PODSTAWOWE INFORMACJE

Z ZAKRESU

CHRONOLOGII HISTORYCZNEJ



CHRONOLOGIA – nauka o mierzeniu czasu (grec. chronos=czas i

logos=słowo, nauka).



Podział: chronologia matematyczna – astronomiczna (bada ruchy ciał

niebieskich w związku z obliczaniem czasu) oraz historyczna -

techniczna (bada historyczne podziały czasu).



Podstawy obliczeń czasu – obrót Ziemi dookoła osi (lub pozorny ruch

Słońca wokół Ziemi), obieg Księżyca wokół Ziemi, obieg Ziemi wokół

Słońca.

Podstawowe informacje z zakresu chronologii astronomicznej



Doba – rodzaje:

syderyczna (obliczamy obrót ziemi w odniesieniu do określonej gwiazdy)

wynosi 23 godz. 56 min. 4 sek.

słoneczna (punkt obserwacji to pozorny ruch Słońca wokół Ziemi), ma

różną wielkość (różnica do 51 s.), dłuższa od syderycznej o 4 s.

średnia doba słoneczna – 24 godz.



MIESIĄC

synodyczny – czas między dwoma tymi samymi fazami księżyca,
tj. np. od nowiu do nowiu – tzw. wiek księżyca (29 dni 12 godz. 44
min. 2,8 sek.) - wykorzystywany przez historyków;

syderyczny – odpowiada realnemu ruchowi księżyca wokół Ziemi
(27 godz. 43 min. 4,7 sek.)



ROK SŁONECZNY – czas obiegu Ziemi wokół Słońca (początek
21= równonoc wiosenna):

zwrotnikowy (inaczej tropiczny) – czas między przejściem
Słońca przez 2 równonoce wiosenne (365 dni 5 godz. 48 min. 46
sek.); wykorzystywany przez historyków;

syderyczny – gwiazdowy, obliczanie przesunięcia Słońca wobec
wybranej gwiazdy (365 dni 6 godz. 9 min. 9 sek.)

CHRONOLOGIA HISTORYCZNA - KALENDARZ RZYMSKI



Początkowo – 10 miesięczny, miesiące różnej długości;



Kalendarz 12 miesięczny oparty na miesiącach obliczonych od nowiu do

nowiu – przypisywano go Numie Pompiliuszowi; miesiące liczyły: 31, 29 dni

(1-28 dni), system 4-letni, w którym co 2 lata był przestępny miesiąc, tj. 22-

dniowy: mercedonius (w lutym) (reforma z 450 r.)

REFORMA JULIUSZA CEZARA – kalendarz juliański stanowi podstawę

średniowiecznej rachuby czasu:



podstawa – rok tropiczny (365 i 1/4 dnia) – przyjęto, że rok ma 365 dni, zaś

po 4 latach z 1/4 dnia pozostałych tworzono jeden dzień, więc każdy czwarty

rok miał 366 dni; czyli cykle czteroletnie;



kwestia miesięcy – wprowadził system istniejący do dziś, czyli miesiące 30 i

31 dniowe, dzień przestępny umieścił w lutym (między VII a VI Kalendami

Marca – 24 luty), zw. później dies bissextus/bissextilis – potem tak określano

rok przestępny – annus bissextus/bissextilis

(oznaczany literą B/b).



PROBLEM Z KALENDARZEM JULIAŃSKIM I NOWA

REFORMA



Problem – po 16 stuleciach – pojawia się różnica 10 dni między rokiem

tropicznym a syderycznym (w wiosennym zrównaniu dnia z nocą),

powodując np. problemy z obliczaniem Świąt Wielkanocy.



Kościół podejmuje próby reformy kalendarza – powiodła się dopiero za

papieża Grzegorza XIII, który powierzył sporządzenie nowego kalendarza

powołanej w 1578 Komisji, biorącej za podstawę prace braci Lilio z Perugii.



