W czasie pierwszej kampanii zimowej w Rosji wojska niemieckie przeszły na stanowiska
obronne. Generałowie niemieccy chcieli to uczynić zanim spadną śniegi i zanim
bezowocny marsz na Moskwę wyciągne nadmiernie ich linie, Hitler jednak nie chciał ich
słuchać. Do pierwszego konfliktu Hitlera z armią doszło w chwili, gdy odebrał on naczelne
dowództwo feldmarszałkowi von Brauchitsch (21 grudzień 1941 r.) i oświadczył, że odtąd
będzie się kierował jedynie własną "intuicją". Ale Hitler nie mógł sprostać "generałowi
zimie". Lekko umundurowani żołnierze hitlerowscy ginęli jak muchy. Sowieckie oddziały
powstańcze przecinały ich linie komunikacyjne i dostaw. Przy silnych mrozach zamarzały
smary i pękały cylindry w motorach czołgów, samolotów i samochodów. Załamał się
system transportu i dowozu poprzez olbrzymie przestrzenie, przez które przeszły armie
niemieckie, ale których nie zdołały podbić. Pomimo to jednak Niemcy zachowywali się
tak, jakby mieli w Rosji pozostać na dobre. Zabrali się do naprawy wielkiej stacji
wysokiego napięcia w Dniepropetrowsku, otwierali kopalnie, dostarczali na Ukrainę
traktorów parowych, by przyspieszyć produkcję rolną, przeznaczoną dla żywienia
niemieckich armii oraz przystosowywali rozstawność szyn kolejowych do wymiarów
niemieckich. Przymusowi robotnicy z Polski oraz jeńcy wojenni zapędzeni zostali do
budowy linii obronnych na tyłach. Niemcy "odwrócili" na wschód umocnione pozycje na
dawnej linii Stalina, biegnącej na zachód od Dniepru a także skończyli linie obronne
wzdłuż Bugu, które zaczęli budować już rok przedtem.

Ocena strat

Rosjanie przystąpili do ofensywy, uważając, że Niemcy są słabo przygotowani na
rosyjską zimę. Byli również przekonani, że niemieckie rezerwy muszą być wyczerpane
ciężkimi stratami. Rosjanie nie docenili sił niemieckich. Reszta świata, na równi z
Niemcami, zastanawiała się, czy to raczej Rosja Sowiecka nie jest wyczerpana. Wniosek
ten był mylny. Moskwa przyznała się do łącznych strat 2122OO0; cyfra ta może być
przyjęta jako minimum. Niemcy utrzymywali, że wzięli do niewoli 3806000 Rosjan. Jeśli
nawet połowę tylko stanowili jeńcy wojenni, to i tak armia rosyjska musiała znaleźć przed
kampanią zimową wyszkolone rezerwy dla zastąpienia strat; spośród jedenastu milionów
zdolnych do służby wojskowej obywateli, jeśli chodzi o straty niemieckie, to Moskwa
podawała cyfrę 3500000 zabitych w czasie najazdu Rosji i marszu na Moskwę. Niemcy
natomiast, nawet po kampanii zimowej, przyznawali się jedynie do 251291 zabitych.
Cyfra ta była oczywiście absurdalnie niska; niemieckie straty musiały dochodzić co
najmniej do 1200 dziennie (wysokość strat u szczytu kampanii francuskiej) przez cały
czas kampanii rosyjskiej. Ich ogólne straty musiały wobec tego dojść do około dwóch
milionów. Straty te były jednak częściowo zrównoważone rocznym zaciągiem 700000
Niemców oraz rekrutowaniem sił węgierskich i rumuńskch. Armie rosyjskie na froncie
północnym, środkowym i południowym podjęły kampanie, zmierzające do oswobodzenia
Leningradu, odepchnięcia nieprzyjaciela od Moskwy oraz wszczęcia oblężenia
Sebastopolu. W czasie zimy przebili się na zachód, odbijając pas frontu o przeciętnej
szerokości 180 km, nie zdołali jednak wedrzeć się w główne linie obronne przeciwnika.
Kontr-ofensywa rosyjska nie osiągnęła swego celu, lecz również zawiodła niemiecka
ofensywa, gdyż okazało się, że armie rosyjskie nie tylko nie były rozbite, ale mogły

1

obrócić się pełną siłą przeciwko nieprzyjacielowi.

