1

WYKŁAD 10.

Zmiany naturalnych warunków w środowisku zachodzą od neolitu. Rozpoczęły się w momencie
osadzania się ludności na terenie Polski niżowej – osadnictwo, uprawa roli. Zmiany te jednak były
niewielkie w porównaniu z tymi obecnymi.

W średniowieczu na Wyżynach Środkowopolskich i w Górach Świętokrzyskich wydobywano srebro co
powodowało wylesiane tych terenów (drewno potrzebne było w hutach). Powstawały także
kamieniołomy, z których czerpano materiał do budowy domów i dróg. Dokonywano także pierwszych
regulacji rzek i zakładano stawy rybne.

W XIX w. nastąpił szybki rozwój przemysłu, komunikacji, osadnictwa a zmiany dotyczyły wszystkich
elementów środowiska.

Zmiany środowiska mogą dotyczyd:

 form terenu – zmiany te zachodzą głównie w obszarach uprzemysłowionych (Górny Śląsk –

kilka procent form pochodzenia antropogenicznego, Rybnik, Konin, Bełchatów, Legnica,
Tarnobrzeg).

Górnictwo głębinowe powoduje powstanie pustych przestrzeni pod powierzchnią oraz osiadanie
gruntu. Proces ten zachodzi przez długi czas (do 30 lat) i powstają w jego wyniku niecki, zapadliska,
mają miejsce katastrofy budowlane. Podobny proces ma miejsce na Kujawach (Inowrocław), gdzie
prowadzone jest podziemne wydobycie soli. Niebezpieczny jest także wytop siarki pod powierzchnią.

Górnictwo odkrywkowe (wydobycie węgla brunatnego) powoduje tworzenie antropogenicznych
form terenu na powierzchni. Najniższy poziom kopalni w Bełchatowie znajduje się pod poziomem
morza. Działalnośd takich kopalni przyczynia się do zniszczenia roślinności, gleby, zniszczenia warstw
skalnych. Wpływa to na kształtowanie się zwierciadła wód podziemnych .

Inne formy działalności zmieniające formy terenu to: kamieniołomy (Sudety, Wyżyna Śląska, Wyżyna
Krakowsko-Częstochowska), kopalnie torfu, piaskownie (Bukowno), glinianki, żwirownie. W miejscu
składowania skał płonych po wydobyciu surowców powstają hałdy o dosyd dużej wysokości,
zbudowane z różnych materiałów. Dopóki nie porosną one roślinnością są podatne na procesy
erozyjne, działalnośd wiatru (mogą wywoływad zapylenie powietrza).

Osadnictwo powoduje powstanie nowych form terenu: sztuczne kopce (Kraków), grodziska,
przekształcenie terenu do zabudowy (niwelacja terenu) i pod budowę torów kolejowych (nasypy,
przejazdy, tunele), kanały łączące rzeki i jeziora, kanały melioracyjne (Żuławy Wiślane). Pojawiają się
tzw. śmieci miejskie – stare fragmenty murów i dawnych budowli (głównie średniowieczne). Dzięki
nim rynek w Krakowie znajduje się o 4 m wyżej niż dawniej. Rolnictwo powoduje terasowanie zboczy.
Z działaniami człowieka związane są także wąwozy drogowe w obszarach lessowych oraz leje
bombowe (Kędzierzyn).

Człowiek ma także wpływ na przebieg procesów kształtujących rzeźbę terenu. Intensyfikacji ulegają
procesy spłukiwania (spływ wód roztopowych i opadowych). Największe zagrożenie procesami
spłukiwania powierzchniowego występuje na południu Polski oraz w pasie wyżyn na wschodzie.
Intensyfikacja spłukiwania powoduje łagodzenie stoków oraz erozję wąwozową.

2

Wąwozy tworzą się bardzo szybko (kilka lat) i są bardzo głębokie. Największa gęstośd wąwozów
(długośd wąwozu/jednostka powierzchni) jest na Roztoczu – jest ich tam najwięcej w Europie.

Poprzez zabudowę i regulację rzek, umacnianie ich brzegów dochodzi do wielu zmian. Podczas
usypywania wałów prostowane jest koryto rzek co powoduje jego skracanie i zmniejszanie spadów
rzek. Wszystko to wpływa na szybszy przepływ wody i zwiększenie erozji. Budowa sztucznych
zbiorników wodnych w dolinach rzek powoduje, że zbiornik jest bazą erozyjną dla odcinka rzeki
leżącego powyżej niego. Powyżej zapory zachodzi akumulacja (także w samym zbiorniku, który jest
wypełniany osadami). Poniżej zbiornika na długim odcinku (do kilkudziesięciu kilometrów) zachodzi
erozja wgłębna.

