„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Joanna Urszula Zamojska

Organizowanie prac z zakresu odnowienia lasu, zalesień
i zakładania zadrzewień 321[02].Z2.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr inż. Leszek Sikora
mgr inż. Iwona Rogozińska


Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Joanna Urszula Zamojska



Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
mgr Czesław Nowak

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[02].Z2.03
„Organizowanie prac z zakresu odnowienia lasu, zalesień i zakładania zadrzewień”,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik leśnik

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

5

3.

Cele kształcenia

6

4.

Materiał nauczania

7

4.1. Organizacja i technika prac odnowieniowych i zalesieniowych

7

4.1.1.

Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

43

4.1.3. Ćwiczenia

44

4.1.4. Sprawdzian postępów

48

5.

Sprawdzian osiągnięć

49

6. Literatura

55

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o organizowaniu prac z zakresu

odnowienia lasu, zalesień i zakładania zadrzewień.

W poradniku zamieszczono:

−

wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do nauki tego
modułu,

−

wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem oraz pracy
na zajęciach,

−

materiał nauczania,

−

ć

wiczenia, które umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić opanowanie podanych treści określania
właściwości biologicznych drzew i krzewów,

−

sprawdzian postępów, który pomoże Ci przygotować się do pracy kontrolnej z całego
materiału nauczania,

−

wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Materiał nauczania obejmuje tylko najistotniejsze problemy, które powinieneś poznać

w tej jednostce modułowej. Zakres treści kształcenia jest bardzo szeroki, dlatego Poradnik nie
może być traktowany jako jedyne i wyłączne źródło wiedzy na temat organizowania prac
z zakresu odnowienia lasu, zalesień i zakładania zadrzewień. Podane propozycje literatury
pozwolą na pogłębienie wiedzy teoretycznej z treści materiału nauczania, które Ciebie
szczególnie zainteresują lub są niezbędne do realizacji zadań.

Materiał nauczania zawiera ponadto ćwiczenia zawierające:

−

treść ćwiczenia,

−

wykaz materiałów potrzebnych do realizacji,

−

sposób wykonania ćwiczenia,

−

wzory sprawozdań, arkusze ćwiczeń, tabele do wypełnienia.
Po wykonaniu przykładowych ćwiczeń powinieneś samodzielnie sprawdzić poziom

swoich umiejętności. W sprawdzianie postępów zawarte są pytania, na które należy udzielić
odpowiedzi TAK lub NIE.. Każda odpowiedź TAK wskazuje Twoje mocne strony, natomiast
odpowiedź NIE ukazuje braki, które powinieneś uzupełnić.

Cykl jednostki modułowej zakończony jest sprawdzianem osiągnięć edukacyjnych

ucznia. W poradniku znajdziesz test sprawdzający Twoje umiejętności. Proponuję Ci
rozwiązanie testu i wypełnienie arkusza odpowiedzi, który znajdziesz w tym Poradniku.

Wszelkie trudności ze zrozumieniem treści tematu lub ćwiczenia zgłaszaj do nauczyciela

i poproś Go o wyjaśnienie i ewentualne wskazówki do samodzielnego uzupełnienia.

Mam nadzieję, że Poradnik będzie pomocny. śyczę powodzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

321[02].Z2

Hodowla lasu

321[02].Z2.01

Określanie właściwości

biologicznych oraz wymagań

ekologicznych drzew

i krzewów

321[02].Z2.02

Prowadzenie gospodarki

nasiennej, selekcji i produkcji

szkółkarskiej drzew leśnych

321[02].Z2.03

Organizowanie

prac z zakresu odnowienia

lasu, zalesień i zakładania

zadrzewień

321[02].Z2.04

Organizowanie zabiegów

pielęgnacyjnych

w drzewostanach

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−−−−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−−−−

posługiwać się językiem i terminologią leśną,

−−−−

określać zasoby środowiska przyrodniczego,

−−−−

charakteryzować zjawiska klimatyczne,

−−−−

określać właściwości gleb,

−−−−

użytkować maszyny i urządzenia potrzebne w gospodarce leśnej,

−−−−

interpretować przepisy środowiska przyrodniczego,

−−−−

przestrzegać przepisów BHP,

−−−−

określać właściwości biologiczne i wymagania ekologiczne drzew i krzewów,

−−−−

organizować gospodarkę nasienną,

−−−−

organizować produkcję szkółkarską,

−−−−

rozwiązywać określone zadania i problemy teoretycznie i praktycznie,

−−−−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować sposoby odnowienia lasu,

−

dobrać sposoby odnowienia lasu,

−

określić zakres przygotowania terenu do odnowienia,

−

scharakteryzować sposoby i terminy przygotowania gleby pod siew i sadzenie,

−

określić zapotrzebowanie na sprzęt i materiał sadzeniowy,

−

zaprojektować skład gatunkowy i formy zmieszania upraw,

−

scharakteryzować rodzaje naturalnego odnowienia lasu,

−

ocenić zalety i wady naturalnego odnowienia lasu,

−

określić warunki sprzyjające odnowieniu naturalnemu,

−

przygotować drzewostan do odnowienia naturalnego,

−

odnowić drzewostany złożone z podstawowych gatunków lasotwórczych,

−

sporządzić protokół uznania odnowienia naturalnego,

−

ocenić udatność upraw i odnowień naturalnych,

−

określić potrzebę i rozmiar poprawek, uzupełnień i dolesień,

−

sporządzić dokumentację związaną z odnowieniem lasu,

−

scharakteryzować zakres melioracji leśnych,

−

zorganizować prace melioracyjne na nieużytkach i gruntach porolnych,

−

określić wpływ zanieczyszczeń powietrza na ekosystemy leśne,

−

scharakteryzować rodzaje rekultywacji nieużytków,

−

zaplanować przebudowę drzewostanów zagrożonych przez przemysł,

−

scharakteryzować przebieg monitoringu lasów,

−

zaplanować zabiegi hodowlane na gruntach porolnych,

−

dobrać gatunki drzew do zalesienia,

−

założyć plantacje drzew szybko rosnących i wykonać czynności związane z jej
prowadzeniem,

−

zaplanować i zorganizować prace związane z zadrzewianiem,

−

wykorzystać dostępną dokumentację i materiały źródłowe dotyczące odnowień i zalesień.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Organizacja i technika prac odnowieniowych i zalesieniowych

4.1.1. Materiał nauczania

Celem prac odnowieniowych jest zachowanie ciągłości produkcji leśnej na gruntach

leśnych. Prace zalesieniowe zaś mają na celu wprowadzenie lasu na grunty będące dotychczas
w innym niż leśne użytkowaniu.

Las można odnawiać w sposób naturalny lub sztuczny. Określając sposób

zagospodarowania lasu i rodzaj rębni w znacznym stopniu przesądza się o wyborze sposobu
odnowienia.
Sposoby sztucznego odnowienia lasu

Sposób odnowienia lasu wiąże się z procesem rozrodu, czyli rozmnażania się

generatywnie lub wegetatywnie, gatunków drzewiastych. Przez odnowienie generatywne
(z nasion) rozumie się odnowienie siewem lub sadzeniem. Do odnowienia wegetatywnego
zalicza się odnowienie z odrośli powstających z pni lub korzeni (odrostów korzeniowych),
zrzezów, odkładów, żywokołów, szczepów i innych części roślin drzewiastych.

Ze względu na wykorzystanie sił przyrody i wielkość wkładu pracy ludzkiej, rozróżnia

się odnowienie naturalne i sztuczne. Odnowienie naturalne powstaje samorzutnie
samosiewem lub z odrośli, zwykle przy niewielkim udziale pracy ludzkiej. Odnowienie
sztuczne polega na wysiewie nasion na powierzchni przyszłej uprawy lub na wysadzeniu
sadzonek; zasadniczą rolę odgrywa tu praca ludzka.

Ze względu na właściwości powierzchni przeznaczonej do odnowienia i wymagania

wprowadzanych gatunków stosuje się;

−

odnowienie pod osłoną drzew (uprawy podokapowe} polega na stosowaniu siewu lub
sadzenia pod okapem drzewostanu przewidzianego do usunięcia; stosuje się je wtedy,
gdy wprowadzane gatunki drzew wymagają osłony a starodrzew nie zapewnia
pożądanego samosiewu ze względu na swój skład gatunkowy, pochodzenie,
zdrowotność,

−

odnowienie pod osłoną krzewów polega na wykorzystaniu krzewów jako osłony
dla wprowadzonych gatunków drzew wrażliwych na nasłonecznienie lub przymrozek
w najtrudniejszym okresie ich życia, do momentu wyjścia z przyziemnej warstwy,

−

odnowienie na powierzchni otwartej.

Wybór sposobu odnowienia lasu

Celem prac odnowieniowych i zalesieniowych jest inicjowanie produkcji leśnej

na gruntach leśnych nie zalesionych oraz na gruntach nieleśnych przeznaczonych pod uprawę
leśną.

Sposób odnowienia lub zalesień wynika z użytego do tego celu materiału – nasion

lub sadzonek. Do czynności wchodzących w skład odnowienia sztucznego zalicza się: uprawę
gleby, poprawienie warunków glebowo-siedliskowych, siew lub sadzenie. Siew i sadzenie
mogą być wykonywane różnymi metodami, zależnie od sposobu przygotowania gleby,
rozmieszczenia i przygotowania nasion lub sadzonek oraz używanych narzędzi.

Organizacja i technika odnowień i zalesień jest określona właściwościami powierzchni

przeznaczonej do odnowienia i zalesienia. Wyróżnia się tu dwie grupy zadań:

−−−−

warunki przyrodnicze i techniczne odnowień i zalesień są kształtowane przez las;
zaliczamy tutaj: przebudowę składu gatunkowego drzewostanów, odnowienia
lub zalesienia powierzchni będących pod wpływem mikroklimatu leśnego;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

−−−−

warunki odnowienia i zalesienia kształtuje wpływ dużych powierzchni otwartych,
bez znaczącego wpływu lasu;

−−−−

odnowienia powierzchni poklęskowych (duże pożarzyska, obszary klęski ekologicznej),

−−−−

zalesienia wielkoobszarowe.

Sposoby przygotowania gleby pod siew i sadzenie

Właściwe przygotowanie gleby ma decydujący wpływ na udatność zakładanej uprawy.

Uprawa gleby w odnowieniach polega na:

−−−−

usunięciu przeszkadzającej pokrywy żywej lub martwej,

−−−−

rozkruszeniu i spulchnieniu gleby przynajmniej na głębokość systemu korzeniowego
rozwijającej się siewki lub sadzonki,

−−−−

przemieszaniu warstwy próchnicznej z glebą mineralną.
Niezwykle ważnym czynnikiem jest wybór metody przygotowania gleby. Każdą

powierzchnię należy traktować indywidualnie i w zależności od ukształtowania terenu,
rodzaju gleby, sposobu odnowienia, warunków wilgotnościowych i stopnia zachwaszczenia
wybrać odpowiednią metodę przygotowania gleby. Pomimo niewielkiego wyboru sprzętu
specjalistycznego do przygotowania gleby można stosować bardzo szeroki wachlarz metod jej
uprawy.

Do najczęściej stosowanych sposobów uprawy gleby należy:

−−−−

wyorywanie bruzd o szerokości do 0,7 m i na głębokość do 15 cm, w odstępach (licząc
od środka bruzd) do 1,5m, zalecane w zasadzie na wszystkich siedliskach, poza terenami
podmokłymi. Wyorywanie bruzd wykonywane jest leśnym pługiem dwuodkładnicowym,
który z dobrym skutkiem pracuje również na terenach zapniaczonych. W warunkach
łatwiejszych używa się pługa Lpz-75. Zasadą omawianego sposobu uprawy gleby jest
ponadto odpowiednie spulchnienie dna bruzdy. Obecnie używa się do tego celu
pogłębiacza leśnego, agregatowanego z ciągnikiem. Maksymalna głębokość spulchnienia
wynosi 40cm, a szerokość spulchnianego pasa 30cm,

−−−−

orka pełna dwupoziomowa, wykonywana na głębokość do 60cm, na powierzchniach bez
pniaków, przy użyciu pługa L-18. Zasadą tego sposobu jest pionowe przemieszczenie
warstw gleby. Orka pełna zalecana jest na terenach trudnych do odnowienia, jak
np. trzcinniczyska i silnie zachwaszczone halizny na siedliskach borowych, gleby
z warstwą rudawca oraz gleby zatrute przez imisje przemysłowe. Przyoranie chwastów
na określoną głębokość spowalnia na tyle proces regeneracji darni, że umożliwia
sadzonkom dobre przyjęcie się i wzrost na określonej powierzchni. Dwupoziomowa orka
pełna zastosowana przy zalesianiu gruntów porolnych umożliwia likwidację tzw.
podeszwy płużnej, powstałej w wyniku dotychczasowej uprawy rolnej na głębokości nie
większej niż 30 cm i utrudniającej rozwój korzeni drzew,

−−−−

naorywanie wałków w bruzdach, które wykonuje się za pomocą naorywacza L-82. Przed
na-oraniem wałków wymagana jest wstępna uprawa gleby poprzez zaoranie całej
powierzchni na głębokość około 20 cm. Odstęp między wałkami dostosowuje się do
planowanej więźby, najczęściej odległość między środkami wałków wynosi 1,5 m. Sadzi
się na wywyższeniu. Ten sposób uprawy gleby zalecany jest najczęściej na siedliskach
borowych lub uboższych lasowych, słabo wilgotnych,

−−−−

wyorywanie rabatów – wykonywane na siedliskach o silnym uwilgotnieniu lub nawet
zabagnieniu, na glebach torfowych. Ten sposób uprawy gleby polega na wyoraniu
równoległych do siebie rowów o równomiernym (najczęściej ręcznym) rozplantowaniu
wydobytej przy orce ziemi na powierzchni między rowami. Głębokość rowów waha się
od 0,6 do 1,2m, w zależności od stopnia zabagnienia i miąższości warstwy torfu. Odstęp
między sąsiednimi rowami (licząc od środka rowu) wynosić może od 4 do 6m. Rozstaw
rowów dostosowuje się do planowanej więźby, a między rowami sadzi się 2, a nawet
3 rzędy sadzonek,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

−−−−

wyorywanie rabato wałków, które znajdują zastosowanie na powierzchniach o średnim
zabagnieniu. Wykonuje się je ręcznie lub za pomocą specjalnego pługa. Sposób ten
polega na wyoraniu rowków o głębokości 0,4–0,5 m i formowaniu z wydobytej ziemi
wałków po obu stronach każdego rowka. Wałki te muszą być odsunięte od krawędzi
rowka o około 10 cm dla zapobieżenia ich obsypywania się. Odstęp wałków ma wynosić
zwykle 1,2–1,3 m,

−−−−

przygotowanie gleby w placówki, stosuje się wtedy, gdy zakłada się grupowe
wprowadzenie

dębu.

Ma

to

najczęściej

zastosowanie

na

powierzchniach

pohuraganowych, gdzie istnieje duża liczba wystających karp, w warunkach silnego
zachwaszczenia. Placówki wykonuje się o średnicy 1,2 m w odstępach (licząc od środka
placówki) 4–6 m. Na siedliskach wilgotnych dno placówki podwyższa się ręcznie lub
mechanicznie na wysokość do 0,5 m powyżej poziomu gleby. Na każdą z placówek
przypada później 21 sztuk siewek lub sadzonek,

−−−−

ręczne darcie pasów zaleca się tam, gdzie niemożliwa jest mechaniczna uprawa gleby
(duże spadki terenu, mała wielkość powierzchni przeznaczonej do zalesienia itp.).
Szerokość pasów co najmniej 0,4 m w odstępach (licząc od środka pasa) 1,2 do 1,5 m.
Pracę tę wykonuje się motyką leśną, zdzierając możliwie płytko warstwę darni lub
warstwę nierozłożonej ściółki. Gleba w dnie zdartego pasa powinna być przekopana na
głębokość około 30cm,

−−−−

wykonanie talerzy ma zastosowanie przy niekorzystnej konfiguracji terenu. Talerze mają
kształt koła lub kwadratu o średnicy (boku) od 0,4 do 0,6 m. Każdy talerz stanowi jedno
miejsce wysiewu lub sadzenia. Z takiego miejsca zdejmuje się pokrywę, a glebę
przerabia, podobnie jak na pasach. Do zdzierania i spulchniania gleby służą motyki
odpowiednich typów. Wielkość talerzy zależy od stopnia zachwaszczenia i rodzaju gleby,
a odstęp między nimi, czyli więźba – od wprowadzanego gatunku lub rodzaju materiału
odnowieniowego,

−−−−

wykonanie kopców i kopczyków, na terenach podmokłych lub zabagnionych. Powinno
się je wykonywać w okresach niskiego poziomu wód gruntowych, tj, późnym latem lub
wczesną jesienią. Kopczyk formuje się następująco: w środku talerza wykopuje się dołek,
do którego zerwaną darń składa się korzeniami do góry i na niej sypie się kopczyk
o wymiarach 0,7–1,0 m (średnica u podstawy) i 0,5 m wysokości. Dla kopczyków
przyjmuje się więźbę 1,5x1,5 m lub 2,0x2,0 m w zależności od lokalnych warunków
wilgotności i żyzności oraz od pokrywy gleby. Uzyskuje się w ten sposób podwyższone
stanowisko dla sadzonki,

−−−−

wykopanie dołków mechanicznie lub ręcznie. Kopanie dołków stosuje się w różnych
warunkach glebowych, z wyjątkiem gleb kamienistych, przy sadzeniu większych
drzewek w uprawach, zadrzewieniach i plantacjach lub przy stosowaniu podsypki
o znaczeniu melioracyjnym. Wymiary dołków: średnica 0,3–0,4 m i głębokość 0,4 m.

Pora przygotowania gleby

Najodpowiedniejszym terminem przygotowania gleby jest jesień w roku poprzedzającym

sadzenie. Przyjęcie tego terminu uprawy pozwala poruszonej ziemi nasiąknąć wilgocią
w okresie zimowym, nabrać odpowiedniej struktury. W glebach nadmiernie uwilgotnionych
umożliwia wejście w okresie najniższego poziomu wód. Szczegółowy termin uprawy zależy
od dynamiki zachwaszczania się określonej powierzchni.
Zapotrzebowanie na materiał sadzeniowy, sprzęt oraz siłę roboczą

Ilość materiału sadzeniowego niezbędnego do racjonalnego odnowienia lub zalesienia

powierzchni zależy od wielu czynników, spośród których za najistotniejsze należy uznać:
gatunek drzewa, rodzaj siedliska, sposób uprawy gleby, wiek materiału sadzeniowego oraz
zamierzony cel produkcyjny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Odstęp rzędów sadzenia dla wszystkich gatunków nie powinien przekraczać 1,5 m,

z wyjątkiem upraw zakładanych na gruntach podmokłych, gdzie jest on uwarunkowany
sposobem uprawy gleby. Odstęp w rzędach sadzenia zależy od przyjętej liczby sadzonek
na 1 ha.

O rodzaju i ilości sprzętu, który zostanie użyty do odnowień lub zalesień decyduje:

−−−−

wielkość powierzchni przeznaczonej do odnowienia,

−−−−

siedliskowy typ lasu,

−−−−

rodzaj pokrywy gleby,

−−−−

sposób przygotowania gleby,

−−−−

udział poszczególnych gatunków w składzie gatunkowym przyszłego drzewostanu,

−−−−

wiek materiału sadzeniowego,

−−−−

zaplecze techniczne.
Do odnowień i zalesień używa się następującego sprzętu:

−−−−

kostur – do sadzenia w szparę jednorocznych sadzonek,

−−−−

szpadel – do sadzenia w jamkę lub dołek wielolatek,

−−−−

sadzarka.
Do prac odnowieniowych zatrudniani są robotnicy o niskich kwalifikacjach. Ilość

robotników do przeprowadzenia „kampanii odnowieniowej” zależy od czynników
wymienionych wcześniej, a mianowicie wielkości powierzchni przeznaczonej do odnowienia,
siedliskowego typu lasu, rodzaju pokrywy gleby, sposobu przygotowania gleby, udziału
i form zmieszania poszczególnych gatunków w składzie gatunkowym przyszłego
drzewostanu, wieku materiału sadzeniowego oraz zaplecza technicznego.
Technika, terminy oraz normy siewu

Siew jest rzadko stosowany gdyż:

−−−−

siew, nawet dobrze wykonany, niesie w sobie większe ryzyko niepowodzenia
hodowlanego, niż sadzenie,

−−−−

do obsiania danej powierzchni potrzeba znacznie więcej nasion, niż do wyprodukowania
sadzonek na jej obsadzenie.

Odnawianie siewem niesie z sobą pewne korzyści:

−−−−

wykonanie siewu jest z reguły mniej pracochłonne, niż wyprodukowanie niezbędnej
liczby sadzonek i ich posadzenie,

−−−−

siewka nie jest narażona na stres wynikający z konieczności przesadzenia, łatwiej
dostosowuje się do mikrowarunków otoczenia,

−−−−

nie występują deformacje systemu korzeniowego drzewek,

−−−−

większa, w stosunku do sadzenia, liczba egzemplarzy, poszerza pulę genową nowego
pokolenia, zaostrza dobór naturalny i powoduje szybsze dojście uprawy do zwarcia
i lepsze oczyszczanie się.
Siew stosuje się względem gatunków często i obficie obradzających (grab, lipa, sosna,

jodła) oraz takich, które chociaż rzadko owocują, ale w roku urodzaju dają bardzo bogaty
plon (buk, dęby). Siew jest wskazany dla gatunków wcześnie rozwijających palowy system
korzeniowy (dęby, buk, sosna).

