Piotr Tomaszewski

Piotr Tomaszewski, Paweł Rosik

Czy polski język migowy jest prawdziwym językiem?

Mity o języku migowym

Panują jeszcze do dziś wśród niektórych specjalistów zajmujących się problematyką wycho-

wania dziecka głuchego uprzedzenia wobec polskiego języka migowego [PJM] będącego kulturowym

wyróżnikiem polskiej społeczności głuchych. Wprawdzie w latach 90–tych zapoczątkowano badania

nad PJM i ukazały się – niezbyt zresztą liczne – publikacje na ten temat, nie obaliły one jednak do

końca mitów o PJM, a stanowi to jeden z czynników decydujących o skuteczności realizacji programu

edukacji dzieci głuchych. Zanim w niniejszej pracy zaprezentujemy lingwistyczny opis PJM, omó-

wimy wstępnie mity dotyczące samej struktury Polskiego Języka Migowego. Pozwoliłoby to bliżej

poznać obszar przyczyn deprecjacji polskiej społeczności głuchych oraz trudności w wykorzystywaniu

PJM jako alternatywnej formy komunikacji w procesie wczesnej interwencji, jak i rozpowszechnianiu

programu edukacji dwujęzycznej w szkołach dla głuchych.

Polski język migowy jest uniwersalny. Nie jest prawdą to, że wszystkie języki migowe na

świecie są do siebie podobne pod każdym względem. Porównawcze badania nad tymi językami

dowodzą, że są one tak samo zróżnicowane jak języki foniczne [Bos, Schermer 1995]. Niektórzy

trwają jednak przy przekonaniu, że o uniwersalności języka migowego świadczy to, iż niesłyszący na

świecie mogą łatwiej dojść do porozumienia niż słyszący ludzie posługujący się różnymi językami

mówionymi. Wynika to raczej z istnienia uniwersaliów gramatycznych w językach migowych, dzięki

czemu głusi posługujący się różnymi językami migowymi mogą mieć większą szansę tworzenia

wspólnej komunikacji gestowej opartej na pantomimie, gestach naturalnych, języku ciała, ekspresji

twarzy – tym bardziej, że elementy te stanowią zintegrowaną część każdego naturalnego języka

migowego.

Rzeczywistość reprezentuje się jedynie za pomocą języka mówionego. Każdy język pełni

m. in. funkcję reprezentatywną polegającą na przedstawieniu rzeczywistości pozajęzykowej za

pomocą znaków konwencjonalnych. Nie tylko słowa, ale także znaki migowe mają swe odniesienia do

zdarzeń przeszłych i przyszłych, a umożliwia to mówienie o innych czasach i o innych miejscach.

Tak więc użycie znaków migowych o charakterze konwencjonalnym pozwala na organizację repre-

zentacji rzeczywistości w umyśle użytkownika języka wizualnego.

Znaki migowe są gestami naturalnymi, a nie symbolami. Jeśli na pierwszy rzut oka osoba

nie znająca naturalnego języka migowego przyjrzy się konwersacji prowadzonej przez osoby głuche w

PJM, to mogłaby odnieść odbiegające od rzeczywistości wrażenie, że ich komunikacja opiera się na

machaniu rękami – użyciu gestów naturalnych, języka ciała, pantomimy, czy ekspresji twarzy. Analo-

giczne wrażenie odniosłaby osoba – choć trudno sobie ją wyobrazić – nie znająca jakiegokolwiek

języka fonicznego – myśląc, że język mówiony jest czymś w rodzaju hałasu wywoływanego przez

usta, zwłaszcza przez ruchy warg. PJM charakteryzuje się dwuklasowością specyficzną dla języków

naturalnych: posiada dwa składniki – słownictwo i gramatykę rządzącą tworzeniem wypowiedzi

złożonych ze znaków migowych. PJM cechuje tym samym kreatywność; na bazie zbioru znaków

stanowiącego system skończony

użytkownik PJM może wytwarzać nieskończenie wiele zdań

wizualno–przestrzennych.

Znaki migowe mają charakter ikoniczny i są konkretne. Inną cechą PJM jest jego

ikoniczność, która oznacza różne stopnie podobieństwa między formami językowymi a

rzeczywistością pozajęzykową. Taka właściwość zbudowana jest na bazie wzrokowej percepcji

świata. To, że PJM odznacza się ikonicznością nie świadczy o braku istnienia w nim znaków

arbitralnych; oprócz znaków o charakterze ikonicznym występują również w tym języku arbitralne

związki pomiędzy formą wizualną a znaczeniem znaków. Co więcej, niektóre znaki ikoniczne mogą

przybierać ewolucyjnie czystą postać symboliczną stając się znakami arbitralnymi. Gdyby się okazało,

że wszystkie znaki migowe są ikoniczne, to słyszącym osobom nie sprawiałby trudności odbiór

komunikatów wizualnych, jakie przekazują sobie nawzajem głuche osoby. Faktycznie, badania nad

prawidłowością odbioru znaków Amerykańskiego Języka Migowego [ASL] przez osoby słyszące nie

znające ASL zaprzeczają ogólnej opinii o ikonicznej postaci języka migowego dowodząc, iż badający

przejawiali ogromne trudności w odgadnięciu znaczeń znaków ASL [Klima, Bellugi 1979]. Jak

pokazują tak samo doświadczenia słuchaczy uczących się PJM jako obcego języka, osiągnięcie

podstaw kompetencji komunikacyjnej w PJM wymaga – tak samo jak języki mówione – dużo czasu,

wysiłku i silnej motywacji do nauki języka wizualnego [Tomaszewski, Gałkowski, Rosik, w

przygotowaniu (a)]. Słownictwo PJM składa się nie tylko – jak to się wydaje – ze znaków

konkretnych, ale także abstrakcyjnych – np. MIŁOŚĆ, ZAUFANIE, WIARA. Ponadto język

migowy jest na tyle produktywny, że mogą w nim powstawać nowe znaki, nawet takie, które

stanowią złożenia składające się z dwóch morfemów leksykalnych. Często nauczyciele czy wycho-

wawcy nie znający PJM są przekonani o braku określeń o treści abstrakcyjnej w PJM, co może

przyczynić się do używania przez nich jedynie wyrażeń konkretnych w procesie komunikacji z

dziećmi głuchymi. Jak sugerują wyniki badań Bandurskiego [2000], brak użycia określeń o charakte-

rze abstrakcyjnym w procesie dydaktycznym może skutkować ukonkretnieniem myślenia dzieci

głuchych, co z kolei sprzyja zmniejszeniu częstotliwości użycia przez nie zarówno znaków migowych,

jak i słów o treści abstrakcyjnej. Stąd – mityczne przekonanie o konkretności PJM.

Polski język migowy jest agramatyczny. Opinia o braku gramatyki w PJM bierze się stąd, że

próbowano z punktu widzenia składni języka polskiego przekładać dosłownie zdania migowe na

zdania języka polskiego. Tak samo analiza tekstów opracowanych na piśmie przez dzieci głuche może

wysunąć fałszywą sugestię o agramatyzmie języka migowego [zob. Geppertowa 1968]. PJM jest

jednak językiem niezależnym, nie ma wiele wspólnego z językiem polskim w formie mówionej czy

Liczba znaków w PJM jest skończona, chociaż mogą powstawać nowe i znaczenia znaków też mogą zmieniać się w toku ich używania.

pisanej, posiada własną gramatykę o charakterze wizualno – przestrzennym, nie odpowiadającą struk-

turze gramatycznej języka polskiego. Nie jest zatem wskazane, aby dosłownie tłumaczyć teksty migo-

we na język polski. Pod wpływem struktury języka fonicznego często zwraca się uwagę jedynie na

znaki migowe – bez uwzględnienia innych elementów

nie występujących w języku polskim, a odgry-

wających istotną rolę gramatyczną w konstruowaniu wypowiedzi wizualno–przetrzennych w PJM.

Głównym celem niniejszej pracy jest ukazanie niektórych cech gramatycznych PJM jako

naturalnego języka, a ponadto omówimy krótko inne formy systemu znaków migowych, które są

wykorzystywane w procesie komunikacji z dziećmi i młodzieżą głuchą. Ostatnia część pracy jako

podsumowanie obejmuje omówienie najważniejszych postulatów z uwzględnieniem możliwości

zmniejszania trudności, jakie może napotykać dziecko głuche w nabywaniu kompetencji językowej i

komunikacyjnej w warunkach nauczania dwujęzycznego.

Właściwości gramatyczne polskiego języka migowego

Pod wpływem wymienionych we wstępie mitów o języku migowym przyjęto ogólnie, że PJM

nie jest prawdziwym językiem, lecz prymitywnym zbiorem gestów o charakterze ikoniczno – konkret-

nym, nie posiadającym własnych reguł lingwistycznych. Niemniej jednak wieloletnie badania nad

amerykańskim językiem migowym [ASL] dowiodły, że ASL jest prawdziwym językiem, posiada –

jak języki mówione – własną strukturę lingwistyczną – zbudowany jest na podłożu składniowym

Lillo–Martin 1990], morfologicznym [Klima, Bellugi 1979, Padden 1990] i „fonologicznym” [Stokoe

1960, Liddell 1983]. Podobne wnioski wysunięto ze wstępnych badań nad PJM, który posiada

naturalną i złożoną gramatykę podobną do gramatyk języków migowych na świecie [Farris 1994,

Świdziński 1998, Tomaszewski 2000b, Tomaszewski, Gałkowski, Rosik, w przygotowaniu (b)].