Odsiecz dla Leningradu

Kampania na północy, zmierzająca do oswobodzenia Leningradu, zaczęła się podwójnym
pochodem na zachód, po obu stronach jeziora Ilmen w kierunku nieprzyjacielskiego
węzła kolejowego w Pskowie (15 grudzień 1941 r.). Północne kolumny rosyjskie wdarły
się w linie 11-tej dywizji hiszpańskiej, którą Franco wysłał na pomoc Hitlerowi, zdołały
jednak uczynić jedynie głęboki wyłom. Kolumna południowa posunęła się o wiele dalej i
okrążyła trzy dywizje niemieckie 16-tej armii pod Cholmem i Starą Russą które jednak
okopały się i zdołały utrzymać się przez zimę przy zaopatrzeniu z powietrza. Leningrad
nie został wprawdzie oswobodzony, był jednak podtrzymywany w czasie oblężenia przez
tzw. "drogę życia", biegnącą poprzez zamarznięte jezioro Ładoga. Pod osłoną długich
nocy zimowych ciągnęły tą drogą długie kolumny samochodów ciężarowych,
naładowanych żywnością i amunicją dla obrońców Leningradu. Skoro nie udało się
oswobodzić Leningradu, Armia Czerwona skierowała się przeciwko siłom fińskim na
północ od miasta, celem odzyskania kontroli nad linią kolejową z Murmańska (8 styczeń
1942 r.). W tym czasie brytyjskie i amerykańskie dostawy czołgów i samolotów (na
podstawie umowy "Lend-Lease") zaczęły dochodzić do Rosji. Finowie trzymali
strategiczną linię kolejową, wobec czego wszystkie dostawy musiały być kierowane przez
Soroki, o wiele dłuższą linię kolejową z Archangielska.

Moskwa oddycha

Na środkowym odcinku frontu Armia Czerwona zebrała wielkie siły wzdłuż linii długości
ponad 250 km. Miały one za zadanie uwolnienie Moskwy oraz przemysłowego okręgu
Tuły od ucisku niemieckiej obręczy otaczającej miasto niemal całkowicie (15 grudzień
1941 r,). Oba skrzydła hitlerowskie zostały całkowicie zniesione. Od północy Rosjanie
zajęli Klin i Kalinin oraz uderzyli na zachód, by przeciąć linię kolejową w Wielkich Łukach.
Od południa odbili okręg Tuły oraz utworzyli wybrzuszenie poniżej Smoleńska. Na
odcinku środkowym atak rosyjski musiał się zatrzymać przed nieprzyjacielskimi
umocnieniami w Rżewie i Wjaźmie. Atak na Smoleńsk ze stanowisk na północ i na
południe od miasta był również bezskuteczny. Dalej na południe Timoszenko przekroczył
Doniec i wdarł się w linie nieprzyjacielskie poniżej Charkowa. W czasie kampanii zimowej
armia rosyjska nie zdołała jednak w żadnym punkcie przedrzeć się przez główne linie
obronne nieprzyjaciela. Wszystkie umocnienia hitlerowskie, Stara Russa, Rżew, Wjaźma,
Orzeł, Kursk i Charków zdołały się utrzymać.