Zaleca się stosowanie siewów dla takich gatunków jak: sosna, świerk, jodła, buk, dąb.

Jednak na większą skalę dla odnowienia całych powierzchni zrębowych stosuje się siew
sosny, dla pozostałych gatunków na ogół wykonuje się podsiewy na mniejszych
powierzchniach (luki, gniazda, podsiewy w drzewostanach).

Ogólnie przyjmuje się, że do siewów sosny nie powinny być przeznaczane następujące

powierzchnie:

−−−−

siedliska boru suchego,

−−−−

silnie zachwaszczające się i zakrzewiające się,

−−−−

grunty o grubej warstwie kwaśnej próchnicy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

−−−−

trzcinniczyska, bujne wrzosowiska oraz powierzchnie o silnie rozwiniętej pokrywie
trawiastej,

−−−−

grunty erodowane oraz duże powierzchnie otwarte, narażone na wysuszające działanie
wiatrów lub silne nasłonecznienie,

−−−−

grunty nieleśne przeznaczone do zalesienia oraz nieużytki.

Wyróżnia się siew pełny i siew częściowy.
Siew pełny polega na równomiernym rozrzuceniu nasion na całej powierzchni.

Ze względu na duże zużycie nasion i znaczne trudności w pielęgnowaniu powierzchni ma
bardzo ograniczoną przydatność.

Siew częściowy obejmuje część powierzchni: pasy, bruzdy i talerze i może być ciągły,

przerywany i kupkowy.

Siew rzędowy ciągły wykonuje się w pasach lub bruzdach, najczęściej za pomocą

siewników ręcznych lub siewników mechanicznych. Sposób ten polega na równomiernym
wysiewie nasion na całej długości rowków.

Siew rzędowy przerywany wykonuje się również w pasach lub w bruzdach, za pomocą

odpowiednio zmodyfikowanych siewników lub ręcznie. W siewie przerywanym wysiew
nasion odbywa się w krótkich, wykonywanych w określonych odstępach, rowkach.

Siew kupkowy znajduje zastosowanie w uprawie na pasach, bruzdach i tarczach. Polega

on na wysiewie nasion po kilka sztuk w miejscach wyznaczonych w odpowiedniej więźbie.

Porę siewu dobiera się zależnie od czasu pozyskania nasion, ich wymagań co do sposobu,

długotrwałości i możliwości przechowywania oraz ze względu na ewentualność narażenia
na szkody lub zniszczenia. Najodpowiedniejszą porą wysiewu nasion poszczególnych
gatunków jest w zasadzie okres, w którym nasiona wysiewają się w przyrodzie w sposób
naturalny.

W zależności od właściwości gatunkowych wysiewa się nasiona jesienią, wiosną lub

latem.

Ilość nasion potrzebnych do obsiewu 1 ha, czyli norma wysiewu, zależy od przyjętego

stopnia zagęszczenia i sposobu rozmieszczenia miejsc wysiewu (więźby). Zagęszczenie siewu
jest uzasadnione w następujących wypadkach:

−−−−

jeżeli nasiona są gorszej jakości, tzn. o mniejszej sile kiełkowania, dłużej
przechowywane, bardziej zanieczyszczone, o słabszej żywotności;

−−−−

w mniej sprzyjających warunkach kiełkowania, zależnych od sposobu przygotowania
gleby i naturalnych warunków siedliska;

−−−−

przy większym zagrożeniu młodych siewek przez chwasty, zwierzynę i szkodliwe
wpływy środowiska.
Dla każdego gatunku drzewa ustala się szczegółowe normy wysiewu zależne od jakości

nasion i sposobu siewu.
Technika, sposoby i terminy sadzenia

W Polsce najbardziej rozpowszechnione jest sadzenie ręczne. Sadzenie zmechanizowane

jest względnie łatwe tam, gdzie jako podstawowa uprawa gleby wykonywana była pełna orka.

Niezależnie od sposobu sadzenia system korzeniowy nie może być zdeformowany,

korzenie muszą być dobrze związane z glebą i odpowiednio głęboko umieszczone,
aby zapewnić pobieranie wody, przy czym głębokość sadzenia powinna być dostosowana
do budowy systemu korzeniowego i wymagań gatunku.

Sadzenie mechaniczne. Bardzo ciężki i pracochłonny proces sadzenia ręcznego próbuje

się zastąpić przez sadzenie mechaniczne za pomocą różnego rodzaju sadzarek.

Sadzenie ręczne. Staranne sadzenie ułatwia sadzonkom adaptację do nowych warunków

otoczenia, zwykle surowszych od tych, w jakich znajdowały się dotychczas w szkółce. Sama
technika sadzenia jest uzależniona od wielkości i wieku sadzonki. Przy ręcznym sadzeniu
zaleca się następujące sposoby:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

−−−−

sadzenie w szparę – stosowane z reguły w odniesieniu do jednorocznych sadzonek sosny;

−−−−

sadzenie w jamkę – znajduje zastosowanie przy wielolatkach oraz sadzonkach
jednorocznych z silnie rozwiniętym systemem korzeniowym;

−−−−

sadzenie w dołki – stosuje się przy sadzeniu wyrostków i większych drzew.
Zespół sadzący kosturem tradycyjnym wykonuje następujące czynności:

−−−−

przygotowanie szpary,

−−−−

umieszczenie sadzonki w szparze,

−−−−

zaciśnięcie szpary,

−−−−

wyrównanie gleby i oczyszczenie sadzonki.
W czasie sadzenia należy przestrzegać następujących zasad:

−−−−

szpara lub jamka powinny być prawidłowo wykonane, aby umożliwić umieszczenie
całego systemu korzeniowego; w przypadku zbyt dużego systemu należy niektóre
korzonki obciąć sekatorem lub ostrym nożem, dopuszcza się przycięcie 2 korzeni
szkieletowych w odległości bliższej niż określona normą u 20% sadzonek partii;
nie wolno dopuścić do zawijania się lub skręcania korzeni w szparze lub jamce,

−−−−

korzenie w czasie sadzenia powinny być w stanie świeżym. Stosowane często moczenie
korzeni sadzonek w mieszaninie wody i próchnicy jest najczęściej szkodliwe ze względu
na sklejanie się korzonków, a następnie silne ich spłaszczenie po posadzeniu,

−−−−

sadzonki uszkodzone należy odrzucać; odrzucone – przysypać ziemią, nie pozostawiać
na powierzchni,

−−−−

ziemię wokół sadzonki powinno się dobrze ucisnąć,

−−−−

sadzenie wykonać w odpowiedniej porze.
Najodpowiedniejszą porą sadzenia jest okres wiosenny, kiedy rośliny pozostają jeszcze

w stanie spoczynku zimowego. Czynnikiem decydującym o wyborze terminu rozpoczęcia
wiosennego sadzenia są właściwości przyrodnicze poszczególnych rodzajów drzew oraz
układ warunków atmosferycznych w danym roku. Najwcześniej na wiosnę „budzą się”
modrzew i brzoza, i one muszą być wysadzone w pierwszej kolejności. Przed przystąpieniem
do sadzenia na podstawie wcześniej sporządzonego szkicu powierzchni należy opalikować
miejsce posadzenia sadzonek poszczególnych gatunków drzew i na paliku umieścić
odpowiedni napis. Ułatwi to nadzorującemu pracę i pozwoli właściwie realizować koncepcję
składu gatunkowego i form zmieszania.
Skład gatunkowy uprawy

Dobór gatunków do odnowień wykonywany jest zgodnie z wytycznymi gospodarczych

typów drzewostanów i orientacyjnymi składami gatunkowymi upraw według typów
siedliskowych lasu w poszczególnych krainach i dzielnicach przyrodniczo-leśnych zawartych
w Zasadach Hodowli Lasu.
Więźba

Z pojęciem uprawy wiąże się pojęcie więźby, czyli sposobu rozmieszczenia miejsc

sadzenia. Rozróżnia się więźbę regularną i nieregularną. Więźbę regularną otrzymuje się
wtedy, gdy układ miejsc siewu lub sadzenia tworzy określone jednakowe figury
geometryczne: kwadraty, prostokąty lub trójkąty lub tzw. piątkę, tj. kwadraty z piątym
miejscem wysiewu lub sadzenia na przecięciu się przekątnych kwadratu. Więźba regularna
jest dogodna dlatego, że odległości między poszczególnymi miejscami wysiewu lub sadzenia
stwarzają korzystne warunki dla mechanizacji prac pielęgnacyjnych. Więźba regularna
przyczynia się do szybszego nastąpienia zwarcia uprawy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Przy określaniu liczby wysadzanych sadzonek na 1ha trzeba się kierować następującymi

zasadami: w optymalnych dla sosny warunkach, a więc na siedliskach LMśw i BMśw, liczba
sadzonek powinna wynosić 10 tys./ha, na siedliskach najuboższych (Bs) można zmniejszyć
liczbę sadzonek sosny do 8 tys./ha. Stosując do odnowień 2-lub 3-letnie sadzonki sosny,
liczby te można zmniejszyć (na siedliskach żyźniejszych). Przy wysadzaniu sadzonek innych
gatunków trzeba przyjąć zasadę, że w optymalnych warunkach siedliskowych, gdzie dany
gatunek ma stanowić główny cel produkcyjny, należy stosować maksymalną liczbę sadzonek,
a na powierzchniach, gdzie będzie stanowić tylko domieszkę, można tę liczbę zmniejszyć.

Najczęściej stosowana jest więźba prostokątna, właściwa dla uprawy gleby w pasy

i bruzdy

Więźbę kwadratową stosuje się również w uprawie ciągłej, częściej jednak w uprawie

przerywanej w talerze. Najczęstszą więźbą kwadratową jest 1,2x1,2 m lub 1,5x1,5 m rzadziej
1x1 m.

Więźby: trójkątna, w piątkę oraz nieregularna są właściwe przerywanej uprawie gleby.

Forma zmieszania jest to rozplanowanie układu sadzonek danego gatunku na powierzchni
odnowieniowej lub zalesieniowej w zależności od roli w przyszłym drzewostanie.
W „Zasadach Hodowli Lasu" wyróżnia się następujące formy zmieszania:

−−−−

jednostkowe (pojedyncze wprowadzanie sadzonek)

−−−−

grupowe (po kilkanaście sztuk)

−−−−

drobnokępkowe (o powierzchni do 5 arów)

−−−−

kępowe (o powierzchni powyżej 5 arów)

−−−−

jedno- lub wielorzędowe – w odniesieniu do gatunków przedplonowych
i zabezpieczenia pożarowego (trzyrzędowe wysadzanie brzozy).
Jednostkową formę zmieszania można stosować przy wprowadzaniu gatunków

biocenotycznych i fitomelioracyjnych oraz przy wysadzaniu modrzewia na żyźniejszych
siedliskach.

Formę

zmieszania

wykorzystuje

się

dla

wprowadzania

gatunków

domieszkowych. Formę drobnokępkową można stosować dla modrzewia, jak też i innych
gatunków szybciej rosnących niż podstawowy skład uprawy. Formę kępową wprowadza się
dla gatunków stanowiących w przyszłości podstawowy skład drzewostanu.
Zalety i wady odnowienia naturalnego

Tam gdzie istnieją ku temu warunki należy uwzględnić możliwość wykorzystania

odnowień naturalnych. Odnowienia naturalne mają wiele zalet. Dzięki ich stosowaniu:

−−−−

zachowana jest ciągłość produkcji leśnej,

−−−−

utrzymuje się nieprzerwanie korzystne cechy zarówno mikroklimatu, jak i gleby,
nie niweczy się też swoistego środowiska leśnego,

−−−−

istnieje możliwość rozmnażania najlepszych drzew w drzewostanie i zachowania
miejscowych ekotypów,

−−−−

istnieje możliwość budowy drzewostanów wielopiętrowych,

−−−−

przyspiesza się cykl produkcyjny, przy czym ten rodzaj odnowień jest najtańszy.
Z odnowieniem naturalnym związane są również znaczne niedogodności, które

sprawiają, że odnowienie sztuczne jest stosowane częściej. Wadami odnowienia naturalnego
są:

−−−−

wyraźne uzależnienie odnowienia od lat nasiennych,

−−−−

ż

ywiołowość przyrody, nie zawsze dająca się podporządkować planowej i celowej

gospodarce człowieka,

−−−−

nierównomierność obsiewu,

−−−−

ograniczona u wielu gatunków możliwość odnowienia odroślowego, jak również słabsza
jakość sortymentów użytkowych przy tym sposobie odnowienia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Warunki sprzyjające odnowieniu naturalnemu

Odnowienie naturalne w odpowiednich warunkach jest zjawiskiem bardzo korzystnym.

Aby można było uzyskać zadowalające odnowienie, drzewostan musi zawierać pożądane
przez nas gatunki drzew, a środowisko wewnętrzne musi dać się odpowiednio kształtować
tak, aby obsiew nastąpił a młode pokolenie mogło prawidłowo się rozwijać.

Warunkami udatności samosiewu są:

−−−−

dostateczny urodzaj zdolnych do kiełkowania nasion,

−−−−

odpowiedni stan gleby, umożliwiający skiełkowanie nasion,

−−−−

ś

rodowisko sprzyjające dalszemu wzrostowi i rozwojowi nalotów.

Przygotowanie drzewostanu do odnowienia naturalnego

Pora i zakres wykonania prac przygotowawczych muszą być zharmonizowane z latami

obfitego urodzaju nasion gatunków drzew zgodnych z celami hodowli lasu, tzn.:

−−−−

cięcia sanitarno-selekcyjne w drzewostanach sosnowych powinny być wykonane
co najmniej 3 lata przed przewidywanym dobrym urodzajem nasion, a w drzewostanach
pozostałych gatunków 2 lata przed tym terminem;

−−−−

gleba pod obsiew naturalny powinna być przygotowana (jeśli jest to konieczne)
bezpośrednio przed opadaniem nasion, a w drzewostanach So i Św obsiewających się
wiosną gleba powinna być przygotowana jesienią poprzedniego roku,

−−−−

cięcia obsiewne muszą być wykonane w roku obfitego urodzaju nasion po ich opadnięciu
lecz przed kiełkowaniem,

−−−−

cięcia odsłaniające i uprzątające powinny być wykonywane w czasie zapewniającym
stały rozwój nalotów i podrostów i w miarę możliwości przy wysokiej pokrywie śnieżnej.
Pora wykonywania prac przygotowawczych powinna wynikać z systematycznie

prowadzonych obserwacji naturalnych cykli obfitych urodzajów nasion. Lata obfitego
urodzaju nasion należy rejestrować w SILP z uwzględnieniem gatunku drzewa i obrębu.
Rodzaje samosiewów

W zależności od warunków obsiewu i wzrostu młodego pokolenia istnieje kilka

sposobów naturalnego

odnowienia:

−−−−

odnowienie naturalne pod osłoną górną (samosiew górny), występuje u gatunków
ciężkonasiennych (dąb, buk, jodła); odbywa się przed usunięciem starodrzewu;

−−−−

odnowienie naturalne pod osłoną boczną (samosiew boczny), właściwe dla gatunków
lekkonasiennych, których nasiona zaopatrzone są w odpowiednie narządy lotu (puch,
skrzydełka); należą tu: brzoza, olsza, osika, sosna, świerk, modrzew, wiąz, lipa, klon,
jesion i inne. Samosiew boczny następuje zwykle po usunięciu drzewostanu
(po wykonaniu zrębu). Nasiona unoszone przez wiatr z nasienników lub drzewostanów
sąsiednich obsiewają daną powierzchnię.

−−−−

kombinowane

sposoby

odnowienia

naturalnego

(samosiew

kombinowany),

gdy w jednym drzewostanie uzyskuje się odnowienie naturalne w różnych warunkach
osłony.

Odnowienie odroślowe

Do odnowienia naturalnego lasu zalicza się również odnowienie z odrośli. Odnowienie

odroślowe znajduje najczęściej zastosowanie w gospodarstwach nastawionych na produkcję
drobnych sortymentów lub na produkcję drewna opałowego, W tym sposobie odnawiania
wykorzystuje się zdolność niektórych gatunków drzew do wydawania odrośli. Najsilniejsze
odroślą dają: olsza, klon, lipa, grab, jesion, osika, topola, dąb, wierzba, brzoza; słabe – buk.
Do najczęściej spotykanych drzewostanów odroślowych należą drzewostany olszowe,
grabowe, rzadziej dębowe. Odrośla naszych drzew liściastych, dłużej zachowują żywotność,
jeżeli pochodzą od młodych pni. Powstałe ze starych pni są nietrwałe i szybko ulegają
zgniliźnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Odnowienie naturalne ważniejszych gatunków lasotwórczych

Sosna. Samosiewy sosnowe zapobiegają w sposób istotny procesowi degradacji gleby

lub go opóźniają. Wydatnie zmniejszają koszty produkcji materiału sadzeniowego i robocizny
przy pracach odnowieniowych, pielęgnacji gleby i ochrony w porównaniu do odnowienia
sztucznego.

Podaje się, że dobre możliwości do uzyskania odnowienia naturalnego sosny występują

na 18% powierzchni borów świeżych i na 10% powierzchni borów wilgotnych. Średnie
możliwości występują na 44% borów świeżych i 51% powierzchni borów wilgotnych
w stosunku do ogólnego areału obu siedlisk.

Dla powstania i rozwoju wartościowych odnowień naturalnych sosny muszą być

spełnione następujące warunki:

−−−−

dobra jakość hodowlana i techniczna drzewostanów,

−−−−

właściwy wiek drzewostanu,

−−−−

odpowiedni stopień urodzaju szyszek i zdrowotności nasion,

−−−−

odpowiednie warunki siedliskowe i stan pokrywy glebowej,

−−−−

właściwy sposób i termin przygotowania gleby pod samosiew,

−−−−

właściwe warunki pogodowe w okresie wschodów i w pierwszych latach życia nalotu
i podrostu,

−−−−

odpowiednie warunki świetlne w poszczególnych stadiach rozwojowych nalotu
i podrostu,

−−−−

właściwy sposób prowadzenia cięć w drzewostanie macierzystym.
Jakość hodowlana i techniczna drzewostanu. Strzały drzew powinny być proste, gonne,

gładkie, dobrze oczyszczone z możliwie dużym udziałem sortymentów cennych. Korony
powinny być wąskie, długości ponad 1/3 wysokości drzew, pełne, w miarę symetryczne
o cienkich gałęziach, osadzonych prawie pod kątem prostym do osi strzały, trzy lub dwa
pełne roczniki igieł.

Podstawową bazą nasienną do inicjowania odnowień naturalnych sosny powinny być

gospodarcze drzewostany nasienne lub wyłączone drzewostany nasienne.

Wiek drzewostanu. Odpowiedni wiek do inicjowania odnowień naturalnych sosny to

80–120 lat.

Stopień urodzaju szyszek i zdrowotność nasion. Jest to jeden z podstawowych warunków

uzyskania samosiewu sosny. Powodzenie hodowlane osiąga się przy dobrym lub średnim
urodzaju szyszek.

Zdolność kiełkowania nasion nie powinna być mniejsza niż 80%, a energia kiełkowania –

minimum 70%, czyli nasiona muszą być co najmniej II klasy jakości.

Warunki siedliskowe i stan pokrywy glebowej. Optymalne warunki dla uzyskania

samosiewów sosny występują w litych drzewostanach sosnowych na siedlisku boru
wilgotnego, często również na siedlisku boru mieszanego świeżego i boru mieszanego
wilgotnego.

Pokrywa runa powinna być: martwa lub mszysta. Pokrywa zadarniona wyklucza udanie

się naturalnych odnowień sosny.

Sposoby i termin przygotowania gleby. Sposób i termin przygotowania gleby mają

decydujące znaczenie w uzyskaniu dobrego efektu hodowlanego. Przygotowanie gleby polega
na wyoraniu bruzd w odstępie 1,2–1,5m pługami leśnymi. Przygotowanie gleby można
wykonać także pługiem talerzowym lub broną talerzową, jeśli drzewostan ma niskie
zadrzewienie. Glebę należy przygotować w okresie od września do listopada roku
poprzedzającego obsiew po uprzednim sprawdzeniu stopnia urodzaju szyszek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Cięcia

w

drzewostanie

zakwalifikowanym

do

obsiewu.

W

drzewostanie

zakwalifikowanym do odnowienia naturalnego należy przeprowadzić na 2–3 lata przed
inicjowaniem samosiewu tzw. cięcia sanitarno-selekcyjne. W cięciu sanitarno-selekcyjnym
usuwa się drzewa o wadliwej strzale i koronie, o dużej zbieżystości, źle oczyszczone,
wykazujące wyraźnie symptomy chorobowe, opanowane przez grzyby lub zasiedlone przez
owady. W ramach tego cięcia usuwa się 20–35% zapasu.

Odnowienie naturalne sosny można osiągnąć: z samosiewu górnego, bocznego

i kombinowanego.

Samosiew górny. W gospodarczym drzewostanie nasiennym, zagospodarowanym np.

rębnią zupełną wielkopowierzchniową (Ia), na pierwszym pasie zrębowym z wyprzedzeniem
2–3 lat wykonuje się cięcia sanitarno selekcyjne tak, aby zadrzewienie wynosiło 0,6–0,5.
Po sprawdzeniu dobrego urodzaju szyszek, jesienią roku poprzedzającego obsiew
przygotowuje się bardzo starannie glebę, Obsiew następuje wiosną następnego roku
w kwietniu-maju, a wschody pojawiają się w zależności od warunków wilgotnościowych
w maju-czerwcu. W końcu września lub w październik wykonuje się ocenę udatności
samosiewów. Ocenę tę należy również przeprowadzić w jesieni roku następnego, a dalsze
oceny po cięciu odsłaniającym i uprzątającym. W zależności od wzrostu nalotu i podrostu,
w czwartym kwartale trzeciego lub czwartego roku życia samosiewu wykonuje się cięcie
odsłaniające usuwając około 30–40% drzew z drzewostanu, tak aby zadrzewienie wynosiło
0,4. Cięcie odsłaniające i uprzątające należy wykonać w roku dobrego lub średniego urodzaju
szyszek.