Różnica pomiędzy językiem migowym, a mówionym sprowadza się jednak do tego, że pierwszy jest

konstruowany na bazie modalności wzrokowej, a drugi na modalności słuchowej. Poniżej

zaprezentowane będą niektóre właściwości gramatyczne PJM bardziej typowe dla języka wizualnego

niż fonicznego. Zanim je wymienimy pragniemy wpierw scharakteryzować krótko naturę

dwuklasowości, jaka cechuje naturalny język migowy – i w ogóle każdy język.

Dwuklasowość PJM polega na tym, że znaki migowe funkcjonują na zasadzie podwójnej

artykulacji – na pierwszym poziomie artykulacji z elementarnych „fonemów” wizualnych nie mają-

cych jeszcze znaczenia powstają morfemy w postaci znaków migowych niosących znaczenie, a na

drugim poziomie artykulacji z kombinacji tych morfemów tworzą się zdania wizualno – przestrzenne,

którymi rządzą reguły składniowe.

„Fonologia” polskiego języka migowego. Procesy „fonologiczne” w PJM zachodzą jak w

językach fonicznych. Znaki migowe dzielą się na trzy podstawowe kategorie zwane elementami

np. lokalizacje znaków migowych, modyfikacje znaków kierunkowych, użycie komponentów pozamanualnych

subleksykalnymi: [1] układ jednej lub obu rąk; [2] miejsce artykulacji czyli usytuowanie układu dłoni

w stosunku do ciała oraz [3] ruch, który wykonuje się przy użyciu znaku migowego [Stokoe 1960].

Późniejsze badania nad ASL pokazały, że do trzech podstawowych aspektów Stokoe‟a dochodzą

jeszcze dwie kategorie – wnętrze dłoni i ekspresja mimiczna. Te elementy subleksykalne odgrywające

istotną rolę w różnicowaniu znaczeń, mogą funkcjonalnie realizować się jako cechy dystynktywne

różnicujące znaczenia znaków migowych. W polskim języku migowym istnieją pary minimalne

odzwierciedlające opozycję – różnicę formy, której odpowiada różnica znaczenia znaku.

Przedstawiona poniżej rycina ilustruje opozycyjne pary minimalne, które tworzą trzy podstawowe

parametry – układ ręki, miejsce artykulacji i ruch.

MAMA DOLAR PODOBNO

KAMIEŃ TWARDY POWAŻNY

SŁYSZĄCY CUKIEREK KOŚĆ

Rys. 1 Pary minimalne stworzone przez trzy elementy subleksykalne według modelu

Stokoe‟a: układ ręki [pierwszy rząd], ruch [drugi rząd] i miejsce artykulacji [trzeci

rząd].

Znaki MAMA, DOLAR, PODOBNO są usytuowane w jednym miejscu artykulacji, znajdują się na

wysokości prawego policzka w pobliżu kącika ust, a ich ruch wykonywany jest w identyczny sposób –

wykonuje się ruch poziomy poprzez dwukrotne uderzenie w prawy policzek. Znaki te różnicuje zmia-

na pozycji dłoni: pierwsza pozycja – palec wskazujący i środkowy są wyprostowane, a pozostałe za-

ciśnięte w pięści; druga pozycja – wszystkie palce są zgięte; trzecia pozycja – wszystkie palce są wyp-

rostowane. Znaki KAMIEŃ, TWARDY, POWAŻNY są zróżnicowane jedynie poprzez wykonywa-

nie trzech różnych rodzajów ruchu: ruch łukowy w dół ku stronie lewej wykonywany dwukrotnie;

ruch łukowy w dół ku stronie lewej wykonywany raz; ruch poziomy ku stronie lewej i prawej. Ostat-

nie znaki SŁYSZĄCY, CUKIEREK, KOŚĆ

wykonuje się poprzez zmianę miejsca artykulacji: na

wysokości prawego ucha; na poziomie prawego policzka; na wysokości podbródka.

Morfologia o charakterze fleksyjnym. Morfologię PJM cechuje bogata produktywność,

zachodzą w nim wysoce złożone procesy morfologiczne, dzięki którym znaki migowe ulegają zmianie

w celu wyrażania różnych znaczeń. W PJM jest wiele procesów, które nie wykorzystują możliwości

afiksacji, czyli tworzenia form fleksyjnych lub wyrazów pochodnych poprzez dodawanie przedrost-

ków, przyrostków czy wrostków do wyrazów podstawowych – lecz rdzenie, główne morfemy same

się zmieniają. Przykładowo istnieje wiele znaków czasownikowych, które podlegają różnym modyfi-

kacjom poprzez zmiany kierunku bądź powtarzanie ruchu. Poniżej podane są przykłady różnych

sposobów modyfikacji gramatycznych znaku wyjściowego ___–PYTAĆ–___

[Rys. 2a], które

pozwalają odróżnić osobę mającą zadać pytanie, od tej [lub tych], której ma ono być zadane.

Rys. 2a Znak wyjściowy _-PYTAĆ-_

W niektórych kontekstach wypowiedzi wykonywanie znaku KOŚĆ może mieć charakter dwuelementowy: używa się wówczas dwóch

znaków migowych, wpierw demonstruje się znak KOŚĆ jako element główny [tak jak jest pokazane na powyższym rysunku], a potem
drugi znak określający właściwości części szkieletu pod kątem jego wyglądu.

Symbol „„___ – –___‟‟ odnosi się do kierunkowych znaków czasownikowych, które występują w relacji przestrzennej z podmiotem

oraz  dopełnieniem.  Puste  miejsca  nad  dolnymi  liniami  występującymi  przed  i  po  czasowniku  kierunkowym  dotyczą  znaków
rzeczownikowych,  od  których  uzależnione  są  kierunkowe  czasowniki  pod  względem    modyfikacji  ich  kierunku  ruchu.  Czasownikami
kierunkowymi mogą być np. ___ –ODDAĆ–___  ,  ___ –DAĆ–___  ,  ___ –POWIEDZIEĆ–___. Na temat użycia tychże czasowników
omawiamy  w dalszej części pracy.

Rys. 2b

-PYTAĆ-

; x=ja, y=ciebie Rys. 2c

-PYTAĆ-

; x=ty, y=mnie

Rys. 2d

-PYTAĆ-

; x=ty, y=go

Rys. 2e

-PYTAĆ-

; x=ja, y=go Rys. 2f

-PYTAĆ-

; x=on,

y=ciebie Rys. 2g

-PYTAĆ-

; x=on, y=jego

Rys. 2h

-PYTAĆ-

; x=on, y=mnie Rys. 2i

-PYTAĆ-

y1-y5

; x=ja, y1-y5=was

Rys. 2j

-PYTAĆ-

y1-y5

; x=ja, y1-y5=każdego z was

Rys. 2bk

-PYTAĆ-

; x=on,

y=ona

Rys.2 Znak wyjściowy ___–PYTAĆ–___ może ulec gramatycznej modyfikacji na różne sposoby.

Użycie znaku ___–PYTAĆ–___ przy konstrukcji zdania Ja pytam ciebie polega na ukierunkowy-

waniu tego znaku od nadawcy do odbiorcy [Rys. 2b]. W zdaniu Ty pytasz mnie znak ___–PYTAĆ–

___ wykonywany jest w przeciwnym kierunku od odbiorcy do nadawcy; podlegając w ten sposób

modyfikacji gramatycznej poprzez zmianę kierunku ruchu [Rys. 2c]. Konstruując zdanie Ty pytasz go

znak ___–PYTAĆ–___ wykonuje się w kierunku od odbiorcy do miejsca, gdzie wcześniej została zlo-

kalizowana osoba, którą odbiorca ma pytać [Rys. 2d]. Jak można zauważyć, przy użyciu znaku

czasownikowego ___–PYTAĆ–___ wykonywanie różnych rodzajów ruchu wskazującego zależne jest

od liczby rzeczownika lub zaimka występującego w roli podmiotu, jak i dopełnienia. Znak ___–

PYTAĆ–___ wykonuje się w jednym kierunku od jednego do drugiego miejsca, gdy stosuje się w

liczbie pojedynczej dwa znaki rzeczownikowe lub zaimkowe, z których jeden pełni rolę podmiotu, a

drugi dopełnienia [Rys. 2b – h]. Zaś użycie znaku rzeczownikowego bądź zaimkowego w roli dopeł-

nienia w trzeciej osobie liczby mnogiej wymaga modyfikacji kierunku ruchu znaku ___–PYTAĆ–___

[Pytam was; Pytam każdego z was]: wykonuje się go poprzez wskazywanie w formie uogólnionej

ruchem łukowym lub powtarzanie w formie szczątkowej ruchu wskazującego [Rys 2i – j]. Ponadto

PJM wykorzystuje możliwość wykonywania kierunkowych znaków czasownikowych bez użycia

zaznaczonych wcześniej w dwóch miejscach przestrzeni znaków rzeczownikowych czy zaimkowych –

ale występujących w roli podmiotu domyślnego czy dopełnienia domyślnego. Nie są one wyrażone

oddzielnym znakiem migowym, lecz forma orzeczenia [kierunek bądź powtarzanie ruchu o charakte-

rze fleksyjnym] lub kontekst informuje o tym, kto jest wykonawcą czynności [podmiot domyślny], a

kto jest związany z tą czynnością [dopełnienie domyślne]. W przypadku budowy zdania Oni pytają się

nawzajem można zastosować znak ___–PYTAĆ–___ za pomocą dwóch rąk wykonując jego ruch po

kolei z dwóch stron [Rys. 2k]

. Podsumowując można powiedzieć, że ruch, jaki wykonuje się na różne

sposoby przy demonstracji znaków migowych jest jedną z najważniejszych cechów PJM – jego zło-

żone modyfikacje pozwalają na wykorzystywanie możliwości różnicowania znaczeń znaków

migowych.

