MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Waldemar Zieliński
Przetwarzanie i rejestrowanie sygnału audio analogowego
i cyfrowego 313[04].Z2.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Jacek Szydłowski
dr inż. Marcin Chrzan
Opracowanie redakcyjne:
Piotr Stępień
Konsultacja:
mgr inż. Piotr Ziembicki
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 313[04].Z2.03
Przetwarzanie i rejestrowanie sygnału audio analogowego i cyfrowego zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik urządzeń audiowizualnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie......................................................................................................................... 3
2. Wymagania wstępne............................................................................................................... 5
3. Cele kształcenia....................................................................................................................... 6
4. Materiał nauczania................................................................................................................. 7
4.1. Obsługa urządzeń do rejestracji sygnału audio analogowego............................................ 7
4.1.1. Materiał nauczania........................................................................................................... 7
4.1.2. Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 19
4.1.3. Ćwiczenia ...................................................................................................................... 20
4.1.4. Sprawdzian postępów..................................................................................................... 21
4.2. Obsługa urządzeń do rejestracji sygnału cyfrowego........................................................ 22
4.2.1. Materiał nauczania......................................................................................................... 22
4.2.2. Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 43
4.2.3. Ćwiczenia ...................................................................................................................... 43
4.2.4. Sprawdzian postępów..................................................................................................... 46
4.3. Tworzenie efektów muzycznych........................................................................................ 47
4.3.1. Materiał nauczania......................................................................................................... 47
4.3.2. Pytania sprawdzające ................................................................................................... 524
4.3.3. Ćwiczenia ...................................................................................................................... 54
4.3.4. Sprawdzian postępów..................................................................................................... 56
5. Sprawdzian osiągnięć............................................................................................................ 57
6. Literatura.............................................................................................................................. 63
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w kształtowaniu umiejętności przetwarzania i rejestracji sygnału
audio analogowego i cyfrowego.
Poradnik ten zawiera:
- Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności, koniecznych do realizacji tej
jednostki modułowej.
- Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
- Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę
oraz inne z
ródła informacji. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
- wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,
- pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
- Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje umiejętności z zakresu
całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem osiągnięcia umiejętności praktycznych
określonych w tej jednostce modułowej. Wykonując sprawdzian postępów powinieneś
odpowiadać na pytanie  tak lub  nie , zaznaczając krzyżykiem odpowiednie pole.
Każde ćwiczenie składa się z kilku faz:
- dobranie urządzeń, nośników i kabli potrzebnych do wykonania ćwiczenia,
- wykonanie połączeń pomiędzy urządzeniami,
- uruchomienie urządzeń,
- konfigurowanie urządzeń, umożliwiające realizację celów ćwiczenia,
- wykonanie właściwego zadania przewidzianego w temacie ćwiczenia.
Niniejszy poradnik nie stanowi pełnego kompendium wiedzy potrzebnej do wykształcenia
umiejętności koniecznych do wykonania poszczególnych ćwiczeń. Dlatego, dodatkowo, powinieneś
wykorzystać dostępną literaturę oraz z
ródła internetowe do uzupełnienia informacji zawartych
w tym poradniku. Wykaz literatury i kilku przykładowych stron internetowych znajdziesz
w ostatnim rozdziale.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp oraz instrukcji
przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas
trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Moduł 313 [04] Z 2
Technologia obsługi urządzeń
audiowizualnych
313 [ 04] Z 2. 01
313 [ 04] Z 2. 02
Dobieranie urządzeń audio do Dobieranie urządzeń video do
odbioru sygnału dz
więkowego
odbioru sygnału wizyjnego
313 [ 04] Z 2. 03
313 [ 04] Z 2. 04
Przetwarzanie i rejestrowanie
Przetwarzanie i rejestracja
sygnału audio analogowego i
sygnału video analogowego i
cyfrowego
cyfrowego
313 [ 04] Z 2. 05
Obróbka komputerowa sygnału
audio i video do celów
multimedialnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Przetwarzanie i rejestrowanie
sygnału audio analogowego i cyfrowego powinieneś umieć:
- rozróżniać podstawowe parametry urządzeń fonicznych z uwzględnieniem aspektów jakości
i niezawodności,
- określać podstawowe wymagania związane z akustyką pomieszczeń zamkniętych i planów
plenerowych (np. pogłos, echo, interferencje) dla poprawy zrozumiałości mowy i muzyki,
- klasyfikować przetworniki i zestawy elektroakustyczne oraz ocenić wpływ ich parametrów na
funkcje realizowane w urządzeniach i systemach audio,
- oceniać wpływ zakłóceń pochodzenia akustycznego i elektrycznego oraz hałasu na odbiór
sygnałów dz
więkowych w pomieszczeniach zamkniętych i w przestrzeni otwartej,
- zestawiać standardowe zestawy urządzeń do nagłaśniania,
- dokonywać pomiarów podstawowych parametrów elektrycznych i akustycznych,
- analizować i interpretować wyniki pomiarów oraz wyciągać wnioski praktyczne,
- przewidywać zagrożenia dla życia i zdrowia w trakcie realizacji zadań praktycznych,
- stosować procedurę postępowania w sytuacji zagrożenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- rozróżnić pojęcia dz
więk, natężenie dz
więku, głośność, barwa dz
więku, wysokość tonu, zakres
słyszalności, niskie, średnie i wysokie częstotliwości, dz
więk monofoniczny, stereofoniczny,
dookolny,
- rozróżnić: układy redukcji szumów, systemy Dolby B, C, S, dz
więki muzyczne i naturalne,
efekty dz
więkowe,
- rozróżnić i dobrać urządzenia do tworzenia efektów dz
więkowych podczas rejestracji sygnału
audio,
- rozróżnić i dobrać urządzenie do rejestracji sygnału audio analogowego,
- rozróżnić i dobrać urządzenie do rejestracji sygnału audio cyfrowego,
- zorganizować i wyposażyć stanowisko pracy,
- rozpoznać i dobrać nośniki do rejestracji sygnału audio analogowego i cyfrowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1.Obsługa urządzeń do rejestracji sygnału audio analogowego
4.1.1.Materiał nauczania
Stosowanie analogowych nośników sygnału audio
Słowniczek
Dz
więk  Zaburzenie falowe ośrodka sprężystego (najczęściej powietrze), objawiający się
drganiami cząsteczek tego ośrodka i wytwarzające wrażenie słuchowe u człowieka.
Przejście fali dz
więkowej jest połączone ze zmianami ciśnienia.
Akustyka  dział fizyki i techniki obejmujący zjawiska związane z powstawaniem, propagacją
i oddziaływaniem fal akustycznych.
Zakres drgań słyszalnych przez człowieka: 16Hz  20kHz
Drgania o częstotliwości mniejszej niż 20Hz to infradz
więki a o częstotliwości większej od 20kHz
to ultradz
więki.
Decybel (dB) - Olbrzymia rozpiętość wartości natężeń dz
więku, z jakimi spotykamy się na
co dzień, uniemożliwia stosowanie skali liniowej dla porównania głośności różnych dz
więków.
Odczuwane wrażenie słuchowe jest w przybliżeniu proporcjonalne do logarytmu wywołującej je
podniety. W związku z tym w akustyce wprowadzono względną miarę natężenia dz
więku
wyrażoną w decybelach (dB), określoną wzorem:
I
L =10�"log
I0
gdzie I - to natężenie dz
więku (a ściślej - ciśnienie akustyczne) wyrażone bezwzględne w W/m2,
a I0 to natężenie progowe. Ponieważ nasz słuch nie jest nieskończenie czuły, to dz
więk
odczuwamy dopiero od pewnej wartości progowej I0. Za wartość odniesienia przyjęto dolną
granicę słyszalności tonu 1000 Hz. Wartość I0 = 10-12W/ m2. Różnica natężeń odbieranych przez
nasz słuch może wynosić nawet 130dB. Miara logarytmiczna mówi nam, że podniesienie jej
wartości o 3 decybele, daje nam w skali bezwzględnej dwukrotną zmianę tej wartości, a różnica 10
dB daje w skali bezwzględnej 10-krotną zmianę wartości, 20 dB  100-ktrotną zmianę, itd.
Przykładowo, dla natężenia dz
więku I = 10-10 W/ m2, jego poziom wyrażony w decybelach można
wyliczyć następująco:
I 10-10 W/ m2
L =10�"log =10�"log = 10�"log 102 =10�"2 = 20 dB
I0 10-12 W/ m2
Uwaga praktyczna!
Decybeli nigdy nie mnożymy, ani nie dzielimy, tylko dodajemy i odejmujemy
Dynamika - w akustyce rozpiętość między największym a najmniejszym natężeniem dz
więku
możliwym do uzyskania w danym urządzeniu, instrumencie, mierzona w decybelach (dB); słuch
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
ludzki ma zdolność rejestrowania przebiegów dz
więkowych o dynamice do ok. 130 dB,
ograniczonej z jednej strony progiem słyszalności, a z drugiej  progiem bólu.
W praktyce dynamika audycji produkowanych bezpośrednio w salach (naturalna dynamika audycji)
wynosi około:
 80 dB dla dużych orkiestr symfonicznych,
 60 dB dla mniejszych zespołów,
 50 dB dla mowy.
Nagranie utworów muzycznych na różnych nośnikach ograniczają dynamikę do:
 95 dB w przypadku CD,
 60 dB w przypadku audycji radiowych
Nośniki
Kaseta magnetofonowa, lub kaseta kompaktowa (z ang. Compact Cassette, w skrócie CC), to kaseta
przeznaczona do magnetofonów kasetowych, opracowana przez firmę Philips w 1963 roku.
Rys. 1  Kaseta magnetofonowa, analogowa.
(z
ródło własne)
Parametry kaset CC są ustalane przez międzynarodowe normy (normy IEC), które określają
wymiary kasety, typ stosowanego w niej nośnika oraz sposób automatycznego przełączania prądu
podkładu i korekcji.
Kaseta CC jest symetryczna w układzie strona A  strona B oraz prawo  lewo. Otwory na wałki
napędowe są przelotowe, może więc pracować w każdym z dwóch położeń (obie strony kasety są
czynne).
Wymiary kasety:
szerokość: 100,4 mm
wysokość: 64,8 mm
grubość: 9,0 mm (12 mm w części zamocowania elementów prowadzących taśmę).
Taśmy magnetyczne w kasetach mają ustaloną szerokość i prędkość przesuwu, lecz mogą mieć
różne długości:
typ kasety: C60 C90 C120
szerokość: 3,81 mm
prędkość przesuwu: 4,76 cm/s.
długość: 85 m 132 m 192 m
Grubość 18 źm 12 źm 9 źm
czas odtwarzania 2 x 30 min. 2 x 45 min. 2 x 60 min.
Ze względu na typ nośnika magnetycznego na taśmie, kasety dzieli się na cztery typy oznaczone
odpowiednio: IEC I, IEC II, IEC III, IEC IV, oznaczane też czasem jako type 1, type 2, type 3,
type 4.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Typ Używana Warstwa
Właściwości
kasety: nazwa magnetyczna
IEC  I kaseta Fe2O3 Są to kasety o najniższej cenie, ale
(type 1) żelazowa (tlenek żelaza) jednocześnie o słabych parametrach
(jakości nagranego dz
więku).
IEC  II kaseta CrO2 Kaseta magnetofonowa z taśmą o cienkiej,
(type 2) chromowa (dwutlenek namagnesowanej warstwie cząsteczek
chromu) metalowo-tlenkowo-chromowych. Kasety
te charakteryzują się dobrą jakością
odtwarzanego dz
więku.
IEC  III kaseta Fe2O3 + CrO2 Dwie warstwy: z tlenku żelaza i dwutlenku
(type 3) żelazowo- chromu (oznaczenie FeCr)  obecnie już
chromowa nieużywane.
IEC  IV kaseta Fe Warstwa magnetyczna tego typu taśmy
(type 4) metalowa (cząstki żelaza) składa się z cząsteczek czystego żelaza. Na
tych taśmach można uzyskać najwyższą
jakość nagrań.
Taśma żelazowa (typ I) dobrze zapisuje tony niskie i jest odporna na przesterowanie, chromowa
(typ II) dobrze przenosi tony wysokie lecz łatwo ją przesterować, taśma metalowa (typ IV) jest
najlepsza ze wszystkich, wymaga jednak stosowania głowic o podwyższonej twardości.
Generalnie, im wyższy numer, tym lepsze właściwości odtwarzanego dz
więku, m.in. szerokość
pasma, odstęp dz
więku od szumu.
Pasmo przenoszenia: 20- 20000 Hz (taśma metalowa), 25-19000 (Chromowa);
dynamika ponad 65 dB,
stosunek sygnał/szum 74 dB (Dolby C).
Są to dobre parametry, jednakże pogarszają się wraz ze zużywaniem oraz starzeniem się taśmy.
Jakość uzyskiwanego dz
więku zależy nie tylko od typu kasety, ale też od precyzji wykonania
kasety, zapewniającej odpowiednie prowadzenie taśmy względem głowicy magnetofonowej.