Samosiew boczny. Odnowienie naturalne sosny samosiewem bocznym jest w praktyce

często stosowane z racji uzyskiwania dobrych efektów. Do samosiewu bocznego
wykorzystuje się gospodarcze drzewostany nasienne sosny zagospodarowane rębnią zupełną
pasową (Ib), przy szerokości pasa zrębowego 40–45 m.

W drzewostanie sosnowym podzielonym na 2 pasy zrębowe o szerokości 40 m każdy,

z wyprzedzeniem 2–3 lat, wykonuje się cięcie sanitarno-selekcyjne. Po sprawdzeniu stopnia
urodzaju szyszek wykonuje się w IV kwartale roku poprzedzającego obsiew, zrąb zupełny
na pierwszym pasie. Po uporządkowaniu powierzchni należy starannie przygotować glebę.
Wysiew nasion następuje z przyległego do ściany zrębowej drzewostanu. Jesienią w roku
obsiewu oraz jesienią roku następnego przeprowadza się ocenę udatności odnowienia. Jeżeli
w pierwszym roku uzyskany wynik jest niepomyślny, należy czekać na kolejny obsiew
za 2 lata. Jeżeli udatność odnowienia jest poniżej 90%, miejsca pozbawione samosiewu
należy odnowić sadząc 1–2-letnią sosnę i 2–3-letnie sadzonki właściwych gatunków
domieszkowych, biocenotycznych i fitomelioracyjnych. Jeżeli na powierzchni nie nastąpiło
odnowienie naturalne, to powierzchnię należy odnowić sztucznie.

Samosiew kombinowany. W gospodarczym drzewostanie nasiennym zagospodarowanym

rębnią zupełną wielkopowierzchniową (Ia) lub rębnią zupełną pasową (Ib) w drzewostanie na
dwóch pasach zrębowych, pierwszym szerokości 80 m, drugim szerokości 70 m,
z wyprzedzeniem 2–3 lat wykonuje się cięcie sanitarno-selekcyjne. Po stwierdzeniu bardzo
dobrego lub dobrego urodzaju szyszek w IV kwartale roku poprzedzającego obsiew
na pierwszym pasie wybiera i oznacza się 50–60 sztuk/1ha, najlepszych pod względem
fenotypowym drzew. Wskazane jest, aby powierzchnię zrębową szerokości 80m podzielić
w przybliżeniu na 2 równe części. Następnie należy uporządkować powierzchnię z resztek
poeksploatacyjnych i starannie przygotować glebę. Wiosną roku następnego nastąpi obsiew
na całej powierzchni. Ocenę udatności odnowienia należy przeprowadzić w dwu kolejnych
latach życia nalotu w październiku. Powierzchnie nie obsiane odnawia się sztucznie
wysadzając 2–3-latki pożądanych gatunków drzew i krzewów. W trzecim lub czwartym roku
ż

ycia samosiewu dokonuje się selekcji wśród nasienników, pozostawiając na 1 ha 30–35

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

sztuk najlepszych fenotypowo drzew początkując tzw. gospodarstwo przestojowe. Pozostałe
nasienniki wycina się i usuwa z powierzchni.

Świerk. Częste samosiewy świerka wskazują, że jest to gatunek łatwy do odnowienia

naturalnego, jeśli uwzględni się jego właściwości przyrodnicze.

Dobre odnowienie naturalne świerka uzyskuje się z samosiewu górnego i bocznego.

Ś

wierka można odnawiać naturalnie z wykorzystaniem cięć zupełnych, częściowych,

brzegowych i przerębowych.

Zręby nie powinny tworzyć dużych, łącznych powierzchni. Maksymalna powierzchnia

zrębu w rębni Ib nie powinna przekraczać 4 ha, a w rębni Ic–2ha. Nie wolno dopuścić
do odsłonięcia ścian drzewostanów nie uodpornionych na działanie wiatru. Nie wolno
zakładać nowego zrębu, gdy na poprzednim, sąsiednim zrębie uprawa jest nieudana.

Samosiew górny. Do naturalnego odnawiania świerka w Polsce najczęściej jest

stosowana rębnia częściowa smugowa (IIc) o szerokości smugi do 30m. W rębni częściowej
stosuje się cztery rodzaje cięć: przygotowawcze, obsiewne, odsłaniające i uprzątające.

Cięcia przygotowawcze. Cięcia przeprowadza się tak, aby drzewostan był równomiernie

przerzedzony. Nie usuwa się drzew grubszych, bowiem są one istotnym elementem
kształtowania odporności drzewostanu. Drzewa pozostawione powinny się charakteryzować
dobrą jakością pnia oraz prawidłowo ukształtowaną, dobrze rozwiniętą koroną.

Cięcia obsiewne. Wykonuje się w celu stworzenia korzystnych warunków do wschodów

nasion. W cięciu obsiewnym usuwa się około 20% zapasu drzewostanu. Cięcia obsiewne
wykonuje się zimą w roku dobrego urodzaju nasion. Przy niedostatecznej sprawności gleby
należy ją przygotować do obsiewu latem lub jesienią przed cięciem obsiewnym.

Cięcia odsłaniające. Rozpoczyna się je w 2–3 lata po obsiewie w 3–4 nawrotach

co 2–3 lata. Zadaniem ich jest poprawienie warunków wzrostu młodego pokolenia.

Cięcia uprzątające. Wykonuje się w 10–15 lat po obsiewie nasion. Po uporządkowaniu

powstałego młodnika w nieobsiane luki należy wprowadzić grupowo dobrze wyrośnięte
sadzonki modrzewia, jedlicy, jaworu i klonu zwyczajnego.

Samosiew kombinowany. Odnowienie naturalne z obsiewu górnego i bocznego

wykorzystuje się w cięciach stopniowych. Dobre wyniki w drzewostanach świerkowych daje
rębnia stopniowa brzegowo-smugowa (IVc).

Naturalne odnowienie świerka można osiągnąć prowadząc różnego rodzaju cięcia.

Planując zabiegi na większości siedlisk trzeba mieć na uwadze konieczność zapewnienia
w świerczynach odpowiedniego udziału gatunków domieszkowych oraz podatność świerka
na uszkodzenia ze strony wiatru. Odnowienie naturalne świerka powinno być powszechnie
stosowane, gdyż jest uzasadnione z punktu widzenia genetyki i hodowli tego gatunku oraz
z punktu widzenia ekonomicznego.

Jodła. W procesie odnowienia można wyróżnić dwa etapy:

−

powstawanie i zabezpieczanie nalotu,

−

pielęgnowanie podrostu.
Jeżeli jodła ma być głównym składnikiem przyszłego drzewostanu, okres odnowienia

powinien być długi 30–60 lat. Długi okres odnowienia pozwala jodle wytrzymać konkurencję
ze strony szybciej rosnących gatunków domieszkowych – buka, świerka, dębu. Umożliwia
także ukształtowanie struktury piętrowej, korzystnej z hodowlanego punktu widzenia. Jeśli
jodła rośnie w zmieszaniu z innymi gatunkami, inicjowanie jej odnowień powinno nastąpić
10–20 lat wcześniej.

Pierwsze cięcia odnowieniowe powinny być bardzo ostrożne. Nalot pojawia się przy

obniżeniu zwarcia koron do 0,8–0,9. Często nalot pojawia się już na etapie trzebieży późnych.
Zabieg ten w zależności od struktury drzewostanu może mieć charakter słabych trzebieży
dolnych lub trzebieży przerębowej (w silniej zwartych drzewostanach). Wykonywana jest
we wszystkich warstwach drzewostanu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Podczas wykonywania cięć odnowieniowych należy zwracać uwagę, aby nie przerzedzać

równomiernie drzewostanu. Nie jest wskazane silne prześwietlenie drzewostanu w latach
nasiennych. Równowiekowe odnowienie jest trudne w pielęgnowaniu i prowadzi
do powstawania przegęszczonej, jednopiętrowej drągowiny. Korzystniejsze są cięcia
jednostkowe.

Pierwszy etap kończy się z chwilą „biologicznego zabezpieczenia” siewek. „Biologiczne

zabezpieczenie” oznacza, że samosiewka wykształciła co najmniej 3 gałązki boczne.

Cięcia odsłaniające powinny być także bardzo ostrożne (jednostkowe lub grupowe).

Usuwać należy przede wszystkim drzewa źle ukształtowane, o słabych koronach. Drzewa
najgrubsze i dobrze przyrastające, o wysokiej żywotności należy pozostawić możliwie jak
najdłużej.

Celowe jest dokonywanie na bieżąco uzupełnień, aby unikać zachwaszczenia oraz

zapewnić jodle wystarczająco długi okres odnowienia. Uzupełnień najlepiej jest dokonywać
przez podsadzenia podokapowe. Do podsadzeń należy użyć sadzonek co najmniej 5-letnich,
wysadzając je w grupach.

Dąb. U dębów możliwy jest samosiew górny. Dlatego podstawowym rodzajem rębni dla

odnowienia dębów jest rębnia częściowa. Przed przystąpieniem do odnowienia należy
wyznaczyć stałe szlaki zrywkowe oraz podzielić drzewostan na powierzchnie manipulacyjne.
Ułatwia to uniknięcie szkód w istniejącym już odnowieniu. W rębni częściowej występują
cztery rodzaje cięć: przygotowawcze, obsiewne, odsłaniające i uprzątające. Światłożądność
dębów sprawia, że stosuje się krótkie okresy odnowienia (do 10 lat).

Cięcia przygotowawcze wykonuje się na 3–4 lata przed zamierzonym odnowieniem.

Celem cięć jest spowodowanie częściowego rozkładu ściółki i przygotowanie gleby
do przyjęcia nasion. W cięciach przygotowawczych usuwa się, jeśli jest to konieczne, gatunki
mogące przeszkadzać w odnowieniu dębów. Niebezpiecznymi gatunkami są grab i leszczyna.
Następnie usuwa się drzewostan podrzędny, a z drzewostanu głównego tylko te gatunki,
których udział w odnowieniu nie jest przewidziany.

Cięcie obsiewne wykonuje się w roku nasiennym, po opadnięciu żołędzi. Celem cięcia

obsiewnego jest stworzenie korzystnych warunków dla kiełkowania nasion i wzrostu siewek.
Gdy odnawiane drzewostany są w zaawansowanym wieku i nadmiernie przerzedzone,
wówczas cięcie obsiewne jest zbędne.

Cięcie odsłaniające rozpoczyna się wtedy, gdy pojawiły się naloty, w zależności od ich

stanu 2–4 lata po roku nasiennym. Drzewostan usuwa się dwoma – trzema cięciami. Nasilenie
cięć uzależnione jest od liczby cięć. W cięciu obsiewnym oraz pierwszych cięciach
odsłaniających usuwa się przede wszystkim drzewa z wielkimi koronami oraz krzywe,
aby uniknąć większych szkód w odnowieniu.

Ostatnie cięcie odsłaniające nosi nazwę cięcia uprzątającego.
Buk. Działania zmierzające do uzyskania odnowienia naturalnego muszą być

zsynchronizowane z latami nasiennymi. Buk obradza rzadko, obfite lata nasienne występują
u buka co 6–10 lat. Pomiędzy latami nasiennymi zdarzają się urodzaje średnie i słabe.
Spodziewany rok nasienny można już stwierdzić jesienią lub zimą poprzedzającą rok
kwitnienia.

W praktyce zaleca się stosować następujące sposoby przygotowania gleby pod

odnowienie naturalne buka:

−−−−

przygotowanie gleby przez odsłonięcie gleby mineralnej,

−−−−

przygotowanie gleby przez obróbkę talerzówkami,

−−−−

przygotowanie gleby glebogryzarką.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Naturalne przygotowanie gleby do odpowiedniego stanu poprzez prawidłowo

przeprowadzone trzebieże powinno przebiegać stopniowo przez umiarkowane cięcia w ciągu
20 lat przed rozpoczęciem procesu odnowienia naturalnego. Prawidłowo przeprowadzone
cięcia

pielęgnacyjne

(trzebieże)

w

drzewostanach

bukowych

zastępują

cięcia

przygotowawcze.

Przed rozpoczęciem odnowienia naturalnego w drzewostanach bukowych należy

odpowiednio zaplanować prace, które powinny uwzględniać:

−−−−

podział drzewostanu na strefy manipulacyjne,

−−−−

wyznaczenie szlaków zrywkowych,

−−−−

ewentualne sztuczne wprowadzenie w cięciach gniazdowych gatunków domieszkowych
wyprzedzających naturalne odnowienie buka,

−−−−

przeprowadzenie cięć przygotowawczych w drzewostanach pielęgnacyjnie zaniedbanych,

−−−−

w zależności od stanu gleby przygotowanie jej w roku nasiennym pod odnowienie
naturalne,

−−−−

wykonanie w roku nasiennym cięcia obsiewnego i uzyskanie samosiewu,

−−−−

wykonanie cięć odsłaniających oraz cięcia uprzątającego.
Zakres prac uzależniony jest od stanu wyjściowego drzewostanu.

Uznawanie odnowień naturalnych

Ocenę udatności samosiewów powinno się przeprowadzić jesienią w pierwszym i drugim

roku życia nalotu. Jeżeli na podstawie pierwszej i drugiej oceny uzyskujemy dobrą udatność,
wówczas kolejną ocenę powinno się przeprowadzić po cięciu odsłaniającym, a definitywną
po cięciu uprzątającym. W ocenie udatności ustala się procent pokrycia, jakość hodowlaną
nalotu lub podrostu, wiek oraz skład gatunkowy (jeżeli na ocenianej powierzchni występują
inne pożądane gatunki w dalszej hodowli). Odnowienie uznać należy za dobre, jeżeli
w pierwszej ocenie uzyska się następujące ilości nalotu:

Odnowienie naturalne o symbolach 1–4, 2–4, 3–4 powinno być poddane wnikliwej

obserwacji przez okres 2–3 lat i jeśli nie nastąpi poprawa jakości hodowlanej, należy
odnowienie zdyskwalifikować.

Półnaturalna hodowla lasu

Zasada zmniejszania ryzyka hodowlanego – przez kształtowanie drzewostanów

o składzie gatunkowym dobrze dostosowanym do warunków siedliska, dobór właściwych
ekotypów drzew, pielęgnowanie drzewostanów pod kątem utrzymania i poprawy ich
ż

ywotności, pielęgnowanie siedliska przez poprawę gleby i klimatu wnętrza lasu. Działania te

mają na celu stworzenie drzewom możliwie najlepszych warunków wzrostu i rozwoju.
Ryzyko można zmniejszyć wykorzystując naturalne bogactwo genetyczne drzew leśnych,
unikając stosowania materiału sadzeniowego do odnowień o silnie zredukowanej bazie
genetycznej, preferując odnowienie naturalne wartościowych drzewostanów.

Zasada rozproszonego ryzyka hodowlanego – przez kształtowanie drzewostanów

o możliwie bogatym składzie gatunkowym, zróżnicowanej strukturze i małopowierzchniowych
formach zmieszania z uwzględnieniem możliwości siedliska.

Las półnaturalny jest ekologicznie zrównoważony, mniej wrażliwy na zagrożenia,

produkuje w sposób ciągły duże ilości drewna, oraz spełnia w optymalnym stopniu funkcje
ś

rodowiskotwórcze. Należy pod tym rozumieć wpływ na gospodarkę wodną, ochronę gleby,

ochronę przed lawinami, usuwiskami, hałasem, wpływ na skład powietrza. Las półnaturalny
zabezpiecza naturalne środowisko licznych organizmów żywych, stanowi o pięknie
krajobrazu zagospodarowanego, zapewnia zdrową przestrzeń dla wypoczynku. Jest to las
wielofunkcyjny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Do podstawowych zasad półnaturalnej hodowli lasu zalicza się:

−−−−

wykorzystywanie możliwie pełnego zróżnicowania genetycznego drzewostanów, który
zapewnia w długim cyklu produkcyjnym najlepsze przygotowanie populacji do sytuacji
stresowych,

−−−−

drzewostany powinny składać się z gatunków drzew zgodnych z siedliskiem,

−−−−

uzyskanie

możliwie

wysokiej

stabilności

ekologicznej

przez

wykorzystanie

samoregulacyjnych i stabilizujących procesów zachodzących w ekosystemie leśnym,
szczególnie w trakcie pielęgnowania siedliska i drzewostanów,

−−−−

preferowanie bogactwa składu gatunkowego i mało powierzchni owych form zmieszania.
Las półnaturalny powinien być podstawowym modelem lasu gospodarczego. Niektóre

zasady półnaturalnej hodowli lasu znane są w polskim gospodarstwie leśnym. Do
ważniejszych należy zaliczyć:
–

zgodność składu gatunkowego drzewostanów z siedliskiem,

–

zalecanie kształtowania drzewostanów mieszanych o możliwie zróżnicowanej strukturze
przestrzennej,

–

dążenie do pełnego wykorzystania bogactwa genetycznego naszych lasów,

–

wzbogacanie biocenozy leśnej w trakcie pielęgnowania lasu.

Poprawki

Poprawki oznaczają czynności polegające na dosadzaniu sadzonek lub dosiewie nasion

w miejscach, w których nasiona nie wzeszły lub powstałe siewki czy zasadzone sadzonki nie
rokują przyszłości lub zupełnie obumarły. Poprawki dotyczą upraw zakładanych
na powierzchniach otwartych w wieku do 5 lat.

Konieczność wykonywania poprawek wynika z niepełnej udatności upraw.
Dokonując wyboru gatunków do poprawek należy uwzględnić:

−−−−

aktualny i pożądany skład gatunkowy uprawy,

−−−−

przyczyny, które spowodowały ubytki siewek czy sadzonek,

−−−−

rozmieszczenie ubytków i wzrost uprawy.
Jeżeli podczas zakładania uprawy wprowadzono do niej gatunki w ilości i formie zgodnej

z pożądanym składem drzewostanu oraz stworzono sadzonkom odpowiednie warunki
rozwoju, wówczas do poprawek używa się tych samych gatunków, które wypadły. Jeżeli
natomiast w uprawie brak było jakiegoś gatunku lub był zbyt duży jego udział, poprawki
realizuje się pod kątem odpowiedniej regulacji składu. Odnosi się to zarówno do gatunków
głównych, domieszkowych i pomocniczych. Poprawki stają się środkiem do odrobienia
błędów popełnionych przy odnowieniu. Przywrócenie pierwotnie założonego składu
gatunkowego jest możliwe tylko w najmłodszych uprawach.

Pora i sposób wykonania poprawek. Do poprawek należy przystąpić możliwie jak

najwcześniej. Zasadę tę należy tak rozumieć, że w uprawach powstałych z sadzenia poprawki
powinno się wykonać w następnym roku po założeniu uprawy. W siewach czynność tę
odkłada się do drugiego roku, szczególnie gdy stwierdzi się przelegiwanie nasion w glebie,
a uprawa nie wykazuje dużych braków. Im wcześniej podejmuje się poprawki, tym są one
mniej kłopotliwe i ryzykowne, a bardziej celowe. Z biegiem czasu gleba traci sprawność,
silniej się zachwaszcza, zwiększa się niebezpieczeństwo zaatakowania posadzonych drzewek
przez owady i grzyby lub zgryzienia przez zwierzynę czy uszkodzenia przez gryzonie.
Odtworzenie pierwotnie wprowadzonego pożądanego składu gatunkowego jest możliwe tylko
w początkowym etapie rozwoju uprawy.

Poprawki wykonuje się sadzeniem. Sadzonki tego samego gatunku co uprawa nie mogą

być niższe od otoczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

W uprawach o nieprawidłowym składzie gatunkowym należy dążyć do wprowadzenia

gatunków będących w niedoborze w stosunku do prawidłowego, docelowego składu uprawy.
Niezależnie, czy poprawki wykonywane są gatunkami głównymi, czy pomocniczymi,
konieczne jest staranne ich wykonanie.

Poprawki należy wykonać przed przystąpieniem do odnowień bieżących. Właściwą porą

wykonania poprawek jest wczesna wiosna dla wszystkich gatunków, a dla liściastych –
również jesień. Przy sadzeniu jesiennym, szczególnie na glebach lekkich, wskazane jest
obsypywanie wprowadzonych sadzonek torfem lub próchnicą, co chroni je przed
ewentualnym „wysadzeniem" przez mróz w okresie późnej zimy i wczesnej wiosny.

Przygotowanie gleby (łącznie z jej spulchnieniem) pod poprawki wykonuje się na jesieni,

w roku poprzedzającym wykonanie tych zabiegów. Zasadniczym sposobem przygotowania
gleby jest uprawa ręczna,

Uzupełnienia mają miejsce tam, gdzie odnowienie naturalne nie nastąpiło

lub nie zadowala pod względem składu gatunkowego, pokrycia powierzchni czy jakości.
Uzupełnienia mogą dotyczyć również odnowień sztucznych, jeżeli były one wykonane tylko
częściowo, z pominięciem jednego lub kilku składników uprawy. Uzupełnienia wykonuje się
w starszych uprawach i młodnikach w wieku do 20 lat.