Poprzez wylesianie zwiększa się ilośd materiału dostarczanego do koryt rzek i są one przeciążone.
Zamiast erozji wgłębnej zachodzi więc erozja boczna oraz akumulacja. Koryta z typu meandrowego
przekształcają się w koryta warkoczowe.

Poprzez wylesianie zapoczątkowane lub zintensyfikowane zostają procesy erozji wiatrowej. Luźne
twory polodowcowe poddawane są działalności wiatru. Obszary zagrożone nimi to: Pojezierza (ze
względu na duże prędkości wiatru), południowa częśd Polski (obecnośd lessów). Połowa powierzchni
Polski zagrożona jest erozją wodną, wiatrową i spłukiwaniem. Antropogeniczna działalnośd wiatru
zachodzi także na terenach miejskich (Lublin – dzielnice zbudowane na ziemiach lessowych).

 klimat – jest to najtrudniejszy do zmienienia składnik środowiska. Lokalne zmiany klimatu

związane są ze zmianą użytkowania terenów (mikroklimat miast, powierzchni odsłoniętych,
zbiorników wodnych).

*mikroklimat miast – charakteryzuje się wyższą temperaturą (tzw. miejskie wyspy ciepła) – w skali
roku różnice te wynoszą 1-2

0

C, w lecie do 10

0

C. Miasta to również ośrodki przemysłu i wytwarzają

dużo ciepła. Wzrost temperatury wiąże się też z zanieczyszczeniem powietrza, powoduje zwiększenie
zachmurzenia i opadów. Wypromieniowanie ciepła z powierzchni jest trudniejsze. Częściej zdarzają
się tutaj burze, parowanie jest niewielkie, powietrze jest wilgotne, prędkości wiatru są mniejsze.

*mikroklimat zbiorników wodnych – zbiorniki wodne są magazynami ciepła (szybko nagrzewają się i
wolno oddają ciepło). Łagodzi to wahania temperatur.

*mikroklimat bagien – wilgotnośd powietrza jest bardzo duża. Po osuszeniu zwiększają się różnice
temperatur.

*mikroklimat obszarów leśnych i wylesionych – po wycięciu prędkości wiania wiatru są większe.
Obszary leśne latem mają niższa temperaturę niż otoczenie a po wycięciu lasów amplitudy
temperatur zwiększają się. Po wycięciu drzew wzrasta gwałtownośd opadów, woda spływa
powierzchniowo. Pokrywa Śniczan utrzymuje się krócej i topi gwałtowniej w porównaniu z obszarami
zalesionymi a wielkośd parowanie zwiększa się.

3

 gospodarka wodna – obserwuje się wpływ człowieka na stan wód, ich przebieg w dolinach

rzek oraz na wody podziemne.

Regulacja rzek powoduje skracanie dolin rzek, przyspieszanie spływu a w konsekwencji wzrost
wysokości fali powodziowych. Zwiększenie szybkości spływu powoduje przyspieszenie przesuszania
otaczających terenów (woda nie może przesiąkad i zasilad wód podziemnych). Obserwuje się to w
okolicach Odry i Noteci. Jeżeli wybudowane zostają wały przeciwpowodziowe przepływ wody jest
ograniczony – wezbrania są wysoki, występuje akumulacja materiału. Dno koryta rzeki podnosi się
bardzo szybko i szybko znajduje się wyżej niż tereny poza wałami (Żuławy Wiślane).

Budowa zbiorników wodnych działa pozytywnie na tereny znajdujące się niżej od tych zbiorników
zatrzymując falę powodziową. W rzekach gdzie występuje zjawisko zlodzenia następuje proces
powodzi związanych z piętrzeniem lodu (Płock). Sztuczne zbiorniki zmieniają sytuację w wodach
podziemnych: powyżej zbiornika zwierciadło wód podziemnych podnosi się i teren jest zabagniony,
poniżej zbiornika wody podziemne obniżają się (stopieo wodny na Dąbiu w Krakowie obniżył koryto
o 3m). Zachodzi także intensywne niszczenie brzegu zbiornika.

Większośd miast zasilanych jest z wód podziemnych, tylko niektóre wodą z rzek. W Polsce środkowej
występuje deficyt wody (jest tutaj najmniej opadów, cisza wiatrowa, niższe jest zwierciadło wód
gruntowych).

Odwonienie kopalo odkrywkowych powoduje obniżenie poziomu wód gruntowych i powstanie tzw.
lejów depresyjnych.