Zapis dz
więku na kasecie realizuje się najpierw na jednej stronie (połowa czasu nominalnego),
a następnie po wyjęciu i obróceniu kasety  na drugiej stronie. Niektóre magnetofony umożliwiają
zapis bez wyjmowania kasety, a jedynie poprzez zmianę kierunku przesuwu taśmy.
Nagraną kasetę można zabezpieczyć przed przypadkowym skasowaniem, wyłamując blokadę na jej
grzbiecie (po przeciwnej stronie, niż taśma). Każda strona kasety (A i B) ma osobne
zabezpieczenie. Ponowne nagrywanie na takiej kasecie będzie możliwe np. po zaklejeniu otworu
blokady taśmą klejącą.
Metody i systemy redukcji szumów sygnału analogowego
Przenoszenie zapisu na taśmę jest związane przeważnie z pogorszeniem jakości odtwarzanego
dz
więku. Nośnik magnetyczny wnosi dość znaczny szum, którego zmniejszenie wymaga
zastosowania dodatkowych układów redukcji szumu. Wiele wersji takich układów zostało
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
opracowanych przez firmę Dolby. Noszą one nazwę Dolby NR (noise reduction  redukcja szumu),
a dodatkowa litera określa typ układu. Obecnie najczęściej są stosowane Dolby NR B, Dolby NR C
oraz Dolby NR S.
Koncepcja redukcji szumów opiera się na spostrzeżeniu, że są one słyszalne przy cichych
dz
więkach muzyki na wyższych częstotliwościach. Podstawowym pomysłem jest więc taka zmiana
charakterystyki nagrywanego dz
więku, aby podwyższyć jego poziom właśnie w tym zakresie. Przy
odtwarzaniu zaś, w takim samym stopniu należy obniżyć poziom sygnału, redukując jednocześnie
poziom szumu pochodzącego od taśmy.
Dolby NR B
Dolby B daje redukcję szumów do 10 dB powyżej częstotliwości około 4000 Hz.
Jako że głośne sygnały same maskują szum, nie są one przetwarzane przez Dolby B, aby uniknąć
zniekształceń. Jest to tak zwana zasada minimalnej obróbki. Chodzi w niej o to, by nie zmieniać
sygnału audio jeśli nie przynosi to korzyści.
Dolby B dokonuje kompresji dynamiki sygnału przed zapisem na taśmę i jej ekspansji przy
odtwarzaniu. Proces kompresji-ekspansji jest wykonywany tylko w odniesieniu do cichych
sygnałów o wyższych częstotliwościach. Niskie częstotliwości pozostają zawsze w niezmienionej
formie, zaś przetwarzanie wyższych częstotliwości jest zależne od ich zawartości w sygnale.
Rys. 2  Działanie Dolby NR B dla dz
więków głośnych.
(na podstawie materiałów z www.dolby.com)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rys. 3  Działanie Dolby NR B dla dz
więków cichych.
(na podstawie materiałów z www.dolby.com)
Efekt ten uzyskuje się w Dolby B przy pomocy filtru o zmiennym paśmie. W Dolby B
częstotliwość filtru jest zmieniana od 300 Hz aż do 20000 Hz. Kiedy sygnał jest bardzo cichy lub
nie zawiera wysokich częstotliwości, częstotliwość filtru jest obniżana do najniższej wielkości dając
maksymalną redukcję szumów o 10 dB powyżej 4000 Hz. Kiedy tylko sygnał jest dość głośny by
zamaskować szum, częstotliwość filtru przesuwa się w górę. Filtr o zmiennym paśmie musi
zmieniać swoje parametry tak szybko by śledzić przebieg sygnału audio.
Aby wiernie odtworzyć oryginalny sygnał charakterystyki ekspandera (dekodera) powinny być
odpowiednikami charakterystyk kompresora (kodera). Jeśli poziom lub charakterystyka
częstotliwościowa sygnału ulegnie zmianie pomiędzy koderem a dekoderem, wystąpi błąd
polegający na niewłaściwym doborze charakterystyki dekodera. Dzięki temu, że zakres działania
systemu Dolby jest ograniczony do 10dB szansa, że błąd ten będzie słyszalny jest niewielka. Jednak
dla uniknięcia tego błędu wskazane jest korzystanie z taśm o odpowiednich dla danego
magnetofonu parametrach bądz
też wykonywanie kalibracji (jeśli jest to możliwe).
Dolby NR C
System redukcji szumów został opracowany przez Dolby i wprowadzony do użytku w 1980 roku.
Dolby C zapewnia redukcję szumu o 20dB powyżej 1000Hz, podwajając w ten sposób redukcję
uzyskiwaną w Dolby B.
W Dolby C redukcja szumów rozpoczyna się już od 100Hz, osiąga wartość około 15 dB dla 400Hz
i 20dB w zakresie od 2000 do 10000Hz.
Dolby C dokonuje kompresji sygnału przed zapisem na taśmę i jego ekspansji przy odtwarzaniu.
Niskie częstotliwości pozostają zawsze w niezmienionej formie, zaś przetwarzanie wyższych
częstotliwości jest zależne od ich zawartości w sygnale.
Efekt ten uzyskuje się w Dolby C przy pomocy dwóch filtrów o zmiennym paśmie. Obydwa filtry
pracują w tym samym paśmie, ale operują na różnych poziomach. Jeden filtr o zmiennym paśmie
jest czuły na sygnały o poziomie bardzo podobnym jak w Dolby B, zaś drugi filtr o zmiennym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
paśmie jest czuły na sygnały o niższym poziomie. Kiedy jeden z filtrów dochodzi do granicy
zakresu swego działania, do akcji wkracza drugi filtr. Każdy filtr daje kompresję-ekspansję równą
10dB. Filtry są połączone szeregowo i w sumie dają 20dB redukcji szumów. W Dolby C
zastosowano dwie dodatkowe techniki nie stosowane wcześniej w Dolby B: Spectral Skewing
i Anti Saturation. Mają one zabezpieczyć przed błędami wynikającymi z nieprawidłowego doboru
charakterystyki dekodera (tj., gdy jest ona inna niż charakterystyka kodera dla danego sygnału) oraz
poprawić jakość zapisu wysokich tonów.
Układ Spectral Skewing.
Przed kompresją sygnału, poziom wysokich częstotliwości, powyżej 10kHz, jest obniżany przy
pomocy odpowiedniego filtru. Operacja ta ma dwa zadania. Po pierwsze układy redukcji szumów
będą znacznie mniej czułe na błędy w charakterystyce zapisu-odczytu, ponieważ zignorują to, co
dzieje się powyżej 10kHz. Po drugie poziom zapisu na taśmie w zakresie 10-20kHz jest znacznie
obniżany.
Po ekspansji sygnału w dekoderze wykonuje się proces odwrotny  lustrzanego podniesienia
poziomu wysokich częstotliwości, tak by przywrócić płaską charakterystykę. Dzięki selektywnemu
działaniu filtru, podniesienie poziomu (i podniesienie szumu) przy odczycie nie psuje efektu
redukcji szumów.
Układ Anti Saturation.
Działa tylko w odniesieniu do dz
więków o wysokim poziomie, dla częstotliwości powyżej 1500
Hz, tak by nie ingerować w proces redukcji szumów. Zadaniem tych układów jest zredukowanie
zniekształceń i obniżenie poziomu wysokich tonów wynikających z nasycenia taśmy. Zwiększają
one także zakres dynamiczny zapisu. Podobnie jak w układach Spectral Skewing w koderze, tuż
przed wzmocnieniem, określone składowe są ściszone. Lustrzane podniesienie poziomu tych
samych składowych jest wykonywane w dekoderze tak by przywrócić płaską charakterystykę.
Rys. 4  Zasada działania układu redukcji szumów Dolby NR C
(na podstawie materiałów z www.dolby.com)
Krzywe zaprezentowane poniżej pokazują charakterystyki ekspandera Dolby B i Dolby C. Spadek
powyżej 10kHz dla Dolby C wynika z działania układów Spectral Skewing.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rys. 5  Porównanie charakterystyk ekspandera układów Dolby B i Dolby C
przy niskim poziomie sygnału
(z
ródło: www.dolby.com)
Dolby S
Układ ten został opracowany po ponad dwudziestu latach badań i doświadczeń z poprzednimi
wersjami układów. Jest to najskuteczniejszy system redukcji szumów Dolby NR, stosowany tylko
w najdroższych urządzeniach, które muszą spełnić szereg wymagań.
Dolby S pracuje nie tylko w zakresie tonów wysokich, ale w całym zakresie słyszalnych dz
więków.
Podobnie jak w Dolby C, są to dwa oddzielne układy, ale działające w różnych pasmach. W Dolby
S pracują one niezależnie; pierwszy z nich przy częstotliwościach do 200 Hz, natomiast drugi
powyżej. Szum redukowany jest o 24 decybele przy wysokich częstotliwościach i o 10 decybeli
przy niskich.
Obsługa magnetofonu analogowego
Magnetofon jest urządzeniem do rejestracji na taśmie magnetycznej i odczytywania z niej sygnału
fonicznego. Sygnał zapisywany na taśmie doprowadza się do wejścia magnetofonu z mikrofonu,
gramofonu, odbiornika radiowego, drugiego magnetofonu lub innego z
ródła sygnału.
Głównymi częściami magnetofonu są:
 Głowice magnetofonowe  jeden z najważniejszych elementów magnetofonu. Realizują trzy
podstawowe funkcje: nagrywanie, odtwarzanie i kasowanie. W magnetofonach
dwugłowicowych jedna głowica służy do kasowania, a druga - zwana uniwersalną - do
nagrywania i odtwarzania. W magnetofonach trzygłowicowych funkcje te są rozdzielone, dzięki
czemu można śledzić nagranie (tape monitor). Materiał, z którego najczęściej są wykonane
głowice to permaloj, będący stopem żelaza z niklem, czasem z domieszką molibdenu. Permaloj
jest magnetycznie miękki, czyli łatwo ulega namagnesowaniu nawet w słabym polu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
magnetycznym i niemal całkowicie traci namagnesowanie przy braku takiego pola. Pasmo
przenoszenia takiej głowicy dochodzi do 14 kHz.
W magnetofonach wysokiej klasy do produkcji głowic używa się także innych materiałów:
 głowice HFP - ferryty gęste, prasowane na gorąco (pasmo przenoszenia do 17 kHz),
 głowice SCF - monokryształy ferrytowe (do 15 kHz),
 głowice SA - stopy żelaza, aluminium i krzemu (do 15 kHz),
 głowice AH - szkła metaliczne (amorficzne) - do 15 kHz.
 mechanizm transportu taśmy (zawierający jeden lub kilka silników),
 układy elektroniczne (m.in. wzmacniacze zapisu i odczytu, generator prądów podkładu
i kasowania),
 konstrukcja nośna;
We wspólnej obudowie mogą znalez
ć się jeszcze głośniki, a niekiedy też mikrofon.
Podczas zapisu oraz odczytu taśma przesuwa się po czole głowic magnetycznych z określoną stałą
prędkością (np. w magnetofonach kasetowych standardowo  4,76 cm/s); przewijanie taśmy (w tył
lub w przód) odbywa się ze znacznie większą prędkością, przy czym taśma jest wówczas odsunięta
od czoła głowic. Wiele obecnie wytwarzanych magnetofonów zawiera specjalne układy, np.
redukcji szumów (Dolby), stabilizacji prędkości przesuwu taśmy i in.
Rozróżnia się magnetofony: analogowe i cyfrowe (w zależności od rodzaju zapisywanego sygnału
analogowego lub cyfrowego), szpulowe i kasetowe (1 - lub 2-kieszeniowe), stereofoniczne
i monofoniczne, sieciowe i bateryjne (lub bateryjno-sieciowe), pomiarowe i do specjalnych
zastosowań, jedno- i wielościeżkowe (zwykle 2- lub 4-ścieżkowe) oraz wiele innych;
Magnetofony te są produkowane w różnych klasach od popularnej (magnetofony powszechnego
użytku), przez hi-fi do najwyższej profesjonalnej (zazwyczaj magnetofony studyjne, reporterskie).
Magnetofony analogowe w zależności od klasy i przeznaczenia mogą mieć możliwość wybierania
i regulacji różnych parametrów pracy. Poniżej omówiono niektóre z tych elementów.
 Wybór typu taśmy (tape select). Zazwyczaj jest to przełącznik trójpołożeniowy z wyborem
taśm typu IEC-I (opisanej jako  normal ,  nor lub  Fe2O3 ), IEC-II (opisanej jako  chrome
lub  CrO2 ) oraz IEC-IV (opisanej jako  metal ). Taśmy (kasety) typu IEC-III nie są już
używane. Obecnie wiele urządzeń nie ma takiego przełącznika, gdyż automatycznie wykrywa
typ kasety włożonej do kieszeni i często również automatycznie dostosowuje wiele innych
ustawień. W takim przypadku odpowiednie przełączniki czy też regulatory nie będą dostępne na
panelu magnetofonu.