W odróżnieniu od poprawek zasadniczym celem uzupełnień nie jest usunięcie błędów

popełnionych przy zakładaniu upraw. Mają one za zadanie dodatkowe wykonanie prac nie
objętych zasadniczym odnowieniem. Przy wprowadzaniu uzupełnień dokonuje się wstępnego
uporządkowania jakości młodnika i jego formy zmieszania, które w dalszym ciągu
są regulowane w trakcie pielęgnowania młodników. Wykonywanie uzupełnień powinno
polegać na wprowadzeniu do upraw lub młodników gatunków właściwych dla danego
siedliska, ze szczególnym uwzględnieniem na żyźniejszych siedliskach gatunków szybko
rosnących. Przed wykonywaniem uzupełnień zaleca się przeprowadzić czyszczenia w danej
uprawie lub młodniku. Przygotowanie gleby pod uzupełnienia powinno nastąpić jesienią,
w roku poprzedzającym wykonanie zabiegu. Uzupełnienia należy wykonywać przed pracami
odnowieniowymi i zalesieniowymi przy użyciu materiału sadzeniowego pierwszej klasy
jakości, głównie wielolatek szkółkowanych.

Uzupełnienie odnowień sztucznych na powierzchniach otwartych wykonuje się według

tych samych zasad co poprawki. Do uzupełnień nadają się gatunki światłożądne i szybko
rosnące w większych lukach, a cienioznośne – w mniejszych. Przy doborze gatunków
powinno się uwzględnić typ siedliskowy, stan gleby, wielkość luk.

Dolesienia obejmują podsiewy i podsadzenia dokonywane w celu wypełnienia luk

powstałych w drzewostanie w wyniku szkód od wiatru, okiści, pożaru, żeru owadów
lub grzybów pasożytniczych. Czynności te wykonuje się w drzewostanach II i starszych klas
wieku.

W odniesieniu do poprawek, uzupełnień i dolesień stosuje się pojęcie powierzchni

zredukowanej, której wielkość przy wykonywaniu poszczególnych prac określa się
na podstawie liczby wysadzonych sadzonek poszczególnych gatunków i stosowanej więźby.
Do celów planowania powierzchnię zredukowaną poprawek ustala się na podstawie procentu
wypadu, przy uzupełnieniach – szacunkowej powierzchni luk, przy dolesieniach –
szacunkowej powierzchni luk i przerzedzeń.

Dolesienia w zasadzie spełniają rolę produkcyjną. Dolesienia wykonywane

w drzewostanach bliskorębnych mogą być składnikiem następnego pokolenia, natomiast
wprowadzone do młodników i tyczkowin dostarczają wartościowych sortymentów drzewnych
podobnie jak drzewostan otaczający. Przeprowadzanie dolesień często łączy się z zamierzoną
przebudową drzewostanu, polegającą na zmianie składu gatunkowego i dostosowaniu go
do warunków środowiska. Dobór gatunków w dolesieniach powinien odpowiadać celom
przebudowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

W dolesieniach należy dawać pierwszeństwo gatunkom szybkorosnącym, dostosowując

ich dobór do lokalnych warunków mikrosiediiskowych i drzewostanowych. Im żyźniejsze jest
siedlisko, tym większe są możliwości wprowadzenia szerszego wachlarza gatunków
i wykorzystania nawet stosunkowo niewielkich przerw w zwarciu.

Na cele dolesieniowe powinno się przeznaczać z reguły wielolatki szkółkowane dobrej

jakości.

Ocena udatności upraw i odnowień naturalnych

Wszystkie uprawy pochodzenia sztucznego i naturalnego podlegają ocenie. Ocena

odbywa się komisyjnie i protokolarnie. Komisja sporządza protokół z czynności oceny oraz
odpowiednie zestawienia. Ocenianie upraw leśnych przeprowadza się w sierpniu
i we wrześniu.

Przy ocenie udatności upraw pochodzenia sztucznego bierze się pod uwagę następujące

elementy:

−−−−

stopień pokrycia powierzchni przez uprawę, wyrażony w procentach,

−−−−

stopień obniżenia przydatności hodowlanej uprawy, wyrażony w procentach, wynikający z:
oznak chorobowych, nadżerek i innych uszkodzeń wywołanych przez czynniki przyrody
ż

ywej i nieożywionej, niewłaściwego składu gatunkowego, niewłaściwych form

zmieszania gatunków, ewentualnie innych przyczyn.
Każda oceniana uprawa otrzymuje dwucyfrowy symbol klasyfikacyjny, w którym

pierwsza cyfra oznacza wskaźnik stopnia pokrycia, a druga – przydatności hodowlanej.

Uprawy pochodzenia sztucznego powinny być oceniane dwukrotnie, a mianowicie

w drugim i piątym roku ich istnienia. Uprawy ocenione jako „złe" uznaje się w praktyce
za przepadłe, a daną powierzchnię przeznacza się do powtórnego odnowienia. Uprawy
o jednostkowych wypadach (poniżej 10%) w zasadzie nie podlegają poprawkom.

Ocena i uznawanie odnowień naturalnych może dotyczyć:

−−−−

odnowień inicjowanych lub powstałych samorzutnie z obsiewu górnego lub bocznego
gatunków lasotwórczych w drzewostanach zaplanowanych do cięć rębnych –
odnowieniowych lub przebudowy,

−−−−

odnowień powstałych samorzutnie w drzewostanach nie objętych planem cięć rębnych
i na powierzchniach przeznaczonych do: odnowienia (luki, halizny, płazowiny),
odnowienia w drzewostanach młodszych klas wieku spełniających kryteria klasy
odnowienia, zalesienia (grunty porolne, nieużytki itp.).
Uznawanie odnowień inicjowanych lub powstałych samorzutnie z obsiewu górnego lub

bocznego przeprowadza się oddzielnie dla odnowień powstałych na powierzchniach
otwartych i dla odnowień powstałych pod osłoną drzewostanów. Uznawanie odnowień
na powierzchniach pod osłoną drzewostanu następuje na podstawie:

−−−−

oceny wstępnej dokonywanej na rok przed przystąpieniem do cięć rębnych każdorazowo,

−−−−

ocen etapowych wykonywanych po każdym cięciu hodowlanym; u gatunków
ś

wiatłożądnych wskazane jest zwiększenie częstotliwości ocen etapowych celem

właściwego monitorowania rozwoju odnowień naturalnych tych gatunków,

−−−−

oceny definitywnej równoznacznej z uznaniem danej części powierzchni za odnowioną;
ocenę tę wykonuje się po cięciu uprzątającym.
W drzewostanach, w których odnowienia naturalne były inicjowane z jednoczesnym

przygotowaniem gleby, ocenę wstępną należy wykonać po zakończeniu pierwszego sezonu
wegetacyjnego. W trakcie oceny wstępnej, stanu wyjściowego i stanów etapowych należy
określić szacunkowo powierzchnię co najmniej zwartych kęp odnowień naturalnych na
których na 1m

2

stwierdza się minimalną liczbę siewek mniej więcej równomiernie

rozmieszczonych:

−−−−

sosna, świerk – minimum 10 sztuk,

−−−−

jodła, dąb, buk – minimum 7 sztuk,

−−−−

modrzew i pozostałe liściaste – minimum 5 sztuk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Ocenę definitywną odnowień naturalnych przeprowadza się stosując następujące kryteria

kwalifikacyjne:

−−−−

pochodzenie i cechy drzewostanu macierzystego,

−−−−

stopień pokrycia powierzchni przez młode pokolenie oraz forma jego występowania,

−−−−

jakość hodowlana odnowień.
We wszystkich przypadkach odnowienia naturalne powinny być oceniane i uznawane

na bieżąco, co pozwoli na właściwe planowanie zabiegów hodowlano-ochronnych,
a także umożliwi prawidłowe rozliczanie powierzchni zaplanowanych do odnowień.

Wyniki oceny wstępnej, etapowej i definitywnej powinny być wprowadzane do opisów

taksacyjnych i planów urządzeniowych w ramach corocznej aktualizacji stanu lasu w SILP.
Dokumentowanie prac związanych z odnowieniem

Na podstawie bilansu powierzchni nie odnowionej i przeznaczonej do zalesień oraz

przewidywanych cięć, jakie powinny być wykonane do końca roku, opracowuje się dane
wyjściowe do sporządzenia szczegółowego wniosku hodowli lasu. Dane te powinny zawierać
opis typu siedliskowego lasu, lub w przypadku gruntów porolnych, rodzaj gleby,
powierzchnię, sugestie, co do sposobu przygotowania gleby oraz uwagi dotyczące składu
gatunkowego, uwilgotnienia gleby, przygotowania terenu. Szczegółowy wniosek hodowli
lasu sporządzany jest w nadleśnictwie. Ważnym elementem wniosku jest szkic powierzchni
z naniesionym składem gatunkowym i formami zmieszania. Dobrze sporządzony wniosek
hodowli lasu ułatwia znacznie realizację prac i zwiększa gwarancję właściwej jakości
i udatności założonej uprawy.
Melioracje

Melioracje to działania mające na celu poprawę zdolności produkcyjnej gleb przez

regulację stosunków wodnych, a także powietrznych, cieplnych i pokarmowych, przez zabiegi
o charakterze technicznym, a także działania organizacyjno-gospodarcze.

Melioracje to zabiegi o charakterze technicznym i biologicznym, mające na celu poprawę

produkcyjnych zdolności gleb. W leśnictwie stosuje się melioracje wodne, biologiczne
(fitomelioracje) i agrotechniczne. Z gospodarką leśną wiążą się również melioracje
fitotechniczne.

Melioracje wodne w lasach mają na celu poprawę stosunków wodno-powietrznych

do zwiększenia produkcyjności gleb leśnych. W Polsce polegają one najczęściej
na odwodnieniu obszarów stale lub okresowo nadmiernie uwilgotnionych, na których woda
stagnująca na powierzchni uniemożliwia normalną produkcję leśną.

Melioracje agrotechniczne polegają na stosowaniu takich zabiegów uprawowych jak:

specjalna wzdłuż warstwy orka na stokach (orka przeciwerozyjna), tarasowanie stoków,
poprawa fizycznych właściwości gleby, np. przez dodanie torfu lub szlamu do gleb lekkich,
piaskowanie torfów.

Melioracje fitotechniczne mają na celu poprawę warunków uprawy gleby i warunków

wodnych przez zakładanie upraw roślin drzewiastych i krzewiastych. Zalicza się do nich:
zakładanie leśnych pasów wiatrochronnych, zadrzewień śródpolnych, zalesianie nieużytków
(zwłaszcza wydm), zalesianie stoków, zakrzewianie i zadrzewianie brzegów cieków
wodnych, zalesianie zlewni potoków górskich.

Melioracje

biologiczne

(fitomelioracje)

zmierzają

do

poprawy

stosunków

mikroklimatycznych i produktywności gleby przez wprowadzenie odpowiedniej roślinności.
Melioracje agrotechniczne (agromelioracje)

Melioracje agrotechniczne oznaczają w gospodarstwie leśnym różne zabiegi mające

na celu polepszenie warunków glebowych.

Celem melioracji agrotechnicznych jest:

−−−−

przysposobienie powierzchni nieużytków do zalesienia bądź powierzchni leśnej
do intensywnej uprawy gleby;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

−−−−

polepszenie warunków glebowych na uprawach leśnych lub nieleśnych przeznaczonych
do odnowienia i zalesienia, przez nadanie glebie właściwej struktury dla polepszenia
stosunków powietrzno-wodnych, wzbogacenie jej w składniki pokarmowe i wzmożenie
aktywności biologicznej;

−−−−

podniesienie zdolności produkcyjnych gleb w uprawach i starszych drzewostanach
wykazujących zahamowania we wzroście i rozwoju.

Zakres zabiegów agrotechnicznych w gospodarstwie leśnym jest bardzo szeroki

i różnorodny. Z najczęstszych zabiegów, zaliczanych w praktyce leśnej do agromelioracji
leśnych, można wymienić następujące: karczowanie zrębów podyktowane potrzebami
hodowlanymi, stosowanie pełnej orki lub innych specjalnych sposobów przygotowania gleby
pod odnowienia lub zalesienia, stosowanie nawożenia mineralnego i organicznego, ustalanie
gleb podatnych do uruchomienia, niszczenie uciążliwych chwastów przed odnowieniem
lub zalesieniem, likwidacja warstw rudawca, regulacja stosunków wodno-powietrznych
na terenach podmokłych, stosowanie środków zmierzających do usunięcia właściwości
trujących gleb, mineralizacja nieczynnej warstwy ściółki i inne.

Polepszenie produkcyjności gleb leśnych można osiągnąć głównie przez zastosowanie

odpowiedniego przygotowania gleby i jej nawożenie, przy doborze odpowiedniego zespołu
ś

rodków w zależności od miejscowych warunków przyrodniczych.

Specjalne sposoby uprawy gleby. Uprawa gleby powoduje, głównie na zniekształconych

i zdegradowanych siedliskach leśnych, poprawę struktury gleby, która jest jednym
z podstawowych wskaźników jej żyzności. Stwarza to lepsze warunki dla rozwoju
mikrofauny i mikroflory glebowej, odgrywającej decydującą rolę w przemianie substancji
organicznej na związki przyswajalne dla roślin oraz wzbogacające glebę w niektóre składniki.

Drugą ogólną zasadą racjonalnej uprawy gleby jest jej spulchnienie, sprzyjające

polepszeniu fizycznych właściwości gleb leśnych.

Specjalne sposoby uprawy gleby o charakterze melioracyjnym:

−−−−

pełna głęboka orka,

−−−−

regulówka pasów lub talerzy,

−−−−

wywyższenie miejsc sadzenia: rabaty i rabatowałki, wałki, wywyższenia w bruzdach,
półrabaty, kopce.

Nawozy i zasady nawożenia w lesie

Racjonalne nawożenie prowadzi do wzmożenia przyrostu miąższości drzewostanów,

jak i podniesienia klasy bonitacyjnej siedliska. Nawożenie daje także korzystne efekty poza
produkcyjne – ochronne w stosunku do wód, gleby, powietrza itp., podnosi stan zdrowotny
lasu.

Stosowanie nawożenia w lesie nabiera szczególnego znaczenia jako jeden

z podstawowych czynników agromelioracyjnych, decydujących o uproduktywnieniu
nieużytków i podniesieniu produktywności gleb leśnych.

W zwiększeniu produkcyjności siedlisk leśnych, ich regradacji (proces przeciwstawny

do degradacji gleby) oraz ochronie przed niekorzystnymi wpływami czynników
zewnętrznych, istotne znaczenie ma zabieg nawożenia mineralnego. Oprócz wymiernego
efektu ekonomicznego uzyskuje się także trudno wymierne, chociaż istotne zwiększenie
odporności biologicznej na czynniki działające niekorzystnie na drzewostany, np. emisje
przemysłowe oraz polepszenie funkcji pozaprodukcyjnych, ochronnych i socjalnych lasu
włącznie z oczyszczaniem i odnawianiem powietrza atmosferycznego.

Podstawowym celem nawożenia lasów jest zapewnienie optymalnej zawartości

składników pokarmowych w środowisku wzrostu drzew, tj. w glebie przez:

−−−−

dostarczenie składników odżywczych do gleby w celu uzupełnienia ich niedoborów,

−−−−

zapobieganie zubożeniu gleb w składniki pokarmowe w trakcie bieżącej działalności
gospodarczej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

−−−−

wyrównanie zachwianej równowagi składników pokarmowych w ekosystemach leśnych
wskutek działalności gospodarczej człowieka i imisji przemysłowych,

−−−−

zoptymalizowanie warunków żywienia lasu odpowiednio do wymagań pokarmowych
danego gatunku lasotwórczego oraz aktualnej zasobności siedliska.
Ocenę potrzeb nawożenia przeprowadza się na podstawie kryteriów glebowych

i roślinnych: kwasowości gleby, oceny zaopatrzenia w składniki pokarmowe na podstawie
cech wizualnych i składu chemicznego igieł (liści) drzew, chemicznej analizy próbek
glebowych oraz prób nawożenia na wybranych stałych powierzchniach kontrolno-
obserwacyjnych. Do kryteriów wizualnych, najbardziej zauważalnych pod koniec okresu
wegetacyjnego, należą: przebarwienia organów asymilacyjnych, ich skrócenie lub nadmierne
wydłużenie, przedwczesny opad, przerzedzenie koron, zahamowanie przyrostów, brak igieł
starszych roczników, usychanie wierzchołków. Najkorzystniejszym okresem do obserwacji
jest jesień i wczesna zima, po zakończeniu przyrostu i ustabilizowaniu stężenia składników
pokarmowych oraz barwy liści i igieł.

Nawożenie mineralne stosuje się w dwóch formach:

−−−−

jako nawożenie startowe (podstawowe) wykonywane przed sadzeniem lub siewem
upraw,

−−−−

jako nawożenie uzupełniające (pogłówne) wykonywane w uprawach, młodnikach
i drzewostanach starszych.
Zalecenia nawożeniowe uwzględniają następujące czynniki: pilność i potrzeby

nawożenia, okresy nawożenia, kontrole nawożenia.
Melioracje nieużytków porolnych i powierzchni zdegradowanych

Degradacja

siedlisk

leśnych

jest

niezamierzonym

skutkiem

niewłaściwego

gospodarowania zasobami leśnymi oraz zasobami przyrody w ogóle.

W praktyce leśnej narastają potrzeby klasyfikacji siedlisk zdegradowanych oraz

stosowania zabiegów mających na celu poprawę ich stanu lub przywrócenie im
produktywności.

W systemie klasyfikacji siedlisk leśnych uwzględnia się aktualny stan żyzności siedliska.

Siedliska zdegradowane wykazują aktualnie obniżoną żyzność i produkcyjność.
Za degradację siedliska w ogólnym sensie uważa się stan i proces zubażania żyzności
i produkcyjności siedlisk leśnych sztucznie powodowany czynnikami gospodarczymi.

Za meliorację siedliska uważa się trwałe polepszenie jego żyzności. W odniesieniu

do siedlisk zdegradowanych stosuje się w zasadzie zabiegi melioracyjne, od których oczekuje
się trwałego oddziaływania na siedlisko.

Melioracje siedlisk zdegradowanych obejmują zabiegi oraz środki techniczne

i biologiczne, powodujące poprawę jakości aktualnej próchnicy siedlisk zdegradowanych,
zwiększenie jej zasobów w glebie i wzbogacenie w azot a także poprawę właściwości
fizycznych, chemicznych i biologicznych gleby.

Siedliska zdegradowane przez wadliwą gospodarkę leśną wykazują z reguły zubożenie

w azot i próchnicę, a w wierzchnich poziomach gleby również w wapń i magnez,
na siedliskach lasowych także w potas i fosfor, przy wyraźnym zakwaszeniu wierzchniej
warstwy gleby, natomiast w dolnej części profilu gleby posiadają zachowane zasoby
składników pokarmowych.

Kwalifikowanie siedlisk do melioracji powinno opierać się na znajomości żyzności

i zdolności produkcyjnej siedlisk w stanie normalnym i zdegradowanym.

Melioracyjne działania gospodarcze wiążą się ze stosowanymi już czynnościami

hodowlano-leśnymi i hylotechnicznymi takimi jak: odnawianie i przebudowa drzewostanów
sosnowych z wprowadzaniem domieszki gatunków liściastych, wprowadzanie podszytów
(gatunków biocenotycznych), wprowadzanie gatunków fitomelioracyjnych, przygotowanie
gleby, nawożenie lasu, pielęgnowanie lasu i jego siedliska i inne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Do ważniejszych hodowlano-leśnych działań melioracyjnych należą:

1. zabiegi hodowlano-biologiczne:

–

melioracyjne wprowadzanie domieszki liściastych gatunków drzew (brzoza, dąb,
buk, olsza szara) w uprawach sosnowych na zdegradowanych siedliskach borowych,

–

melioracyjne podsadzanie liściastych gatunków drzew i krzewów (buk, grab, lipa,
dąb, jodła, olsza szara, czeremcha amerykańska, jarząb) w drzewostanach
sosnowych,

–

wprowadzanie gatunków fitomelioracyjnych (łubin trwały, tawlina jarzębolistna),

–

przebudowa drzewostanów sosnowych z wprowadzeniem domieszki gatunków
liściastych z zastosowaniem rębni zupełnej gniazdowej i intensywnym
prowadzeniem uprawy na gniazdach,

2. zabiegi techniczne (hylotechniczne):

–

orka pełna,

–

nawożenie mineralne i wapnowanie z użyciem wolno rozkładających się form
węglanowych wapnia,

–

nawożenie organiczne (torf, kora, kompost),

–

stosowanie podsypki organicznej lub gliniastej przy zakładaniu upraw i wprowadzaniu
podszytów na siedliskach borowych (kompost, torf, glina),

3. zabiegi kombinowane:

–

orka pełna i wprowadzanie łubinu trwałego w uprawach gatunków liściastych
(na siedliskach żyźniejszych),

–

orka pełna i nawożenie startowe,

–

nawożenie startowe upraw i podszytów.

Melioracje biologiczne

W uproduktywnianiu ubogich i zdegradowanych siedlisk leśnych ważna rola przypada

zabiegom fitomelioracyjnym. Stosowanie w nich roślin motylkowych przyczynia się
w pierwszym rzędzie do dostarczania glebie azotu, wzbogacania jej w masę organiczną,
stwarza możliwość wykorzystania przez gatunek stanowiący cel produkcji, a więc głównie
sosnę, przetworzonych przez te rośliny związków pokarmowych w formy dla niego
przyswajalne.