21 II 1582 papież wydał bullę Inter gravissimas z zasadami nowego

kalendarza – tzw. kalendarz gregoriański: polegała ona na tym, iż w

październiku 1582 opuszczono narosłe 10 dni (więc po dacie 4 X nastąpiła

15 X), zaś uniknięcie takich różnic eliminowano w ten sposób, że w

każdych 400 latach miały odpaść 3 dni przestępne; stąd lata kończące

stulecie (z dwoma zerami) są przestępne tylko wtedy, jeśli są całkowicie

podzielne przez 400 (np. 1600-tak, ale 1700 nie); w tej rachubie błąd 1 dnia

pojawia się po 3400 latach.

WPROWADZANIE KALENDARZA GREGORIAŃSKIEGO

w różnych państwach w różnym czasie

SPOSÓB OBLICZANIA CZASU, ERY

Ery – system ustalania 1 roku, na podstawie jakiegoś ważnego wydarzenia.



Rzymska ab urbe condita (od 753 r./czasem 752 r.)-rzadka;



Obliczanie lat według imion konsulów = era konsularna (po ostatnim

konsulu 534 r. używano czas jakiś np. 1, 2, 3 rok post consulatum...; przejęli

też cesarze bizantyńscy tytułując się konsulami oraz kuria papieska od

koronacji cesarskiej Karola Wielkiego po 904 r.);



Era chrześcijańska = era dionizyjska – po Chrystusie (i przed

Chrystusem); określana: anno ab incarnatione Domini, anno Domini,

anno dominicae; stworzył ją opat Dionizy Mały w poł. VI w., który opracował

tablicę paschalną do obliczania świąt Wielkanocy, rozpoczynając ją rokiem

532 od narodzenia Chrystusa (uznając że miało to miejsce w roku 753 od

założenia Rzymu - co w istocie było pomyłką 5-7 lat, nie zweryfikowaną

później); około 1000 roku era stosowana dość szeroko w Europie Zachodniej,

od XVIII w. również dla wydarzeń przed Chrystusem.





ERY – c.d.



Datowanie wedle lat panowania monarchów, papieży, czasem biskupów

(w niemal wszystkich krajach zachodniej i wschodniej Europy, znana od VI

w., zaś w Polsce – stosowana od XV w., obok innej chronologii; papieże

czasem wyłącznie stosowali taką chronologię).



Era bizantyńska – od stworzenia świata, tj. 5508 przed narodzeniem

Chrystusa (Bizancjum, Ruś). W zależności od stylu dniem 1 był: 1 marca

5508 według stylu marcowego (5509 wedle stylu ultramarcowego); zaś

według stylu bizantyńskiego rozpoczynającego rok 1 września 1 rok=5509.



Era według olimpiad greckich – u starożytnych Greków system 4-letni

(poczynając od 776 p.n.e., czyli I olimpiady); rzadko występująca później.



Era żydowska – od stworzenia świata, ale 3761 przed Chrystusem;

używana od XI w., dziś obowiązuje w Izraelu.



Era mahometańska – wyznaczona ucieczką Mahometa z Mekki do Medyny,

tj. od 622.





Indykcje – powszechne w średniowieczu, system 15-letni (od
313 r.) wymieniający miejsce, jakie dany rok zajmuje w danym
cyklu (bez sprecyzowania samego cyklu 15-letniego); stosowany
pomocniczo; w średniowieczu jego początek wyznaczona na 3
rok przed narodzeniem Chrystusa. Sposób obliczania indykcji –
do daty rocznej dodawano 3, dzielono to przez 15 i reszta z
podziału oznaczała, która to indykcja w obecnym cyklu (jak nie
było reszty, to znaczy że 15); w Bizancjum obliczana od
stworzenia świata.



Era różnych systemów politycznych: era rewolucyjna –
wprowadzona po rewolucji francuskiej, zaczynająca się od 1792;

we Włoszech Mussoliniego era faszystowska od 1922.

