1

 
 
 

 
 
 
KRÓLESTWO: MONERA 
GROMADA: BAKTERIE (BACTERIOPHYTHA) 
 
Bakterie są najmniejszymi znanymi organizmami, ich przeciętna wielkość wynosi 1µm. 
Są to organizmy prokariotyczne. 
 

BUDOWA BAKTERII: 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

•  komórka bakterii otoczona jest otoczką śluzową, pełniącą funkcję ochronną przed 

niesprzyjającymi warunkami zewnętrznymi, szczególnie przed wysychaniem. 

•  Ściana komórkowa nadaje komórce kształt. Ma ona skomplikowany skład chemiczny 

(węglowodanowo-tłuszczowe peptydomy). Budujący go związek to mukopeptyd. 

•  Błona cytoplazmatyczna – plazmalemma otacza protoplast. Zbudowana jest z białek i 

fosfolipidów. 

 
Protoplast budują: 

-nukleoid pełniący funkcję jądra komórkowego. Nukleoid zbudowany jest ze splątanej nici     
nukleinowej zwanej genoforem. Nie jest on oddzielony od protoplastu żadną błoną. 
-cytoplazma jest bardzo gęsta, na jej obszarze znajdują się różne substancje zapasowe m.in. 
węglowodany, tłuszcze, białka. 
-mezosomy są to wypuklenia błony cytoplazmatycznej, pełnią funkcje oddechowe 
(odpowiedniki eukariotycznych mitochondriów) 
-tylakoidy (ciałka chromatoforowe) występują w fotosyntezujących bakterii. Są to 
wypuklenia, które oderwały się od błony, dominują barwniki asymilacyjne. Pełnią funkcje 
odżywcze. (Są odpowiednikami eukariotycznych chloroplastów). 

rzęska 

  Otoczka śluzowa 

ś

ciana komórkowa 

mezosom 

Błona komórkowa 

rybosom 

cytoplazma 

nukleoid 

Tylakoid (ciałko chromatoforowe) 

Substancje zapasowe 

 

2

-ziarenkowate rybosomy warunkujące syntezę białek. 
-komórka bakterii posiada jedną nić lub opatrzona jest kurczliwymi rzęskami, dzięki którym 
organizm może poruszać się w środowisku wodnym. 
-na ścianie komórkowej mogą znajdować się również cieniutkie wyrostki, zwane fimbriami, 
przypuszcza się że mogą one odgrywać rolę w procesie płciowym. 
 
 
 

PODSTAWOWE KSZTAŁTY BAKTERII: 

 

   1. Ziarniaki (kuliste lub owalne) np. Coccrus Hicrococcus 
 

2. Pałeczki (krótkie cylindry) np. Bacterium 
 
3. Laseczki (wydłużone cylindry) np. Bacillus 

 
4. Przecinkowce (krótkie wygięte wałeczki) np. Vibno 
 

5. Krętki (formy spiralne) np. Spirochaetales

 

6. Śrubowce (wydłużone formy spiralne) np. Spirillum

 

 

Bakterie mogą występować pojedynczo lub tworzyć liczne kolonie. Kolonie powstają gdy po 
podziale komórki macierzystej, komórki potomne nie oddzielają się od siebie. 
 
Formy koloni bakteryjnych: 
1. Paciorkowce (układ łańcuszkowy) np. Streptococcus  

 

2. Gronkowce (nieregularny układ) np. Staphylococcus

 

3. Dwoinki (zespół dwóch komórek) np. Diplococcus 

 

4. Czworaczki (zespół czterech komórek) np. Tetracoccus 

 

 
5. Sześcianki (zespół sześciu komórek) np. Sarcina 
 
 
 

TYPY URZĘSIENIA BAKTERII: 

 

1.

  Typ monotrychalny – pojedyncza rzęska na jednym końcu ciała bakterii. 

2.

  Typ amfitrychalny – dwie pojedyncze rzęski na obu końcach ciała bakterii. 

3.

  Typ lofotrychalny – pęki rzęsek na jednym lub obu końcach ciała bakterii. 

4.

   Typ perytrychalny – rzęski na całej powierzchni ciała.  