Porażka na Krymie

Zimowa ofensywa rosyjska na południu była skomplikowaną operacją wojenną,
zmierzającą do uwolnienia Sebastopola, obleganego jeszcze przez armie Mansteina (29
grudzień 1941). Rosjanie wylądowali na wschodnim i południowym wybrzeżu półwyspu
kerczańskiego, skąd nieprzyjaciel, nie spodziewając się ataku, wycofał większość swych

2

sił i gdzie obrona była słaba. Kercz i Feocjozja dostały się w ręce rosyjskie. Następnie
wojska rosyjskie w sile 50000 wylądowały na północ od Sebastopola w Eupatorii (7-go
stycznia 1942 r.). Manstein zebrał rezerwy; by pokonać oddziały rosyjskie, rozbił je pod
Eupatorią (10-13 styczeń 1942 r.), a następnie posunął się szybko na wschód, by zająć
Feodozję (19-21 styczeń 1942 r.). Rosjanie wycofali się na półwysep Kercz, czekając na
posiłki, które wzmocniły ich siły do dwustu tysięcy żołnierzy (13-28 marzec 1942 r.).
Nawet jednak i wtedy przypuszczone z furią ataki rosyjskie okazały się bezskuteczne.
Manstein pokonał oddziały Armii Czerwonej przy pomocy czołgów i samolotów (7 maj
1942 r.), przypuszczając atak wzdłuż obu wybrzeży półwyspu, wdzierając się w linię
frontu oraz otaczając jednostki rosyjskie na wschód aż po Kercz. Rosjanie, otoczeni
pomiędzy Parpaczem a wybrzeżem północnym, czynili rozpaczliwe wysiłki, by wydrzeć
się z matni (11 maj). Kilka dywizji wycofało się, by stawić opór ze wzgórz na przedpolu
Kerczu, miasto jednak padło (15 maj 1942 r.), gdyż nie zdołano zorganizować
odpowiedniej obrony. Niemcy ogłosili, że w walce tej zmietli dziewiętnaście rosyjskich
dywizji oraz siedem brygad pancernych oraz że wzięli do niewoli 150000 jeńców.

Upadek Sebastopola

Po niemieckim zwycięstwie na półwyspie Kercz, Rosjanom pozostała na Krymie jedna
tylko pozycja obronna, a mianowicie wielka baza morska w Sebastopolu. Według
określenia prasy niemieckiej, była to "najsilniejsza forteca na świecie", nie tylko dlatego,
że jej nierówny teren poprzecinany był obronnymi wzgórzami i głębokimi wąwozami, lecz
również dzięki temu, że Rosjanie silnie wzmocnili dawne umocnienia. Było tam
dziewiętnaście umocnionych fortów, ukrytych w wydrążanych skałach, o czterech
kondygnacjach w głąb, wyposażonych w 11-calowe działa zamontowane w wieżach
strzelniczych pancerników, a wszystko wokół bronione setkami gniazd karabinów
maszynowych i dział oraz tysiącami min lądowych. Sebastopol był broniony przez
garnizon, składający się z 125000 żołnierzy i piechoty morskiej pod dowództwem
generała Petrowa. Wyewakuowano cała ludność cywilną, wynoszącą 85000, za
wyjątkiem jedynie 200 ludzi. Armia rosyjska postanowiła wytrzymać oblężenie, gdyż
gdyby ten ważny punkt strategiczny został utrzymany, Morze Czarne pozostałoby nadal
morzem rosyjskim, a ponadto prawe skrzydło armii niemieckiej mogło być powstrzymane
w pochodzie na Rostów i Kaukaz. Manstein przypuścił atak do zewnętrznych fortyfikacji
miasta (2 czerwiec 1942 r.) od północy i od wschodu na czele dwustutysięcznych
oddziałów, podczas gdy flota powietrzna i artyleria Richthofena usiłowała zniszczyć
obronę na wąskim odcinku, by możliwie najszybciej wedrzeć się do fortów wewnętrznych.
Po pięciu jednak dniach huraganowego ognia artyleryjskiego, północna linia rosyjska,
oparta o fortecę Maksyma Gorkiego trzymała się jeszcze ciągle. W dziesięć dni później,
gdy wyleciały w powietrze magazyny, forteca Gorkiego padła, a piechota niemiecka
zajęła północne wybrzeże portu, który dzielił Sebastopol na dwie części. Niemiecki ogień
z flanki dopomógł oddziałom od strony południowej do zajęcia wzgórz Inkerman na
wschód od miasta (28 czerwiec 1942 r.). Po czym Niemcy wylądowali pod osłoną nocy na
wybrzeżu południowym i przypuścili atak oskrzydlający, który zakończył się zajęciem fortu
Malakow. Sebastopol został zajęty, opór jednak trwał dalej. W końcu jednak oddziały