POCZĄTEK ROKU – STYLE

ROK – pierwotne polskie znaczenie to termin stawienia się w sądzie, w

znaczeniu annus upowszechniony w XVI w., wcześniej lato (które oznaczało

też porę roku i jakiś czas nieokreślony).

Styl Obrzezania, tj. Circumcisionis – od 1 STYCZNIA – jest w kalendarzu

juliańskim, zaakceptowany z czasem przez chrześcijaństwo.

Styl marcowy – od 1 MARCA – używany przed Cezarem, potem używany

za Merowingów, w Wenecji do XVIII w., na Rusi.

Styl Zwiastowania (PM) - 25 MARCA : istnieją 2 rodzaje

Styl pizański - calculus Pisanus – Pizańczycy liczyli np. rok 1400 od

25 marca 1399 do 24 marca 1400 naszej rachuby czasu, zaś

Florentyńczycy 1400 liczyliby od 25 marca 1400 do 24 marca 1401 naszej

rachuby czasu – tzw. styl florencki - calculus Florentinus.

STYL WIELKANOCNY lub francuski – ma lata nierównej wielkości,

zaczynany od 22 lub 25 marca tj. Wielkanocy (czasem brakuje dni w roku,

czasem są podwójne), istnieje we Francji od XI do XVI w.

STYL BIZANTYŃSKI /GRECKI - 1 WRZEŚNIA – używany w Bizancjum i

krajach pod jego wpływem np. południowe Włochy, Ruś – tu od XV do 1700r.

STYL NARODZENIA PAŃSKIEGO - a Nativitate (25 GRUDNIA):

najbardziej powszechny w średniowieczu (w kurii papieskiej do XV w.,

Niemczech, Niderlandach, w Anglii do XIII w., Skandynawii, Polsce,

Czechach).

INDYKCJE – początek roku różny; w stylu bizantyńskim 1 września

(indykcja bizantyńska/grecka), w Europie zach. indykcja bedańska- 24

września, indykcja rzymska – według stylu Obrzezania lub Narodzenia

Pańskiego (tj. 1 I lub 25 XII).

POLSKA – używano w średniowieczu stylu a Nativitate (początek roku 25

grudnia) oraz a Circumcisione (początek 1 stycznia) – ostatni częstszy.

PODZIAŁ ROKU

1) Na pory roku

– naturalny (astronomiczno-wegetatywny: wiosna, lato, jesień, zima);
– różne początki poszczególnych pór, np. podział fizyczny – wiosna
od 22 lutego (święto Katedry św. Piotra), lato od 8 maja (dzień św.
Stanisława) lub 25 maja (św. Urbana); od 24 VIII (św. Bartłomieja)
jesień, od 6 grudnia lub 11, 19, 23 listopada – zima.
– podział kościelny (opart na 3-dniowych postach, tzw. suchych
dniach): a) po Niedzieli wstępnej, b) po Zielonych Świątkach, c) po
podniesieniu Krzyża, d) po św. Łucji.
-podział astronomiczny – wg zrównania i przesilenia dnia z nocą:
Wielkanoc – początek wiosny, 24 czerwca (św. Jana) - lata, 29
września (św. Michała) – jesieni, od Bożego Narodzenia – zima.

2) Podział na miesiące – z kalendarza juliańskiego na 12 miesięcy;
w kręgu romańskim i germańskim używano rzymskich nazw
miesięcy, w kręgu słowiańskim (poza Rusią i Serbią) – dawnych
słowiańskich nazwy, które dostosowano (pod względem długości)
do kalendarza juliańskiego.

Miesiące rzymskie: Januarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius,
Junius, Julius, Augustus, September, October, November,
December.

Miesiące słowiańskie – prawdopodobnie: I-prosiniec, II-siczeń, III-
berzień, IV-kwiecień, V-trawień, VI–czerwień, VII-lipień, VIII-
sierpień, IX-wersień, X–październik, XI-listopad, XII– grudzień.
POLSKA – niejednoznaczność określeń, utrwalone od XVI – patrz
niżej.