 Regulator poziomu nagrywania (intput level)  zazwyczaj w postaci jednego lub dwóch
potencjometrów (dla kanałów L i P). Poziom sygnału należy ustawić w taki sposób, aby dla
najgłośniejszych dz
więków osiągał on 0dB, co kontrolujemy na wskaz
nikach wysterowania.
Wyższe wartości będą powodowały zniekształcenia podczas zapisu związane
z przesterowaniem układu elektroniki bądz
też nasyceniem taśmy. Niektóre magnetofony mają
automatyczną regulację poziomu nagrywania.
 Wybór układu redukcji szumów (Dolby NR: B, C, S)  umożliwia wybór pomiędzy jednym
z układów redukcji szumów lub wyłączenie go. Tańsze urządzenia mogą mieć wbudowany
tylko Dolby NR B. W takim przypadku jest on zazwyczaj oznaczany jako  Dolby lub  Dolby
NR bez litery  B . Podczas odtwarzania nagrania ustawienie tego przełącznika powinno być
takie samo, jak przy nagrywaniu.
 Regulacja prądu podkładu (BIAS)  Taśma magnetofonowa ma nieliniową charakterystykę
powodującą zniekształcenia zapisywanego sygnału, zwłaszcza o bardzo małym poziomie (ciche
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
dz
więki). Dlatego każdy magnetofon ma wbudowany specjalny generator prądu podkładu,
wytwarzający sygnał o częstotliwościach niesłyszalnych dla człowieka (od 40kHz do 160kHz),
który dodawany jest przed zapisem do sygnału podstawowego. W ten sposób sygnał
zapisywany na taśmie ma poziom co najmniej tego dodatkowego sygnału i nawet przy cichych
dz
więkach zapisywany jest z mniejszymi zniekształceniami dzięki ominięciu nieliniowego
obszaru charakterystyki taśmy. Podczas odczytu sygnał ten jest usuwany za pomocą
filtrów.Niektóre magnetofony mają funkcję kalibracji prądu podkładu. Po jej aktywowaniu
magnetofon zapisuje na taśmę sygnały kontrolne, następnie sam przewija taśmę i odczytuje je.
Na tej podstawie dokonuje regulacji wartości prądu podkładu.
 Dolby HX Pro - jest to układ optymalizujący prąd podkładu. Zadanie układu polega na
dynamicznych zmianach prądu podkładu, zależnych od chwilowej zawartości wysokich tonów
w sygnale, a jego celem jest zwiększenie zakresu dynamiki dla najwyższych częstotliwości
akustycznych.
Większość magnetofonów automatycznie reguluje wartość prądu podkładu. Niektóre jednak
mają pokrętła do ręcznej regulacji. Używa się ich podczas zapisu, w przypadkach słyszalnych
przy odczycie zniekształceń.
 Filtr MPX - jest to wąskopasmowy filtr służący do tłumienia częstotliwości 19 kHz (czyli tzw.
sygnału pilota) w stereofonicznym sygnale radiowym. Używany tak w tunerach jak
i magnetofonach, gdzie niewytłumiony, może powodować nieprawidłowe działanie systemów
redukcji szumów. Powinien być włączony podczas nagrywania audycji stereofonicznej
z odbiornika radiowego.
Rys. 6 - Przełączniki i regulatory w magnetofonie klasy popularnej.
(z
ródło własne)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Rys. 7  Przełączniki i regulatory w magnetofonie średniej klasy.
(z
ródło własne)
Oprócz wyżej wymienionych, w wyższej klasy magnetofonach można czasem znalez
ć dodatkowe
funkcje, takie jak np. automatyczne wyszukiwanie utworów (AMS), płynne przechodzenie
pomiędzy dwoma nagraniami (Fader), balans pomiędzy kanałami, automatyczna kalibracja taśmy
(ATS), przeszukiwanie taśmy z dużą prędkością (TPS), nagrywanie z podwójną prędkością,
nagrywanie drugiej strony bez wyjmowania i obracania kasety (autorevers), odsłuchiwanie
dz
więku podczas nagrania (tape monitor  tylko magnetofony trójgłowicowe) i wiele innych.
Współczesne magnetofony mają następujące parametry: pasmo przenoszenia 20- 20000 Hz (taśma
metalowa), 25-19000 (Chromowa); dynamika ponad 65 dB, stosunek sygnał/ szum 74 dB
(Dolby C);
Konserwacja
Bieżąca konserwacja magnetofonu sprowadza się do czyszczenia oraz demagnetyzacji głowic.
Wielu producentów zaleca czyszczenie przed każdym nagrywaniem lub co 10 godzin
użytkowania. Zanieczyszczone głowice powodują
- spadek poziomu głośności,
- kołysanie i drżenie dz
więku,
- zaniki dz
więku,
- niekompletne kasowanie,
- nagrywanie i odtwarzanie z niższą jakością.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rys. 8  Czyszczenie głowic i toru taśmy.
(z
ródło własne)
Głowice czyści się, po wyłączeniu zasilania i otwarciu kieszeni, za pomocą bawełnianego wacika
zwilżonego alkoholem.
Demagnetyzacja głowic zapobiega utracie wysokich tonów i pojawianiu się obcych dz
więków
(syczenia). Wykonuje się ją za pomocą demagnetyzera co 30  40 godzin użytkowania.
1. Kable i przewody połączeniowe
Połączenia analogowe w sprzęcie audio klasy hi-fi wykonuje się najczęściej przewodami
2xRCA - 2xRCA (RCA to inna nazwa wtyku cinch), w sprzęcie wyższej klasy używa się
najczęściej konektorów zbalansowanych XLR. W przypadku niektórych urządzeń przenośnych, lub
np. komputerów stosuje się również przewody jack stereo  2xRCA.
Rys. 9  Wtyk RCA (cinch). Wygląd i budowa wewnętrzna.
(z
ródło: http://www.e-muzyk.pl/muzyk/servlet/Index?article=634&page_article=0)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 10  Wtyki XLR męski i żeński oraz kabel z takimi wtykami.
(z
ródło: http://www.e-muzyk.pl/muzyk/servlet/Index?article=634&page_article=0)
Rys. 11  Wtyk jack ź TRS (stereo) oraz kabel XLR  jack stereo.
(z
ródło: http://www.e-muzyk.pl/muzyk/servlet/Index?article=634&page_article=0)
W chwili obecnej najczęściej stosuje się wtyki pozłacane oraz w niektórych przypadkach
posrebrzane. Warstwa złota pokrywająca wtyk jest zazwyczaj bardzo cienka.
Jakość połączenia w bardzo dużej mierze zależy od materiałów użytych do produkcji kabla jego
konstrukcji, oraz jakości wtyków. W chwili obecnej najczęściej można spotkać następujące
materiały:
Miedz
3N - jest to miedz
o dość dużym poziomie zanieczyszczeń. Można ją spotkać w najtańszych
i raczej nie markowych przewodach.
Miedz
4N - o czystości 99,99 % tzw. beztlenowa. Jest to najczęściej używana miedz
.
Miedz
LGC - miedz
długoziarnista
Miedz
OCC - technologia produkcji miedzi mająca na celu zmniejszenie ilości kryształów
w przewodniku.
Miedz
6N - o czystości 99,99997%. Stosuje się ją w bardziej zaawansowanych konstrukcjach.
Drugim materiałem często stosowanym jest srebro. Najczęściej można spotkać przewody
posrebrzane.
Geometria kabla:
Współosiowa - najczęściej wykorzystywana geometria, szczególnie w tańszych konstrukcjach.
Środkiem kabla biegnie żyła dodatnia (gorąca), która otoczona jest dielektrykiem, a na nim znajduje
się ekran, który stanowi przewód powrotny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Rys. 12  Budowa kabla współosiowego.
(z
ródło własne)
Double Balanced (Balanced Wiring) - geometria tzw. zrównoważonych sygnałów. Środkiem kabla
biegną dwa przewodniki w izolacji (dodatni i ujemny). Ekran oplatający je połączony jest tylko
z jednej strony kabla - co czyli go kablem kierunkowym.
Triple Balanced - geometria tzw. zrównoważonych sygnałów. Środkiem kabla biegną trzy
przewodniki (dodatni, zerowy i ujemny) Całość otoczona ekranem połączonym z przewodem
ujemnym. Używany w połączeniach symetrycznych (zrównoważonych) XLR. W przypadku
połączeń asymetrycznych (konektory RCA) ścieżkę powrotną stanowią dwa przewodniki zerowy
i ujemny.
Teoretycznie powinno się używać 3 skręconych ze sobą przewodów (Triple Balanced) - dodatni,
zerowy (odwrócony dodatni) i ujemny. Sygnał dodatni jest przesyłany 2 razy - normalne
i z odwróconą fazą. Są one następnie łączone. Zakłócenia powstałe w sygnale normalnym są
wyrównywane przez odwrócone zakłócenia w sygnale odwróconym. Efektem jest czysty sygnał.
W przypadku zastosowania konektorów RCA najczęściej stosuje się przewód Double Balanced.
4.1.2.Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest dynamika dz
więku?
2. Jakie są czasy odtwarzania kaset kompaktowych?
3. Ile typów kaset CC jest obecnie stosowanych. Jakie są ich nazwy i oznaczenia?
4. Z czego są wykonane warstwy magnetyczne taśm poszczególnych typów?
5. Jaką dynamikę zapisu można osiągnąć na kasecie CC?
6. Jaka jest idea działania układu Dolby B?
7. Z jakich urządzeń składa się Dolby B?
8. Jaki poziom redukcji szumów można uzyskać w Dolby B?
9. Jak działa filtr o zmiennym paśmie?
10. Jaka jest najbardziej istotna różnica pomiędzy Dolby B a Dolby C?
11. Jaki poziom redukcji szumów można uzyskać w Dolby C?
12. Jaki poziom redukcji szumów można uzyskać w Dolby S?
13. Jakie są główne elementy składowe magnetofonu analogowego?
14. Jakie są ważniejsze parametry techniczne magnetofonu?
15. Jakie parametry pracy może wybierać lub regulować użytkownik?
16. Co to jest prąd podkładu?
17. Do czego służy filtr MPX?
18. Co to jest autorevers?
19. Jakie parametry osiągają współczesne magnetofony?
20. Jakie typy przewodów są stosowane do przesyłania sygnałów audio?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.1.3.Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj nagranie dz
więku z mikrofonu na magnetofon
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi magnetofonu,
2) rozpoznać typ kasety, której będziesz używał,
3) podłączyć kabel zasilający do gniazda sieciowego,
4) podłączyć mikrofon oraz słuchawki do odpowiednich gniazd,
5) wybrać typ stosowanej kasety odpowiednim przełącznikiem,
6) przełączyć wejście na mikrofon odpowiednim przełącznikiem,
7) dobrać charakterystykę mikrofonu na właściwą dla warunków nagrania,
8) ustawić poziom wejściowy sygnału na minimum,
9) sprawdzić, czy pozostałe elementy regulacyjne są ustawione we właściwy sposób i ew.
dokonać poprawek,
10) włączyć magnetofon,
11) włożyć kasetę do kieszeni, przewinąć ją na początek,
12) włączyć przycisk  pause , a następnie włączyć tryb nagrywania,
13) mówiąc do mikrofonu i obserwując wskaz
nik wysterowania, wyregulować poziom sygnału
wejściowego,
14) wyłączyć przycisk  pause i dokonać nagania.
Środki dydaktyczne:
 magnetofon analogowy,
 mikrofon ze zmienną charakterystyką kierunkową,
 słuchawki,
 przewody do połączenia urządzeń,
 zestaw kaset (żelazowa, chromowa, metalowa),
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
Ćwiczenie 2
Odtwórz nagranie z ćwiczenia nr 1
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi magnetofonu,
2) rozpoznać typ kasety, której będziesz używał,
3) podłączyć kabel zasilający do gniazda sieciowego,
4) podłączyć słuchawki do gniazda,
5) dokonać wyboru typu kasety odpowiednim przełącznikiem,
6) sprawdzić, czy pozostałe elementy regulacyjne są ustawione we właściwy sposób i ew.
dokonać poprawek,
7) włożyć kasetę do kieszeni,
8) włączyć magnetofon i odsłuchać nagranie pod kątem jakości: występowania pogłosu,
dz
więków otoczenia, innych zakłóceń,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Wyposażenie stanowiska pracy:
 magnetofon analogowy,
 słuchawki,
 kaseta z zapisanym dz
więkiem,
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
Ćwiczenie 3
Nagraj na magnetofonie analogowym utwór muzyczny odtwarzany z płyty CD, magnetofonu
cyfrowego lub innego z
ródła dz
więku wysokiej jakości. Nagranie wykonaj z najwyższą możliwą do
uzyskania jakością,
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi magnetofonu,
2) zapoznać się z instrukcją urządzenia będącego z
ródłem dz
więku,
3) wykonać ew. czynności konserwacyjne wpływające na jakość nagrywanego dz
więku, zgodnie
z instrukcjami obsługi używanych urządzeń,
4) dobrać przewody i wykonać wymagane połączenia,
5) dobrać kasetę odpowiednią do celu ćwiczenia,
6) skonfigurować sprzęt,
7) wykonać nagranie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 magnetofon analogowy,
 magnetofon cyfrowy (lub odtwarzacz płyt CD lub inne z
ródło dz
więku wysokiej jakości),
 słuchawki,
 przewody do połączenia urządzeń,
 zestaw kaset (żelazowa, chromowa, metalowa),
 kaseta cyfrowa (odpowiednia do typu magnetofonu) lub płyta lub inny nośnik zgodny
z używanym z
ródłem dz
więku, z zarejestrowanymi dowolnymi melodiami.