3

rosyjskie w liczbie 70000, które wycofały się na wschód i na południe od miasta na
półwysep Chersońsk, nie znalazły statków dla ewakuacji, dostały się w pułapkę i zostały
zmuszone do poddania się (2-go czerwca 1942 r.). Niemcy odnieśli sukces w
Sebastopolu z dwóch powodów. Po pierwsze ich flota powietrzna, przypuszczająca fale
nalotów na różne odcinki frontu i wspomagająca stale siły lądowe, przewyższała znacznie
lotnictwo rosyjskie. Samoloty niemieckie dokonały 25000 wypadów oraz zrzuciły 125000
ciężkich bomb. Ponadto ciężka artyleria niemiecka zrzuciła na forty 30000 ton pocisków,
po 50 ton na godzinę w ciągu doby, na przestrzeni 25-ciu dni. Po takiej ulewie bomb i
pocisków żadne zapory stalowe czy betonowe nie mogły wytrzymać masowego ataku
piechoty.

Pułapka na południe Charkowa

By uprzedzić niemiecką ofensywę letnią, marszałek Timoszenko przypuścił na
nieprzyjaciela atak na południe od Charkowa, rzucając do walki 34 dywizje (12 maj 1942
r.). Plan Timoszenki polegał na odciągnięciu rezerw nieprzyjacielskich, przypuszczeniu
głównego ataku bardziej na południe od strony Izyumu oraz na odzyskaniu łuku Dniepru
w szybkim pochodzie na Dniepropetrowsk. W pierwszej fazie ataku, idącego dwoma
wysuniętymi kolumnami, Rosjanie posunęli się znacznie naprzód, Charków jednak nie
upadł, ani też nieprzyjaciel nie ściągnął swych rezerw na obronę miasta. Natomiast Bock
zaskoczył Timoszenkę niezwykle silną kontrofensywą, która przyłapała główne siły
rosyjskie w Izyum (17 maj 1942 r.). Niemieckie działa 88 mm zniszczyły czołgi sowieckie,
a rosyjskie umocnienia w Izyum zostały okrążone od południa. Wysunięte kolumny
pancerne oskrzydliły siły rosyjskie na zachód od Dońca. Timoszenlo dostał się w pułapkę.
Jego wysunięte oddziały zostały prawie całkowicie zniesione, a według własnych jego
raportów stracił on 70000 żołnierzy. Niemcy ogłosili wzięcie do niewoli 240000 jeńców.
Armia rosyjska na froncie charkowskim stanęła wobec nieprzyjacielskiej ofensywy letniej
z bardzo przetrzebionymi siłami, a Timoszenko został przeniesiony na inne dowództwo.
Klęska ta nie zniweczyła jednak rezultatów rosyjskiej ofensywy zimowej. Niemcy nie
mogli wystartować w 1942 r. z tego samego punktu, w którym zatrzymali się w 1941 r.
Stracili oni zarówno teren jak i wiele żołnierzy, a armie rosyjskie poczyniły większe
jeszcze spustoszenia w ludziach niż "generał zima". Walki w Rosji nie ustawały nigdy na
długo, ani latem ani zimą, a linie frontu przesuwały się i zmieniały stale. Armie czerwone
zmieniły tę wojnę błyskawiczną w wojnę wyniszczenia.

4