WARIANTY NAZW MIESIĘCY W POLSCE

3) Podział tygodnia:

Rzym: tydzień 7-dniowy:

Sobota - dies Saturni – 1 dzień tygodnia; Niedziela - dies Solis;

Poniedziałek - dies Lunae; Wtorek - dies Martis; Środa - dies Mercuri;

Czwartek - dies Iovis; Piątek - dies Veneris.

Chrześcijaństwo – numerowano dni za pomocą liczebników, rozpoczynano

tydzień od 2 dnia jako świętego, tzw. Pańskiego, tj. dies Dominica

(Niedziela), wolnego od pracy (od poł. IV w.), następnie zaś

Poniedziałek – feria secunda, Wtorek - feria tertia, Środa - feria quarta,

Czwartek - feria quinta, Piątek - feria sexta, Sobota – sabbatum.

POLSKA – zachowały się nazwy słowiańskie uzupełnione chrześcijańskimi

lub dorobionymi; tydzień zaczyna się od poniedziałku (=po niedzieli),

wtorek=dzień wtóry, środa=dzień środkowy, czwartek=dzień czwarty,

piątek=dzień piąty, sobota-od wersji łaciń.

KALENDARZ RZYMSKI I JEGO DODATKOWE ELEMENTY

Kalendarz ten posiadał stałe dni przypadające w każdym miesiącu:

Kalendy: 1 dzień miesiąca

Nony: marzec, maj, lipiec, październik – 7 dzień miesiąca, w pozostałych 5.

Idy - marzec, maj, lipiec, październik 15 dzień miesiąca, w pozostałych 13.

Pozostałe dni miesiąca numeruje się liczbą porządkową wstecz od

Kalend (od 2 do 19), Non (od 2 do 6) i Id (2 do 8), ale dzień poprzedni to

pridie: pridiae Kalendas, Nonas, Idus; przy czym (!) Kalendy danego

miesiąca wypadają w miesiącu poprzednim (w roku przestępnym luty miał 2

razy VI Kalendy marca). Obliczanie:

Kalend: do liczby dni w miesiącu 30, 32, 28 dodajemy 2 i odejmujemy

podaną Kalendę, np. IX Kalendy grudnia: 30+2-9=23 listopad.

Non, Id: do liczby Id (13 lub 15) czy Non (5 lub 7) dodajemy 1 i odejmujemy

podaną konkretną Idę czy Nonę, np. IV Nony kwietnia=5+1-4=2 kwietnia.

POLSKA – było stosowane najpierw w kronikach/rocznikach, od XIII/XIV w.

w kancelariach.

STYL BOLOŃSKI – miesiąc dzieli się na pół., 1 połowa ma numery dni od

1-15 (16 - gdy miesiąc nieparzysty, luty zwykły ma 14, przestępny 15) i jest

to mensis intrans (miesiąc wstępujący), zaś druga połowa to mensis

exiens (miesiąc zstępujący); dni liczono wstecz, przy czym dni ostatnie to

ultimus dies, przedostatnie penultimus dies. Obliczanie dat II połowy

miesiąca: do liczby dni w miesiącu dodać 1 i odjąć podaną wartość : 8

mense exuende września: 30+1-8=23 września.

KALENDARZ CHRZEŚCIJAŃSKI: dni miesiąca określano wymienieniem

święta lub podanie dnia tygodnia do święta które było najbliżej (feria...ante,

feria...post); przy czym wykorzystywano święta ruchome (ich daty mogły być

wbrew pozorom na różnych obszarach różne) i ruchome (zależne od

Wielkanocy - dominica Resurectionis, np. Wniebostąpienie – Ascensio

Domini, Zielone Świątki - dominica Pentecostes itd.), w tym chrześcijańskich

nazw niedziel.

