporadyczny wyręb, wyraźne i trwałe zmiany (karczowanie lasów,  rolnictwo i
gospodarka leśna), wprowadzanie gatunków obcych. Polka znajduje się na granicy trzeciego stopnia –
10%  roślin  naczyniowych  stanowią  zadomowione  gatunki  obce,  105  gatunków  jest  zagrożonych
bezpośrednio wyginięciem.

 świat zwierząt

Zzaszło  w  nim  wiele  zmian:  wyginęło  już  wiele  gatunków  zwierząt  (zabijanie  dla  futer  i  mięsa),
zawleczono  wiele  zwierząt  roślinożernych,  udomowiono  gatunki  rodzime  oraz  obce,  zmieniono
obszary  bytowania  wielu  gatunków  (poprzez  zmianę  roślinności,  osuszanie,  nawadnianie,  zatrucie
pokarmu,  gleb  i  wód,  urbanizację  i  hałas).  Przybyło  w  ten  sposób  zwierząt  stepowych  (nowe  duże
otwarte przestrzenie) a ubyło dużych ssaków.

Na tle świata Polska jest obszarem znacznie przekształconym.