Przestrzenność języka migowego. Wspólna cechą PJM i języka fonicznego jest etapowość struktury

kategorii czasowej: zarówno słowa, jak i znaki migowe następują po sobie w czasie. Jednak w

odróżnieniu od języka mówionego PJM charakteryzuje się przestrzennością – znaki migowe mogą być

zlokalizowane w różnych miejscach bądź poziomach przestrzeni w stosunku do nadawcy i odbiorcy.

Tak więc możliwość lokalizacji znaków migowych w przestrzeni wykorzystywana jest gramatycznie,

Można też wykorzystać dwie ręce do użycia znaku __–PYTAĆ–__

w  zdaniu wy pytacie mnie poprzez kilkakrotne powtarzanie ruchu w
kierunku  od  odbiorców  do  nadawcy  –  oczywiście  bez  użycia  znaku
zaimkowego WY [zob. rys. obok]. A jeśli w pierwszej pozycji zdania
wystąpi znak zaimkowy WY,  forma czasownikowa  __–PYTAĆ–__
ulegnie  modyfikacji:  jedną  ręką  zostanie  wykonany  w  jednym
kierunku od odbiorców do nadawcy [tak jak na Rys. 2c].

x1-x4

-PYTAĆ-

; x1-x4=wy, y=mnie

co ma istotne znaczenie w składni naturalnego języka migowego [Tomaszewski 2000b]. W PJM

wykonuje się morfosyntaktyczne operacje na znakach, które ulegają zmianie nadającej im różne zna-

czenia. Procesy morfosyntaktycznej organizacji trójwymiarowej przestrzeni służą nie tylko lokalizo-

waniu znaków migowych w różnych miejscach na polu przestrzennym, ale także – jak wcześniej

powiedziano – modyfikacji różnych form czasownikowych poprzez zmiany kierunku czy powtarzanie

ruchu w zależności od kontekstu wypowiedzi. Aby lepiej przyjrzeć się mechanizmom morfosyntak-

tycznej operacji na znakach migowych w kategoriach przestrzennych poniżej przedstawione są wypo-

wiedzi zdań skonstruowanych w PJM niosących ze sobą różne znaczenia:

[A] CHŁOPIEC–

DZIEWCZYNKA–

chłopiec

–PATRZEĆ-NA–

dziewczynka

[B] DZIEWCZYNKA–

CHŁOPIEC–

dziewczynka

–PATRZEĆ-NA–

chłopiec.

[C] CHŁOPIEC–

DZIEWCZYNKA–

oni

–PATRZEĆ-NA–

”siebie”

Przekład język polski: [A] Chłopiec patrzy na dziewczynkę.

[B] Dziewczynka patrzy na chłopca.

[C] Chłopiec i dziewczynka patrzą na siebie.

CHŁOPIEC-

DZIEWCZYNKA-

chłopiec

–PATRZEĆ–

NA–

dziewczynka

Rys. 3a Zdanie w PJM Chłopiec patrzy na dziewczynkę

DZIEWCZYNKA-

CHŁOPIEC-

P dziewczynka

–

PATRZEĆ–NA–

chłopiec

Rys. 3b Zdanie w PJM Dziewczynka patrzy na chłopca

CHŁOPIEC-

DZIEWCZYNKA-

oni

–

PATRZEĆ–NA–

„

siebie”

Rys. 3c Zdanie w PJM Chłopiec i dziewczynka patrzą na siebie

Konstrukcje powyższych wypowiedzi w PJM ma charakter wizualno – przestrzenny

; tworzy się je

zgodnie z regułą składniową, jaką jest czasownikowe uzgodnienie znaków [verb agreement]. Reguła ta

polega na właściwym stosowaniu kierunkowego znaku czasownikowego w kierunku z jednego do

drugiego punktu przestrzennego, w których zlokalizowane są znaki rzeczownikowe pozostające w

relacji z czasownikiem kierunkowym. Dla przykładu – tworząc zdanie A w PJM nadawca najpierw

wykona dwa znaki migowe CHŁOPIEC, DZIEWCZYNKA zaznaczając je palcem i oczami w

dwóch miejscach przestrzeni za pomocą umownych punktów – jeden po prawej stronie [ P – symbol

ten występujący w transkrypcji PJM oznacza prawą stronę przestrzeni], a drugi po lewej [ L – symbol

ten też występuje w transkrypcji PJM, oznacza lewą stronę przestrzeni]. W końcu użyje znaku

kierunkowego ____–PATRZEĆ-NA–____ w kierunku z jednego punktu, w którym jest zlokalizo-

wany chłopiec, do drugiego, gdzie jest umieszczona dziewczynka [Rys.3a]. Znaczenie zdania A

można zmienić tworząc zdanie B poprzez modyfikację formy czasownikowej, a także zmianę

kolejności lokalizacji znaków w przestrzeni: w pierwszej pozycji wypowiedzi występuje znak

W transkrypcji wypowiedzi w PJM wyrazy z dużymi literami prezentują znaki migowe. Kiedy litery w wyrazach są oddzielone łącznikami

w postaci myślnika, to oznacza, że te wyrazy są prezentowane za pomocą daktylografii; zaś gdy wyrazy są połączone ze sobą tymi samymi
łącznikami, to oznacza, że znak PJM wymaga więcej niż jednego polskiego wyrazu, kiedy chcemy przełożyć ten znak na język polski.
Połączone ze sobą wyrazy prezentują jeden znak PJM.

DZIEWCZYNKA, a w drugiej – znak CHŁOPIEC; zlokalizowane są w tych samych miejscach jak

w pierwszym przypadku wypowiedzi; zaś znak kierunkowy wykonuje się w przeciwnym kierunku z

punktu Y do punktu X [Rys. 3b]. Przy konstrukcji zdania C modyfikuje się znak kierunkowy ____–

PATRZEĆ-NA–____ za pomocą dwóch rąk wykonując jego ruch z dwóch stron – jedną ręką z

punktu X, a drugą z punktu Y [Rys. 3c].

Można też skonstruować zgodnie z regułą fleksyjną o charakterze przestrzennym inne zdania

wizualno–przestrzenne niosące ze sobą takie same znaczenia:

[1] MAMA–

PÓJŚĆ-DO–

SKLEP–

[2] MAMA–

SKLEP–

PÓJŚĆ-DO–

sklep

Przekład język polski: Mama poszła do sklepu.

Rys. 4a MAMA-

Rys. 4b

mama

–PÓJŚĆ–DO–

Rys. 4c

SKLEP-

Wykonując znak MAMA lokalizuje się go – palcem wskazującym lub oczami – w określonym miejs-

cu po prawie stronie przestrzeni, dzięki czemu tworzy się punkcik X [Rys. 4a]; demonstruje się

następnie kierunkowy znak czasownikowy PÓJŚĆ-DO–____ w kierunku z punktu X do miejsca po

lewej stronie, z czego powstaje drugi punkcik Y [Rys.4b], gdzie na koniec wykonuje się znak SKLEP

[Rys. 4c]

. Przykład [2] pokazuje, że w zdaniu migowym można poprzestawiać znaki zgodnie z zasadą

czasownikowego uzgodnienia znaków: znak PÓJŚĆ-DO–____ może występować albo w drugiej

albo trzeciej pozycji wypowiedzi. Po wykonaniu znaku MAMA można zademonstrować znak

SKLEP lokalizując go po lewej stronie przestrzeni, a dopiero w ostatniej pozycji wypowiedzi

wykonuje się znak PÓJŚĆ-DO–____ w kierunku z punktu X do punktu Y. Dowodzi to szczególnej

cechy PJM, jaką jest fleksja przestrzenna

: język ten wykorzystuje możliwość zmiany pozycji znaków

migowych w wypowiedziach – nie zmieniając znaczenia zdań.

W PJM istnieje możliwość budowy zdań nie tylko prostych, ale i złożonych – zgodnie z re-

gułą czasownikowego uzgodnienia znaków. Proste zdanie przestrzenne może obejmować kombinację

powiązanych ze sobą dwóch bądź trzech znaków migowych, które są zlokalizowane i wykonywane w

przestrzeni migowej. Złożone zdanie składać się może z więcej niż trzech znaków migowych, a tym

samym większej ilości tychże znaków usytuowanych w polu przestrzennym. Przykład konstrukcji

złożonej wypowiedzi podany jest przy okazji omawiania użycia elementów pozamanualnych w PJM.