KALENDARZ KOŚCIELNY i JEGO ELEMENTY

Związany z ustalaniem daty Wielkanocy, uwzględnia kalendarz słoneczny i

księżycowy; na soborze w Nicei 325 ustalono, że Wielkanoc ma przypadać

w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca, zaś tę

obliczono na 21 marca, czyli Wielkanoc ma być między 22 III i 25 IV.

Ustalenie tygodnia – stosowano cykl słoneczny 28-letni, czyli po jego

upłynięciu w roku 29 układ dni tygodnia jest ten sam, co w roku 1; początek

cyklu - 9 rok przed Ch., zaś każdy rok miał określoną liczbę porządkową.

Obliczanie cyklu – do daty rocznej dodajemy 9 i dzielimy przez 28: wynik

całościowy wskazuje, który to cykl, reszta – jaki rok w cyklu.

Litera niedzielna – litera przypadająca na 1 niedzielę każdego roku; każdy

dzień od 1 stycznia jest oznaczony literami alfabetu od A do G (w okresach

7-dniowych). Czyli jeśli 1 stycznia przypada w czwartek – niedziela ma

oznaczenie D – stąd łatwo obliczyć dla innych dat dzień tygodnia (w roku

przestępnym są 2 litery niedzielne).

Cykl księżycowy – 19-letni (po którym te same fazy księżyca przypadają

na te same dni), każdy rok ma oznaczenie od 1 do 19 – to tzw. liczba

złota.

Początek tego cyklu – 1 rok przed Chryst., zatem obliczamy: do daty

(np. 1410) dodajemy 1 i dzielimy przez 19 – reszta z dzielenia wskazuje

liczbę złotą w cyklu, a w razie braku reszty jest nią 19.

Epakta – pokazuje różnicę między rokiem słonecznym a księżycowym,

czyli wskazuje na wiek księżyca licząc od ostatniego nowiu, dnia 22

marca danego roku.

Indykcja – rok w cyklu 15 letnim (patrz ery).

Konkurenta – liczna wskazująca, na jaki dzień tygodnia przypada 24

marca; dni tygodnia oznacza się liczbami: Niedziela – I, …, Sobota-VII.

W ostatniej kolumnie tablicy paschalnej podany jest dzień na który

przypada Wielkanoc.

AKTUALNY SPOSÓB liczenia dni miesiąca jest pochodzenia semickiego,

pojawia się w Europie w VI w., choć nie od razu się upowszechnia (dopiero

w XIV-XVI w.); Polsce – znany w XIII w., upowszechnia się w XVI/XVII.

PODZIAŁ DNIA:

Rzymski:

Media nox - północ

Ante lucem – świt

Mane - wczesny ranek

Ad meridiem – przedpołudnie

Meridies – południe

Occasus solis – zachód słońca

Crepusculum – zmierzch

Vespera - wieczór

Intempesta nox - noc przed północą.

Chrześcijański podział dnia: 7 godzin kanonicznych (godzina=hora)

Matutina (Matutinum) – przypadającej w trzeciej ćwierci nocy

Prima – rozpoczynająca dzień o wschodzie słońca, między godz. 4 a 8 (w

różnych porach roku)

Tertia – w połowie przedpołudnia

Sexta – południe, czas najwyższego wzniesienia słońca, od godz. 12 do

nony(w XIII w. zanika)

Nona – w połowie popołudnia (w marcu lub wrześniu ok. godz. 3)

Vespera – tuż przed zachodem słońca

Completorium – tuż po zachodzie słońca.

Początek dnia – liczony od zmierzchu.

XIV w. - pierwsze zegary mechaniczne i godziny równe; tarcza 24

godzinna; godziny równe w ciągu doby, ale nie tak samo wypadały w różne

dni, wskutek liczenia doby od zachodu słońca; używany w Polsce

;

bardziej

szczegółowe – półzegary – tarcza 12-godzinna, ale doba ma 24 godziny

równe; w Polsce upowszechniony w XVII w.