Czynnikiem ograniczającym stosowanie fitomelioracji, są długotrwałe okresy suszy,

które na mało zasobnych w wilgoć i łatwo przepuszczalnych glebach piaszczystych
utrudniają, a niekiedy uniemożliwiają uzyskiwanie zadowalających wyników.

W zabiegach fitomelioracyjnych można wykorzystać następujące gatunki roślin: łubin

ż

ółty, łubin trwały, amorfa zwyczajna, karagana syberyjska, tawlina jarzębolistna, olsza szara.

Ostatnie dwa gatunki nie są roślinami motylkowymi, jednak ich właściwości kwalifikują je
do wykorzystania w zabiegach fitomelioracyjnych.

Zalecane gatunki krzewiaste (amorfa, karagana, tawlina), wprowadzane poza więźbą

gatunków produkcyjnych, mają do spełnienia rolę fitomelioracyjną w określonym przedziale
czasowym, uwarunkowanym rozwojem danej uprawy. Dobór gatunku pozostawia się uznaniu
i możliwościom technicznym wykonawcy. Z punktu widzenia biocenotycznego i skuteczności
zabiegu korzystne jest próbowanie łącznego ich wprowadzania, np. w formie grupowej,
w ilościach zapewniających stosowny ich udział w uprawie, w liczbie od 3000 do 4000 sztuk
na 1 ha.

Potrzeba wykonywania zabiegów fitomelioracyjnych, szczególnie na ubogich siedliskach

leśnych, jest bezsporna, szczególnie w obliczu pogłębiających się nadal tendencji do ich
degradacji w wyniku skażenia środowiska przyrodniczego.
Charakterystyka i rekultywacja nieużytków poprzemysłowych

Lasy Polski, podobnie jak i pozostałych obszarów uprzemysłowionej Europy, podlegają

narastającemu zagrożeniu ze strony stale rozwijającej się cywilizacji technicznej. Głównym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

czynnikiem wywołującym szkody w lasach są zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego,
które na znacznych obszarach osiągają poziom stężeń powodujących obumieranie
drzewostanów.

Największe znaczenie mają skutki różnego rodzaju działalności ludzkiej, czyli

antropopresja.

Antropopresja to całokształt bezpośrednich i pośrednich oddziaływań człowieka

wywołujących zamierzone i niezamierzone zmiany środowiska.

Spośród wielorakich zanieczyszczeń skażających poszczególne elementy środowiska

najgroźniejsze dla ekosystemów leśnych są zanieczyszczenia powietrza.

Zanieczyszczanie powietrza wynikające z uprzemysłowienia kraju w coraz

poważniejszym stopniu oddziałuje na nasze drzewostany, przyczyniając się do ogromnych
szkód.

Główną przyczyną zanieczyszczania powietrza w okręgach przemysłowych są emisje

o charakterze stałym (pyły i sadze) oraz gazowym. Skutki oddziaływania gazów
są dla organizmów żywych znacznie groźniejsze.

Szkodliwe działanie pyłów i sadzy polega głównie na blokowaniu dostępu powietrza

przez szparki oddechowe i ograniczaniu dostępu światła do komórek liści. Efektem tego jest
zmniejszenie przyrostu masy, a w skrajnych wypadkach zamieranie drzew.

Gazy przemysłowe przedostają się do wnętrza rośliny głównie przez organy

asymilacyjne.

Przy

intensywnym

przebiegu

fotosyntezy

i

oddychania

szkody

od przemysłowych zanieczyszczeń powietrza są większe. Najsilniej uszkadzane są drzewa
w okresie kulminacji przyrostu na wysokość. Bardziej wrażliwe są młode organy
asymilacyjne.

Duży wpływ na wielkość szkód wyrządzanych przez gazy przemysłowe ma ich rodzaj,

koncentracja i długotrwałość okresu oddziaływania.

Najczęstszym powodem powstawania szkód pod wpływem emisji przemysłowych jest

dwutlenek siarki (SO

2

), tlenki azotu (NO

2

) oraz związki fluoru pod postacią fluorowodoru

(HF) i czterofluoru krzemu (SiF

4

).

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na ekosystem
Zanieczyszczenia powietrza wpływają negatywnie na wszystkie komponenty

ekosystemów leśnych i są czynnikami inicjującymi procesy chorobowe lasów, prowadzące
w skrajnych przypadkach do ich całkowitego zamierania.

Zanieczyszczenie powietrza redukuje promieniowanie słoneczne docierające do ziemi i

zmienia jego skład, zmienia lokalne warunki atmosferyczne (zmniejsza widzialność, zwiększa
częstotliwość występowania mgieł, podtrzymuje inwersję termiczną).

Gleba jest częścią ekosystemu mało wrażliwą na imisje zanieczyszczeń. Można wyróżnić

dwie formy oddziaływania zanieczyszczeń powietrza na gleby: pośrednie i bezpośrednie.
Oddziaływanie pośrednie polega na niszczeniu pokrywy roślinnej przez toksyczne gazy.
Oddziaływanie bezpośrednie może wywoływać w glebie skutki negatywne, pozytywne lub
okresowo pozytywne z przejściem do negatywnych. Do najważniejszych kierunków
zniekształcenia gleb należy: zmiana odczynu, zmiana materii organicznej, zmiana zawartości
pierwiastków śladowych, zmiana roztworów glebowych i kompleksu sorpcyjnego.

Zbiorowiska roślinne reagują na zanieczyszczenia powietrza przez zmianę składu

gatunkowego, produkcyjności i pokroju.

Osłabione fizjologicznie drzewa stają się podatne na inwazję szkodników wtórnych.

Jednocześnie silne koncentracje zanieczyszczeń działają ograniczająco na niektóre gatunki
owadów. W tych warunkach obserwuje się często gradacje szkodników nękających,
ż

erujących wewnątrz tkanek roślinnych, minujących liście lub pączki, albo mających

zdolności wytwarzania osłon (zwijanie liści, oprzędy). W przebiegu tzw. chorób
łańcuchowych zwykle są sprawcami ostatecznego zamierania drzewostanów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Grzyby pasożytnicze na terenach zagrożonych zanieczyszczeniem powietrza spełniają

funkcję analogiczną do szkodliwych owadów. Stwierdzono aktywację wielu gatunków
zasiedlających zarówno korzenie, jak i nadziemne części drzew. Korzeniowe patogeny
słabości, jak huba korzeni i opieńka atakują większość gatunków drzewiastych.

Szkodliwe oddziaływanie przemysłu na środowisko polega między innymi

na mechanicznym przekształceniu gruntów. W wyniku tych przekształceń powstają różnego
rodzaju zwałowiska, składowiska, wyrobiska itp. określane wspólną nazwą nieużytków
poprzemysłowych. Gruntom tym powinna być możliwie szybko przywrócona zdolność
produkcyjna przez odpowiednią rekultywację.

Przywrócenie zdolności produkcyjnej gruntom zniszczonym wskutek działalności

przemysłu następuje w drodze przeprowadzenia na nich zabiegów technicznych (rekultywacja
techniczna) i biologicznych (rekultywacja biologiczna).

Rekultywacja techniczna to przede wszystkim:

−−−−

właściwe ukształtowanie zniszczonej rzeźby terenu,

−−−−

uregulowanie stosunków wodnych,

−−−−

techniczne odtworzenie gleb (dokonywane najczęściej w trakcie zwałowania
przemieszczanych mas ziemi przez układanie w warstwie powierzchniowej utworów
potencjalnie najżyźniejszych),

−−−−

stabilizacja i udostępnianie przedmiotowych obszarów (umacnianie skarp, budowa dróg
dojazdowych itp.).

Rekultywacja biologiczna ma na celu odtworzenie gleby przez stosowanie zabiegów

agrotechnicznych i fitomelioracyjnych, jak na przykład:

−−−−

wykonanie orki,

−−−−

nawożenie organiczne i mineralne,

−−−−

wysiew lub sadzenie roślin o dużym znaczeniu próchnicotwórczym.
Do rekultywacji nieużytków poprzemysłowych w obu wymienionych etapach

zobowiązane są osoby prawne lub fizyczne, których działalność stała się przyczyną utraty
właściwości użytkowych gruntu.

Zwałowiska są to nieużytki, które powstają z nadkładów zdejmowanych przy

pozyskiwaniu kopalin systemem odkrywkowym.

Leśne zagospodarowanie zrekultywowanych zwałowisk może się odbywać przez

wprowadzenie drzewostanu, plantacji lub zadrzewienia. Przy prowadzeniu wszystkich
wymienionych form zagospodarowania powinno się dążyć do stworzenia warunków
uruchamiających proces powstawania na danym obszarze siedliska leśnego.

W pracach zalesieniowych na zwałowisku preferuje się stosowanie sadzenia. Obowiązuje

zasada używania materiału sadzeniowego I klasy jakości.

Piaskownie (bagrowiska) – to zagłębione (od kilku do kilkunastu metrów) powierzchnie,

powstałe wskutek eksploatacji piasku do celów podsadzkowych lub budowlanych.

Przysposobienie terenu polega na:

−−−−

przestrzeganiu w czasie eksploatacji równomiernego wybierania piasku do głębokości nie
większej niż 70 cm nad średnim poziomem wody gruntowej,

−−−−

wyrównaniu dna (spągu) piaskowni za pomocą spychaczy, włók itp. oraz utrwaleniu
stromych skarp obrzeżnych,

−−−−

uregulowaniu stosunków wodnych na piaskowniach o zbyt wysokim poziomie wody
przez wykonanie rowów odwadniających oraz urządzeń umożliwiających utrzymanie
poziomu wody na optymalnej głębokości 70–100 cm,

−−−−

biologicznej rekultywacji gleby przez wzbogacenie jej w substancję organiczną i związki
mineralne.
ś

wirowiska to wyrobiska po kopalnictwie odkrywkowym żwiru, czyli materiału

używanego do celów budowlanych i drogowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Po ustaniu pozyskiwania żwiru powierzchnię żwirowiska należy wyrównać a w razie

potrzeby, uregulować stosunki wodne. Następnie należy nawieźć wyrobisko dobrze
rozłożonym torfem niskim w ilości 40–50 t/ha i przyorać oraz uzupełnić nawożeniem
mineralnym i wysiewem łubinu na nawóz zielony. świrowiska zalesia się głównie sosną
zwyczajną. Na terenach narażonych na szkodliwe oddziaływanie imisji przemysłowych,
należy uwzględnić gatunki, które podano przy omawianiu piaskowni.

Brzegi wyrobisk lub ukształtowane już odpowiednio skarpy powinny być obudowane

roślinnością zabezpieczającą przed erozją. W wyrobiskach suchych na skarpach mogą zostać
posadzone: rokitnik zwyczajny, oliwnik wąskolistny, czeremcha amerykańska i karagana
syberyjska. Spośród drzew należy tu wymienić przede wszystkim: robinię akacjową, olszę
czarna i szarą oraz jarząb pospolity, a także osikę, brzozę brodawkowatą i wierzbę iwę.

W obudowie skarp zbiorników wodnych należy inaczej traktować górny, bardziej stromy

pas skarpy, a inaczej położoną niższą część w strefie ewentualnych wahań poziomu wód
gruntowych. Pas przywodny zbiornika umacnia się, sadząc wierzbę wiciową albo
wprowadzając kłączowe rośliny wodne, tj. trzcinę pospolitą, pałkę szerokolistną, tatarak
zwyczajny.

Złoża wapieni i dolomitów rozmieszczone są głównie w części południowej naszego

kraju

Kamieniołomy to kopalnie odkrywkowe, w których pozyskuje się kamień na potrzeby

budownictwa, hutnictwa itp.

Rozwój naturalnej roślinności na tych nieużytkach postępuje bardzo wolno i dopiero po

wielu latach część terenu ulega pokryciu roślinnością zielną. Najdłużej pozostają nagie
skaliste ściany oraz usypiska grubych utworów zwałowych w spągu wyrobiska.

Zwały (hałdy) górnicze. Największe skupiska nieużytków spowodowanych działalnością

górnictwa węgla kamiennego. Zbudowane one są z rumoszu skalnego i charakteryzują się
dużą zmiennością właściwości fizykochemicznych, wywołaną zachodzącymi w nich
procesami termicznymi. Pod tym względem można wyróżnić zwały termiczne nieaktywne
(nie przepalone) oraz termicznie czynne.

Do rekultywacji nadają się tylko hałdy termicznie nieaktywne i wygasłe, potencjalnie

dość żyzne.

Wstępne prace rekultywacyjne polegają na umocnieniu i ustabilizowaniu zboczy. Można

to wykonać za pomocą różnych gatunków roślin lub płotków wiklinowych, zagłębionych
dolną częścią w grunt zbocza, które poza mechanicznym zatrzymywaniem erozji przyczyniają
się także do zazielenienia hałdy. Więźba płotków, odstęp pasów sadzenia roślinności
uzależnione są od nachylenia zbocza. W celu zabezpieczenia przed erozją wykonuje się
czasem tarasowanie zboczy.

Właściwe zagospodarowanie hałd polega na wprowadzaniu roślinności przydatnej

do tego celu. Przydatnymi gatunkami do zadrzewiania zwałów kopalnictwa węgla
kamiennego są: robinia akacjowa, brzoza brodawkowata, jarząb pospolity, modrzew
europejski, osika, olsza czarna i szara, dąb czerwony, dąb szypułkowy, klon jawor, klon
polny, wierzba iwa, czeremcha amerykańska, wiśnia wonna, dereń świdwa, ligustr pospolity.
Wraz z zadrzewieniami wprowadza się roślinność motylkową: łubin trwały, żarnowiec
miotlasty, komonicę zwyczajną, nostrzyk biały.

Zasadniczym celem rekultywacji składowiska odpadów paleniskowych (hałd

energetycznych) jest zabezpieczenie przed pyleniem oraz wprowadzenie na nim roślin
użytecznych. Stosowane są w tym kierunku następujące zabiegi rekultywacyjne:

−−−−

bezpośredni obsiew składowiska mieszanką roślin trawiastych i motylkowych, po
dokonanych wcześniej zabiegach technicznych i agrotechnicznych.

−−−−

układanie na powierzchni składowiska dywanów torfowo-trawiastych bądź darni
z późniejszą ich pielęgnacją.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

−−−−

pokrycie składowiska równomierną warstwą (0,1–0,5 m) gleby mineralnej, a po zabiegach
agrotechnicznych wprowadzenia tam odpowiedniej roślinności.
Do zadrzewiania zwałów energetycznych nadają się: robinia akacjowa, brzoza

brodawkowata, topola osika, olsza czarna i szara, wierzba iwa, modrzew europejski, dąb
czerwony, czeremcha amerykańska, rokitnik, oliwnik, bez czarny, porzeczka czarna,
tamaryszek.

Tereny zdegradowane przez kopalnictwo torfu. Torfowiska stanowią w krajobrazie

jeszcze nie w pełni przez człowieka zagospodarowane (zniszczone) tereny. Torfowiska
stanowią niekiedy ostatnie schronienie zagrożonych występowaniem gatunków roślin
i zwierząt.

Potorfia pozostawione przez długi okres ulegają stopniowemu zarastaniu roślinnością

bagienną. Na potorfiach torfowisk niskich, wypełnionych wodą, zwykle od brzegu odbywa
się zarastanie krzewami wierzby szarej, rzadziej olszy czarnej. Wyrobiska płytsze porastają
stopniowo pałką wodną i trzciną pospolitą, często z udziałem zwartego kobierca mchów.

Na torfowiskach wysokich brzegi wyrobisk zarastają rzadko krzewami brzozy omszonej,

a najczęściej pozostają nie zarośnięte. Same wyrobiska w okresie kilku lat, w sprzyjających
warunkach uwilgotnienia, zarastają zwykle zwartym, pływającym kożuchem torfowców.

Rekultywacja realizacyjna obejmuje trzy fazy: fazę rekultywacji technicznej,

biologiczno-przygotowawczej i biologiczno-realizacyjnej.
Przebudowa drzewostanów

Monokultury leśne wymagają przebudowy zarówno pod względem składu gatunkowego,

budowy pionowej oraz struktury wieku. Przebudowa wynika również z potrzeb kształtowania
krajobrazu i różnorodności biologicznej bogatej przyrody.

Ekologizacja gospodarstwa leśnego zmierza do możliwie najszerszego wykorzystania

odnowień naturalnych. Lasy mieszane, poza większą odpornością biologiczną i mniejszym
zagrożeniem od pożarów oraz szkód od wiatrów, docenione zostały dzięki ich funkcjom
ś

rodowiskotwórczym i wartościom społecznym.

Najlepszych efektów przebudowy należy się spodziewać tam, gdzie rosną w zmieszaniu

drzewa iglaste i liściaste, światłożądne i cienioznośne oraz głęboko i płytko ukorzeniające się.

Ekologizując gospodarstwo leśne do przebudowy należy przeznaczyć następujące

kategorie drzewostanów:

−−−−

monokultury gatunków iglastych i liściastych na niewłaściwych siedliskach oraz bory
sosnowe na gruntach porolnych,

−−−−

monokultury gatunków pionierskich (krótkowiecznych) na bogatych siedliskach,

−−−−

monokultury sosnowe i świerkowe w strefach zagrożeń imisjami przemysłowymi,

−−−−

lite drzewostany gatunków liściastych (głównie buka} niekorzystnie oddziałujących na
glebę,

−−−−

lasy niskopienne (odroślowe), np. grabu, dębu i olszy, o niskiej produkcji
małowartościowego surowca drzewnego.
Przebudowie mogą podlegać drzewostany znajdujące się w różnych stadiach

rozwojowych w zależności od sytuacji, możliwości wykonawczych gospodarza lasu oraz celu
i funkcji, jaką dany las ma spełniać.

Czas wkraczania do drzewostanu z przebudową gatunkową zależy od inwencji

gospodarza oraz funkcji, jakie las ma spełniać. Przebudowę drzewostanu można rozpocząć
praktycznie w każdym okresie jego życia, w każdej fazie rozwojowej – o ile istnieje pewny,
dobrze przemyślany i opracowany sposób realizacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

Przebudowa drzewostanu na zrębie zupełnym

Najprostszym, chociaż nieco ryzykownym sposobem przebudowy drzewostanu litego na

mieszany jest wprowadzenie różnych gatunków drzew na zrębie zupełnym. Przed szkodami
od przymrozków i nadmiernej insolacji można uprawę chronić zawężając zręby, dając im
odpowiedni kierunek (wschód-zachód), przecinając w sąsiednim drzewostanie linie
wywołujące cyrkulację powietrza lub odprowadzając zimne powietrze po spadku terenu.

Po uprzątnięciu z powierzchni zrębu, zgodnie z diagnozą siedliska i jego płatową

zmiennością, wprowadza się w żyźniejszych lub wilgotniejszych miejscach gatunki
domieszkowe, wypełniając nimi ustaloną wcześniej część powierzchni a resztę obsadza się
gatunkiem głównym. Grupowa i kępowa forma zmieszania gatunków gwarantuje nie tylko
dobry wzrost domieszki ale także jej późniejsze utrzymanie się i łatwość późniejszego
pielęgnowania drzewostanu. Okres odnowienia jest krótki, trwa od 5 do 10 lat.
Przebudowa drzewostanu rębnią zupełną gniazdową

Podstawowym celem rębni zupełnej gniazdowej jest przebudowa litych drzewostanów

gatunków światłożądnych na odporne drzewostany mieszane. Można ją również stosować
w litych świerczynach tylkow osłoniętych od wiatru położeniach nizinnych i górskich.

Cięcie zupełne w tej rębni rozkłada się na dwa etapy i rozpoczyna się około 20 lat przed

ustalonym dla sosny wiekiem rębności. Pierwszym etapem jest wycięcie gniazd na 30%
powierzchni w miejscach żyźniejszego mikrosiedliska. Gniazda powinny być rozmieszczone
w drzewostanie nieregularnie. Kształt gniazd jest z reguły kolisty lub eliptyczny. Wielkość
gniazd uzależniona jest od światłożądności wprowadzanej domieszki.

Po posadzeniu domieszki (lub domieszek) na gniazdach należy odczekać aż młodnik się

usamodzielni (domieszka na gniazdach osiągnie wysokość około 2 m). Następnie przystępuje
się do drugiego etapu cięć zupełnych, usuwając resztę drzewostanu z powierzchni
międzygniazdowej. Na pozbawionej starodrzewia powierzchni przygotowuje się glebę,
po czym sztucznie sadzi się sosnę jako gatunek główny (na 70% powierzchni). W efekcie
uzyskuje się drzewostan dębowo- lub bukowo-sosnowy o grupowej lub kępowej formie
zmieszania. Okres odnowienia wynosi od 10 do 20 lat.

Przebudowując litą świerczynę, jako domieszkę można wprowadzić jodłę, jedlicę

lub buka (względy odkwaszające).
Przebudowa drzewostanów rębnią stopniową gniazdową udoskonaloną (IVd)

Celem tej rębni jest przebudowa litych drzewostanów gatunków ciężkonasiennych,

szczególnie dębu, buka i jodły których działanie na glebę jest często niekorzystne, na
drzewostany mieszane z grupową lub kępową formą zmieszania. Okres odnowienia od 11 do
20 lat.
Przebudowa drzewostanu rębnią stopniową gniazdowo-smugową (lVb)

Rębnia ta pozwala ukierunkować przebudowę drzewostanu w celu zwiększenia udziału

ś

wierka jako cennego gatunku głównego. Rębnię tę stosuje się w górskich drzewostanach

ś

wierkowo-jodłowo-bukowych, w których świerk jest zbyt słabo reprezentowany ze

względów produkcyjnych (w naturalnym jego zasięgu i na terenach nie skażonych imisjami
przemysłowymi).