Gramatyczna ekspresja zachowań pozawerbalnych. Elementy pozamanualne

takie jak mimika

twarzy, język ciała itp. w PJM odgrywają podwójną rolę – ekspresywną i lingwistyczną. Przy wyko-

nywaniu znaków symbolizujących różnego rodzaju emocje stosuje się właściwą ekspresję mimiczną –

smutny bądź wesoły wyraz twarzy. Tak samo w języku mówionym tego rodzaju elementy

pozawerbalne mogą towarzyszyć użyciu słów określających różnego rodzaju emocje. Gramatyczna

rola komponentów pozamanualnych sprowadza się do tworzenia zdań przeczących, pytających,

warunkowych czy też złożonych [Tomaszewski, Gałkowski, Rosik w przygotowaniu (b)]. Ponadto

elementy pozamanualne towarzyszące tworzeniu tego rodzaju zdań stanowią wizualne odpowiedniki

cech suprasegmentalnych [intonacja, modulacja czy natężenie głosu, rytm, tempo mówienia] mających

swój udział w tworzeniu zdań w języku mówionym. Podany jest poniżej przykład tworzenia zdania

pytającego typu Czy twoja mama jest chora w PJM

pyt

MAMA TWOJA ZA-CHOROWAĆ

Konstruując powyższe zdanie pytające w PJM stosuje się ekspresję twarzy i język ciała jako

równoważniki Czy, przy czym zachodzi tu inny niż w języku polskim porządek znaków. Wpierw

wykonuje się znaki MAMA i TWOJA, a potem znak ZA-CHOROWAĆ z zastosowaniem ekspresji

twarzy i języka ciała – podnoszenie brwi, rozszerzenie oczu i lekkie wysunięcie głowy czy też nawet

górnego ciała, ramion do przodu, co treściowo odpowiada pytaniu typu czy [Rys. 5b]. Przy tym znak

ZA-CHOROWAĆ wykonuje się w zwolnionym tempie, gdy oczekuje się odpowiedzi od odbiorcy;

słowem – spowolniony ruch tego znaku sygnalizuje mu gotowość nadawcy do zmiany roli, co stanowi

jedną z reguł naprzemienności ról [turn – taking]. Pytanie można wyrazić za pomocą nie tylko

Fleksja PJM nie odnosi się do przedrostków, przyrostków, czy końcówek wyrazów, lecz związana jest z przestrzenią migową.

Przy omawianiu użycia zachowań pozawerbalnych w PJM stosuje się określenie elementy pozamanualne zamiast elementy pozawerbalne,

aby nie kojarzyć ostatni termin ze znakami migowymi, które są właściwie znakami manualnymi.

W transkrypcji wypowiedzi PJM nad wyrazami z dużymi literami występują – w zależności od kontekstu – ciągłe linie, które symbolizują

użycie elementów pozamanualnych. Wraz z tymi liniami pojawiają się związane z nimi skróty takie jak – „pyt‟ [pytanie], „tem‟
[tematyzacja], „neg‟ [negacja], „war‟ [zdanie warunkowe]. Oprócz tych skrótów występują też nawiasy, które oznaczają, że wzrok ma istotny
udział w [1] lokalizacji znaków w przestrzeni migowej, [2] użyciu klasyfikatorów bądź czasowników kierunkowych, czy też [3]
wskazywaniu na przedmioty i ludzi. W tych nawiasach zamieszczone są skrócone zapisy – „patrz P‟ [patrzenie na prawą stronę przestrzeni],
„patrz L‟ [patrzenie na lewą stronę przestrzeni], „patrz Ś‟ [patrzenie na środek przestrzeni ], „patrz klas‟ [patrzenie na klasyfikator], „patrz

środków pozamanualnych, ale także zmianą tempa ruchu znaku. Przy tworzeniu zdania pytającego nie

używa się znaku wyjściowego CHORY w normalnym tempie [Rys. 5a], raczej zastosuje się znak ZA-

CHOROWAĆ w zwolnionym tempie. Natomiast jeśli nadawca chce przekazać odbiorcy informację

typu Moja mama jest chora, może skonstruować takie zdanie twierdzące

tem

MAMA MOJA , CHORA

Wykonywaniu znaków MAMA, MOJA towarzyszą komponenty pozamanualne – podniesienie brwi,

lekkie przymykanie oczu oraz lekkie podnoszenie głowy [Rys. 5c]. Elementy te stanowią sygnał

informacyjny dla odbiorcy: przekazują mu komunikat o podjęciu przez nadawcę nowego tematu doty-

czącego danej osoby [lub określonego przedmiotu], co określa się jako zjawisko tematyzacji [tem =

tematyzacja]. W PJM na początku wypowiedzi bardzo często demonstruje się znaki odnoszące się do

ludzi, przedmiotów, czy zjawisk, o których nadawca pragnie podjąć rozmowę, a dopiero potem tworzy

się zdania twierdzące mówiące o tych rzeczach. Po użyciu pierwszych znaków robi się krótką pauzę w

miganiu [przecinek występujący w transkrypcji PJM symbolizuje pauzę], a potem wykonuje się znak

wyjściowy CHORA w normalnym tempie ze smutnym wyrazem twarzy [Rys. 5d]. Tę wypowiedź w

PJM można przełożyć na język polski: Co do mojej mamy, ona jest chora. Konstrukcja zdania negują-

cego typu Moja mama nie jest chora wygląda następująco:

neg

MAMA MOJA CHORA #NIE

Wykonuje się wpierw dwa znaki MAMA, MOJA, a potem znak wyjściowy CHORA, i na koniec

zastosuje się znak negacji #NIE jako pożyczkę z języka polskiego[znak #NIE wykonuje się poprzez

demonstrację daktylograficznego znaku n, który następnie przechodzi w literę e z opuszczeniem litery

i – zob. Rys. 5f]

. Towarzyszą temu komponenty pozamanualne: zaprzeczenie głową, zmarszczenie

brwi i nosa [neg] [Rys. 5e i f].

przed‟ [patrzenie na przedmiot], „skł. gł. L‟ [skłon głowy w lewą stronę przestrzeni], „skł. gł. P‟ [skłon głowy w prawą stronę przestrzeni],
„wys. gł. „ [wysunięcie głowy do przodu], „ kiw. gł „ [lekkie kiwanie głową] [Tomaszewski, Gałkowski, Rosik w przygotowaniu (b)].

W PJM osobowa forma czasownikowa być nie jest wykorzystywana. W tym języku orzeczenia mogą być wyrażone innymi osobowymi

formami  czasownikowymi,  a  także  rzeczownikami  i  przymiotnikami  łączących  się  z  podmiotem.  Na  przykład  zdanie  w  PJM  OJCIEC
PRACOWAĆ    składa się z podmiotu [OJCIEC] i prostego orzeczenia [PRACOWAĆ]. Natomiast na zdanie  OJCIEC  DYREKTOR
składają się podmiot [OJCIEC] i orzeczenie  wyrażone rzeczownikiem [DYREKTOR]. A  w zdaniu  OJCIEC  SILNY oprócz podmiotu
występuje orzeczenie wyrażone przymiotnikiem [SILNY]. Jak można zauważyć, te zdania konstruowane w PJM  nie zawierają osobowej
formy czasownikowej jest, lecz  obejmują  rzeczownik  DYREKTOR i przymiotnik SILNY, które pełnią funkcję orzeczeniową  – orzekają
coś o podmiocie OJCIEC.

W transkrypcji PJM występuje symbol „ # „ oznaczający zapożyczenie słów z języka polskiego. W PJM istnieją znaki w postaci skrótów

daktylografcznych zapożyczonych  z języka polskiego. Np. znak  #SOK wykonuje się w ten sposób, że palcuje się dwa litery  S i K  z opusz-
czeniem  środkowej  litery  O.    Co  do  użycia  znaku  negacji  ,  to  warto  dodać,  że  przy  konstrukcji    wypowiedzi  w  PJM  Moja  mama nie  jest
chora  można  wyrazić  na  dwa  sposoby  negację:  wykonuje  się  albo  znak    #NIE  jako  pożyczkę  z  języka  polskiego  albo  znak  NIE  będący
naturalnym znakiem PJM nie mającym nic wspólnego z językiem polskim. Ostatni znak negacji  NIE, którego kształt różni się od znaku
#NIE [palec  wskazujący  wyprostowany  i  skierowany  w  górę,  a  pozostałe  zaciśnięte  w  pięści,  wnętrzem dłoni do  przodu],  wykonuje  się  z
ruchem krótkim i wahadłowym.

pyt

tem

Rys. 5a Znak wyjściowy CHORY Rys.5b ZA-CHOROWAĆ

Rys.5c MAMA

neg

Rys. 5d Znak wyjściowy CHORY Rys.5b CHORA

Rys.5c #NIE

(ze smutnym wyrazem twarzy)

Jak wcześniej powiedziano, w PJM można budować nie tylko prostą, ale także złożoną

konstrukcję wypowiedzi z użyciem komponentów pozamanualnych. Oto jeden z możliwych

przykładów:

tem (patrz P ) skł. gł. P tem

(patrz P ) skł.gł. P

A–

WSKAZ

zaim 1o ja

–POWIEDZIEĆ–

KSIĄŻKA–

–ODDAĆ–



Przekład na język polski: Co do Agaty, powiedziałem jej, żeby oddała mi książkę.

tem (patrz P

) skł. gł. P

Rys 6a A –

Rys 6b WSKAZ

zaim 1o ja

–POWIEDZIEĆ–

tem (patrz P ) skł.gł. P

Rys. 6c KSIĄŻKA–

Rys. 6d

–ODDAĆ–

Wprowadzając temat dotyczący osoby Agaty na początku osoba migająca wykonuje jej znak jako

skrót imienny A

lokalizując go w punkcie X z użyciem komponentów pozamanualnych jako

przejawu tematyzacji [Rys. 6a]. Następnie stosuje formę skrótową znaku zaimkowego WSKAZ

zaim 1o

[WSKAZ = wskazywanie palcem;

zaim 1o

= wskazywanie to pełni rolę zaimkową; w kontekście

wypowiedzi dotyczy 1 osoby liczby pojedynczej, odnoszącej się do osoby migającej] połączonego z

znakiem czasownikowym ___–POWIEDZIEĆ–___ [wskazuje na to symbol „



‟]

skierowanym w

prawą stronę przestrzeni i równocześnie ukierunkowuje wzrok na tę stronę [Rys.6b]. Potem nadawca

użyje znaku KSIĄŻKA w punkcie X, przy czym wykorzystuje drugi raz zjawisko tematyzacji w