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
4.1.4.Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) Rozpoznać wszystkie typy kaset i dobrać typ odpowiedni do zadania?
2) przygotować magnetofon do pracy?
3) dobrać odpowiednie typy przewodów?
4) Wykonać wszystkie połączenia i uruchomić stanowisko?
5) ustawić odpowiednie parametry pracy używanych urządzeń?
6) uruchomić magnetofon i wykonać nagranie?
7) odtworzyć nagranie?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.2.Obsługa urządzeń do rejestracji sygnału cyfrowego
4.2.1.Materiał nauczania
Stosowanie nośników cyfrowych sygnału audio
Sygnał cyfrowy
W urządzeniach cyfrowych analogowy sygnał wejściowy musi zostać przetworzony na postać
cyfrową (zdigitalizowany). Odbywa się to w procesie próbkowania. Z określoną częstotliwością
sprawdzany jest aktualny poziom sygnału analogowego i na tej podstawie generowany jest kolejny
impuls sygnału cyfrowego.
Rys. 13  Próbkowanie sygnału.
(z
ródło własne)
Aby można było przetworzyć sygnał analogowy o pewnej częstotliwości na postać cyfrową,
częstotliwość próbkowania musi być co najmniej dwukrotnie wyższa. Aby więc przetworzyć
sygnał o częstotliwości 5 kHz należy go próbkować z częstotliwością 10 kHz lub wyższą.
Amplituda sygnału analogowego może przyjmować dowolne wartości, natomiast poziom próbki
sygnału cyfrowego zapisywany jest w postaci liczby binarnej. Nie odwzorowuje on więc dokładnie
poziomu sygnału, a jedynie z pewnym przybliżeniem. Im więcej poziomów, które może
przyjmować wartość sygnału cyfrowego, tym wierniej zostanie przetworzony sygnał. Ilość
poziomów jest określona przez rozdzielczość bitową, czyli ilość bitów w liczbie binarnej
odwzorowującej poziom próbki.
Rozdzielczość bitowa Ilość poziomów
8 28 = 256
12 212 = 4096
16 216 = 65 536
20 220 = 1 048 576
24 224 = 16 777 216
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Jak widać, im większa rozdzielczość bitowa, tym wierniej można odtworzyć poziom
przetwarzanego sygnału, a co za tym idzie  uzyskać wyższą dynamikę. Zwiększa się
również stosunek sygnału od szumu.
Kasety DCC.
Cyfrowa kaseta kompaktowa DCC (ang. Digital Compact Cassette) opracowana 1991 w firmie
Philips, łączy zalety kasety kompaktowej i techniki cyfrowej.
Kaseta DCC ma taką samą szerokość i długość jak kaseta CC, natomiast jej grubość jest nieco
większa i wynosi 9,6 mm. Otwory na wałki napędowe nie są przelotowe (znajdują się tylko po
jednej stronie obudowy), kaseta DCC nie jest zatem odwracalna, a dwukierunkowy zapis i odczyt
realizuje się za pomocą głowic o specjalnej konstrukcji (dwóch stałych zespołów głowic lub
jednego obracanego). Otwory na wałki napędowe oraz otwory do wprowadzenia głowic i układu
przesuwu taśmy są zakryte metalową osłoną, która odsuwa się samoczynnie po włożeniu kasety do
magnetofonu.
Rys. 14  Kaseta DCC i jej wymiary.
(z
ródło własne)
Podstawowe parametry mechaniczne DCC są takie same jak Compact Cassette, z tym, że nośnik
magnetyczny na taśmach DCC jest tego samego rodzaju, co w taśmach magnetowidowych.
Zapis na taśmie DCC może się odbywać przy różnych częstotliwościach próbkowania,
wpływających na jakość i czas odtwarzania.
Częstotliwość Pasmo
próbkowania przy zapisie
32,0 kHz 5  14500 Hz
44,1 kHz 5  20000 Hz
48,0 kHz 5  22000 Hz
Na taśmie znajduje się dwa razy po dziewięć ścieżek: osiem z zapisem audio (wraz z dodatkowymi
bitami do korekcji błędów) oraz jedna z danymi dodatkowymi takimi jak numery utworów, czas
i markery.
System zapisu opiera się na wykorzystaniu algorytmu kompresji stratnej dla zmniejszenia
strumienia danych. Maksymalna rozdzielczość wynosi 18 bitów, co daje zakres dynamiki
do 105 dB.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Strumień danych zapisywanych w postaci cyfrowej (bit rate) zależy od częstotliwości próbkowania,
rozdzielczości bitowej i ilości kanałów. Obliczamy go według wzoru:
S = f �" rb �" k
p
gdzie:
S  strumień danych,
fp  częstotliwość próbkowania,
rb  rozdzielczość bitowa,
k  ilość kanałów.
Dla przykładu stereofoniczny sygnał o częstotliwości próbkowania 44,1 kHz, rozdzielczości
bitowej 16b da strumień:
44,1 kHz x 16 bit x 2 = 44100 x 2B x 2 = 176 400 B/s
Kasety DAT.
Skrót od słów digital audio tape. System cyfrowego zapisu dz
więku na specjalnie opracowanych
kasetach z taśmą magnetyczną przy pomocy systemu wirujących głowic. Został opracowany
w połowie lat 80-tych przez firmy Philips i Sony.
Rys. 15  Kasety DAT.
(z
ródło własne)
Głowica zapisująca/odczytująca wiruje ukośnie w poprzek taśmy podobnie jak w magnetowidach.
Rys. 16  Sposób zapisu i kierunek ruchu taśmy.
(z
ródło własne)
Kaseta ma wymiar nieco mniejszy od kasety CC. Taśma jest chroniona przez uchylną klapkę
podobnie jak taśmy magnetowidowe. Klapka odchyla się po włożeniu kasety do magnetofonu,
taśma jest wówczas wyciągana i opasuje bęben z głowicą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Rys. 17  Sposób prowadzenia taśmy DAT.
(z
ródło własne)
Czas nagrania na standardowej taśmie o długości 60 m wynosi 120 minut w normalnym trybie,
a ponieważ dostępna jest tylko jedna strona, to czas nagrania jest nieprzerwany. Oprócz muzyki,
na taśmie można też nagrać informacje o numerach utworów (możliwe są przeskoki między
utworami) albo czas (liczony od początku taśmy). Prędkość przewijania jest znacząco wyższa niż
w magnetofonach kasetowych.
Częściej stosowane tryby nagrywania:
Częstotliwość Kodowanie Pasmo Czas Stosunek
próbkowania przy zapisie nagrania sygnał/szum
32,0 kHz 12 bitów 2  14500 Hz 240 min. 80 dB
44,1 kHz 16 bitów 2  22000 Hz 120 min. 93 dB
48,0 kHz 16 bitów 2  22000 Hz 120 min. 93 dB
Niektóre magnetofony umożliwiają również pracę przy częstotliwości 96 kHz i 20 oraz 24 bitowej
rozdzielczości.
Wymiary kasety DAT:
szerokość: 73 mm
wysokość: 54 mm
grubość: 10,5 mm
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Obsługa magnetofonu cyfrowego
Zasada działania
Urządzenie do rejestracji na taśmie magnetycznej i odczytywania z niej cyfrowego sygnału
fonicznego. Magnetofon cyfrowy w porównaniu z magnetofonem rejestrującym sygnał foniczny
w postaci analogowej jest urządzeniem o wiele bardziej złożonym, tak pod względem budowy,
jak i zasad działania.
Głównymi częściami magnetofonu cyfrowego, podobnie jak magnetofonu analogowego, są: zespół
głowic magnetycznych, mechanizm transportu taśmy, wzmacniacze zapisu i odczytu, konstrukcja
nośna. Ponadto występują w nich układy:
- przetwarzania analogowo-cyfrowego i cyfrowo-analogowego,
- kodowania i dekodowania
- kontroli i korekcji błędów.
Analogowy sygnał ulega najpierw przetworzeniu w przetworniku analogowo-cyfrowym. Cyfrowy
sygnał foniczny jest podawany do kodera, gdzie powstaje kompleksowy sygnał cyfrowy,
zawierający nie tylko przetworzony sygnał dz
więkowy, ale i sygnały pomocnicze, służące m.in. do
rozpoznawania parametrów zapisu.
Zapis sygnału cyfrowego na taśmie magnetycznej może być realizowany w sposób pośredni lub
bezpośredni. W magnetofonie cyfrowym o zapisie pośrednim sygnał cyfrowy jest przetwarzany na
sygnał harmoniczny o modulowanej częstotliwości i zapisywany (tak jak w magnetowidzie) za
pomocą głowic umieszczonych w wirującym bębnie (magnetofony DAT oznaczane symbolem
R-DAT). W magnetofonie cyfrowym o zapisie bezpośrednim sygnał cyfrowy jest dzielony na ciągi
składowe, z których każdy jest zapisywany na oddzielnej, równoległej ścieżce za pomocą
nieruchomej głowicy wielościeżkowej (magnetofon DAT z głowicą nieruchomą, oznaczany
symbolem S-DAT, oraz magnetofon DCC). Magnetofony DCC odznaczają się jakością dz
więku
porównywalną z jakością dz
więku odtwarzanego z płyt CD, dynamiką większą od 105 dB, pasmem
częstotliwości 5 Hz  22000 Hz; mogą odtwarzać również nagrania ze zwykłych analogowych
kaset CC (kaseta audio).
Szerokiemu rozpowszechnianiu magnetofonów cyfrowych przez długie lata ostro sprzeciwiały się
firmy fonograficzne, obawiające się utraty swoich zysków ze względu na możliwość bezkarnego
wielokrotnego kopiowania nagrań ze z
ródeł cyfrowych (np. płyt kompaktowych). Problem ten
radykalnie rozwiązano 1989 wprowadzając bardzo skuteczny system zabezpieczający, tzw. SCMS
(ang. Serial Copy Managment System ), przeciwdziałający wykonaniu więcej niż jednej kopii
nagrania. System ten wbudowany jest jedynie w sprzęt dla użytkowników indywidualnych.
Magnetofony profesjonalne nie mają tej blokady.
Informacje techniczne
Magnetofony cyfrowe mają możliwość wyboru częstotliwości próbkowania spośród: 32 kHz,
44,1 kHz i 48 kHz oraz czasami 88,2 kHz i 96 kHz. Ze względu na konieczność ograniczenia
za pomocą filtrów pasma sygnału analogowego do połowy częstotliwości próbkowania,
częstotliwości maksymalne uzyskiwane praktycznie są niższe od teoretycznych:
Częstotliwość Najwyższa częstotliwość Częstotliwości
próbkowania sygnału analogowego uzyskiwane praktycznie
32,0 kHz 16 kHz 14,5 kHz
44,1 kHz 22 kHz 20,0 kHz
48,0 kHz 24 kHz 22,0 kHz
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Jak widać, przy częstotliwości próbkowania 32 kHz zakres pasma jest ograniczony do 14,5 kHz,
co nie pozwala już na zapis muzyki z wysoką jakością.
Magnetofony cyfrowe pracują zazwyczaj w następujących trybach:
Częstotliwość Rozdzielczość bitowa
próbkowania
32,0 kHz 12 lub 16
44,1 kHz 16, 18, 20
48,0 kHz 16, 20, 24
96,0 kHz 20, 24
Czas nagrania na taśmie DAT zależy od wybranego trybu pracy. I tak, dla 44,1 kHz, 16 bitów
wynosi on 120 minut. W tzw. trybie LP (long play), przy 32 kHz i 12 bitach jest dwukrotnie
dłuższy  240 minut. Natomiast zwiększanie częstotliwości i rozdzielczości skraca czas nagrania.
Przy 48 kHz i 20 bitach jest to już tylko 60 minut.
Magnetofon cyfrowy DAT Fostex D-15.
Rys. 18  Magnetofon cyfrowy DAT
(z
ródło: instrukcja obsługi magnetofonu Fostex D-15)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Ważniejsze parametry techniczne magnetonu D-15:
Taśma DAT
ilość kanałów 2
Czas nagrania 120 min.
korekcja błędów tak
częstotliwość próbkowania 44,1 kHz i 48 kHz
przetwornik analogowo  cyfrowy 18 bit
przetwornik cyfrowo  analogowy 20 bit
Pasmo 20 Hz  20 kHz
dynamika 92 dB
wejście analogowe XLR lub RCA
wyjście analogowe XLR lub RCA
wejście cyfrowe XLR lub optyczne
wyjście cyfrowe XLR lub optyczne
wyjście słuchawkowe jack 6 mm
Płyty CD
System zapisu dz
więku na płytach CD został opracowany przez firmy Philips i Sony.