Ujście Wisły jest całkowicie sztuczne a naturalne koryto jest odcięte śluzami.

 zanieczyszczenie wód – wywołane jest głównie przez ścieki przemysłowe i komunalne

Najwięcej ścieków dostarcza południowa Polska (okręg śląski i krakowski). Większośd ścieków nie jest
oczyszczana lub jest oczyszczana częściowo (mechanicznie). 1/4 odpływu wód w Polsce to ścieki.
Woda samooczyszcza się bardzo powoli (na długości kilkudziesięciu kilometrów) dlatego polskie rzeki
zanieczyszczone są na prawie całej długości. W Polsce wyróżniamy następujące klasy czystości wód:

 Klasa I – wody tej klasy czystości mogą byd

wykorzystywane jako źródło zaopatrzenia
w

wodę pitną

, zaopatrzenia przemysłu

spożywczego i innych gałęzi przemysłu oraz
hodowli ryb łososiowatych. Praktycznie nie
ma takich wód w Polsce (tylko górskie
odcinki rzek)

 Klasa II – wody tej klasy czystości mogą byd

wykorzystywane jako źródło zaopatrzenia
w wodę hodowli zwierząt, do celów
rekreacji oraz do hodowli ryb z wyjątkiem
łososiowatych. Wody tej klasy można
spotkad przy ujściach do morza.

4

 Klasa III – wody tej klasy czystości mogą byd wykorzystywane jako źródło zaopatrzenia w

wodę zakładów przemysłowych z wyjątkiem tych, dla których wymagana jest klasa I i II
oraz do celów nawodnienia terenów rolnych i ogrodniczych.

Większośd wód stanowią wody nieodpowiadające normom (70% długości Wisły, 80% długości Odry).
Źródłami zanieczyszczenia są: przemysł (zrzut wód kopalnianych do rzek powoduje wzrost ich
zasolenia), osadnictwo, rolnictwo. Spośród nic najbardziej szkodliwe jest rolnictwo: niewłaściwe
nawożenie, pestycydy, gnojowica. Jeziora są zanieczyszczone w podobnym stopniu jak rzeki (Gopło,
J. Mikołajskie, Niegocin – wody III klasy). Zanieczyszczone są także wody podziemne.

 gleby

Gleby zagrożone są procesami erozyjnymi i eolicznymi. Zmiana użytkowania terenów (przekształcenie
w grunty orne) powoduje zachwianie równowagi pomiędzy substancjami mineralnymi a
organicznymi (w czasie zbiorów ubywa substancji mineralnych a przybywa organicznych). Zły wpływ
na gleby mają także monokultury leśne i rolne. Wpływ na glebę ma także zanieczyszczenie atmosfery
– jony destabilizują skład gleby prowadząc do jej zakwaszenia. Innym powodem zakwaszenia są
kwaśne nawozy mineralne, głównie azotowe. Poprzez obniżenie zwierciadła wód podziemnych gleby
są przesuszone i przemywane okresowo co powoduje wmywanie składników pokarmowych w głąb
profilu.

 szata roślinna

Lasy przekształcane są w obszary użytku rolnego. W 2000r 80% powierzchni Polski pokrywały lasy,
dzisiaj jest to zaledwie 24%. Wylesienie powoduje, że w obszarze piaszczystych działalnośd wiatru
wzrasta (Pustynia Błędowska). Zmienił się także skład naturalnej roślinności leśnej – wprowadzono
gatunki szybko rosnące i posiadające wartośd użytkową. 70% lasów stanowi sosna. Tylko 20% lasów
stanowi starodrzew. Zmienił się także skład gatunkowy roślinności niższych pięter. Wiele gatunków o
wąskiej niszy i małym zasięgu zostało zastąpione bardziej uniwersalnymi. Wyróżnia się trzy stopnie
zmiany szaty roślinnej sporadyczny wyręb, wyraźne i trwałe zmiany (karczowanie lasów, rolnictwo i
gospodarka leśna), wprowadzanie gatunków obcych. Polka znajduje się na granicy trzeciego stopnia –
10% roślin naczyniowych stanowią zadomowione gatunki obce, 105 gatunków jest zagrożonych
bezpośrednio wyginięciem.

 świat zwierząt

Zzaszło w nim wiele zmian: wyginęło już wiele gatunków zwierząt (zabijanie dla futer i mięsa),
zawleczono wiele zwierząt roślinożernych, udomowiono gatunki rodzime oraz obce, zmieniono
obszary bytowania wielu gatunków (poprzez zmianę roślinności, osuszanie, nawadnianie, zatrucie
pokarmu, gleb i wód, urbanizację i hałas). Przybyło w ten sposób zwierząt stepowych (nowe duże
otwarte przestrzenie) a ubyło dużych ssaków.

Na tle świata Polska jest obszarem znacznie przekształconym.

5