Osoby kulturowo głuche należące do społeczności głuchych używają znaków jako przydomków czy skrótów imiennych zamiast palcować

imiona osób, do których się odwołują podczas dyskursu w PJM. Przydomki migowe mogą być związane z wyglądem, charakterystycznym
zachowaniem  osoby  czy  też  skojarzone  z  jej  nazwiskiem.  Np.  jeśli  dana  osoba  nosi  nazwisko  Kamiński,  to  powstałby  jej  przydomek  w
postaci znaku migowego KAMIEŃ. A jeśli inna osoba ma baki , to mógłby powstać związany z jej wyglądem przydomek w postaci znaku
określającego  baki,  który  wykonałby  się  ze  specjalnym  powtórzeniem  ruchowym  symbolizującym  imię  tej  osoby.  Drugim  sposobem
powstania znaku imiennego jest tworzenie skrótu daktylograficznego wzorującego się na pierwszym literze wyrazu jako imienia osoby. Jak
pokazuje rysunek 6A, dla osoby Agaty można wytworzyć daktylograficzny skrót manualny w postaci litery  A, jaki wykona się z ruchem
krótkim i wahadłowym.

W PJM wskazywanie WSKAZ zaim

często ma formę skrótową. Zjawisko skracania niektórych słów występuje też w języku angiels-

kim – w jego mowie potocznej istnieją formy skrócone czasowników posiłkowych i ułomnych [np. I’m, she’s, they’re].

odniesieniu do tego przedmiotu [Rys.6c]. Na koniec wykonując znak czasownikowy ___–ODDAĆ–

___ z szybkim i energicznym ruchem w kierunku z punktu X w swoją stronę [nadawcy] stosuje

komponenty pozamanualne jako równoważniki żeby: robi skłon głowy w kierunku punktu X, na który

skierowany jest wzrok, marszczy brwi wyrażając swe życzenie zwrotu książki, a po ukierunkowaniu

znaku ___–ODDAĆ–___ w swą stronę, cofa głowę do pozycji neutralnej[Rys 6d].

Klasyfikatory w PJM. Przekonanie o ikonicznej postaci języka migowego może mieć powiązanie z

częstym użyciem w nim klasyfikatorów manualnych, których większość ma rzeczywiście charakter

ikoniczny. Nie mają one wyraźnie określonego znaczenia, pozostają jednak w związku z rzeczowni-

kami. PJM posiada pewien zbiór specyficznych znaków określanych jako klasyfikatory. Są to znaki,

które klasyfikują rzeczowniki do danej klasy według określonej cechy. W języku migowym klasyfi-

katory nie są związane z klasyfikacją rzeczowników według np. rodzaju gramatycznego, lecz zwią-

zane są z kształtem i rozmiarem obiektów, ludzi czy też zwierząt. Każdy klasyfikator w PJM ma

określony układ jednej lub obu rąk symbolizujący kształt obiektu [Tomaszewski 2000b]. Jak podają

Bellugi i Klima [1979], istnieją co najmniej dwa rodzaje klasyfikatorów manualnych: [1] klasyfika-

tory, których kształt jest wykorzystywany do wizualnej prezentacji rzeczownika, a także może wska-

zywać jego położenie bądź czynności; [2] klasyfikatory, które ilustrują pewne fizyczne cechy rze-

czownika i wskazuje jego położenie w przestrzeni migowej. Niektóre klasyfikatory mogą pełnić

funkcję zaimkową – zastępują określoną klasę rzeczowników. Na przykład w języku polskim zaimek

on może zastąpić rzeczowniki rodzaju męskiego chłopiec, mężczyzna, pan, dyrektor, a nie żeńskiego

jak dziewczynka, kobieta, pani, dyrektorka. Tak samo w PJM klasyfikator osobowy 1–KLAS

[KLAS = klasyfikator; 1 – palec wskazujący skierowany w górę, a reszta zaciśnięta w pięści], który

odnosi się do rzeczowników żywotnych, ale obejmu-

jących jedynie osoby [mama, tata, pani, nauczycielka], a nie zwierzęta

[pies, kot, zając, wilk] czy też rzeczowniki nieżywotne [książka,

samochód, piłka, drzewo]. Świadczy to o tym, że specyficzne znaki, które

noszą nazwę klasyfikatory, mogą zastępować określoną grupę rzeczowni-

ków.

Podobnie jak zaimki, klasyfikatory muszą się odnosić do obiektów

wcześniej określonych. Tak więc prawidłowość użycia klasyfikatora w

kontekście wypowiedzi polega na tym, że wpierw wykonuje się znak

rzeczownikowy, a potem prezentujący go klasy-

1–KLAS

fikator przejmujący znaczenie rzeczownika

. Co prawda, klasyfikatory są bardziej wyspecjalizowane

niż zaimki stosowane w języku polskim. Np. zaimek on używany w języku polskim może dotyczyć

Należy wziąć pod uwagę, że oprócz klasyfikatorów mogących – ale nie zawsze – pełnić rolę zaimków istnieją również w PJM [1] zaimki

wskazujące  zastosowane  w  sytuacji  „tu  i  teraz”  i  [2]  przestrzenne  zaimki  anaforyczne  wykorzystywane  dla  uniknięcia  powtórzeń  tych
samych składników nominalnych, czyli zastępujące jeden z rzeczowników  zdania poprzedzającego. Np. gdy  omawia się temat dotyczący
danej osoby [czy jakiegoś przedmiotu] wskazuje się ją palcem – oczywiście, kiedy osoba ta jest obecna w sytuacji „ tu i teraz”, a jeśli nie, to
wpierw lokalizuje się ją w przestrzeni migowej, aby stworzyć dla niej punkt odniesienia, a potem  – prowadząc cały czas rozmowę na jej
temat – od czasu do czasu wzrokiem odnosi się palec do tego punktu, w którym wcześniej dany składnik nominalny [rzeczownik] wystąpił

zarówno osób, jak i zwierząt lub rzeczy, podczas gdy w PJM stosuje się różnego rodzaju klasyfikatory

prezentujące każdą z tych rzeczy pod względem kształtu i rozmiaru obiektów.

Należy podkreślić, że klasyfikatory są prezentowane za pomocą samego układu dłoni, który zawsze

pozostaje w związku z ruchem tworzącym orzeczenie. Tak więc naturalny język migowy posiada

pewną klasę czasowników nazywane predykaty klasyfikatora [Valli, Lucas 1995]. Tego rodzaju

orzeczenia wyrażone są za pomocą układu dłoni klasyfikatora oraz jego ruchu określającego

czynności osób, zwierząt i rzeczy. W zdaniu migowym orzeczenie w roli predykatu klasyfikatora

występuje zawsze po znaku rzeczownikowym. Oto przykład zastosowania czasownika występującego

w roli predykatu klasyfikatora osobowego 1–KLAS :

(patrz klas )

MĘŻCZYZNA 1–KLAS „ podejść do mnie z P ‟

Przekład na język polski: Mężczyzna podszedł do mnie.

(patrz klas

)

Rys. 7a MĘŻCZYZNA Rys. 7b 1–KLAS „ podejść do

mnie z P ‟

W powyższej wypowiedzi osoba migająca wpierw użyje znak MĘŻCZYZNA, a potem czasownik

wyrażony za pomocą układu dłoni klasyfikatora osobowego i jego ruchu [1–KLAS „podejść do mnie z

P‟; „ z P „ = z prawej strony przestrzeni]. Ostatni znak statycznie umiejscawia – nie tylko ręką, ale

także oczami – po prawej stronie przestrzeni, po czym wykonuje jego ruch w kierunku z prawego

miejsca do siebie mając – podczas tego ruchu – na oku ten klasyfikator [patrz klas] [Rys. 7]. Jak

można zauważyć, kształt dłoni klasyfikatora osobowego 1–KLAS stosuje się w sposób dynamiczny –

[Tomaszewski, Gałkowski, Rosik w przygotowaniu (b)]. Wzrok jako element pozamanualny ma istotny udział w użyciu zaimków anafo-
rycznych w PJM. Przykład zastosowania anafory przestrzennej w tekście PJM jest przedstawiony w dalszej części pracy.

wprawiając go w ruch określający czynność osoby. Predykatem jest wyrażenie orzeczeniowe

OSOBA–PODEJŚĆ–DO–MNIE [tj. 1–KLAS „podejść do mnie z P‟], a klasyfikatorem jest sam

układ dłoni 1–KLAS tego orzeczenia. Można powiedzieć, że tego rodzaju orzeczenie złożone jest z

różnych znaczących części: wyrażone jest za pomocą kształtu dłoni klasyfikatora symbolizującego

osobę oraz jego ruchu określającego czynność tej osoby; elementy te wspólnie pełnią funkcję

orzeczeniową. Stąd pochodzi nazwa predykaty klasyfikatora.