 
Ad.1                                                                     
 
Ad.2

 

  

-

 

Ad.3 

 

Ad.4 

 

3

CZYNNOŚCI ŻYCIOWE BAKTERII: 

 

Odżywianie 

1.

  Autotrofy – bakterie samożywne, są zdolne do wytwarzania substancji organicznych 

ze związków nieorganicznych. 

•  Fotoautotrofy – bakterie fotosyntetyzujące.                                               

Produkują one związki organiczne w procesie fotosyntezy, wykorzystując 
bakteriochlorofil np. bakterie zielone i purpurowe. 

•  Chemoautotrofy – bakterie chemosyntezujące. Produkują one związki 

organiczne w procesie chemosyntezy. Zamiast energii słonecznej i chlorofilu, 
wykorzystują energię zdobywaną przez utlenianie różnych związków 
nieorganicznych np. siarkowodoru, amoniaku, związków żelaza i innych. 

2.

  Heterotrofy – bakterie cudzożywne. Wydzielają do środowiska enzymy, które 

rozkładają (trawią) materię organiczną (białka, węglowodany, tłuszcze) w podłożu. 
Powstałe w ten sposób związki organiczne są osmotycznie wchłaniane przez komórkę 
bakteryjną. 

•  Saprofity (roztocza) - Pobierają pokarm z rozkładanych obumarłych szczątków 

roślin. 

•  Pasożyty – zdobywają pokarm, żerując w tkankach żywych organizmów, 

rzadko doprowadzając do ich śmierci. Pasożyty mogą być zewnętrzne i 
wewnętrzne. 

•  Bakterie symbiotyczne – żyją w ciele innego organizmu, odżywiają się jego 

kosztem ale przynoszą mu również pewne korzyści. 

 
Oddychanie 

1.

  Aeroby – bakterie tlenowe. Przeprowadzają proces oddychania tlenowego:        

glikoliza + cykl Krebsa + łańcuch oddechowy 

2.

  Anaeroby – bakterie beztlenowe. Przeprowadzają proces oddychania beztlenowego: 

glikoliza + fermentacja (alkoholowa, octowa, mlekowa, masłowa) 

 

Rozmnażanie 

1.

  Rozmnażanie bezpłciowe – wegetatywne. 

•  Amitoza – podział komórki macierzystej na dwie komórki potomne. Podział 

cytoplazmy poprzedzony jest podwojeniem nukleoidu. Komórka dzieli się 
poprzez wgłębianie ściany komórkowej. 

•  Pączkowanie – wytwarzanie niewielkich uwypukleń, następnie odrywających 

się od komórki macierzystej i dorastających do wielkości dojrzałego 
organizmu. 

2.

  Rozmnażanie płciowe. Występujące okresowo u bakterii procesy płciowe, nie wiążą 

się bezpośrednio z rozmnażaniem (nie prowadzą do zwiększenia liczby osobników). 
Proces płciowy polega na wzajemnym, częściowym przekazywaniu substancji 
dziedzicznej, z jednej komórki bakteryjnej do drugiej. Odbywa się to w procesie 
koniugacji, dzięki temu zwiększa się zmienność osobnicza w obrębie gatunku. 

  

W warunkach niesprzyjających niektóre bakterie potrafią przetrwać krytyczne okresy 
w stanie życia utajonego tworząc tzw. Przetrwalniki (endospory). Cytoplazma  
bakterii ulega wtedy odwodnieniu i zagęszczeniu, przybierając postać grudki luźno 
umieszczonej wewnątrz sztywnej ściany komórkowej. Grudka cytoplazmy otacza się 
nową, grubą błoną stając się przetrwalnikiem. Po ustąpieniu warunków krytycznych 
błona przetrwalnikowa pęka, cytoplazma pęcznieje i ponownie wypełnia  objętość 

 

4

właściwej ściany komórkowej. W stadium przetrwalnikowym zanikają wszelkie 
procesy życiowe. 

 
 

ROLA BAKTERI W PRZYRODZIE I W ŻYCIU CZŁOWIEKA: 

 

1.