Rozwój badań astronomicznych – w XVII w. - pojawia się pojęcie czasu

średniego; od przełomu XVIII/XIX w. wprowadza się czas średni lokalny.

1884 – umowa międzynarodowa o podziale świata na 24 strefy

czasowe, ograniczone południkami (różnica - godzina – 15 stopni

szerokości geograficznej); przed I wojną światową ustalono Greenwich jako

południk zerowy.

Polska – czas strefowy używany od 1915, formalnie wprowadzony w 1922 –

to czas środkowoeuropejski. Niektóre państwa mają kilka stref (USA, Rosja).

Czas urzędowy – wprowadzone na określony okres odstępstwo od czasu

strefowego (np. o 1 godz., np.. w czasie miesięcy zimowych, ze względów

polityczno-gospodarczych itd.)

Czas lokalny – różni się od czasu strefowego; ustalając czas strefowy

przyjęto też, aby nie pojawiały się różnice w zależności od kierunku

docierania do określonego punktu, tzw. granicę zmiany daty – zgodna z

granicami politycznymi, odchylająca się od 180 stopnia południka do 5

stopnia.

KALENDARZY – podstawowe rodzaje

Nazwa kalendarz – od łac. calendae – pierwszy dzień miesiąca.

1) Rzymskie – fasti – wyznaczające dni w których można było sprawować

czynności publiczne.

2) Kościelne – od V w., wpisywane do ksiąg liturgicznych, tzw. komputy. W

erze dionizyjskiej uwzględniały liczenie czasu oparte na elementach

astronomicznych i liturgicznych, z użyciem cykl słonecznego, księżycowego

i wielkanocnego, funkcjonujące w postaci tablic paschalnych lub kalendarzy

na poszczególne lata.

Tablica paschalna zawierała następujące dane: rok według ery

dionizyjskiej, indykcja, epakta lunarna, konkurenta, złota liczba, data

pierwszej pełni księżyca po równonocy wiosennej, data Wielkanocy i wiek

księżyca w czasie Wielkanocy. Informacje układano w kolumny i tworzono

cykle (najpierw 84-letnie, potem 95-letnie) – najważniejsze tablice:Dionizego

Małego, Bedy Czcigodnego, rozwijane i kontynuowane w średniowieczu (do

1582 r.).Kalendarze kościelne często wiążą dni z kultem świętych.

PRZYKŁAD ZAPISU NA TABLICY

PASCHALNEJ

3) Kalendarze świeckie – popularyzują się wraz z

wynalezieniem druku, zwane są almanachami, praktykami,

pronostykami itd. Zawierały oprócz informacji kalendarzowych i
astronomicznych

przepowiednie

pogody,

astrologiczne,

informacje o porach dogodnych dla różnych prac gospodarskich
itd. W Polsce znane od końca XV w.; w kolejnych stuleciach
rozwijane i modyfikowane.

SZERZEJ o chronologii – zob. LITERATURA

Chronologia polska, red. Bronisław Włodarski, Warszawa 1957 (i inne

wyd.)

J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2005 (i inne wyd.),

rozdz. 3, s. 107-153.

W. Semkowicz, Encyklopedia nauk pomocniczych historii, Kraków 1999 (i

inne wyd.), rozdz. III

B. Kürbis, O pojęciu czasu i chronologii historycznej w średniowieczu, [w:]

Problemy nauk pomocniczych historii, t. IV, Katowice 1976, s. 59-90

J. Szymański, Średniowieczna kalendariografia a sposoby oznaczania

czasu w polskich kancelariach, [w:] Problemy nauk pomocniczych historii,

t. IV, Katowice 1976, s. 91-101.

A. Opolski, Kalendarz i jego dzieje, Łódź 1948

A.F. Aveni, Imperia czasu: kalendarze, zegary i kultury, tł. Paweł

Machnikowski, Poznań 2001