Ponadto wykorzystuje się też specyficzne układy dłoni klasyfikatora do ich lokalizacji różnych

obiektów w różnych miejscach przestrzeni migowej w celu opisywania relacji przestrzennych

pomiędzy tymi obiektami. Lokalizując dany obiekt za pomocą układu dłoni klasyfikatora wykonuje

się specyficzny ruch – bardzo krótki w dół z naprężeniem mięśni ręki i z energicznym zatrzymaniem

[tego rodzaju ruch symbolizuje występujący w transkrypcji PJM znak „@„]. Ruch ten informuje nie o

czynności obiektu, lecz o jego umieszczeniu czy położeniu w przestrzeni, a kształt dłoni klasyfikatora

nie opisuje też wyglądu obiektu, lecz wykorzystywany jest do jego lokalizacji w przestrzeni . Oto

poniższy przykład:

tem (patrz

) tem (patrz P



)

KOT, DZIEWCZYNKA , 1–KLAS „ podejść do kota z P do L ‟

Vzg–KLAS @





Przekład na język polski: Dziewczynka podeszła do kota .

W powyższym przykładzie występuje klasyfikator w kształcie zgiętej litery V wnętrzem dło-

ni w dół [Vzg–KLAS] symbolizujący niektóre zwierzęta [pies, kot,

wilk, zając, krowa itp.]. Nadawca wpierw wykonuje znak KOT, a

potem użyje klasyfikatora rzeczownika żywotnego Vzg–KLAS

umiejscawiając go po lewej stronie przestrzeni poprzez

wykonywanie specyficznego ruchu lokalizacji tego klasyfikatora –

bardzo krótki z naprężeniem mięśni ręki z energicznym

zatrzymaniem [@ - zob. Rys. 8b]

. Towarzyszy

Vzg–KLAS

temu wzrok skierowany na klasyfikator Vzg–KLAS. Następnie cały czas utrzymując lewą dłoń

prezentującą zwierzę w niezmienionym położeniu w zlokalizowanym miejscu przestrzeni wykonuje

znak DZIEWCZYNKA [Rys. 8c], a potem stosuje czasownik w roli predykatu klasyfikatora –

demonstuje układ dłoni klasyfikatora osobowego 1–KLAS po prawej stronie przestrzeni [oczywiście

– bez wykonania specyficznego ruchu lokalizacji @], z której następnie wykonuje jego ruch w

kierunku lewej strony przestrzeni [1–KLAS „ podejść do kota z P do L ‟; „z P do L‟ = z prawej do

lewej strony przestrzeni], gdzie znajduje się pierwszy klasyfikator Vzg–KLAS, przy czym przenosi

wzrok z prawej do lewej strony przestrzeni [patrz P



L] [Rys 8d]

. W ten sposób nadawca prze-

kazuje komunikat, że dziewczynka podeszła do kota. Warto dodać, że poprzez zmianę tempa ruchu

układu dłoni klasyfikatora 1–KLAS można określać właściwości czynności dziewczynki, jeśli np.

chcemy w PJM przekazać odbiorcy komunikat typu dziewczynka szybko podeszła do kot – stosujemy

wtedy układ dłoni klasyfikatora 1–KLAS z szybkim ruchem w kierunku z prawej do lewej strony

przestrzeni, co może pełnić rolę przysłówkową.

Powyższa wypowiedź wskazuje na jedną z głównych cech PJM – jego symultaniczność. Niektóre

struktury zdania charakteryzują się jednoczesnością w takim stopniu, że można wykonywać dwa znaki

równocześnie – jeden prawą ręką, a drugi lewą. Często tymi znakami są kształty dłoni klasyfikatora.

W PJM można też za pomocą klasyfikatorów gramatycznie wskazywać na ilość osób, przedmio-

tów, zjawisk. Aby wykonać znaki migowe w liczbie mnogiej, czyli odnoszące się nie do jednej osoby

bądź do jednego przedmiotu, lecz do większej ich liczby, to osoba migająca może nie tylko [1] użyć

zaimkowego znaku w liczbie mnogiej poprzez kilkakrotne wskazywanie na osoby czy przedmioty w

różnych miejscach przestrzeni migowej, [2] zademonstrować znaki migowe symbolizujące liczebniki

określone [np. TRZY, PIĘĆ] lub nieokreślone [np. WIELE, KILKA], [3] powtarzać ruch – ale nie

wszystkich – znaków rzeczownikowych – ale także [4] zastosować klasyfikator osobowy czy obiektu

w liczbie mnogiej.

Podwójna rola przestrzeni migowej . Dla PJM przestrzeń odgrywa istotną rolę składniową poprzez

procedury lokalizacji znaków i kierunku ruchu. Pełni jednak rolę nie tylko lingwistyczną, ale także

topograficzną, odnoszącą się do opisywania różnych lokalizacji zdarzeń.. Poniżej prezentowana jest

wypowiedź w PJM, stanowiąca topograficzny opis lokalizacji obiektów na polu przestrzennym:

(patrz L

) (patrz Ś

)

Znak @ występujący w transkrypcji wypowiedzi w PJM symbolizuje specyficzny ruch lokalizacji klasyfikatorów w przestrzeni.

DOM (2R) B–KLAS @

SAMOCHÓD B



–KLAS @

(patrz P

)

DRZEWO C–KLAS @ +

Przekład język polski: Po prawej stronie jest dom, a po lewej są drzewa.

Samochód stoi pomiędzy domem a drzewami.

(patrz L )

(patrz Ś )

Rys. 9a DOM Rys. 9b. (2R) B–KLAS @

Rys.9c SAMOCHÓD Rys. 9c



–KLAS @

(patrz P )

Rys. 9d DRZEWO Rys. 9e C–KLAS @ +

Rys. 9 Topograficzny opis różnych lokalizacji obiektów w przestrzeni migowej.

Topograficzny opis lokalizacji obiektów w przestrzeni migowej obejmuje zastosowanie w neutralnej

pozycji znaku migowego określającego obiekt oraz jego klasyfikatora z wykonaniem ruchu lokalizacji

@ w określonym miejscu na polu przestrzennym. Procedura ta tworzy relacje przestrzenne pomiędzy

obiektami. Jak pokazuje powyższy przykład, osoba migająca najpierw użyje znaku DOM [zob. Rys.

9a], a następnie jego klasyfikatora (2R) B–KLAS [B = w kształcie litery B; (2R) = za pomocą dwóch

rąk; klasyfikator ten przypomina kształt dachu] lokalizując go oczami i ruchem lokalizacji @ po lewej

stronie przestrzeni [Rys. 9b]. Potem wykonuje znak SAMOCHÓD [Rys. 9c] oraz jego klasyfikator

Wydłużona strzałka „



‟ występująca pod wierszem wypowiedzi w PJM oznacza, że podtrzymuje się lewą ręką w określonym miejscu

przestrzeni jeden klasyfikator podczas gdy prawą ręka wpierw wykonuje się inny znak rzeczownikowy, a potem jego klasyfikator.



–KLAS

z jego umiejscowieniem oczami i ruchem lokalizacji @ na środku przestrzeni [Rys. 9d].

Na koniec zastosuje znak DRZEWO [Rys. 9e] z użyciem jego klasyfikatora C–KLAS w liczbie

mnogiej poprzez lokalizowanie go w dwóch miejscach po prawej stronie przestrzeni [Rys. 9f]

. W

PJM procesy opisywania relacji przestrzennych pomiędzy obiektami mają charakter wizualno –

przestrzenny, co odbiega od sposobu określania stosunków przestrzennych za pomocą przyimków

nad, pod, w, pomiędzy, na itp. stosowanych w języku polskim. Niemniej jednak w PJM istnieją

określające stosunki przestrzenne odpowiedniki przyimkowe zastosowane w zależności od kontekstu

wypowiedzi.

Linia czasowa. W PJM istnieje szereg możliwości oznaczania wszystkich czasów. Charakterystyczne

jest w tym to, że do użycia znaków migowych określających różne czasy wykorzystuje się tak zwaną

linię czasową. Jest to taka umowna linia przestrzenna w kształcie spłaszczonej paraboli lekko opada-

jącej od ucha w kierunku policzka i lekko wznoszącej w

kierunku, w którym patrz mówiący [zob. rys]. W linii tej zaz-

naczone są punkty przestrzenne, w których wykonuje się znaki

wyrażające różne czasy – zaprzeszły, przeszły, teraźniejszy, blisko i

daleko przyszły. Wzdłuż przestrzennej linii czasowej używane są

znaki za pomocą powtórzeń ruchowych – np. CO-TYDZIEŃ, CO-

DWA-TYGODNIE,

CO-MIESIĄC,

CO-DWA-MIESIĄCE,

CO-ROKU, CO-DWA-LATA, NIEBAWEM, WKRÓTCE,

PRZED-CHWILĄ, NIEDAWNO, itp. Ponadto PJM wyko-

rzystuje możliwość

Linia czasowa w PJM

organizacji linii czasowej nie tylko w jednym, ale także w innych miejscach przestrzeni w zależności

od czasowego kontekstu wypowiedzi. Dla przykładu – przy wizualnej ekspozycji kolejności wykony-

wania kilku czynności w różnym czasie tworzy się linię czasową przed sobą na wysokości klatki

piersiowej i zaznacza się w tej linii punkty ilustrujące kolejność działań.

Metafory i idiomy w PJM. Tak jak w innych językach PJM dysponuje zakresem znaków metafo-

rycznych. Przenośnie w PJM mają postać jednoznakową, a ich przekład na język polski wymaga

użycia nie jednego, lecz kilku wyrazów. Dla przykładu – istnieje taki znak metaforyczny, który

oznacza, że czegoś się zapomniało, a dosłownie – uderzyć się w głowę [Rys. 11]. Wbrew opinii

Świdzińskiego [1998] o braku frazeologii w PJM istnieją w tym języku – nieliczne – wyrażenia

idiomatyczne składające się z kilku znaków migowych i nie dające się w sposób dosłowny przełożyć

na inny język. Jednym z takich wyrażeń frazeologicznych jest przykład zilustrowany poniżej [Rys.