Okres odnowienia smugi trwa 20–30 lat, a ogólny okres odnowienia zależeć będzie od

szerokości stref. Okres odnowienia drzewostanu jest długi, gdyż trwa 30–40 i więcej lat.

Przebudowa drzewostanu trzebieżą przekształceniową. Ten sposób przebudowy zalecany

jest dla terenów górskich. Dotyczy on głównie lasu połączonego, w którym górne piętro
budują drzewa długowieczne powstałe w drodze generatywnej (z nasion), a dolne piętro
tworzy las odroślowy.

Trzebież przekształceniową można zastosować do przebudowy jednopiętrowych

drzewostanów gospodarczych średnich klas wieku na lasy przerębowe. Może to mieć miejsce
w drzewostanach jodłowych i jodłowo-mieszanych. Celem takiej trzebieży jest wykształcenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

w drzewostanie budowy wielopiętrowej o zwarciu schodkowym. Przez trzebież selekcyjną
zabezpiecza się w drzewa dorodne wśród osobników panujących oraz najcenniejsze składniki
w warstwach niższych, zapoczątkowując, gdzie tylko możliwe, odnowienie naturalne.

Monitoring lasów

Monitoring lasów jest systemem zbierania informacji o stanie środowiska leśnego i stanie

zdrowotnym drzewostanów w celu określenia przestrzennego zróżnicowania stanu uszkodzeń
lasów, określenia kierunków i dynamiki zmian stanu uszkodzeń, ustalenia związków
przyczynowo-skutkowych pomiędzy stanem zdrowotnym drzewostanów a czynnikami
ś

rodowiska, określenia reakcji ekosystemów leśnych na zróżnicowaną dozę zanieczyszczeń

powietrza w różnych warunkach ekologicznych.

Monitoring lasów tworzą: system stałych powierzchni obserwacyjnych (służących

do monitoringu biologicznego), monitoring zintegrowanych ekosysemów leśnych oraz
pomiary zanieczyszczeń powietrza (monitoring techniczny).

System monitoringu lasów oparty jest o sieć stałych powierzchni obserwacyjnych (SPO)

zlokalizowanych na terenach leśnych Polski, w drzewostanach sosnowych, świerkowych,
jodłowych, dębowych, bukowych i brzozowych w wieku powyżej 40 lat. Rozmieszczenie
i wybór powierzchni odzwierciedla strukturę powierzchniową, gatunkową, wiekową oraz stan
zdrowotny lasów w Polsce.

Stała powierzchnia obserwacyjna (SPO) składa się z grupy 20 drzew, wybranych

z drzewostanu panującego. Środek powierzchni jest na trwałe zaznaczony w terenie, a drzewa
ponumerowane. Na powierzchniach tych przeprowadzana jest ocena stanu zdrowotnego
drzew na podstawie klas uszkodzeń, które są szacowane głównie przez uwzględnienie stopnia
defoliacji i odbarwienia aparatu asymilacyjnego.

Wyniki szacowania defoliacji i odbarwień są grupowane łącznie i według gatunków

w klasy:

−−−−

klasa 0 – od 0 do 10% (bez defoliacji i bez odbarwień)

−−−−

klasa 1 – od 11 do 25% (lekka defoliacja i lekkie odbarwienie)

−−−−

klasa 2 – od 26 do 60% (średnia defoliacja i średnie odbarwienie)

−−−−

klasa 3 – powyżej 60% (duża defoliacja i duże odbarwienie)

−−−−

klasa 4 – drzewa martwe

−−−−

oraz dwie grupy:

−−−−

grupa I – klasa 2, 3, 4

−−−−

grupa II – klasa 1, 2, 3, 4.
Na stałych powierzchniach obserwacyjnych w drzewostanach iglastych przeprowadza się

ocenę gęstości populacji owadów szkodliwych dla lasu. Zagrożenie fitopatologiczne oceniane
jest na podstawie informacji sygnalnych o występowaniu grzybów patogenicznych,
pochodzących z nadleśnictw i opracowywanych przez Zakład Fitopatologii Leśnej IBL.
Informacje te nie są bezpośrednio związane z lokalizacją stałych powierzchni
obserwacyjnych.

Ponadto wykonuje się monitoring gleb leśnych oraz pomiar depozytu zanieczyszczeń na

stałych powierzchniach obserwacyjnych II rzędu. Zostały one utworzone w drzewostanach
sosnowych i świerkowych, w wieku 50–60 lat, po 2 w każdej dzielnicy przyrodniczo-leśnej.
Powierzchnie mają kształt zbliżony do kwadratu lub prostokąta, znajduje się na nich od 400
do 450 drzew jednego gatunku (sosna, świerk) w jednym wieku (50–60 lat).

Monitoring gleb leśnych na SPO obejmuje opis odkrywki glebowej do głębokości 2 m

lub do skały litej, sporządzenie szkicu profilu glebowego z wyróżnieniem poziomów
genetycznych, opisem miąższości i barwy, sposobów przejścia poziomów, charakteru
oglejenia oraz zasięgu systemów korzeniowych oraz pobieranie próbek gleby do analizy
uziarnienia i odczynu z każdego poziomu genetycznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

W zakres pomiaru depozytów zanieczyszczeń docierających do ekosystemów leśnych

wchodzą:

−−−−

wskaźnik SO

2

i NO

x

określany metodą kontaktową,

−−−−

koncentracja SO

2

i NO

2

metodą pasywną ze spektrofotometrycznym oznaczaniem

próbek,

−−−−

opad pyłu metodą sedymentacyjną wraz z określeniem depozycji metali ciężkich tj. cynk,
ołów, kadm, miedź, żelazo,

−−−−

skład chemiczny opadów atmosferycznych oznaczając wapń, potas, sód, magnez, żelazo,
mangan oraz SO

4

, NO

3

, PO

4

, chlor.

Punkt pomiaru depozytu zanieczyszczeń powinien znajdować się w bliskim sąsiedztwie

z SPO II rzędu – maksymalna odległość punktu nie może przekraczać 1 km. Powierzchnia na
której lokalizujemy punkt pomiaru depozytu zanieczyszczeń musi być otwarta,
nie sąsiadująca bezpośrednio z lokalnym źródłem emisji. Stanowić ją może zrąb, polana, łąka
ś

ródleśna, deputat rolny, szkółka itp.

Wyposażenie punktu pomiarowego stanowi;

−−−−

do pomiaru zanieczyszczeń gazowych (depozyt suchy): świeca kontaktowa do
oznaczania wskaźników SO

2

i NO, trzy próbniki pasywne – do oznaczania stężeń

dwutlenku azotu oraz dwutlenku siarki,

−−−−

do pomiaru zanieczyszczeń pyłowych: chwytnik pyłu,

−−−−

do określania chemicznego składu opadu atmosferycznego (depozyt mokry): kolektor
plastykowy (od kwietnia do grudnia), wiadro plastykowe o pojemności 10l (od grudnia
do marca), ze względu na zwiększoną objętość opadu śniegu.
Czas ekspozycji świec kontaktowych, próbników pasywnych, chwytników na pył oraz

kolektorów lub wiader zbierających opad atmosferyczny wynosi 30 dni. Dopuszczalna
tolerancja czasu wymiany w/w próbek wynosi 2 dni.

W zależności od stopnia nasilenia szkodliwego oddziaływania gazów i pyłów wyróżnia

się następujące strefy:

−−−−

strefa 0 – wolna od uszkodzeń,

−−−−

strefa I – uszkodzeń słabych,

−−−−

strefa II – uszkodzeń średnich,

−−−−

strefa III – uszkodzeń silnych,

−−−−

strefa IV – zarośli przemysłowych,

−−−−

strefa V – muraw poprzemysłowych,

−−−−

strefa VI – pustyń poprzemysłowych.

Zalesienia

Prace zalesieniowe zaś mają na celu wprowadzenie lasu na grunty będące dotychczas

w innym niż leśne użytkowaniu.

Cechą charakterystyczną glebowego profilu gleb porolnych jest występowanie około

30cm „warstwy płużnej”, jako pozostałości intensywnej uprawy i nawożenia. Do tej warstwy
ograniczone są podstawowe formy aktywności biologicznej gleb i obieg materii.

W glebach porolnych występuje dość duża –

w porównaniu z glebami leśnymi –

zawartość składników pokarmowych dla drzew, szczególnie azotu. Udział substancji
organicznej jest mały. Kwasowość zalesionych gleb porolnych jest mniejsza.

W zalesionych glebach porolnych brak jest korzeni, a więc i zawartego w nich drewna,

którego rozkład dokonuje się przy udziale całego zespołu organizmów. Brak jest licznych
substancji organicznych wydzielanych przez korzenie drzew

Struktura gleby porolnej i stosunki wodno-powietrzne przyczyniają się do deformacji

systemów korzeniowych drzew. Młode sosny na glebie porolnej początkowo charakteryzują
się dużymi przyrostami, co jest powodowane nadmiarem dostępnego azotu przy niedoborze
potasu. W tych warunkach pędy zbyt wolno drewnieją i są wrażliwe na niskie temperatury,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

w ślad za czym stają się podatne na choroby. Po 20–30 latach następuje okres krytyczny
na skutek wyczerpania się zasobów łatwo dostępnych pierwiastków. Wynikiem osłabienia
drzewostanów jest pojawienie się czynnika chorobotwórczego – huby korzeni.

Porażenie drzew przez hubę korzeniową oznacza na glebach porolnych dynamiczny

rozwój choroby kończącej się najczęściej zniszczeniem drzewostanu w wieku 20–40 lat.

W celu zmniejszenia szkód wywołanych przez hubę w drzewostanach sosnowych, należy

ukształtować stosunki glebowe jak najbardziej zbliżone do leśnych oraz zapewnić sośnie
optymalne warunki życiowe. Profilaktyka w zakresie chorób systemów korzeniowych
powinna polegać, między innymi, na:

−−−−

stosowaniu zmikoryzowanego materiału szkółkarskiego,

−−−−

skutecznym zwalczaniu szkodników glebowych,

−−−−

właściwym przvgotowaniu gleby przez stosowanie orki z pogłębieniem dna bruzdy,

−−−−

wykonywaniu orki w odpowiednim terminie, zapewniającym właściwe napowietrzenie
i nawilgocenie gleby,

−−−−

stosowaniu sadzonek odpowiedniej jakości o właściwej proporcji części nadziemnej
do podziemnej, unikaniu stosowania sadzonek z korzeniami uszkodzonymi
mechanicznie, o zbyt malej liczbie korzeni i korzeniach zbyt krótkich, przesuszonych,

−−−−

przestrzeganiu właściwego doboru gatunków, więźby i term zmieszania, zgodnie
z zasadą rozpraszania ryzyka chorób infekcyjnych,

−−−−

przestrzeganiu sposobu sadzenia właściwego dla danego gatunku, unikaniu spłaszczania
i podwijania korzeni,

−−−−

zakładaniu na terenach popożarowych, tam gdzie jest to możliwe, upraw w drugim roku
po pożarze,

−−−−

nie dopuszczaniu do nadmiernego rozwoju chwastów,

−−−−

usuwaniu w wieku uprawy wydzielających się pojedynczych drzewek z objawami
porażenia przez H. annosum lub Armillaria spp.
Za najlepszy sposób przygotowania gleby na nieużytkach porolnych należy uznać

wykonanie głębokiej orki pełnej (do 60 cm). W wyniku orki pełnej polepszają się właściwości
fizyczne, zdolność magazynowania wody oraz żyzność gleby dzięki uruchomieniu związków
mineralnych zgromadzonych poprzednio w formie nieprzyswajalnej w poziomie wmycia.

Na glebach porolnych o małej zawartości składników pokarmowych zachodzi

konieczność wykonania zabiegów nawożeniowych. O potrzebie, wielkości dawek i nawrotach
nawożenia mineralnego decydują pracownie gleboznawcze na podstawie przeprowadzonej
analizy próbek glebowych.

Zaleca się także stosowanie nawożenia organicznego przez rozsypywanie kory sosnowej.
Większość gatunków drzew współżyje z właściwymi sobie grzybami (mikoryza). Oprócz

intensywnej uprawy gleby potrzebne jest szczepienie gleby w celu wprowadzenia mikoryzy
i mikroorganizmów niezbędnych do normalnego wzrostu drzew leśnych.
Dobór gatunków do zalesień

Zakładanie upraw leśnych na gruntach wychodzących spod użytkowania rolniczego

powinno być poprzedzone dokładnym rozpoznaniem warunków glebowych w celu ustalenie
tzw. potencjalnego typu siedliskowego lasu, a także dokonanie właściwego doboru gatunków
drzew i krzewów do realizacji zalesień.

Na glebach najuboższych powinno się w składzie gatunkowym uprawy uwzględniać

w przewadze sosnę zwyczajną, która kształtuje w tych warunkach siedlisko leśne. Domieszka
gatunków liściastych powinna sprzyjać przebiegowi procesów glebotwórczych oraz
naturalnemu zasiedlaniu przez grzyby leśne.

Oprócz sosny zwyczajnej, jodły pospolitej, modrzewia europejskiego i świerka

pospolitego, na gruntach porolnych zaleca się sadzić następujące drzewa i krzewy liściaste:
brzozę brodawkowatą, buk zwyczajny, dąb bezszypułkowy i szypułkowy, grab zwyczajny,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

klon zwyczajny i jawor, lipę drobnolistną, olszę czarną i szarą, wiąz szypułkowy, górski
i pospolity bez czarny, czeremcha pospolita, głóg jednoszyjkowy grusza pospolita, jabłoń
dzika, jarząb pospolity, leszczyna pospolita, trzmielina zwyczajna i brodawkowata, wierzba
biała, iwa i piaskowa, czereśnia ptasia. Mogą one wchodzić w skład drzewostanu głównego
i służyć do zakładania w uprawie 1–2 arowych remiz (grup oporu biologicznego).

Projektując skład gatunkowy upraw leśnych na siedliskach innych niż wymienione

w tabeli, należy skorzystać z tabel składów gatunkowych sztucznych odnowień lasu
zawartych w „Zasadach Hodowli Lasu”.

Stworzenie odpowiednich warunków wzrostu drzewkom użytym do zalesień oraz

zapewnienie im możliwości dalszej, zespołowej egzystencji w założonym na gruncie
porolnym drzewostanie, wymaga posadzenia ich w odpowiedniej więźbie. Zalecana więźba
dla niektórych gatunków drzew na gruntach porolnych wynosi:

−−−−

sosna zwyczajna – 1,5x0,7–0,5 m (9–13 tys. sadzonek na 1 ha),

−−−−

buk zwyczajny – 1,5x0,8 m (8,5 tys. sadzonek na 1 ha),

−−−−

dąb bezszypułkowy i szypułkowy – 1,5x 0,9–0,8 m (7–8 tys. sadzonek na ha),

−−−−

brzoza brodawkowata i pozostałe gatunki liściaste-1,5x1,5 m (ok. 4,5 tys. sadzonek
na 1 ha).
W zależności od wielkości powierzchni zajmowanej przez gatunki wchodzące w skład

uprawy, ich rodzaj zmieszania może być różny. Gatunek zajmujący ponad 20% powierzchni
powinien być sadzony w zmieszaniu kępowym (kępy powyżej 5 arów), a gatunek zajmujący
poniżej 20% zalesianej powierzchni – w zmieszaniu grupowym (grupy po kilkanaście sztuk
sadzonek). Gatunek zajmujący około 20% powierzchni może być też sadzony w zmieszaniu
drobnokępowym (kępy poniżej 5 arów).

W celu maksymalnego zabezpieczenia sadzonek przed infekcją huby korzeniowej

do zalesień nieużytków należy używać materiału silnego i zdrowego, pierwszej klasy jakości.
Do zalesień należy używać jednorocznych sadzonek sosny oraz 2–3-letnich sadzonek
gatunków liściastych i 2-letnich sadzonek modrzewia. Materiał sadzeniowy powinien być
właściwej proweniencji. Uznaje się za konieczne, aby materiał sadzeniowy przeznaczony
do zakładania upraw na gruntach porolnych był produkowany w szkółkach zapewniających
korzystny rozwój grzybów mikoryzowych (szkółki na gruntach leśnych) lub specjalnie
przysposabiane przez sztuczną mikoryzację.
Postępowanie hodowlane na gruntach porolnych

Prace pielęgnacyjne w nowo zakładanych drzewostanach na gruntach porolnych powinny

być prowadzone według ogólnie przyjętych zasad. W przypadku wystąpienia potrzeby
pielęgnowania upraw (spulchnianie gleby i niszczenie chwastów) wszelkie prace powinny
być wykonywane szczególnie ostrożnie i w taki sposób, aby nie dopuścić do mechanicznego
uszkadzania drzewek. W tych warunkach wszelkie zranienia korzeni lub części nadziemnej
ułatwiają i nasilają proces infekowania uprawy przez czynniki chorobotwórcze, zwłaszcza
przez hubę korzeni.

Postępowanie pielęgnacyjne w istniejących drzewostanach sosnowych na gruntach

porolnych, w których obserwuje się porażenie drzew przez hubę korzeni, polega
na wykonywaniu odpowiednio zmodyfikowanych cięć sanitarnych. Sposób prowadzenia tych
cięć musi utrzymywać wysoki poziom stanu sanitarnego lasu i zdrowotność drzewostanu,
przeciwdziałając procesowi jego destrukcji przez chorobę, wydatnie obniżać dynamikę
wypadania atakowanych przez patogena drzew. Spełnianie tych zadań jest możliwe, lecz
uzależnione jest od ścisłego przestrzegania właściwej pory rozpoczynania cięć, ich
intensywności, nawrotów i sposobu prowadzenia cięć w konkretnym drzewostanie.

Termin rozpoczęcia cięć sanitarnych wiąże się z wystąpieniem objawów choroby korzeni

(obumierania drzew II klasy wieku).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Cięcia sanitarne mogą przyjmować różne formy. W przypadku wystąpienia porażeń

pojedynczych – będą to cięcia jednostkowe, w trakcie których usuwane jest każde drzewo
obumarłe lub obumierające oraz – wokół niego, w bezpośredniej bliskości – także inne
drzewa, z wyjątkiem drzew wyróżniających się pod względem wzrostu i rozwoju,
zdrowotności oraz ewentualnej domieszki liściastej.

W drzewostanach sosnowych z nasilającym się procesem obumierania drzew

i powstającymi lukami, cięcie przyjmuje charakter cięć grupowych. Podczas wykonywania
tego zabiegu usuwa się występujące w grupach drzewa obumarłe, obumierające i chore
a wokół grupy – z pasa o szerokości około 4m wszystkie drzewa, pozostawiając na nim tylko
drzewa zdecydowanie zdrowe, dobrze rozwinięte i ewentualną domieszkę liściastą.

W drzewostanach znajdujących się w fazie jeszcze bardziej zaawansowanego procesu

chorobowego, charakteryzującej się nierównomiernym rozmieszczeniem różnej wielkości
ognisk obumierania drzew, wskazane jest w obrębie określonego kompleksu leśnego
zastosować tzw. cięcia częściowo-zupełne. Polega to na wyłączeniu najbardziej zniszczonych
fragmentów drzewostanu i uprzątnięciu ich zrębem zupełnym. Wokół każdego zrębu wycina
się również drzewa na pasie o szerokości 4–6 m według zasad podanych wcześniej.

Cięcia częściowo-zupełne należy traktować jako zapoczątkowanie przebudowy

częściowej zaatakowanego przez choroby korzeniowe drzewostanu. Cięcia pielęgnacyjne
w drzewostanach sosnowych istniejących na gruntach porolnych, w których nie obserwuje się
obumierania drzew powodowanego przez choroby korzeni, przeprowadza się zgodnie
z Zasadami Hodowli Lasu.

Wszystkie cięcia w drzewostanach na gruntach porolnych należy wykonywać wyłącznie

w okresie zimowym lub wczesnowiosennym. Powstające w trakcie tych cięć pniaki muszą
być koniecznie zabezpieczone przed infekcją.
Plantacje drzew szybko rosnących

Celem zakładania plantacji drzew szybko rosnących jest wyprodukowanie w skróconym

cyklu możliwie dużych ilości surowca drzewnego, najczęściej dla potrzeb przemysłu opartego
na fizykochemicznym przerobie drewna. Celem produkcji w takich plantacjach może być
również drewno tartaczne lub łuszczarskie. Skrócenie cyklu produkcyjnego uzyskuje się
przez:

−−−−

uprawianie drzew wyróżniających się dużą produkcją masy dobrej jakości w młodym
wieku,

−−−−

stworzenie uprawianym drzewom optymalnych warunków rozwoju przez zapewnienie im
właściwych warunków siedliskowych i optymalnej przestrzeni życiowej (więźby) oraz
prowadzenie dostosowanej do siedliska i gatunku drzewa intensywnej uprawy gleby
i odpowiedniego nawożenia.
Plantacja jest obiektem jednofunkcyjnym, nastawionym na jak największą produkcję

określonego surowca drzewnego i krótkotrwałe użytkowanie. W obecnym rozumieniu pojęcie
plantacji odnosi się wyłącznie do uprawy odmian i klonów drzew wyselekcjonowanych
w obrębie gatunków szybko rosnących. W plantacjach zaleca się stosowanie intensywnych
zabiegów pielęgnacyjnych i agrotechnicznych o daleko posuniętym schematyzmie.