  Procesy życiowe bakterii przyczyniają się do bezustannego krążenia materii w 

przyrodzie, gdyż uwalniają one pierwiastki zawarte w obumarłej masie organicznej. 
Procesy krążenia pierwiastków w przyrodzie uzupełnia działalność bakterii 
rutryfikacyjnych , wiążących azot atmosferyczny oraz bakterii przeprowadzających 
różnego rodzaju fermentacje. 

            Bakterie azotowe – zdolne do przyswajania azotu atmosferycznego.  

•  Bakterie azotowe samodzielne – są to organizmy glebowe, azot wbudowany w 

ciała bakterii, po ich śmierci jest udostępniany roślinom (5-10kg azotu na 1ha). 
Do tych bakterii należą: tlenowe z rodzaju Azotobacter i beztlenowe z rodzaju 
lostridium. 

•  Bakterie azotowe symbiotyczne Rhizołbum                                                      

Są to te bakterie korzeniowe (brodawkowe). Mogą one asymilować azot z 
powietrza, jedynie współżyjąc z roślinami. Najczęściej są to rośliny 
motylkowe np. Tubin, Koniczyna, wyka, lucerna, groch, fasola. Bakterie 
przenikają do wnętrza korzeni i osiedlają się w tkankach. Przed wpływem 
wydzielin bakteryjnych w  tkankach korzeni powstają brodawkowate 
zgrubienia. Bakterie korzeniowe dostarczają związków azotowych roślinie, 
czerpiąc od niej w zamian gotowe węglowodanowe substancje odżywcze. 
Bakterie korzeniowe na polu roślin motylkowych mogą wiązać ok. 100-200kg 
azotu na 1ha. 

Bakterie przeprowadzające proces fermentacji, produkują wiele substancji 
użytecznych dla człowieka np. bakterie z rodzaju Latobacillus lub Streptococcus w 
procesie fermentacji produkują kwas mlekowy, bakterie z rodzaju Ciortnokum w 
wyniku fermentacji produkują kwas masłowy. 

2.

  Flota bakteryjna w organizmach roślinożerców pozwala im na trawienie pokarmu   

(np. przeżuwaczy). 

3.

  Niektóre bakterie wytwarzają substancje hamujące rozwój mikroorganizmów 

chorobotwórczych. Stosowane są w przemyśle fermentacyjnym przy produkcji 
antybiotyków. 

4.

  Bakterie saprofityczne uczestniczą w oczyszczaniu środowiska i licznych, często 

szkodliwych dla innych organizmów metabolitów i innych nieczystości, rozkładając je 
na nieszkodliwe produkty. 

5.

  Bakterie pełnią rolę glebotwórczą. Dzięki udziałowi w wytwarzaniu próchnicy, 

bakterie podnoszą walory uprawne gleb, ponieważ próchnica nadaje glebie strukturę 
gruzełkowatą, a gleby o takiej strukturze są przewietrzane i dłużej zatrzymują wodę. 
Jednocześnie bakterie wzbogacają glebę w przyswajalne dla roślin składniki 
odżywcze, podnoszą żyzność gleby. Na gruntach ornych bakterie rozkładają obornik 
lub kompost. 

6.

  Niekorzystna działalność bakterii (z punktu widzenia człowieka) to wywoływanie 

chorób roślin, zwierząt i ludzi. Niektóre bakterie wywołują zaburzenia specjalnie 
prowadzonych procesów  fermentacyjnych i powodują psucie się artykułów 
spożywczych.  

 
 
 

 

5

 

BAKTERIE CHOROBOTWÓRCZE 

 
1.

  Choroby bakteryjne roślin – bakteriozy                                                                                 
   Do wnętrza roślin bakterie wnikają przez otwory naturalne (np. szparki) lub przez      

uszkodzenia mechaniczne (np. pęknięcia, zranienia). Żyją zwykle w przestworzach    
międzykomórkowych, niektóre wnikają do żywych komórek. Bakterie wydzielają 
toksyny, które mogą powodować: 

•  Rozluźnienie tkanki, poszczególne komórki oddzielają się od siebie          

i zamierają. Tkanka przekształca się w papkowatą, gnijącą masę. Choroba 
ta to mokra zgnilizna. Występuje min na bulwach ziemniaków, 
korzeniach marchwi, pietruszce. 