Wprowadzono go na rynek w latach 1982/83.
Początkowo płyty CD były produkowane wyłącznie jako płyty do przechowywania i odtwarzania
dz
więku zapisanego na nich w postaci cyfrowej. Takie płyty noszą nazwę audio CD lub rzadziej
CD-DA (ang. compact disc digital audio). Dopiero po pewnym czasie zaczęły być wykorzystywane
jako nośniki danych w komputerach.
Obecnie płyty CD produkowane są w trzech podstawowych wariantach: CD-ROM, CD-R
i CD-RW.
Płyty CD-ROM
Płyty CD-ROM służą jedynie do odtwarzania ich zawartości. Informacje są na nich zapisywane
przez producenta i nie mogą być skasowane, ani zmienione przez użytkownika. Na takich płytach
mogą być zapisane pliki komputerowe, filmy lub muzyka - różnią się one jedynie formatem zapisu
danych.
Nośnik
Płyty CD-ROM wykonane są z przez
roczystych poliwęglanowych krążków o grubości 1,2 mm
i średnicy 12 cm, pokrytych cienką warstwą aluminium. Warstwa ta zawiera cyfrowe dane,
zapisane w postaci wgłębień (ang. pit) i płaskich fragmentów (ang. land), czyli przerw pomiędzy
wgłębieniami. Wgłębienia tworzą na płycie spiralną ścieżkę, której początek znajduje się w pobliżu
środka płyty. Warstwa aluminiowa zabezpieczona jest cienką powłoką lakierową, która zazwyczaj
jest zadrukowana informacjami o zawartości płyty.
Odczyt
Na obracającą się płytę, od strony przez
roczystej warstwy poliwęglanowej, pada promień lasera,
który dzięki dodatkowym układom może precyzyjnie śledzić spiralę utworzoną z zagłębień
w warstwie aluminiowej. Kiedy światło z lasera trafi na wgłębienie, zostaje rozproszone i nie
dociera do odbiornika, natomiast kiedy trafi na płaski fragment płyty, ulega odbiciu i zostanie
zarejestrowane przez odbiornik. Układ elektroniczny reaguje na zmiany sygnału, w odpowiedni
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
sposób je dekodując jako jedynki i zera logiczne, co pozwala odczytać sygnał cyfrowy zapisany
na płycie i przekształcić go w standardową postać.
Obracająca się płyta Obracająca się płyta
Obszar Obszar
Promień
 land  pit
rozproszony
Promień
odbity
Pryzmat Pryzmat
Fotodetekor Fotodetekor
Promień Promień
lasera lasera
Laser Laser
Rys. 19  Odczyt danych z płyty CD-ROM
(z
ródło własne)
Liniowa prędkość odczytu ścieżki jest stała i wynosi ok. 1,3 m/s. Ponieważ średnica krążka
w pobliżu środka płyty jest mniejsza, niż na zewnątrz, to dla utrzymana stałej prędkości liniowej
prędkość obrotowa maleje wraz z postępem odczytu. Im dalej od środka płyty znajduje się
odczytywany fragment ścieżki, tym prędkość obrotowa jest mniejsza.
Płyty CD-R
Płyty CD-R (CD-Recordable) umożliwiają jednokrotny zapis. Skasowanie raz zapisanych danych
nie jest już możliwe.
Płyty CD-R mają spiralną ścieżkę, uformowaną w trakcie produkcji. Na nią zapisywane są dane
podczas procesu nagrywania. Spiralna ścieżka ma taką samą strukturę, jak na konwencjonalnej
płycie CD; skok ścieżki wynosi 1,6 mikrona a jej szerokość 0,6 mikrona. Płyty CD-R,
w porównaniu do płyt CD-ROM mają dodatkowe obszary na wewnętrznej części płyty, służące do
kalibrowania lasera oraz do przechowywania numerów utworów, a także informacji o położeniu ich
początku i końca
Mimo ogólnego podobieństwa, płyta CD-R ma nieco inną budowę niż płyta CD-ROM. Musi wszak
umożliwiać zapis danych. Dlatego też zamiast warstwy aluminiowej z wgłębieniami mamy tu dwie
inne warstwy: odbijającą i zapisu - zawierającą barwnik.
Informacja jest zapisywana poprzez rozgrzanie warstwy barwnika promieniem lasera do
temperatury około 250 stopni. W tych warunkach barwnik ciemnieje, traci swoje właściwości
i zamiast przepuszczać światło  pochłania je i rozprasza. Miejsca z wypalonym barwnikiem
zachowują się więc identycznie, jak wgłębienia na płycie CD-ROM, zaś obszary niewypalone
przepuszczają światło do warstwy odbijającej i z powrotem, co daje efekt taki, jak w przypadku
obszarów bez wgłębień na płycie CD-ROM.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Płyty CD-RW
CD-RW to płyta CD (ang. CD-ReWritable) pozwalająca zarówno na zapis jak i kasowanie
informacji.
Płyty CD-RW mają spiralną ścieżkę uformowaną w trakcie produkcji, mającą taką samą strukturę
jak ścieżka na konwencjonalnej płycie CD. Płyta CD-RW ma budowę bardzo podobną do płyty
CD-R, z tą różnicą, że zamiast barwnika w warstwie zapisu mamy stop srebra, indu, antymonu
i telluru. Stop ten ma ciekawą właściwość: może się znajdować w dwóch stanach: krystalicznym
i amorficznym. W stanie krystalicznym ma on zdolność odbijania światła, natomiast w stanie
amorficznym współczynnik odbicia jest mniejszy, a większa część ulega rozproszeniu. W czasie
nagrywania promień lasera podgrzewa tę warstwę powyżej temperatury topnienia (ok. 600 stopni
C). Stopione kryształy stają się amorficzne i zachowują się jak wgłębienia na płycie CD-ROM, zaś
niestopiony stop ma wyższy współczynnik odbicia (odpowiada płaskim obszarom płyty CD-ROM).
Przywracanie pełnej zdolności odbijania światła obszarom amorficznym polega na ogrzaniu ich do
temperatury powyżej 200 stopni, lecz na czas nieco dłuższy, co doprowadza do odtworzenia
krystalicznej struktury stopu.
Na płytach CD-RW nie ma potrzeby całkowitego kasowania danych podczas kolejnego zapisu. Bez
względu na poprzedni stan nośnika w danym miejscu, laser używa mocy odpowiedniej do
wytworzenia struktury krystalicznej lub amorficznej.
Format zapisu dz
więku  płyty audio (CD-DA).
Format zapisu muzyki na płycie CD różni się od formatu zapisu plików.
Dz
więk jest zapisany w postaci próbek - krótkich fragmentów o rozmiarze 4 bajtów. Tworzą one
sektory, każdy złożony z 588 próbek. Tak więc jeden sektor ma rozmiar:
588 x 4 B = 2352 B
Dane są odczytywane ze stałą prędkością 75 sektorów na sekundę. Płyta CD-DA 74 min. zawiera
333.000 takich sektorów, a płyta CD-DA 80 min. zawiera 360.000 sektorów. Stąd można wyliczyć
pojemności tych płyt:
dla CD-DA 74 min.:
333.000 x 2352 B = 783.216.000 B = 746,9 MB
dla CD-DA 80 min.:
360.000 x 2352 B = 846.720.000 B = 807,5 MB
Wielkości te różnią się od podanych na płytach. Jest to wynikiem różnic pomiędzy formatami
zapisu danych i muzyki.
Do zapisu na płytach innej zawartości, niż muzyka używa się formatów odpowiednich do rodzaju
danych:
Mode 1  płyty z plikami  płyta jest odporna na niewielkie zarysowania i zabrudzenia, gdyż część
jej pojemności jest wykorzystana na kody ECC służące do korekcji błędów odczytu.
Mode 2 - jest używany przy tworzeniu płyty zawierającej dane w postaci skompresowanej muzyki,
obrazu wideo lub grafiki - bez korekcji błędów.
CD-XA - obraz, dz
więk, animacja. Możliwe jest ich jednoczesne odtwarzanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
FORMAT ZAPISU DANYCH
TYP PA
YTY
Audio Mode 1 Mode 2 CD-XA v.1
74 min. 747 MB 650 MB 742 MB 650 MB
80 min. 807 MB 703 MB 802 MB 703 MB
90 min. 929 MB 809 MB 946 MB 829 MB
99 min. 1048 MB 912 MB 1040 MB 912 MB
Napędy CD-ROM i nagrywarki.
Pierwszej napędy CD odczytywały dane z płyty z prędkością ok. 150 KB/s. W miarę postępu
w wytwarzaniu zarówno napędów, jak i płyt osiągnięto 52-krotną prędkość odczytu (7800 KB/s).
Jednak może być ona osiągnięta tylko w niewielkim obszarze płyty. Były podejmowane próby
konstrukcji jeszcze szybszych napędów, nawet udane, lecz napędy te nie rozpowszechniły się.
Obecnie już niemal nie produkuje się napędów CD, służących jedynie do odtwarzania płyt -
większość urządzeń tego typu to nagrywarki. Nagrywarki oprócz zapisu danych na płytach, mają
oczywiście również funkcję odczytu. Produkowane są one w dwóch wersjach: zewnętrzne
i wewnętrzne. Zewnętrzne są wyłącznie typu audio, wewnętrzne zaś mogą zapisywać i odczytywać
pliki komputerowe.
Wewnętrzny napęd CD-ROM (nagrywarka) składa się z czterech głównych elementów:
- ramy, z obudową,
- zespołu napędowego zawierającego trzy silniki:
- krokowy, obracający płytę,
- przemieszczający głowicę odczytującą,
- wysuwający szufladę z płytą,
- szuflady (tacki) na płytę z mechanizmem dociskowym,
- układu elektronicznego, zawierającego: blok sterowania silnikami, układ korekcji błędów,
interfejs i inne.
Napędy zewnętrzne mogą zawierać inne elementy: drugą szufladę, zasobnik na większą ilość płyt,
urządzenie zmieniające płyty, itp.
Obracająca się płyta
Wyjście sygnału
cyfrowego
Obszar
 land
Promień
odbity
Przetwornik
Wzmacniacz Wzmacniacz
Wyjście
Pryzmat cyfrowo-
sygnału analogowy
analogowe
analogowy
Fotodetekor
Promień
lasera
Laser
Rys. 20  Tor sygnałowy napędu CD-ROM
(z
ródło własne)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Podłączanie wewnętrznych napędów CD i nagrywarek.
Obecnie produkowane napędy współpracują z komputerem za pomocą interfejsów EIDE oraz
rzadziej SCSI, USB i Fire Wire. Obowiązują tu ogólne zasady podłączania urządzeń danego typu.
Urządzenia EIDE.
- Podłączenie zasilania standardowym wtykiem.
- Taśma sygnałowa 80-żyłowa (w starszych wersjach 40-żyłowa). Czerwonym kolorem jest
oznaczony przewód nr 1. Wtyk taśmy powinien być włożony do gniazda w taki sposób, aby
przewód nr 1 został połączony z pinem nr 1 w gniez
dzie. Drugi koniec taśmy należy połączyć
do odpowiedniego gniazda w płycie głównej komputera.
- Taśmy połączeniowe mają często dwa gniazda do podłączenia dwóch urządzeń. Aby mogły
one ze sobą prawidłowo współpracować, muszą być właściwie skonfigurowane. Jedno z tych
urządzeń (zazwyczaj dysk twardy) jest konfigurowane jako  master , drugie zaś jako  slave .
Wszystkie typy napędów EIDE mają na obudowie zworki służące do wyboru trybu pracy.
Jeżeli do taśmy jest podłączone tylko jedno urządzenie, to konfiguruje się je jako  single .
Urządzenia SCSI.
Urządzenia tego typu wymagają podłączenia do kontrolera SCSI. Istnieje wiele różnych standardów
SCSI, w których stosuje się różne rodzaje taśm i sposobów konfiguracji. Zwykle podłączaniem
i instalowaniem tych urządzeń zajmuje się wykwalifikowana osoba.
Urządzenia USB.
Produkowane zazwyczaj jako zewnętrzne. Ten typ napędów jest najłatwiejszy do uruchomienia.
Wystarczy połączyć napęd za pomocą kabla USB z odpowiednim gniazdem znajdującym się na
tylnej lub czołowej ścianie obudowy komputera. Można to zrobić nawet wtedy, kiedy jest on
uruchomiony. Systemy operacyjne, takie jak Windows i Linuks automatycznie wykryją napęd
i umożliwią jego obsługę. Urządzenia USB są najczęściej produkowane jako zewnętrzne. Bardzo
często są one wyposażone w drugie złącze typu FireWire, pełniące tą samą funkcję, co USB.