12]. Używa się dwóch znaków migowych: jeden wyjściowy KSIĄŻKA, a drugi jako orzeczenie

Klasyfikator B



–KLAS [B



= w kształcie litery B wnętrzem dłoni w dół] odnosi się do niektórych pojazdów takich jak samochód,

ciężarówka, traktor, auto itp.

W transkrypcji w PJM występuje symbol „+‟ oznaczający powtórzenie znaku migowego. W przypadku klasyfikatora C–KLAS [C = w

kształcie litery C] drzewa można zastosować go w liczbie mnogiej poprzez dwukrotne – czy więcej – jego użycie w kilku miejscach
przestrzeni. Ruch lokalizacji @ tego klasyfikatora jest trochę inny niż w przypadku lokalizacji klasyfikatorów małych obiektów – jest

wyrażone za pomocą specyficznego kształtu dłoni Cspł–KLAS [Cspł = w kształcie spłaszczonej litery

C] symbolizującego trzymanie książki w ręku

oraz jego ruchu, jaki wykonuje się w kierunku głowy

aż do samego czoła. W znaczeniu dosłownym ten związek znakowy oznacza: „włożyć książkę do

głowy”, zaś w znaczeniu rzeczywistym: „rozszerzać wiedzę”. Można też poprzez modyfikację ruchu

orzeczenia [wykonuje się go tuż przed głową – jest dużo krótszy niż w pierwszym przypadku],

zastosować idiom o nieco innym znaczeniu dosłownym: „mieć książkę w głowie”; znaczyłoby to w

rzeczywistości: „posiadać dużą wiedzę”[Rys. 13].

Rys. 11 Wyrażenie metaforyczne: KSIĄŻKA WŁOŻYĆ-

DO-GŁOWY

Zapomnieć czegoś

Rys.

12 Wyrażenie idiomatyczne:

rozszerzać wiedzę

KSIĄŻKA MIEĆ-W-GŁOWIE

Rys. 13 Wyrażenie idiomatyczne: posiadać dużą wiedzę

dłuższy, szybki z naprężeniem mięśni i z energicznym zatrzymaniem u góry [zob. Rys.9f]. Klasyfikator C–KLAS dotyczy nie tylko drzew,
ale także np. bloku mieszkaniowego, szklanki, butelki, pomnika itp.

Używa się dwóch rodzajów klasyfikatora Cspł–KLAS i B



–KLAS [B



= w kształcie litery B wnętrzem dłoni do góry] związanych z

książką. Pierwszy stosuje się wtedy, gdy trzymamy książkę w ręku, a drugi – wtedy, kiedy opisujemy czynność książki.

Wniosek: polski język migowy jest kompletnym systemem językowym

Podsumowując omówienie niektórych cech gramatycznych PJM, można wysunąć wniosek, że

polski język migowy jest pełnym systemem dwuklasowym obejmującym w swym zakresie dwa

składniki: słownictwo i gramatykę. Dzięki dwuklasowości PJM jest systemem otwartym – jego zakres

słownictwa może stale się rozszerzać bez konieczności wprowadzania zmian czy nowych zasad do

jego klasy reguł gramatycznych pozwalających na konstrukcję nieskończonej liczby zdań i wypo-

wiedzi wizualno–przestrzennych składających się ze znaków migowych

. Odbiega to od powszech-

nego poglądu, iż PJM stanowi coś w rodzaju machania rękami jako wariantu gestów naturalnych,

jakimi mogą posługiwać się ludzie słyszący przy mówieniu, przez co przypisywano do tej pory PJM

podrzędną, a nie językową funkcję.

Należy niewątpliwie przyjąć, że PJM jest narzędziem myślenia, czyli jest formą reprezentacji

świata, a także narzędziem komunikowania się ludzi głuchych między sobą – tych ludzi, którzy należą

do polskiej społeczności głuchych. Pomimo długoletniej dyskryminacji tego języka – w znacznej

mierze wypływającej z niewiedzy na jego temat – PJM jest cały czas językiem żywym, za pomocą

którego głusi mogą tak samo jak ludzie słyszący tworzyć nowe znaczenia, wymieniać nawzajem

komunikaty dotyczące wydarzeń następujących tu i teraz, jak też związane ze sferą abstrakcji,

przekazywać z pokolenia na pokolenie swe doświadczenia, wartości, zwyczaje, opowiadania, historie

– swoją kulturę. Aby wyraźnie zrozumieć komunikacyjną funkcję PJM pragniemy tu podać ostatni

przykład wypowiedzi, której treść jest oderwana od sytuacji bieżącej i w której używane są znaki

odnoszące się do ludzi, ich czynności, przedmiotów, czy też zjawisk oraz przestrzegane są złożone

reguły gramatyczne pozwalające na budowę konstrukcji nie tylko prostych, ale także złożonych zdań

wizualno–przestrzennych:

tem (patrz L

) skł.gł. L

tem

WCZORAJ, A–

L1 A

–POWIEDZIEĆ–

R–

(patrz L

) tem skł. gł L

KSIĄŻKA–

–ODDAĆ–

E –

wys. gł ( neg) war kiw. gł

neg

#BO

–ODDAĆ–

, WSKAZ

zaim 3o

EGZAMIN–

NIE-ZDAĆ

Warto dodać, że PJM jest na tyle produktywny, że mogą powstawać w nim nowe znaki na oznaczenie nowych przedmiotów odniesienia –

m. in. złożenia morfemowe składające się z dwóch morfemów leksykalnych.

Przekład na język polski: Wczoraj Agata powiedziała Robertowi, żeby oddał Ewie książkę.

Bo jeśli nie odda, to Ewa może nie zdać egzaminu

tem

(patrz L

) skł.gł. L

Rys. 14a WCZORAJ, Rys. 14b A–

L1 A

–POWIEDZIEĆ–

(patrz L

) tem

skł. gł L

Rys. 14c R –

Rys.14d KSIĄŻKA–

Rys.14e

–

ODDAĆ–

wys.

gł

( neg) war

Rys. e E –

Rys. f #BO Rys. g

–

ODDAĆ–

kiw. gł

neg

Rys.14i WSKAZ

zaim 3o

Rys.14j EGZAMIN–

Rys.14k NIE-

ZDAĆ

Tworząc powyższą wypowiedź osoba migająca wprowadza temat z ekspresją twarzy [tem] demonst-

rując znak WCZORAJ [Rys. 14a], po czym zgodnie z regułą czasownikowego uzgodnienia znaków

stosuje wpierw skrót imienny Agaty A po lewej stronie przestrzeni [L

– tuż przed nadawcą] tworząc

dla niej pierwszy punkt X poprzez skłonienie głowy w tamtą stronę [skł. gł. L

], następnie wykonuje

znak czasownikowy ___–POWIEDZIEĆ–___ w kierunku z punktu X w inną lewą stronę przestrzeni

– obok odbiorcy], gdzie powstaje drugi punkt Y, na który skierowany jest wzrok nadawcy [patrz

] [Rys.14b], potem użyje drugiego skrótu imiennego Roberta R w punkcie Y [L

] [Rys. 6c]. Robi

wszy bardzo krótką pauzę wykonuje znak KSIĄŻKA w punkcie Y mając go na oku [patrz L

][Rys.

14.d]. Po znaku KSIĄŻKA osoba migająca demonstruje kierunkowy znak ___–ODDAĆ–___ w

kierunku z punktu Y w prawą stronę przestrzeni [P], gdzie tworzy się trzeci punkt Z. Jednocześnie

biorą w tym udział komponenty pozamanualne jako równoważniki żeby i wyrażenie prośby: skłon

głowy w kierunku punktu Y [skł. gł. L

] i jej cofnięcie do pozycji neutralnej, mocne marszczenie brwi

[rys. 14e]. Na koniec wykonuje trzeci znak imienny Ewy E w punkcie Z [P] [Rys. 14f]. Po

pierwszym zdaniu nadawca robi widoczną pauzę w miganiu. Na początku drugiego zdania stosuje

daktylograficzny znak #BO jako pożyczkę z języka polskiego z użyciem odpowiadających treściowo

temu znakowi środków pozamanualnych – lekkie wysunięcie głowy do przodu [wys. gł.], podnoszenie

brwi, lekkie przymykanie oczu [Rys. 14g]. Po czym osoba migająca tworzy zdanie warunkowe

jeżeli.....to.....: wykonując znak ___–ODDAĆ–___ w kierunku z punktu Y do punktu Z stosuje

elementy pozamanualne jako równoważniki jeżeli : podnosi brwi, lekko wysuwa głowę i górne ciało

do przodu, a czasem też wysuwa lekko wargi [war = warunek]. Towarzyszy temu również zaprze-

czenie głowy i lekkie zmarszczenie nosa, co stanowi wyrażenie negacji nie [neg] [Rys. 14h].

Wykonawszy znak ___–ODDAĆ–___ robi bardzo krótką pauzę z szybkim cofnięciem głowy, opusz-

czeniem brwi, lekkim mrugnięciem oczu, co jest równoważnikiem to, następnie użyje znaku zaimko-

wego WSKAZ

zaim 3o

[3o = 3 osoba liczby pojedynczej – w kontekście wypowiedzi odnosi się do oso-

by Ewy] wskazującego punkt Z jako anaforyczny, gdzie wcześniej została umieszczona osoba Ewa.