•  Bakterie powodujące mokrą zgniliznę mogą atakować także pędy roślin, 

wywołując chorobę zwaną czarną nóżką. 

•  Bakterie mogą wywoływać również takie objawy jak wycieki śluzu lub 

gumy na pędach drzew, zgorzel kwiatków, zasychanie wierzchołków 
pędów,  nekrotyczne rany na gałęziach i konarach np.: zaraza ogniowa, 
rak bakteryjny 

  

 

                       

-niektóre bakterie zatykają naczynia co powoduje więdnięcie roślin lub 
pobudzają tkanki żywiciela do nadmiernego rozrastania się co prowadzi 
do powstawania guzowatych narośli na pniach lub korzenia drzew. 

 

2.

  Choroby bakteryjne zwierząt 

•  Nosalizna występuje przeważnie u zwierząt nieparzystokopytnych np.: koni i 

osłów. 
Choroba  objawia  się  przewlekłym  zapaleniem  i  ropnym  wysiąkiem  z  jamy 
nosowej.  Ropna  wydzielina  zawiera  bakterie,  za  jej  pośrednictwem  choroba 
rozprzestrzenia się. 

•  Wąglik  –  choroba  bydła  i  owiec,  jej  objawem  jest  owrzodzenie  narządów 

wewnętrznych zwierząt. 

•  Gruźlica,  bakterie  gruźlicy  atakują  często  zwierzęta,  a  zwłaszcza  bydło  i 

trzodę  chlewną.  Powodować  mogą  nie  tylko  schorzenia  płuc  (u  ludzi)  ale 
również schorzenia przewodu pokarmowego, gruczołów mlecznych i innych 
organów  oraz  kości.  Szczególnie  niebezpieczna  jest  gruźlica  u  krów, 
ponieważ bakterie mogą się przenosić na ludzi za pośrednictwem mleka.    

 

3.

  Choroby bakteryjne ludzi.  

•  Dur brzuszny i plamisty, czerwonka, błonica, cholera, tężec i inne. 

 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

6

 

BŁONKA – 

 

ostra choroba zakaźna wywoływana przez bakterię maczugowiec 

błonicy Corynebacterium diphtheriae; występuje najczęściej u dzieci; 
charakteryzuje się powstawaniem błon w miejscach rozwoju bakterii 
i wytwarzaniem bardzo silnego jadu. 
 
CYKL KREBSA -  kołowy, wieloetapowy ciąg reakcji enzymatycznych 
w mitochondriach, stanowiący u większości organizmów żywych podstawę 
tlenowego oddychania komórkowego. 
 
 GLIKOLIZA  -  proces przemiany glukozy w kwas mlekowy, zachodzący 
w środowisku beztlenowym (fermentacja) w komórkach zwierząt i dostarczający 
im energii w postaci kwasu ATP oraz substancji wyjściowych do dalszych 
przemian metabolicznych; 
 

 

METABOLIT - związki chem. powstające w organizmach żywych w wyniku 
przemiany materii. 
 

 
ORGANIZMY PROKARIOTYCZNE -  organizmy nie posiadające wyodrębnionego jądra 
komórkowego  
 
OSMOZA – samorzutne przenikanie rozpuszczalnika (wywołane dyfuzją) z roztworu 
o mniejszym stężeniu do roztworu o stężeniu większym przez błonę; półprzepuszczalną, 
przez którą mogą przenikać cząsteczki rozpuszczalnika, a nie przenikają cząsteczki substancji 
rozpuszczonych. 
 
PLAZMALEMMA - półprzepuszczalna błona cytoplazmatyczna, otaczająca od zewnątrz 
protoplast i przylegająca do ściany komórkowej. 
 
PROTOPLAST 

- 

 

nazwa materii żywej tworzącej komórki; z niej są zbud. jądra komórkowe   

i cytoplazma. 
 
 SAPROFITY – 

 

organizmy cudzożywne, czerpiące pokarm z martwych szczątków org.