Napędy CD wyposażone są w gniazdo słuchawkowe, pozwalające odtwarzać płyty audio-CD, bez
konieczności użycia jakiegokolwiek oprogramowania.
Wewnętrzne napędy i nagrywarki CD mają dwa wyjścia: analogowe oraz cyfrowe S/PDIF,
umożliwiające czytanie danych z płyt audio-CD w formie cyfrowej (wyjście to można połączyć
bezpośrednio z odpowiednim gniazdem na karcie dz
więkowej).
Nowszą wersję napędów i nagrywarek CD stanowią urządzenia DVD. Ich sposób działania,
budowa, sposób podłączania i obsługi, wygląd zewnętrzny niewiele się różnią od urządzeń CD.
Różnica tkwi w nośniku danych  płycie DVD, z wyglądu identycznej, jak płyta CD, lecz mającej
znacznie większą pojemność.
Odtwarzacze i nagrywarki DVD są również produkowane jako urządzenia zewnętrzne,
przeznaczone do współpracy z komputerem, oraz jako urządzenia autonomiczne, mogące wchodzić
w skład zestawu audio lub kina domowego. Aby taka nagrywarka mogła współpracować z innymi
urządzeniami audio, musi być wyposażona w wejście i wyjście audio (np. typu cinch). Niestety, nie
wszystkie nagrywarki mają takie złącza.
Techniczne aspekty zapisu dz
więku.
Na płytach audio-CD dz
więk jest zapisywany w postaci cyfrowej przy częstotliwości próbkowania
44,1 kHz i rozdzielczości 16 bitów na próbkę. Parametry te pozwalają na pokrycie całego zakresu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
pasma częstotliwości słyszalnych przez człowieka oraz prawie całego zakresu rozpiętości
dynamicznej słyszalnych dz
więków.
Płyta CD pozwala na zapis dwóch kanałów (stereo). Muzyka jest podzielona na ścieżki, których
można odtwarzać bez konieczności przewijania. Jeśli płyta została zapisana w systemie Track-At-
Once (TAO) między ścieżkami będzie 3-sekundowa przerwa, można to ominąć nagrywając płytę
w systemie Disc-At-Once (DAO).
Metoda TAO - polega na zapisywaniu utworów na płycie pojedynczo. Pomiędzy utworami laser
jest wygaszany. Powoduje to powstanie kilkusekundowych przerw pomiędzy kolejnymi utworami.
Na płycie może zostać zapisanych najwyżej 99 nagrań.
DAO to metoda zapisywania płyty, polegająca na nagraniu całej jej zawartości za jednym razem,
bez wyłączania lasera między kolejnymi nagraniami. W metodzie tej mogą być pominięte przerwy
pomiędzy utworami, co pozwala na nieznaczne wydłużenie całkowitego czasu nagrania na płycie.
Dla wybrednych audiofilów parametry dz
więku na płytach audio-CD nie są jednak wystarczające.
Dlatego w urządzeniach nowocześniejszych, takich jak nagrywarki DVD, stosuje się inne formaty
zapisu dz
więku, np. audio-DVD. Daje on możliwość zapisu sygnału monofonicznego,
stereofonicznego, a także przestrzennego. Rozwiązanie to oferuje również możliwość zapisu
dz
więku z różnymi częstotliwościami próbkowania (44,1, 48, 88,2, 96, 176,4 lub 192 kHz) oraz
różną rozdzielczością bitową (16, 20 lub 24 bity). Zwiększanie częstotliwości próbkowania oraz
rozdzielczości ponad standard audio-CD (44,1kHz, 16 bitów) wpływa, według znawców, na
znaczące polepszenie jakości odtwarzanego dz
więku.
Aby dokonać rejestracji dz
więku na nagrywarce współpracującej z komputerem, musimy
dysponować kartą dz
więkową (prawidłowo zainstalowaną), oraz odpowiednim oprogramowaniem.
Karta dz
więkowa wraz z oprogramowaniem jest konieczna do podłączenia zewnętrznego z
ródła
dz
więku i jego rejestracji w postaci pliku. Jeżeli pliki muzyczne są dostępne z innego z
ródła, na
przykład z Internetu, wtedy karta jest zbędna (choć, oczywiście, nie będzie można odsłuchać
nagrań).
Do wypalania płyt na nagrywarce istnieje wiele programów. Niektóre z nich są darmowe i dostępne
w Internecie, inne są odpłatne lub dostarczane wraz ze sprzętem, przy zakupie nagrywarki. Oto
niektóre z popularnych programów: Deep burner, Nero Burning ROM, EasyCD Creator, CDRWin.
Rejestrowanie dz
więku z zewnętrznego z
ródła w pliku na dysku twardym.
Do wypalenia płyty potrzebny będzie plik z zarejestrowanym dz
więkiem odpowiedniej jakości. Do
rejestracji można wykorzystać program dostarczony wraz z kartą dz
więkową przez jej producenta.
Instaluje się on zazwyczaj wraz ze sterownikami tej karty tak, że łatwo dostępny z poziomu menu
 Programy . Przykład rejestrowania dz
więku zostanie zaprezentowany na przykładzie programu
Media Rack współpracującego z kartą muzyczną C-Media AC97.
Przed rozpoczęciem rejestrowania należy podłączyć zewnętrzne z
ródło dz
więku do wejścia karty
muzycznej komputera. Najczęściej można to wykonać za pomocą kabla RCA-jack, gdzie wtyki
RCA służą do podłączenia do z
ródła dz
więku (np. magnetofonu), a jack  do karty muzycznej
w komputerze. W przypadku, gdy z
ródło dz
więku ma gniazda wyjściowe innego typu, należy
oczywiście użyć kabla innego typu.
Po uruchomieniu programu Media Rack pokaże się okno z głównym panelem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 21  Panel główny programu Media Rack
(z
ródło: C-Media Inc.)
Po kliknięciu przycisku  Rekord (z czerwonym kółkiem) pokaże się okno do wyboru parametrów
nagrywanego pliku:
Rys. 22  Okno parametrów nagrywania
(z
ródło: C-Media Inc.)
Przede wszystkim należy ustalić jakość dz
więku. W pasku  Name są do wyboru trzy opcje:
- CD Quality (44,1 kHz, 16 b),
- Radio Quality (22,05 kHz, 8b),
- Telephone Quality (11,025 kHz, 8 b).
Dla uzyskania wysokiej jakości rejestrowanego dz
więku należy wybrać CD Quality. W pasku
u dołu okna wpisuje się ścieżkę i nazwę dla tworzonego pliku. Będzie on miał rozszerzenie
 wav .
Pozostaje jeszcze wybrać z
ródło dz
więku. Służy do tego przycisk  Analog Input Source Select , po
którego kliknięciu ukaże się okno:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Rys. 23  Ustalanie z
ródeł dz
więku
(z
ródło: C-Media Inc.)
W przypadku rejestrowania dz
więku pochodzącego z zewnętrznego z
ródła (np. magnetofonu)
należy zaznaczyć  Line In .
Teraz można już przystąpić do rejestrowania. W oknie  Rekord należy kliknąć przycisk  Rekord ,
a zaraz potem włączyć odtwarzanie dz
więku z zewnętrznego z
ródła.
Rys. 24  Okno  Rekord podczas rejestrowania dz
więku.
(z
ródło: C-Media Inc.)
Po prawej stronie okna wyświetlana jest informacja o przebiegu procesu rejestrowania.
Rejestrowanie zakończy się po kliknięciu przycisku  Stop . Nowo utworzony plik  wav
z zarejestrowanym dz
więkiem może teraz posłużyć do wypalenia płyty audio-CD.
Tworzenie płyty audio-CD
Przed przystąpieniem do wypalania należy zapoznać się jeszcze z kilkoma pojęciami pominiętymi
we wcześniejszych rozdziałach. Przyda się to podczas konfigurowania programu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
TOC: (Table of Contents) - Informacja mieszcząca się w obszarze otwierającym płytę CD. Zawiera
dane o formacie płyty, a w przypadku płyt audio o rozmieszczeniu nagrań. Jest używana przez
odtwarzacze dla odnajdowania właściwego nagrania, zawiera również czasy tych nagrań.
Sesja: Dane zapisane na płycie w taki sposób, że istnieje możliwość póz
niejszego dopisania
nowych danych w kolejnej sesji. Wiele sesji (co najmniej dwie) tworzy płytę wielosesyjną. Każda
sesja może składać się z wielu pojedynczych nagrań (tracks), ale zapisanych jednorazowo. Sesję
można zamknąć, co uniemożliwi już dopisywanie danych.
Lead-In: Obszar na płycie oznaczający miejsce rozpoczęcia każdej sesji. Po zakończeniu
zapisywania danych z sesji, umieszczane są w nim informacje o numerze nagrania, o położeniu jego
początku i końca oraz o tym, czy sesja została zamknięta.
Lead-Out: Obszar na płycie kończący każdą sesję. Dla pierwszej sesji jego wielkość odpowiada
90 sekundom nagrania, a dla każdej następnej 30 sekundom. W obszarze tym nie ma zapisanych
żadnych danych. Niektóre programy oferują możliwość wykorzystania LeadOut do zapisu dz
więku
i wydłużenie całkowitego czasu nagrania o półtorej minuty.
Zamknięcie sesji: (close session) powoduje zapisanie informacji o jej zawartości w tabeli
zawartości (TOC  table of contens) płyty. Przy zamknięciu sesji zapisane zostają obszary Lead-In
i Lead-Out tej sesji, co umożliwia przygotowanie zapisu kolejnej sesji.
Zamknięcie dysku: (close disc) powoduje, że nie będzie można nagrać na nim w przyszłości
żadnych innych danych. Zamknięcie dysku nie jest konieczne do odtworzenia płyty.
Bufor: Pamięć umożliwiająca chwilowe przechowanie danych w czasie między ich przyjęciem,
a przesłaniem dalej, konieczna przy transmisji danych między dwoma urządzeniami pracującymi
z różną szybkością (np. płytą CD i dyskiem twardym).
System plików: metoda zapisu danych na nośniku oraz sposobu ich udostępniania użytkownikowi
w postaci katalogów i plików.
ISO 9660: Hierarchiczny system plików na płytach CD. Pozwala na dostęp do danych niezależnie
od używanego systemu operacyjnego. Niesie to za sobą konsekwencje w postaci wielu ograniczeń,
np. długości nazw plików (do 8 znaków), stosowania w nazwach jedynie liter alfabetu angielskiego,
czy poziomu zagnieżdżenia katalogów (do 8). Jednak dzięki tym ograniczeniom płyty mogą zostać
prawidłowo odczytywane nawet w starszych systemach operacyjnych, takich jak DOS.
Joliet: Hierarchiczny system plików pozwalający na zapis na płycie CD plików z nazwami
o długości do 64 znaków z wykorzystaniem znaków międzynarodowych. Wprowadzony przez
Microsoft.
Overburning: Zapisywanie na płycie większej ilości danych niż wynosi jej nominalna pojemność.
Jest to możliwe dzięki wykorzystaniu miejsca przeznaczonego na obszar LeadOut pierwszej sesji.
Możliwe jest dodanie ok. 2 minut dodatkowych danych.
Płyty CD-RW mogą nie dać się już ponownie zapisać.
Aby wypalić płytę audio, musimy dysponować wyspecjalizowanym programem. Jednym
z najlepszych obecnie programów jest Nero Burning ROM. Na jego przykładzie zostanie opisany
cały proces tworzenia nowej płyty.
Obsługa programu jest intuicyjna i nie powinna sprawić kłopotu. Po uruchomieniu ukaże się
główne menu:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 25  Nero  menu główne
(z
ródło: program Nero)
Zgodnie z poleceniem, w pasku, u góry należy wybrać płytę CD. Następnie, aby utworzyć płytę
audio, należy kliknąć ikonę z nutką.
Rys. 26  Wybór typu płyty audio
(z
ródło: program Nero)
Teraz, w zależności od typu plików dz
więkowych, które mają zostać zapisane, można wybrać
odpowiednią opcję:
  Utwórz audio CD stosuje się w przypadkach, gdy mają zostać zapisane pliki z rozszerzeniem
 wav . Ten typ pliku zapewnia najwyższą jakość, gdyż dz
więk jest w nim zapisany bez żadnej
kompresji. Częstotliwość próbkowania może być zmieniana w szerokim zakresie - zależy to od
programu rejestrującego dz
więk i jego opcji. Niektóre programy dają możliwość wyboru tych
częstotliwości z zakresu od kilku kHz do 96 kHz. Aby zapisać muzykę na płycie bez utraty
jakości należy dysponować plikami  wav utworzonymi z parametrami odpowiadającymi
jakości płyty audio CD (częstotliwość próbkowania 44,1 kHz, rozdzielczość 16 b).Maksymalny
czas nagrania możliwy do zapisania na płycie jest w przybliżeniu równy nominalnemu czasowi
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
podanemu na płycie i można go tylko nieznacznie wydłużyć, stosując system zapisu Disc-At-
Once (DAO) oraz overburninig.