Charakterystycznymi cechami uprawy plantacyjnej są:

−−−−

skrócenie cyklu produkcji o około połowę,

−−−−

dobór odpowiednich gatunków drzew, ich wyselekcjonowanych populacji, rodów lub
klonów,

−−−−

intensywna uprawa gleby przez stosowanie pełnej orki, nawożenie organiczne
i mineralne,

−−−−

rozluźniona więźba,

−−−−

intensywne pielęgnowanie gleby w pierwszych latach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Teren odpowiedni dla uprawy topól powinien być równy, poziomy, lub o nachyleniu nie

przekraczającym 5%, a obszar powierzchni pod plantację powinien wynosić co najmniej 5 ha.
Powierzchnie pod plantacje topoli powinny odpowiadać typom siedliskowym las łęgowy, las
wilgotny, ols jesionowy z poziomem przepływowych wód gruntowych nie wyższym niż 70 cm
(w drugiej połowie maja).

Pod plantacje można przeznaczyć:

−−−−

grunty nieleśne, które wymagają pełnego przygotowania gleby, nawożenia i stosowania
przedplonów,

−−−−

grunty leśne:

−−−−

halizny i płazowiny,

−−−−

grunty po drzewostanach negatywnych,

−−−−

grunty po drzewostanach rosnących na niewłaściwych dla nich siedliskach,

−−−−

grunty bieżących zrębów.
Na powierzchniach leśnych potrzebne jest wykonanie następujących prac:

−−−−

ś

cinka drzew z usunięciem podszytów i podrostów,

−−−−

karczowanie pniaków,

−−−−

uprzątnięcie karpiny,

−−−−

wybranie korzeni i wyrównanie terenu.
Stosuje się zakładanie plantacji dwóch rodzajów:

−−−−

plantacje właściwe – w więźbach kwadratowych i prostokątnych, gdzie topola
jest docelowym przedmiotem uprawy i tylko w pierwszych 4 latach dopuszcza się
w międzyrzędach uprawianie roślin ogrodniczych i rolniczych (okopowe) pod warunkiem
odpowiedniego nawożenia organicznego i mineralnego,

−−−−

plantacje przedplonowe – w więźbach prostokątnych; topola stanowi przedplon
dla wprowadzanych w 3–4 roku gatunków drzew leśnych.
Do zakładania plantacji topolowych należy używać sadzonek I klasy jakości i symbolu

produkcyjnym:

−−−−

0/1/0 – sadzonka jednoroczna,

−−−−

0/1 + 1/0 – sadzonka jednoroczna na dwuletnim systemie korzeniowym, nieszkółkowana,

−−−−

0/1/0 – sadzonka jednoroczna na dwuletnim systemie korzeniowym, szkółkowana,

−−−−

0/1/1 – sadzonka dwuletnia szkółkowana,

−−−−

0/2/0 – sadzonka dwuletnia nieszkółkowana.
Pielęgnowanie plantacji topolowych. Przez kilka pierwszych lat prowadzenia plantacji

topolowych potrzebne jest pielęgnowanie gleby na międzyrzędach. Można to wykonać
stosując następujące sposoby uprawy gleby:

−−−−

czarny ugór,

−−−−

czarny ugór z roślinami okrywowymi,

−−−−

zacienienie gleby.
Plantacje topolowe wymagają nawożenia mineralnego. O potrzebie nawożenia orientuje

obserwacja ogólnego wyglądu drzew i ich przyrost na wysokość.

Wiek rębności plantacji topolowych. Wiek rębności plantacji topolowej ustala się na

podstawie wzrostowej bonitacji topoli. Bonitację wzrostową ocenia się według przeciętnego
przyrostu pierśnicy z 15-letniego okresu istnienia plantacji. Przyjmuje się:

−−−−

I bonitacja – roczny przyrost pierśnicy 19 mm i więcej,

−−−−

II bonitacja – roczny przyrost pierśnicy 14–18 mm,

−−−−

III bonitacja-roczny przyrost pierśnicy 10–13 mm.
Ze względów technicznych i biologicznych topola powinna być użytkowane rębnie,

gdy jej pierśnica osiągnie około 50cm czyli:

−

przy I bonitacji wzrostowej w wieku około 25 lat,

−

przy II bonitacji wzrostowej w wieku około 30 lat,

−

przy III bonitacji wzrostowej w wieku około 40 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Gatunki drzew do uprawy plantacyjnej. W plantacyjnych uprawach drzew leśnych sadzi

się gatunki podstawowe i towarzyszące. Drzewa gatunków podstawowych są głównym celem
uprawy, produkują właściwy użytek i muszą odznaczać się szybszym wzrostem w młodszym
wieku. Gatunki towarzyszące – w zależności od potrzeby – pełnią rolę pielęgnującą
w stosunku do drzew podstawowych, rolę przedplonu lub rolę fitomelioracyjną. Nie muszą
zatem odznaczać się szybkim przyrostem. Powinny mieć walory fitomelioracyjne i być na
tyle cienioznośne, aby mogły wyrastać pod okapem drzew podstawowych. Gatunki
towarzyszące łagodzą również ujemne oddziaływanie monokultur plantacyjnych na
ś

rodowisko.

Do zakładania plantacyjnych upraw leśnych drzew szybko rosnących w skali

gospodarczej jako podstawowe kwalifikują się następujące gatunki:

−−−−

modrzew polski,

−−−−

modrzew europejski odmiana sudecka,

−−−−

brzoza brodawkowata,

−−−−

brzoza omszona,

−−−−

ś

wierk pospolity jako domieszka do brzozy lub modrzewia.

W skali półgospodarczej dopuszcza się do uprawy plantacyjnej jako gatunek

podstawowy:

−−−−

olszę czarną,

−−−−

ś

wierka pospolitego w monokulturze,

−−−−

jedlicę Douglasa odmianę zieloną.
Gatunkami towarzyszącymi mogą być:

−−−−

olsza szara,

−−−−

olsza czarna (na siedliskach, na których nie jest gatunkiem podstawowym),

−−−−

lipa drobnolistna,

−−−−

dąb czerwony,

−−−−

krzewy podszytowe, np. czeremcha amerykańska.
Jako międzyplon można stosować świerka na choinki.
W najkrótszych cyklach produkcyjnych (do 40 lat) można uprawiać takie drzewa

jak brzoza, olsza i modrzew, a więc gatunki uznawane za pionierskie. Rosną one dobrze
na odkrytych powierzchniach, są światłożądne, lepiej od innych gatunków

Przy łączeniu gatunków w uprawach plantacyjnych należy uwzględnić ich właściwości

wzrostowe oraz wymagania siedliskowe i uprawowe. Zmieszanie gatunków drzew
podstawowych z towarzyszącymi powinno być jednostkowe, a rozmieszczenie drzew
schematyczne. Zapewni to jednakową przestrzeń życiową dla sadzonek gatunków
podstawowych oraz umożliwi stosowanie mechanizacji do zabiegów pielęgnacyjnych.
Gatunki łączy się tak, aby po kilku latach drzewa towarzyszące tworzyły drugie piętro.

Pielęgnowanie drzew ma na celu poprawienie jakości produkowanego surowca. Przede

wszystkim powinny być pielęgnowane drzewa gatunków podstawowych, decydujące
o efektach produkcyjnych. W plantacyjnych uprawach gatunków leśnych w ramach
pielęgnowania drzew wykonuje się formowanie przewodnika oraz podkrzesywanie drzew.
Intensywność pielęgnowania drzew zależy od celu produkcji. Podkrzesywanie drzew jest
uzasadnione tylko wtedy, gdy uprawa plantacyjna ma dostarczyć takich sortymentów
jak drewno tartaczne czy łuszczarskie.

Cięcia rozluźniające w uprawach plantacyjnych zwiększają dostęp światła do koron

drzew, przy jednoczesnym pozyskaniu surowca dla przemysłu. Terminy cięć zależą
od gatunku, więźby sadzenia i szybkości przyrostu drzew.

Dla gatunków podstawowych przewiduje się przeprowadzenie około 20 roku życia

schematycznych cięć rozluźniających z wyjęciem 50% drzew. Schemat cięć dostosowany jest
do więźby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

Cięcia rozluźniające drzew gatunków towarzyszących dostosowuje się do potrzeb

gatunków podstawowych.
Zadrzewienia

Odpowiednio zaprojektowane zadrzewienia powinny mieć istotne znaczenie dla estetyki

krajobrazu i jego urozmaicenia, ochrony gatunkowej zwierząt, ochrony terenu przed hałasem,
spalinami i pyłami pochodzącymi od samochodów, a także jako osłony przeciwśnieżne
i przeciwwietrzne.

Zadrzewienia są to pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupiska nie stanowiące

zbiorowisk leśnych wraz z zajmowanym terenem i pokrywającą go roślinnością
niedrzewiastą.

Nierozerwalnym elementem zadrzewień jest teren. Znajduje to swoje uzasadnienie

w tym, że podłoże glebowe wywiera bezpośredni wpływ na wzrost roślin w zadrzewieniu, ale
i w tym, że drzewa i krzewy w zadrzewieniach wytwarzają na zajmowanym przez siebie
terenie specyficzne warunki środowiskowe, umożliwiając życie lub okresowe schronienie
wielu organizmom zwierzęcym. Wynika z tego, że ochrona zadrzewień musi obejmować
również ochronę gruntu pod zadrzewieniami.

Podstawową różnicą między lasem i zadrzewieniem jest to, że las stanowi odrębny

ekosystem o rozwiniętych mechanizmach samoregulujących, zadrzewienie natomiast
to element ekosystemu nieleśnego, najczęściej agroekosystemu.

Pod względem ekologicznym zadrzewienia wykazują wiele analogii do ściany lasu.

Obserwuje się w nich charakterystyczny dla ekotonu tzw. efekt styku. Wyraża się on tym, że
oprócz organizmów żywych przenikających do zadrzewień z sąsiednich biocenoz (pola, łąki,
zbiorniki wodne, kompleksy leśne), są tu także gatunki charakterystyczne dla samych
zadrzewień.

W związku ze zróżnicowaniem zadrzewień stosowane są ich różne podziały w zależności

od formy występowania w krajobrazie, budowy oraz lokalizacji.

Ze względu na:

−−−−

formę występowania zadrzewienia dzielą się na:

−−−−

pojedyncze – niezależnie rozmieszczone w krajobrazie pojedyncze drzewa lub
krzewy,

−−−−

rzędowe – liniowo rozmieszczone drzewa i krzewy, np. w zadrzewieniach
drogowych,

−−−−

pasowe – co najmniej 2-rzędowy pas zadrzewień szerokości do 20 m (wzdłuż rzek,
wokół zakładów przemysłowych),

−−−−

grupowe – skupienia drzew i krzewów o powierzchni nie przekraczającej 0,02 ha
(częste na pastwiskach),

−−−−

kępowe – skupiska drzew i krzewów o powierzchni 0,02–0,10 ha, (np. remizy
ś

ródpolne),

−−−−

powierzchniowe – zadrzewienia o powierzchni powyżej 0,10ha, które jednak ze
względu na sposób zagospodarowania nie stanowią lasu (np. z nieużytków).

−−−−

kryterium składu gatunkowego: jednogatunkowe, wielogatunkowe (zmieszanie
jednostkowe, grupowe, kępowe, rzędowe, nierównomierne),

−−−−

kryterium struktury pionowej: jednopiętrowe, wielopiętrowe, bezpiętrowe,

−−−−

od lokalizacji:

−−−−

zadrzewienia użytków rolnych (polne, łąkowo-pastwiskowe, ochronno-ogrodnicze);
zadrzewienia te spełniają funkcje klimatotwórcze, glebochronne, biocenotycze,

−−−−

zadrzewienia terenów komunikacyjnych (drogowe, kolejowe, urządzeń przy trasach
komunikacyjnych),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

−−−−

zadrzewienia przywodne (rzek, potoków, wód stojących, budowli i innych urządzeń
wodnych); utrwalają brzegi wód, chronią lustro wody przed nadmiernym
parowaniem oraz zmniejszają eutrofizację wód zanieczyszczeniami spływającymi
z pól,

−−−−

zadrzewienia terenów przemysłowych (ochronno-izolacyjne, wewnątrzzakładowe,
rekultywacyjne); chronią otoczenie przed szkodliwymi emisjami, polepszają
zdrowotne i estetyczne warunki tego otoczenia oraz uproduktywniają nieużytki po
przemysłowe,

−−−−

zadrzewienia

wiejskich

terenów

budowlanych

(przydomowe,

zabudowań

gospodarczych, ośrodków administracyjno-mieszkalnych i usługowych); spełniają
funkcje ochronne, produkcyjne i estetyczne,

−−−−

zadrzewienia urządzeń turystyczno-wypoczynkowych (ośrodków turystyczno-
wypoczynkowych, obozowisk).

Funkcje zadrzewień:

−−−−

klimatyczne; przeciwwietrzne działanie zadrzewień stanowi ich najważniejszy walor
klimatotwórczy i fitomelioracyjny. Zadrzewienia przeciwwietrzne powinny być
usytuowane prostopadle do kierunku wiatru, ażurowe (aby wiatry pochłaniały
a nie odbijały), pozbawione luk (aby nie powodowały lokalnych zawirowań), rzędowe
lub pasowe (nie szersze niż około 10 m), bez krzewów lub z krzewami o wysokości
nie większej niż 1,5 m,

−−−−

glebochronne; szczególnie istotne jest przeciwdziałanie wietrznej i wodnej erozji gleb.
Straty dla środowiska powodowane erozją wodną mogą być bardzo poważne. Erozja
wietrzna powoduje przemieszczanie się na duże odległości substancji próchnicznej
i drobnych frakcji gleby. Na skutek tego może dojść nawet do odsłonięcia skały
macierzystej. Zadrzewienia przeciwerozyjne powinny być mało zwarte w górnym piętrze,
aby między drzewami były dobre warunki wzrostu dla krzewów i roślin zielnych.
Podstawową cechą drzew i krzewów wchodzących w skład osłon przeciwerozyjnych jest
obfite i dobre ukorzenianie. W osłonach tych, jak również równolegle z nimi,
wykorzystywane powinny być rośliny zadarniające, a przede wszystkim trawy mające
zdolność do intensywnego rozrastania się przez krzewienie i rozłogi,

−−−−

wodochronna; funkcja ta wyraża się wpływem na bilans wodny krajobrazu. Zadrzewienia
pomagają zmniejszyć parowanie terenowe i spływ powierzchniowy oraz zwiększyć
retencyjność gruntu,

−−−−

biocenotyczne; wyrażają się we wzbogacaniu składu gatunkowego, a przez to
podnoszeniu stabilności biocenoz. Zadrzewienia przyczyniają się do tworzenia dobrych
warunków bytowania dla owadów, ptactwa i dzikiej zwierzyny, których obecność
w środowisku człowieka jest niezbędna. Bogate w gatunki zadrzewienia stanowią cenną
bazę pokarmową dla świata zwierzęcego, głównie tam, gdzie w krajobrazie dominują
monokultury rolne,

−−−−

sanitarno-higieniczne; pas zadrzewieniowy o szerokości 10–13 m może być skuteczną
zasłoną dla przenikania ołowiu z ciągów komunikacyjnych na pola. Do 20 m od drogi
ołów w największym stężeniu występuje w górnych warstwach gleby oraz
w nadziemnych częściach roślin. Im dalej od drogi, tym stężenie ołowiu jest mniesze.
Hałas może skutecznie ograniczyć pas zadrzewieniowy o szerokości około 30 m
i wysokości minimum 4,5 m. Zadrzewienia ujemnie jonizują powietrze oraz emitują pole
eletromagnetyczne pozytywnie wpływające na organizm ludzki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

−−−−

techniczne; zadrzewienia położone wśród zabudowań wiejskich mogą spełniać w razie
pożaru rolę bariery utrudniającej rozszerzanie się pożaru. Rolę tę mogą spełniać
zadrzewienia składające się wyłącznie z gatunków liściastych. Umiejscowienie
zadrzewień wzdłuż linii kolejowych może utrudnić powstawanie pożaru w położonych
w pobliżu drzewostanach iglastych. Zadrzewienia mogą umacniać skarpy budowli
ziemnych, przeciwdziałać tworzeniu się zasp śnieżnych na szlakach komunikacyjnych,

−−−−

produkcyjne; zadrzewienia stanowią ważną uzupełniającą bazę surowca drzewnego. Poza
tym zadrzewienia stanowią bogate źródło pozyskania wielu surowców niedrzewnych
takich jak: jadalne owoce, nasiona, surowiec farmaceutyczny, pożytek pszczeli, pokarm
dla jedwabników itp.,

−−−−

społeczno-kulturowe; obecność zadrzewień w otoczeniu człowieka ułatwia mu bliższy
kontakt z przyrodą i pozwala ją lepiej poznać. Wykorzystanie przy projektowaniu
zadrzewień różnorodności form, budowy i struktury oraz cech dekoracyjnych drzew
i krzewów podnosi estetyczne walory środowiska.

Zakładanie, dobór gatunków prowadzenie zadrzewień

Projektowanie zadrzewień musi być zgodne z planem przestrzennego zagospodarowania

danego obszaru, dostosowane do potrzeb, warunków fizyczno-geograficznych i zagrożeń
występujących na tym obszarze. Stanowi to podstawę do opracowania projektu technicznego,
który określa lokalizację poszczególnych zadrzewień, formy ich budowy, skład gatunkowy,
więźbę i sposób zmieszania w zależności od funkcji zadrzewień i lokalnych warunków
siedliskowych. Projekt zawiera także zalecenia co do zabiegów ochronnych, pielęgnowania
i użytkowania zadrzewień.

W miarę możliwości należy sadzić nie pojedynczy pas zadrzewienia, lecz całą sieć.

Sadzenie powinno połączyć już istniejące elementy. Ukierunkowanie osi zadrzewień określa
kierunek dominujących wiatrów. Gęstość sieci zadrzewień określają takie czynniki jak:
dominujący kierunek wiatru, ukształtowanie terenu oraz ich wysokość

Sadzenie drzew i krzewów na granicach nieruchomości zostało obwarowane

różnorodnymi przepisami. W większości krajów przepisy prawne przewidują minimalną
odległość sadzenia drzew od granicy i tylko przy pełnej zgodności obu właścicieli możliwe
jest sadzenie ich na linii granicznej.

Rośliny, a zwłaszcza drzewa i krzewy znalazły nowe zastosowanie jako naturalne filtry

zanieczyszczeń, pochłaniając niemałą część uciążliwych i szkodliwych emisji. Są też
doskonałymi ekranami przeciwhałasowymi.

Przy wyborze rodzaju zadrzewienia oraz gatunków roślin należy:

−−−−

sadzić gatunki rodzime, które są przystosowane do danego klimatu i odporniejsze
od gatunków introdukowanych. W zadrzewieniach (poza remizami) powinno się unikać
drzew i krzewów iglastych ze względu na ich obcość w krajobrazie rolniczym i niewielką
wartość biologiczną. Drzewa iglaste nie są korzystne, ponieważ na wiosnę mogą
powodować zastoiska mrozowe, szkodząc przez to roślinom uprawnym,

−−−−

mieszać ze sobą liczne gatunki, aby poprawić równowagę ekologiczną i upiększyć
krajobraz. Ich łączenie zapewnia poza tym osłonę przed wiatrem na całej wysokości
zadrzewienia,

−−−−

pamiętać, by zadrzewienie było po każdej stronie obramowane pasem ziołorośli
o szerokości około 0,5–1 m, koszonych co 2–3 lata, by nie rozwijały się zbyt bujnie.

−−−−

uwzględnić lokalne warunki klimatyczne i edaficzne. Skład gatunkowy należy
dostosować do warunków świetlnych, wilgotnościowych i zasobności gleby.

−−−−

uwzględnić funkcje przyszłego zadrzewienia.

Aby ograniczyć szkodliwe działanie zadrzewień na uprawy powinno się unikać sadzenia

drzew o płaskim systemie korzeniowym (osika, klony: jawor, zwyczajny i polny, robinia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

akacjowa). Jeżeli zadrzewienie ma chronić brzegi wód płynących i stojących, rośliny
z których się składa muszą mieć silny i gęsty system korzeniowy (wierzby, olsze).

Zakładanie zadrzewień obejmuje przygotowanie gleby na placówkach (dla zadrzewień

pojedynczych i rzędowych) lub pełną orkę (dla pozostałych form) zgodnie z dokumentacją
projektową oraz wysadzenie drzew i krzewów.

Warunkiem dobrego rozwoju zadrzewień jest terminowe i prawidłowe ich zakładanie,

a w tym również sadzenie odpowiednich drzew i krzewów. Do zakładania zadrzewień stosuje
się gatunki ujęte w „Krajowym doborze drzew i krzewów do zadrzewień". W doborze
gatunków do zadrzewień mogą być dodatkowo uwzględnione następujące gatunki drzew
i krzewów: jodła kalifornijska, świerk srebrzysty, azalie, różaneczniki, irgi, żylistki.

Bezpośrednio po posadzeniu drzewko przywiązuje się do palika. Po posadzeniu drzewka

należy skrócić pędy korony ostrym nożem lub sekatorem. Jednocześnie usuwa się pędy
uszkodzone lub złamane. U krzewów skraca się wszystkie pędy główne.

Posadzone drzewka wymagają zabezpieczenia przed zniszczeniem przez bydło,

zwierzynę, maszyny itp. Większe powierzchnie zadrzewień zabezpiecza się przez grodzenie,
a pojedyncze drzewka kratownicami, siatką, drutem, papierem, trzciną itp.

W pierwszych latach po posadzeniu pielęgnacja sprowadza się do wykaszania trawy

i innych roślin wokół sadzonek, by ich nie zagłuszały.