Przy tym lekko kiwa głowę kilka razy i podnosi brwi, co może odpowiadać wyrażeniu może [Rys.

14i]. Potem osoba migająca wykonuje znak EGZAMIN blisko punktu Z [Rys. 14j] i skrótową formę

negacji w ruchowym połączeniu ze znakiem ZDAĆ, z czego powstaje jeden znak NIE-ZDAĆ z

zaprzeczeniem głowy, lekkim marszczenie nosa i ukośnym podnoszeniem brwi [neg] [Rys. 14k]

Bibliografia

Bandurski M. [2000] Rozwój rozumowania przez analogię u dzieci głuchych a sposób komunikowania

się ich rodziców. Niepublikowana praca magisterska, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej.

Bickerton [1982] Learning without experience the creole way. W: L.K. Obler and L. Menn (red.)

Exceptional Language and Linguistics. New York: Academic Press.

Bos H., Schermer T. [1994] Sign language research. Proceedings of the 4

European Congress on

sign language research Munich, September 1-3. Hamburg: Signum.

Cokely D. [1979] Pre–college programs guidelines for manual communication. Gallaudet College

Washington, D.C.

Farris M.A. [1994]. Sign language research and Polish Sign Language. Lingua Posnaniensis, 36, 13-

36.

Gee J. P., Googhart W. [1988] American Sign Language and the human biological capacity for

language. W: M. Strong (red.) Language learning and Deafness. New York and Cambridge:

Cambridge University Press.

Gee J. P., Mounty J.L. [1991] Nativization, variability, and style shifting in the sign language

development of deaf children of hearing parents. W: P. Siple, S. Fischer (red.) Theoretical issues

in sign language research, vol 2: Psychology. Chicago: University of Chicago Press.

Geppertowa L. [1968] Źródła trudności w przyswajaniu języka przez dzieci głuche. Warszawa PWN.

Jacobs R. [1996] Just how hard is it to learn ASL? The case for ASL as a truly foreign language. W:

C. Lucas (red.) Multicultural aspects of sociolinguistics in deaf communities. Gallaudet

University Press.

Klima E. & Bellugi U. (1979). The signs of language. Harvard University Press.

Kluwin T. [1981] The grammaticality of manual representation of English in classroom settings.

American Annals of the Deaf, 126, 417-421.

Gdy znak negacji NIE łączy się ze danym czasownikiem, to jego kształt ulegnie modyfikacji pod wpływem kształtu znaku czasowni-

kowego, z czego powstaje skrótowa forma negacji przybierająca różne kształty w zależności od kształtów połączonych z nią – ale
niektórych czasowników.

Liddell S.K. [1983] Compound formation rules in ASL. W: W. Stokoe, V. Volterra (red.) Sign

language research’83: Proceeding of the III. International Symposium on Sign Language

Research. Linstok Press, INC, Instituto di Psicologia CNR.

Lillo-Martin D. [1990] Parameters for questions: Evidence from wh-movement in ASL. W: C. Lucas

(red.) Sign language research: theoretical issues. Washington, DC: Gallaudet University Press.

Lucas C. Valli C. [1990] ASL, English, and contact signing. W: C. Lucas, C. Valli (red.) Sign

language research: theoretical issues. Gallaudet University Press.

Maxwell M., Bernstein M.E., Mear K.M. [1991] Bimodal language production. W: P. Siple, S. Fischer

(red.) Theoretical issues in sign language research, vol 2: Psychology. Chicago: University of

Chicago Press.

Meadow K. [1980] Deafness and child development. Berkeley, Los Angeles: University of California Press.

Padden C. [1990] The relation between space and grammar in ASL verb morphology. W: C. Lucas

(red.) Sign language research: theoretical issues. Washington DC: Gallaudet University Press.

Perlin J., Szczepankowski B. [1992] Polski Język Migowy: opis lingwistyczny. Warszawa: WSiP.

Pietrzak W. [1992] Język migowy dla pedagogów. Warszawa: WSiP.

Tomaszewski P. [1998] Więzi emocjonalne dzieci głuchych z rodzicami słyszącymi i niesłyszącymi.

Forum Psychologiczne, 3, 70-93.

Tomaszewski P. [1999] Depatologizacja głuchoty: Droga do dwujęzyczności i dwukulturowości w

wychowaniu dziecka głuchego. W: R. Ossowski (red.) Kształcenie specjalne i integracyjne.

Warszawa: MEN.

Tomaszewski P. [2000a] Twórczość językowa dzieci głuchych w różnych sytuacjach zabawowych a

koncepcje natywistyczne. Referat wygłoszony na sesji naukowej w ramach Polskiego Komitetu

Audiofonologii, Warszawa, 1 III.

Tomaszewski P. [2000b] Rozwój językowy dziecka głuchego: wnioski dla edukacji szkolnej.

Audiofonologia, 16, 51-85.

Tomaszewski P. [2001a] Sign language development in young deaf children. Psychology of Language

and Communication.

Tomaszewski P. [2001b] Dwujęzyczność a rozwijanie świadomości metajęzykowej u dzieci głuchych.

Referat wygłoszony w ramach samokształcenia rady pedagogicznej dla nauczycieli dzieci

głuchych w Instytucie Głuchoniemych, Warszawa, 23 V.

Tomaszewski P. [w druku] Kilka uwag na temat problemów emocjonalnych dziecka głuchego. W: J.

Kobosko (red.) Bliżej życia: Materiały dla rodziców dzieci z wadą słuchu. Warszawa:

Stowarzyszenie Przyjaciół Osób Niesłyszących i Niedosłyszących “Człowiek-Człowiekowi”.

Tomaszewski P. [w przygotowaniu] Wizualny dyskurs dziecięcy: twórcze użycie języka migowego

przez dzieci głuche w wieku przedszkolnym.

Tomaszewski P. Gałkowski T, Rosik P. [w przygotowaniu (a)] Nauczanie polskiego języka migowego

jako obcego języka: Czy osoby słyszące mogą przyswoić język wizualny?

Tomaszewski P., Łukaszewicz A., Gałkowski T. [2000] Rola gestów i znaków migowych w rozwoju

twórczości językowej dziecka głuchego. Audiofonologia, 17, 75-86.

Tomaszewski P., Gałkowski T., Rosik P. [w przygotowaniu (b)] Komponenty pozamanualne w

polskim języku migowym.

Schick B., Moeller M.P. [1992] What is learnable in manually coded English sign systems ? Applied

Psycholinguistics,(13), 3, 313-340.

Stokoe W. C. [1960] Sign language structure: an outline of the visual communication systems of the

American Deaf. New York: University of Buffalo Press.

Stroombergen M., Koolhof M. [1986] Spontaneous language in a group of deaf children. W: B.T.

Tervoort (red.) Sign of life: Proceeding of the Second European Congress on Sign Language

Research, Amsterdam July 14-18.

Supalla S.J. [1991] Manually Coded English: The modality question in signed language development.

W: P. Siple, S. Fischer (red.) Theoretical issues in sign language research, vol 2: Psychology.

Chicago: University of Chicago Press.

Szczepankowski B. [1999] Niesłyszący, głusi, głuchoniemi: wyrównywanie szans. Warszawa PWN.

Świdziński M. [1998]Bardzo wstępne uwagi o opisie gramatycznym polskiego języka migowego.

Audiofonologia, 12, 69-82.

Świdziński M., Adamiec T. [1999] Education in Poland: The past and the future. European days deaf

education, Orebro, Sweden, September 23-26 IX.

Valli C., Lucas C. [1995] Linguistics of American Sign Language. Gallaudet University Press.

Woodward J. [1973] Some characteristics of Pidgin Sign English. Sign Language studies, 3, 39-46.

Woodward J. Markowicz [1980] Pidgin Sign languages. W: W. Stokoe (red.) Sign and culture: A

reader for students of American Sign Language. Linstok Press, Inc.

Aby pod kątem lingwistycznym przyjrzeć się bliżej różniącym się od siebie konstrukcjom językowym,

jakie mogą tworzyć osoby głuche i słyszące we wzajemnych interakcjach, podane są poniżej

przykłady ich wypowiedzi o tej samej treści:

Język polski: Wczoraj Marek dał Dorocie zieloną książkę.

SJM: WCZORAJ M-A-R-E-K ja– DAĆ– ty + Ł D-O-R-O-C-I-E ZIELON + Ą

KSIĄŻK + Ę

PMP

: [1] WCZORAJ M ja–DAĆ–ty D ZIELONA KSIĄŻKA

[2] WCZORAJ M ja–DAĆ–lew. D ZIELONA KSIĄŻKA

PMP

: [1] WCZORAJ M –praw. M–DAĆ–lew. D ZIELONA KSIĄŻKA

[2] WCZORAJ M –praw. M–DAĆ–lew. D KSIĄŻKA ZIELONA

(patrz. praw. ) top. (patrz.

lew. )

PJM: [1] WCZORAJ M –praw. KSIĄŻKA–praw. ZIELONA M–DAĆ–lew. D –

lew.

(patrz. praw. ) top.

(patrz. lew. )

[2] WCZORAJ M –praw. KSIĄŻKA–praw. ZIELONA D –lew M–DAĆ–

Przykłady wypowiedzi typu pidgin skonstruowane przez osoby słyszące lub głuche ilustrują, jak

gramatycznie mogą wpływać nawzajem dwa języki – język polski i PJM. Wskazują na to pewne

elementy wypowiedzi: użycie specyficznych przydomków migowych dla osób [ M , D ]; brak lub