  Utwórz CD z MP3 stosuje się w przypadkach, gdy mają zostać zapisane pliki z rozszerzeniem
 mp3 . Ten typ pliku zawiera dz
więk mocno skompresowany metodą kompresji stratnej.
Oznacza to, że jakość odtwarzanego dz
więku jest niższa niż w przypadku plików  wav .
W zamian pliki mp3 są znacznie mniejsze, a tym samym na płycie można zmieścić nagrania
o łącznym czasie odtwarzania wielokrotnie dłuższym, niż wynosi nominalny czas płyty.
  Utwórz CD WMA stosuje się w przypadkach, gdy mają zostać zapisane pliki z rozszerzeniem
 wma . Są to pliki przeznaczone do odtwarzania w programie Windows Media Player. Pliki
wma mogą być skompresowane zarówno metodą kompresji stratnej (tak, jak mp3), jak i metodą
kompresji bezstratnej. W tym drugim przypadku można uzyskać pliki o jakości dz
więku płyty
CD, lecz mniej więcej o połowę mniejsze, niż pliki typu  wav . Na płycie zmieści się więc
nagrania o czasie odtwarzania około dwukrotnie dłuższym, niż nominalny czas płyty.
Po wybraniu odpowiedniej opcji, Nero wyświetli kolejne okienko.
Rys. 27  Wejście do okna konfiguracyjnego
(z
ródło: program Nero)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rys. 28  Wydłużanie czasu nagrania płyty
(z
ródło: program Nero)
Teraz, po powrocie do poprzedniego okna można wybrać pliki muzyczne, które będą miały się
znalez
ć na płycie. Służy do tego przycisk  Dodaj . W nowym oknie należy po prostu zaznaczyć
odpowiednie pliki i kliknąć  Dodaj , a po zakończeniu przycisk  Zakończono .
Rys. 29  Wybór utworów do nagrania
(z
ródło: program Nero)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys. 30  Dodatkowa możliwość zwiększenia czasu nagrania
(z
ródło: program Nero)
Wybrane pliki pokażą się w poprzednim oknie. Niebieski pasek u dołu pokazuje łączny czas
trwania nagrań, a po prawej stronie jest on podany w minutach i sekundach.
Jeśli wyświetlony czas przekroczy nominalny czas płyty należy:
 Zaznaczyć pole  Bez przerw między ścieżkami , co powinno dać dodatkowe kilkanaście
do kilkudziesięciu sekund do łącznego czasu.
 Przejść do dalszych opcji aktywowanych przyciskiem  Więcej u dołu ekranu. Po jego
kliknięciu ukaże się pięć kolejnych przycisków.  Informacja o dysku pozwala sprawdzić, jaki
jest maksymalny czas nagrania na płycie (dla plików  wav ) lub maksymalna dostępna
pojemność (dla plików  mp3 i  wma ).
 Kolejny przycisk  Konfiguruj otwiera następne okno z nowymi opcjami zapisu. Po kliknięciu,
u góry tego okienka, na zakładce  Ustawienia zaawansowane będzie można zaznaczyć pole
 Włącz przepalanie CD w trybie DAO oraz  Włącz tworzenie krótkiego obszaru Lead-Out .
Kiedy Nero będzie już właściwie skonfigurowany, należy kliknąć przycisk  Dalej . Tu ponownie
należy kliknąć  Więcej . Ukaże się powiększone okno z dodatkowymi opcjami:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys. 31  Końcowe ustawienia nagrywania
(z
ródło: program Nero)
W pasku  Metoda zapisu płyty można wybrać  Disc-at-once (DAO) lub  Track-at-once (TAO).
Po prawej stronie, na dole, znajduje się pole  Określ maksymalną prędkość zapisu . Po jego
zaznaczeniu i kliknięciu  Test prędkości , program przetestuje napęd tak, aby płyta na pewno
prawidłowo się nagrała.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Rys. 32  Test dopuszczalnej prędkości zapisu
(z
ródło: program Nero)
Określoną przez Nero maksymalną prędkość wypalania należy wybrać w pasku  Prędkość zapisu .
Próba zapisu z wyższą prędkością może się powieść, ale istnieje ryzyko, że wypalonej płyty nie
będzie można odczytać.
Rys. 33  Komunikat o dopuszczalnej prędkości zapisu
(z
ródło: program Nero)
Teraz pozostaje już tylko wpisać tytuł płyty do pola  Tytuł (CD Text) i ew. wykonawcę do
 Artysta (CD Text) , następnie zaznaczyć pole  Nagrywaj i po kliknięciu przycisku  Zapis
rozpocznie się proces wypalania płyty. Po zakończeniu powinien pojawić się komunikat podobny
do tego:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Rys. 34  Płyta gotowa!
W przypadku tworzenia płyty audio z plikami  mp3 lub  wma w oknie konfiguracyjnym będzie
dodatkowo widoczna opcja  Pozwól na póz
niejsze dodawanie plików (płytka wielosesyjna) . Tylko
w przypadku zaznaczenia tego pola w póz
niejszym czasie będzie można zapisywać na płycie
kolejne dane.
4.2.2.Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie typy kaset są przystosowane do zapisu sygnału w postaci cyfrowej?
2. Jakie są główne elementy składowe magnetofonu cyfrowego?
3. W jaki sposób uzyskuje się sygnał cyfrowy z sygnału analogowego? Jakie są jego podstawowe
parametry używane przy zapisie sygnału w magnetofonie cyfrowym?
4. Przy jakich parametrach zapisu można uzyskać wysoką jakość nagrania?
5. Jaką dynamikę zapisu dz
więku można uzyskać w magnetofonach cyfrowych?
6. Przy jakich parametrach zapisu można uzyskać długi czas nagrania na taśmie?
7. Jakimi metodami może być wykonywany zapis na taśmie w różnych typach magnetofonów
cyfrowych?
8. Czym się charakteryzuje zapis na taśmę w urządzeniu z głowicą wirującą?
9. Jaką funkcję pełni system SCMS?
10. Jaki tryb zapisu stosuje się podczas wypalania płyt audio-CD?
11. Jak przebiega cały proces tworzenia płyty audio-CD z wewnętrzną nagrywarką?
12. Jakie charakterystyczne obszary można wyróżnić na płycie CD-R i CD-RW?
13. Jakimi metodami można wydłużyć czas nagrania na płycie audio ponad nominalny czas płyty?
14. Jakie typy plików dz
więkowych są najczęściej stosowane? Jakie są ich zalety i wady?
15. Z czego wynika potrzeba przeprowadzania testów prędkości zapisu przed właściwym
wypaleniem płyty CD?
4.2.3.Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Nagranie dz
więku z mikrofonu na magnetofon cyfrowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi magnetofonu,
2) rozpoznać typ kasety, której będzie używał,
3) podłączyć kabel zasilający do gniazda sieciowego,
4) podłączyć mikrofon oraz słuchawki do odpowiednich gniazd,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
5) przełączyć wejście na mikrofon odpowiednim przełącznikiem,
6) ustawić poziom wejściowy sygnału na minimum,
7) dobrać ustawienia częstotliwości próbkowania, rozdzielczości i ew. inne,
8) sprawdzić, czy pozostałe elementy regulacyjne są ustawione we właściwy sposób i ew. dokonać
poprawek,
9) włączyć magnetofon,
10) włożyć kasetę do kieszeni, przewinąć ją na początek,
11) wyregulować wstępnie poziom sygnału wejściowego,
12) wykonać próbne nagranie i w razie potrzeby dokonać poprawek nastaw.
13) wykonać właściwe naganie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 magnetofon cyfrowy,
 mikrofon,
 słuchawki,
 kaseta (odpowiednio do typu magnetofonu),
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
Ćwiczenie 2
Odtworzenie nagrania z ćwiczenia nr 1.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi magnetofonu,
2) rozpoznać typ kasety, której będziesz używał,
3) podłączyć kabel zasilający do gniazda sieciowego,
4) podłączyć słuchawki do gniazda,
5) sprawdzić, czy elementy regulacyjne są ustawione we właściwy sposób i ew. dokonać
poprawek,
6) włożyć kasetę do kieszeni,
7) włączyć magnetofon i dokonać odsłuchu nagrania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 magnetofon cyfrowy,
 słuchawki,
 kaseta z zarejestrowanym nagraniem (odpowiednio do typu magnetofonu),
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
Ćwiczenie 3
Skopiuj na magnetofonie cyfrowym utwór muzyczny z magnetofonu analogowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi magnetofonów,
2) wykonać ew. czynności konserwacyjne wpływające na jakość nagrywanego dz
więku, zgodnie
z instrukcjami obsługi używanych urządzeń,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
3) dobrać przewody i wykonać wymagane połączenia,
4) dobrać kasetę odpowiednią do celu ćwiczenia,
5) skonfigurować sprzęt,
6) uruchomić stanowisko,
7) wykonać nagranie.
8) sprawdzić jakość nagrania. Gdy jest niezadowalająca, powtórzyć nagranie przy zmienionych
warunkach.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 magnetofon analogowy,
 magnetofon cyfrowy,
 słuchawki,
 przewody do połączenia urządzeń,
 kaseta kompaktowa z zapisaną muzyką,
 kaseta cyfrowa (odpowiednia do typu magnetofonu),
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
Ćwiczenie 4
Z wybranych nagrań zapisanych na kasetach magnetofonowych utwórz płytę audio-CD.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcjami obsługi magnetofonu, karty dz
więkowej i jej oprogramowania oraz
nagrywarki.
2) wykonać ew. czynności konserwacyjne wpływające na jakość nagrywanego dz
więku, zgodnie
z instrukcjami obsługi używanych urządzeń,
3) dobrać przewody i wykonać wymagane połączenia,
4) skonfigurować sprzęt,
5) uruchomić stanowisko,
6) zapisać utwory muzyczne odtwarzane na magnetofonie do plików na dysku twardym
komputera.
7) wypalić płytę audio-CD, wykorzystując wcześniej zarejestrowane pliki,
8) sprawdzić jakość nagrania. Gdy jest niezadowalająca, powtórzyć nagranie przy zmienionych
warunkach.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 magnetofon analogowy lub cyfrowy,
 słuchawki,
 przewody do połączenia urządzeń,
 kasety z zarejestrowanymi utworami muzycznymi o różnym czasie trwania,
 komputer z zainstalowaną kartą dz
więkową i oprogramowaniem służącym do rejestrowania
dz
więku oraz nagrywarką CD,
 płyta CD-RW,
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
4.2.4.Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać przewody, wykonać wszystkie połączenia i uruchomić stanowisko?
2) ustawić właściwe parametry pracy urządzeń?
3) zapisać na magnetofonie analogowym dz
więk z założoną jakością ?
4) zapisać na magnetofonie cyfrowym dz
więk z założoną jakością ?
5) zarejestrować w pliku komputerowym dz
więk z zewnętrznego z
ródła?
6) wypalić płytę audio-CD?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4.3.Tworzenie efektów muzycznych
4.3.1.Materiał nauczania
Tworzenie profesjonalnych nagrań utworów muzycznych polega najczęściej na rejestracji dz
więku
pojedynczych instrumentów za pomocą wielu mikrofonów umieszczonych bezpośrednio w pobliżu
tych instrumentów. W ten sposób powstają ścieżki dz
więkowe poszczególnych instrumentów, które
po zmiksowaniu utworzą kompletny zapis. Nagranie takie odbywa się w studiu, którego
pomieszczenie wytłumia odbicia dz
więku od ścian. Dz
więki uzyskane w ten sposób są pozbawione
wielu charakterystycznych cech dz
więków naturalnych. Ich brzmienie jest płaskie i nie do przyjęcia
z punktu widzenia realizacji nagrania. Przygotowanie zarejestrowanego materiału dz
więkowego
wymaga zazwyczaj jego przekształcenia, mającego na celu polepszenie brzmienia, połączenia
zapisu z różnych z
ródeł w jedną całość, korekcję charakterystyk i poziomów dz
więku.
Dz
więki otaczające człowieka w naturze nigdy nie docierają do niego w czystej postaci. Są
modyfikowane przez odbicia od różnych obiektów, szum, odgłosy otoczenia, zniekształcane.
Dlatego też, aby zapewnić odpowiednie brzmienie nagrania dokonanego w studiu muzycznym
należy przekształcić zarejestrowane ścieżki dz
więkowe do postaci przypominającej dz
więki
naturalne. Uzyskuje się to wprowadzając efekty dz
więkowe do nagrania. Stosowanie efektów
umożliwia również uzyskanie nowych, ciekawych brzmień niespotykanych w naturze.
Najczęściej stosowane efekty dz
więkowe to: echo, pogłos, chorus, flanger, paser.
Echo
Efekt polega na powtarzaniu oryginalnego sygnału audio po ustalonym czasie opóz
nienia
ze stłumioną amplitudą. Efekt naśladuje odbijanie się fal akustycznych od dużych, oddalonych
obiektów. Aby uzyskać efekt echa należy ustalić czas opóz
nienia na minimum 100ms.