Zadrzewienie musi być regularnie konserwowane, gdyż w przeciwnym wypadku zaczyna

rozrastać się na boki i „łysieje” w środku. Należy więc podejmować odpowiednie środki, aby
spełniło swoje funkcje osłonowe, nie utrudniało rolnikowi prac polowych i zachowywało
zróżnicowaną florę i faunę. W trakcie prac konserwacyjno-pielęgnacyjnych powinno się
pamiętać o następujących zasadach:

−−−−

zachowaniu równowagi – nigdy nie powinno się wycinać całego zadrzewienia od razu
(tzw. zrąb zupełny), gdyż powoduje to utratę funkcji pełnionych przez zadrzewienie
na co najmniej 5 lat. korzystniejsza jest gospodarka przerębowa, która zapewnia ciągłość
pełnienia funkcji pomimo prowadzonych zabiegów,

−−−−

utrzymaniu zróżnicowania – w trakcie czynności związanych z wykonywaniem zrębu
zupełnego często dochodzi do zubożenia gatunkowego zadrzewienia. w trakcie procesu
regeneracji zadrzewienia gatunki szybko rosnące (wierzby, klony, leszczyna, jesion)
zagłuszają pozostałe (głóg, tarnina, trzmielina, ligustr) i w efekcie wypierają je
z zadrzewienia. trzeba więc dbać o to, aby gatunki rosnące wolno były mniej przycinane.

−−−−

okresie wykonywania zabiegów – najlepsza jest zima ze względu na mniejsze obciążenie
pracami w gospodarstwie i niniejsze szkody wynikające z niepokojenia zwierząt.
Pielęgnowanie zadrzewień polega na kilkakrotnym w ciągu roku spulchnianiu

i odchwaszczaniu gleby w talerzach lub na całej powierzchni w pierwszych kilku latach oraz
jej nawożeniu. Drzewa formuje się przez likwidowanie pędów konkurujących
z przewodnikiem.

Przez odpowiednie cięcie roślinom można nadać rozmaite kształty. Częstym przykładem

nadawania sztucznego kształtu krzewom rosnącym w układach zwartych są żywopłoty cięte.

Prześwietlanie koron drzew polega na wycinaniu całych gałęzi z zagęszczonej korony

drzewa w celu stworzenia warunków do efektywniejszej asymilacji.

Cięcie drzew i krzewów można prowadzić o każdej porze roku. Najbardziej odpowiednią

porą cięcia większości roślin drzewiastych jest okres spoczynku.

Użytkowanie zadrzewień polega na pozyskiwaniu drewna z cięć pielęgnacyjnych

lub sanitarnych i przy wyrębie drzew oraz na pozyskiwaniu użytków ubocznych. Wiek
wyrębu drzew z zadrzewień drogowych jest u wielu gatunków wyższy niż w innych
zadrzewieniach i wynosi dla dębów szypułkowego i bezszypułkowego 150 lat, dla buka
i dębu czerwonego 100 lat, dla lipy 120–150 lat. Dla pozostałych zadrzewień wiek wyrębu
wynosi:

−−−−

dąb szypułkowy i beszypułkowy – 120 lat,

−−−−

buk i dąb czerwony – 80 lat,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

−−−−

lipa – 100 lat,

−−−−

topola i wierzba – 50 lat,

−−−−

brzoza i olsza – 60 lat.
Użytki uboczne z zadrzewień to: pożytek pszczeli, owoce, surowce zielarskie, liście

(np. liście morwy dla jedwabników), liściarka z cięć pielęgnacyjnych.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jaki jest cel prac odnowieniowych?

2.

Jakie są sposoby odnowienia lasu?

3.

Co wpływa na wybór sposobu przygotowania gleby?

4.

Od czego zależy ilość materiału sadzeniowego w odnowieniach?

5.

Kiedy stosuje się odnowienie siewem?

6.

Na jakich siedliskach można zastosować siew?

7.

Od czego zależy technika i sposób sadzenia?

8.

Jakie są terminy wykonywania sadzenia?

9.

W jaki sposób określa się skład gatunkowy uprawy?

10.

Co oznacza więźba?

11.

Jakie formy zmieszania gatunków stosowane są w odnowieniach?

12.

Jakie są zalety i wady odnowienia naturalnego?

13.

W jaki sposób przygotowuje się drzewostany do odnowienia naturalnego?

14.

Co to jest samosiew i jakie są jego rodzaje?

15.

Jakimi rodzajami samosiewów odnawia się sosnę, świerka, jodłę, dęba, buka?

16.

W jaki sposób przeprowadza się ocenę odnowień naturalnych?

17.

Na czym polega półnaturalna hodowla lasu?

18.

Na czym polegają poprawki, uzupełnienia, dolesienia?

19.

Jakie elementy brane są pod uwagę podczas oceny upraw i odnowień naturalnych?

20.

W jaki sposób dokumentuje się prace odnowieniowe?

21.

Czym charakteryzują się melioracje?

22.

Jakie są rodzaje melioracji?

23.

W jaki sposób meliorowane są nieużytki porolne i tereny zdegradowane?

24.

Jakie są rodzaje nieużytków poprzemysłowych?

25.

Jaki jest wpływ zanieczyszczeń na ekosystem?

26.

Na czym polega przebudowa drzewostanów?

27.

Na czym polega monitoring lasów?

28.

W jaki sposób określa się stan zdrowotny lasów w Polsce?

29.

Co to jest SPO?

30.

Jaki jest zakres pomiaru zanieczyszczeń w depozytach stałych?

31.

Czym charakteryzują się zalesienia?

32.

Co należy wziąć pod uwagę projektując skład odnowienia na gruncie porolnym?

33.

Jak wykonuje się zabiegi pielęgnacyjne w odnowieniach nagruncie porolnym?

34.

Jak zakłada się plantacje drzew szybkorosnących?

35.

Jakich gatunków używa się do zakładania plantacji drzew szybkorosnących?

36.

Jakie znaczenie mają zadrzewienia?

37.

Jaki jest podział zadrzewień?

38.

W jaki sposób projektuje się zadrzewienia?

39.

Jak dobiera się gatunki do zadrzewień?

40.

Na czym polega pielęgnowanie zadrzewień?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaprojektuj skład gatunkowy uprawy, więźbę i formy zmieszania gatunków na terenie

uprawy w określonej przez nauczyciela krainie i dzielnicy przyrodniczo-leśnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dobrać skład gatunkowy uprawy zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu,

2)

obliczyć powierzchnię zajmowaną przez poszczególne gatunki,

3)

zaplanować rozmieszczenie gatunków na powierzchni uprawy,

4)

dobrać formy zmieszania gatunków,

5)

zaznaczyć rozmieszczenie gatunków na mapie lub szkicu,

6)

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

Zasady Hodowli Lasu,

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

mapa powierzchni odnowieniowej,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 2

Porównaj dwa sposoby przygotowania gleby do odnowień na podstawie zdjęć. Opracuj je

w formie tabelarycznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

obejrzeć zdjęcia,

2)

przeczytać charakterystykę poszczególnych sposobów przygotowania gleby,

3)

wykonać porównanie w formie tabelarycznej,

4)

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

zdjęcia sposobów przygotowania gleby na powierzchni odnowieniowej,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 3

Zaplanuj sposób przygotowania gleby do odnowienia naturalnego na siedlisku LMśw

w drzewostanie sosnowo-świerkowo-dębowym z pokrywą zadarnioną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wybrać odpowiednią Krainę Przyrodniczo – Leśną,

2)

przeczytać charakterystykę poszczególnych sposobów przygotowania gleby,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

3)

wybrać sposób przygotowania gleby,

4)

uzasadnić wybór,

5)

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 4

Na podstawie danych przedstawionych przez nauczyciela scharakteryzuj cechy

drzewostanu zakwalifikowanego do odnowienia. Wybierz sposób odnowienia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować dokumentację dostarczoną przez nauczyciela,

2)

przeczytać charakterystykę poszczególnych drzewostanów,

3)

wypisać cechy drzewostanu,

4)

określić sposób odnowienia,

5)

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

opis drzewostanu i zdjęcia,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 5

Na podstawie danych przedstawionych przez nauczyciela scharakteryzuj rodzaje cięć

w odnowieniach naturalnych podczas ćwiczeń terenowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować dokumentację dostarczoną przez nauczyciela,

2)

przeczytać charakterystykę poszczególnych drzewostanów,

3)

wypisać, rodzaje cięć odnowieniowych

4)

omówić rodzaje cięć odnowieniowych w prezentowanych drzewostanach w terenie,

5)

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

opis drzewostanu,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

Ćwiczenie 6

Przeprowadź w terenie ocenę odnowienia naturalnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować dokumentację wykonywanych cięć odnowieniowych w drzewostanie,

2)

określić cechy drzewostanu macierzystego,

3)

określić stopień pokrycia powierzchni przez siewki i formę występowania,

4)

określić jakość hodowlaną,

5)

wypełnić protokół oceny odnowienia naturalnego,

6)

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

opis drzewostanu i cięć odnowieniowych,

−−−−

formularz protokołu,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

Ćwiczenie 7

Przeprowadź w terenie ocenę udatności uprawy 2-letniej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować dokumentację wykonywanych cięć odnowieniowych w drzewostanie,

2)

obejrzeć uprawę na gruncie,

3)

określić stopień pokrycia powierzchni przez siewki i formę występowania,

4)

określić stopień obniżenia przydatności hodowlanej,

5)

wypełnić protokół oceny udatności uprawy na gruncie,

6)

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

opis drzewostanu i cięć odnowieniowych,

−−−−

formularz protokołu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 8

Na podstawie podręcznika wypisz co powinien zawierać projekt zadrzewień.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać odpowiedni rozdział Poradnika dla ucznia,

2)

wypisać co projekt powinien zawierać,

3)

scharakteryzować poszczególne elementy projektu,

4)

wykonać zestawienie,

5)

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

Poradnik Hodowcy Lasu,

−−−−

opis drzewostanu i cięć odnowieniowych,

−−−−

kartka papieru,

−−−−

długopis, ołówek.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić sposoby odnowienia lasu?

2)

zaplanować odnowienie lasu?

3)

dobrać gatunki do odnowień?

4)

scharakteryzować sposoby przygotowania gleby?

5)

zaplanować sposób rozmieszczenia gatunków ?

6)

wykonać ocenę uprawy i odnowienia naturalnego?

7)

wykonać poprawki, uzupełnienia, dolesienia?

8)

scharakteryzować melioracje?

9)

zrekultywować nieużytek porolny?

10)

określić wpływ zanieczyszczeń na środowisko?

11)

scharakteryzować przebudowę drzewostanów?

12)

omówić monitoring lasów?

13)

zaprojektować plantacje gatunków drzew szybkorosnących?

14)

wykonać projekt zadrzewień?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

5.

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 30 zadań testowych wielokrotnego wyboru.

5.

Zadania 2, 6, 8, 10, 11, 17, 29 są z poziomu ponadpodstawowego.

6.

W każdym pytaniu znajduje się jedna prawidłowa odpowiedź.

7.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.

8.

Prawidłowe odpowiedzi zaznacz znakiem X.

9.

Błędne odpowiedzi zakreśl kółkiem i ponownie zaznacz prawidłową.

10.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Przygotowanie gleby do odnowień na glebach silnie zadarnionych polega na
a)

zdarciu pokrywy pasami.

b)

wyoraniu bruzd.

c)

wykonaniu rabatowałków.

d)

wykonaniu kopczyków.

2.

Warunkami udatności samosiewu są
a)

dostateczny urodzaj zdolnych do skiełkowania nasion.

b)

dobra wietrzna pogoda.

c)

nieodpowiedni stan gleby.

d)

ż

ywiołowość przyrody, nie zawsze dająca się podporządkować planowej gospodarce

człowieka.

3.

Odnowienie lasu pod górną osłoną drzewostanu to
a)

samosiew kombinowany.

b)

samosiew boczny.

c)

samosiew górny.

d)

samosiew górno-boczny.

4.

Poprawki to
a)

zabieg hodowlany polegający na poprawieniu kształtu drzewek.

b)

ogławianie drzewek.

c)

sposób odnowienia lasu.

d)

dosadzanie sadzonek w miejscach „wypadów”.

5.

Warunkiem pełnej udatności upraw są
a)

dobór sposobu sadzenia.

b)

dobór odpowiedniego sprzętu.

c)

dokładne przygotowanie terenu i gleby.

d)

dostosowanie składu gatunkowego do siedliska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

6.

Uzupełnienia mają miejsce tam, gdzie
a)

nie wystąpiło odnowienie naturalne.

b)

masowo występowały pędraki i powstały gniazda.

c)

nie ma zadowalającego pokrycia powierzchni przez sadzonki.

d)

jakość odnowienia pozostawia „wiele do życzenia”.

7.

Odnowienie samosiewem bocznym występuje u
a)

gatunków cienioznośnych.

b)

gatunków lekkonasiennych.

c)

gatunków liściastych.

d)

gatunków ciężkonasiennych.

8.

Samosiew kombinowany polega na
a)

wykorzystaniu obsiewu bocznego z drzewostanu przyległego do powierzchni
zrębowej.

b)

wykorzystaniu obsiewu bocznego z drzewostanu powierzchni zrębowej i górnego
z drzewostanu przyległego do powierzchni zrębowej.

c)

wykorzystaniu obsiewu górnego z pozostawionej określonej liczby drzew na
powierzchni zrębowej.

d)

połączeniu obydwu tych obsiewów.

9.

Przy ocenie udatności upraw bierze się pod uwagę
a)

skład gatunkowy uprawy.

b)

stopień uszkodzenia pokrywy glebowej przez dziki.

c)

stopień pokrycia powierzchni przez uprawę.

d)

stopień obniżenia przydatności hodowlanej uprawy.

10. Przygotowanie drzewostanów do odnowienia naturalnego powinno odbywać się

a)

po uzyskaniu przez drzewostan wieku rębności.

b)

płynnie bez dodatkowych kosztów.

c)

w ostatnim nawrocie TP.

d)

nie wykonuje się żadnych zabiegów, drzewostan jak zechce to i tak się odnowi.

11. Przebudowa drzewostanów powinna odbywać się w drzewostanach

a)

o niewłaściwym składzie gatunkowym.

b)

niedostosowanych składem do siedliska.

c)

niewłaściwym udziale gatunków produkcyjnych.

d)

gdzie prowadzona jest niewłaściwa gospodarka hodowlana.

12. Dolesienia wykonuje się w drzewostanie

a)

10 – letnim.

b)

21 – letnim.

c)

od II klasy wieku wzwyż.

d)

bliskorębnym.

13. Melioracje biologiczne mają na celu

a)

poprawę produkcyjnych zdolności gleb.

b)

podniesienie zdolności produkcyjnej siedlisk.

c)

poprawę stosunków wodno – powietrznych.

d)

prowadzenie działań podnoszących jakość produkcji leśnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

14. W zabiegach fitomelioracyjnych wykorzystywane są następujące gatunki

a)

sosna banksa, brzoza omszona, olsza zielona.

b)

dąb, karagana syberyjska, tawlina jarzębolistna.

c)

amfora zwyczajna, olsza szara, łubin trwały.

d)

gryka, peluszka, wyka.

15. Celem melioracji agrotechnicznych jest

a)

polepszenie warunków glebowych na uprawie przeznaczonej do odnowienia.

b)

przysposobienie powierzchni nieużytków do zalesienia.

c)

nadanie właściwej struktury pokrywie zielnej.

d)

podniesienie zdolności produkcyjnych gatunków w drzewostanach wykazujących
zahamowania we wzroście i rozwoju.

16. Nawożenie mineralne stosowane jest w celu

a)

uzupełnienia niedoborów składników organicznych w glebie.

b)

zapobieżenia zubożeniu roślin w składniki pokarmowe.

c)

wyrównania zachwianej równowagi składników pokarmowych u zwierząt.

d)

optymalizacji warunków żywienia lasu do wymagań pokarmowych danego gatunku
lasotwórczego.

17. śółte plamy pomiędzy zielonymi nerwami, opadanie liści, żółte zakończenia igieł to

tylko niektóre z objawów niedoboru
a)

azotu.

b)

magnezu.

c)

potasu.

d)

fosforu.

18. Charakterystyczną cechą nieużytków porolnych jest

a)

występowanie warstwy płużnej.

b)

uboga gleba w składniki pokarmowe.

c)

zmieniona gleba fizykochemicznie.

d)

gleba pozbawiona zdrewniałych części organicznych.

19. Zakładanie upraw na gruntach porolnych obejmuje następujące zabiegi

a)

wykonanie orki głębokiej.

b)

rozpoznanie warunków glebowych i potencjalnego typu siedliskowego lasu.

c)

kontrolę zapędraczenia gleby.

d)

szczepienie grzybów mikoryzowych.

20. Skład gatunkowy uprawy na gruncie porolnym ustala się biorąc pod uwagę

a)

wymagania glebowe gatunku.

b)

odporność na choroby grzybowe.

c)

glebę i poziom wody gruntowej.

d)

rodzaj wykształcanego systemu korzeniowego.

21. Gatunkami odpornymi na działanie zanieczyszczeń przemysłowych są

a)

choina kanadyjska, jodła zwyczajna, klon jawor.

b)

dąb czerwony, jesion wyniosły, kasztanowiec.

c)

brzoza brodawkowata, klon polny, sosna czarna.

d)

ś

wierk syberyjski, lipa szerokolistna, osika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

22. Skład gatunkowy odnowień na terenach znajdujących się pod wpływem zanieczyszczeń

przemysłowych
a)

jest wymuszony degradacją siedliska.

b)

jest dostosowany do zdolności produkcyjnych siedlisk.

c)

zawiera znaczne ilości gatunków iglastych i pomocniczych.

d)

zawiera gatunki odporne na różne zanieczyszczenia glebowe.

23. Rodzaje innej przemysłowej działalności człowieka to

a)

piaskownice.

b)

ż

wirowiska.

c)

kamieniozłomy.

d)

kopalnie torfu.

24. Gatunkami podstawowymi do zakładania plantacji są

a)

sosna pospolita.

b)

lipa drobnolistna.

c)

olsza zielona.

d)

modrzew polski.

25. Pielęgnacja drzew na plantacji polega na

a)

wycinaniu gatunków niepożądanych.

b)

podkrzesywaniu drzewek gatunków pomocniczych.

c)

formowaniu pędu bocznego.

d)

cięciach schematycznych, co popadnie pod nóż, to jest wycinane.

26. Okres produkcji na plantacji choinkowej wynosi

a)

8 lat.

b)

10 lat.

c)

12 lat.

d)

14 lat.

27. Zadrzewienia klasyfikuje się ze względu na

a)

funkcję jaką mają spełniać.

b)

formę występowania.

c)

budowę poziomą.

d)

układ gatunkowy.

28. Zadrzewienia mogą pełnić funkcje

a)

biologiczne.

b)

produkcji nieużytków drzewnych.

c)

edukacyjne.

d)

klimatyczne.

29. Do zabiegów melioracyjnych na terenach zdegradowanych przywracających zdolność

produkcyjną i poprawiających jakość siedliska należą
a)

zabiegi hodowlano – biocenotyczne.

b)

zabiegi hydrotechniczne.

c)

zabiegi kombinowane.

d)

ż

adne z wymienionych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

30. Grunty przeznaczone pod plantacje to

a)

halizny i płazowiny.

b)

grunty po drzewostanach rosnących na niewłaściwych dla nich siedliskach.

c)

grunty bieżących zrębów.

d)

ż

adne z powyższych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.............................................................................................................................

Organizowanie prac z zakresu odnowienia lasu, zalesień i zakładania
zadrzewień

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

21

a

b

c

d

22

a

b

c

d

23

a

b

c

d

24

a

b

c

d

25

a

b

c

d

26

a

b

c

d

27

a

b

c

d

28

a

b

c

d

29

a

b

c

d

30

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55

6. LITERATURA

1.

Jaworski A.: Charakterystyka hodowlana drzew leśnych. Przedsiębiorstwo „Gutenberg”
1995

2.

Jaworski A.: Podstawy przyrostowe i ekologiczne odnawiania oraz pielęgnacji. PWRiL
2005

3.

Łuszczewska D.: Komposty, nawozy zielone. PWRiL 1989

4.

Murat E.: Poradnik hodowcy lasu. Wydawnictwo Świat 1999

5.

Murat E.: Szczegółowa hodowla lasu. Wydawnictwo Świat

6.

Praca zbiorowa: Monografie – Nasze drzewa leśne. PAN 1980

7.

Praca zbiorowa: Poradnik leśniczego. Wydawnictwo Świat 1991

8.

Praca zbiorowa: Siedliskowe podstawy hodowli lasu. PWRiL 1990

9.

Praca zbiorowa: Zasady hodowli lasu. 2003

10.

Puchalski T., Prusinkiewicz Z.: Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego.
PWRiL 1990

11.

Puchniarski T.H.: Zabiegi pielęgnacyjne w lasach. PWRiL 2004

12.

Strzelecki W. Sobczak: Zalesienia nieużytków i gruntów trudnych do odnowienia.
PWRiL 1975

13.

Szymański S.: Ekologiczne podstawy hodowli lasu. PWRiL 1986

14.

Włoczewski T., Ilmurzyński E.: Hodowla lasu. PWRiL 2003

15.

Zajączkowski J.: Odporność lasu na szkodliwe działanie wiatru i śniegu. Wydawnictwo
Ś

wiat 1999

16.

Załęski A.: Plantacje leśnych drzew szybko rosnących. PWRiL 1987