Pogłos
Efekt pozwalający odnieść słuchaczowi wrażenie, że dz
więk instrumentu został nagrany
w pomieszczeniu o zadanej charakterystyce dz
więkowej, np. w sali koncertowej lub w pokoju.
Stosując ten efekt można też uzyskać wrażenie głębi, gdzie jedne instrumenty są bardziej oddalone
od innych. Jest to zjawisko bardzo ważne w akustyce. Jakość pogłosu pomieszczenia wpływa na
zrozumiałość mowy i brzmienie instrumentów. Dzięki sztucznemu pogłosowi możemy wpływać na
walory przestrzenne nagrań, audycji lub innych produkcji dz
więkowych.
Pogłos, oprócz dz
więku bezpośredniego, wprowadza dz
więki pochodzące z pierwszego odbicia,
jaki i z póz
niejszych, znacznie bardziej wytłumionych odbić wtórnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Rys. 35  Sposób powstawania pogłosu w pomieszczeniu
(z
ródło własne)
Czas pogłosu (Delay), jest to czas, po którym energia fal akustycznych odbijających się
w pomieszczeniu zmaleje do -60dB. Ustalenie właściwego czasu pogłosu pozwala na symulowanie
charakterystyk pomieszczeń, w których jest wytwarzany i odsłuchiwany dz
więk:
Hall - sala koncertowa. Delay ok. 3 s.
Room  mniejsze pomieszczenia. Delay ok. 1s.
Chamber  małe pomieszczenia. Delay poniżej 1s.
Church lub Cathedral  kościół. Delay ok. 3 s.
Opóz
nienie wstępne (Predelay), to czas pomiędzy sygnałem bezpośrednim, a pierwszym
docierającym do słuchacza odbiciem pogłosu. Parametr ten ma decydujące znaczenie przy ocenie
wielkości pomieszczenia oraz odległości słuchacza od z
ródła dz
więku. Ustala się go na wartości od
5 ms do 40 ms.
Chorus
Poprzez zwielokrotnienie dz
więku, zastosowanie opóz
nień czasowych oraz zmiany wysokości tonu
opóz
nionych dz
więków efekt ten przekształca dz
więk nagrany przez pojedynczego wokalistę
w efekt chóru.
Flanger
Efekt jest w realizacji podobny do chorus. Jednak opóz
nienia czasowe są znacznie mniejsze (kilka
milisekund). Wrażenie słuchacza jest takie, jakby słyszał jeden dz
więk, lecz o zmienionej barwie.
Paser
Efekt polega na sumowaniu sygnału z
ródłowego z sygnałem przesuniętym w fazie. Dz
więk
uzyskany tą drogą sprawia wrażenie pływania.
Equalizer
Equalizer nie wprowadza dodatkowych efektów, a jedynie umożliwia niezależną zmianę
wzmocnienia sygnału w zakresie różnych częstotliwości. Podstawowe parametry equalizerów to
ilość pasm podlegających regulacji oraz ich szerokość. W prostszych urządzeniach regulacji
podlegają tony wysokie, średnie i niskie. W bardziej zaawansowanych ilość pasm jest większa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
i dodatkowo można zmieniać ich częstotliwości oraz szerokość. Umiejętne użycie equalizera
umożliwia np.: korekcję nierównomiernej charakterystyki częstotliwościowej głośników;
przywrócenie płaskiej charakterystyki starego nagrania, odtwarzanego z taśmy magnetofonowej;
korektę ścieżek dz
więkowych, w których częstotliwości różnych instrumentów nachodzą na siebie.
Miksowanie dz
więków
Przez miksowanie dz
więków należy rozumieć uzyskiwanie wypadkowego sygnału elektrycznego
(fonicznego) z kilku sygnałów składowych, pochodzących z niezależnych z
ródeł. Podczas
miksowania dz
więków można zmienić charakterystykę dz
więków składowych. Do miksowania
dz
więków służą specjalne urządzenia mikserskie (stoły, konsole, konsolety), mogące zawierać
mieszacze (miksery), wzmacniacze, separatory, filtry, korektory, głośniki lub słuchawki kontrolne
itp.
Miksowaniu mogą podlegać sygnały pochodzące ze ścieżek dz
więkowych pojedynczych
instrumentów i głosów, tworząc końcowe nagranie, jak i sygnały  samodzielne , np. podkład
muzyczny do rozmowy lub płynne przejście pomiędzy dwoma utworami.
Urządzenia do tworzenia efektów dz
więkowych (procesory efektów), equalizery, miksery są
budowane zarówno jako samodzielne jednostki mogące współpracować z innymi urządzeniami toru
dz
więkowego, jak też w postaci zintegrowanych stołów mikserskich, łączących w sobie funkcje
wielu urządzeń.
Procesory efektów.
Procesory efektów zawierają najczęściej już gotowe do użycia presety efektów, czyli fabrycznie
wbudowane efekty o parametrach dobranych przez producenta i bez dodatkowych regulacji gotowe
do użycia. Może ich być od kilkunastu do kilkuset. W bardziej rozbudowanych urządzeniach
użytkownik może samodzielnie wpływać na działanie poszczególnych efektów modyfikując ich
parametry i dostosowując do własnych potrzeb.
Rys. 36 - Procesor efektów MINIFEX FEX800 firmy Behringer.
(z
ródło: www.behringer.com)
Przedstawiony na Rys. 36 procesor ma wbudowanych 16 presetów efektów podzielonych na cztery
grupy:
Reverb1  charakterystyki dużych pomieszczeń (cathedral, concert, club, chamber).
Reverb2  sztuczne pogłosy (gold play, gate rev, revers, ambience).
Delay/Modulation  modulacja dżwięku i opóz
nienia (delay, chorus, flanger, phaser).
SFX/DUAL  specjalne zmiany dz
więku i kombinacje dwóch presetów (rotary, pitch shift,
delay+rev, chorus+rev).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Rys. 37  Elementy obsługi na stronie czołowej.
(z
ródło: www.behringer.com)
1  Wskaz
nik wybranego presetu.
2  Wybór presetu.
3  Edit - zmiana parametrów presetu.
4  TAP/SELECT  programowanie tempa presetu i zmiana jego charakterystyki.
5  Input level  regulacja poziomu sygnału wejściowego.
6  Wskaz
nik poziomu sygnału wejściowego.
7  Mix balancer  regulator stosunku poziomu sygnału podstawowego do poziomu sygnału efektu.
8  In/out  wyłącznik sygnału efektu.
9  Output level  regulacja poziomu sygnału wyjściowego.
10  Wyłącznik zasilania.
Procesor może współpracować z innymi urządzeniami, np. mikserem. Umożliwia to zastosowanie
różnych efektów do ścieżek dz
więkowych poszczególnych instrumentów przed ich zmiksowaniem.
Rys. 38  Procesor efektów współpracujący z mikserem.
(z
ródło: www.behringer.com)
Urządzenia mikserskie.
Urządzenie mikserskie posiada co najmniej dwa wejścia do przyłączenia z
ródeł sygnału. Gniazda
wejściowe mogą być dedykowane, czyli przeznaczone do przyłączenia konkretnego urządzenia
(np. mikrofonu, gramofonu) lub uniwersalne, do których można przyłączyć dowolne z
ródło
dz
więku o znormalizowanym sygnale wyjściowym. Poza tym wejścia mogą być monofoniczne lub
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
stereofoniczne. Te ostatnie mają często po dwa gniazda monofoniczne, osobno dla kanałów lewego
i prawego. Jednak wiele urządzeń ma tylko wejścia monofoniczne. Sygnał stereofoniczny jest
w nich przetwarzany przez parę wejść, jako dwa niezależne sygnały.
Proste urządzenia mikserskie mają jedno lub dwa wyjścia, przy czym to drugie przeznaczone jest
dla słuchawek do bezpośredniego odsłuchu uzyskanego sygnału. Rozbudowane urządzenia mogą
mieć więcej wyjść i wejść, służących np. do podłączenia procesora efektów.
Urządzenia mikserskie mają zestaw regulatorów służących do kształtowania parametrów sygnałów
przyłączonych do poszczególnych wejść. Przy większej ilości wejść można łączyć je w grupy i całą
grupę obsługiwać za pomocą jednego zestawu regulatorów. W najprostszych urządzeniach
regulacja parametrów sygnałów obejmuje: poziom sygnałów, balans oraz regulację poziomu
sygnału w dwóch lub trzech zakresach częstotliwości (osobno dla tonów niskich, średnich
i wysokich). Przy bardziej rozbudowanych urządzeniach ilość regulatorów jest większa, może
np. obejmować regulację poziomu sygnału w pięciu i więcej zakresach, a nawet umożliwiać dobór
częstotliwości dla tych zakresów. Pojawiają się też dodatkowe funkcje, takie jak kontrola dynamiki
dz
więku, wybiórcze tłumienie wybranych zakresów częstotliwości w celu redukcji sprzężeń,
tłumienie częstotliwości sieciowej, czy wyciszanie dz
więku wybranych kanałów.
Rys. 39  Fotografia miksera firmy  Rduch  elektroakustyka
(z
ródło: www.rduch.com.pl)
Przykładowy prosty mikser pokazany na Rys. 39 ma sześć kanałów wejściowych wyposażonych
w wejścia liniowe. Pięć z nich może mieć przyłączone mikrofony, w szóstym jest gniazdo
do przyłączenia magnetofonu. Regulacja, niezależna dla każdego kanału obejmuje poziom sygnału,
poziom tonów niskich i wysokich oraz czułość. Kanał wyjściowy ma trzy gniazda: do podłączenia
wzmacniacza, magnetofonu i słuchawek z możliwością regulacji tych samych parametrów, co na
wejściach.
Ze względu na różnorodność urządzeń miksujących, przed ich użyciem należy dokładnie
przestudiować instrukcję obsługi. Powinna ona zawierać szczegółowe informacje o przeznaczeniu
poszczególnych gniazd i regulatorów, typów kabli i wtyków używanych do przyłączania urządzeń,
sposobie uruchamiania oraz zasady bezpiecznego użytkowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Stoły mikserskie
Stół mikserski jest urządzeniem łączącym w sobie wiele funkcji. Oprócz miksera może on zawierać
wbudowany equalizer, procesor efektów, filtry, tłumiki, systemy wykrywania sprzężeń,
wzmacniacze i inne urządzenia. Do wielu stołów można również podłączać urządzenia zewnętrze,
np. procesory efektów i wykorzystywać je zamiast lub jednocześnie z wbudowanymi.
Przykładowy stół mikserski EURORACK UB1622FX-PRO firmy Behringer zawiera następujące
urządzenia:
- przedwzmacniacze mikrofonowe,
- symetryczne wejścia liniowe z możliwością podłączenia zewnętrznych procesorów efektów,
- 24-bitowy procesor efektów z 99 presetami,
- system wykrywania sprzężeń (FBQ Feedback Detection System),
- układ filtrujący śpiew ze ścieżki dz
więkowej (Voice Canceller),
- equalizer,
- mikser.
Rys. 40  Stół mikserski EURORACK UB1622FX-PRO firmy Behringer
(z
ródło: www.behringer.com)
Widoczny na Rys. 40 stół mikserski ma cztery wejścia mikrofonowe XLR (u góry, po lewej stronie)
i cztery wejścia liniowe. Wejścia Insert, służące do podłączania zewnętrznych procesorów efektów
znajdują się na tylnej ścianie urządzenia. Każde wejście wyposażono w potencjometr Trim, służący
do ustalenia wstępnego wzmocnienia kanału. Obok umieszczono przełącznik Low Cut, załączający
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
filtr eliminujący niskie częstotliwości poniżej 75Hz. Są to wejścia monofoniczne. Obok znajdują się
różne typy gniazd wejściowych dla sygnałów stereofonicznych (jack i chinch).
Trzypasmowy equalizer umożliwia korektę barwy dla każdego kanału niezależnie. Pasma górne
i dolne mają częstotliwości graniczne 12kHz i 80Hz. W paśmie środkowym, dla kanałów mono,
ustala się częstotliwość za pomocą pokrętła. Pokrętła regulujące wartość tłumienia/wzmocnienia
znajdują się w środkowej części stołu. Dla kanałów stereofonicznych equalizer działa jako
czteropasmowy, o częstotliwościach 80Hz, 500Hz, 3kHz i 12kHz.
Poniżej equalizera znajdują się pokrętła torów wysyłkowych. Dają one możliwość zebrania
sygnałów z kilku kanałów na jednej szynie i wysłania go do urządzenia zewnętrznego.
W dolnej części znajdują się pokrętła PAN, za pomocą których można określić położenie dz
więku
pochodzącego z kanału monofonicznego w panoramie stereofonicznej. Dla kanałów
stereofonicznych przewidziano pokrętło balansu BAL. Przełącznik MAIN widoczny u dołu stołu
w postaci suwaka pozwala określić poziom sygnału kanału na głównej szynie miksera.
Po prawej stronie, u góry znajduje się panel procesora efektów. Zawiera on wykaz dostępnych
presetów, pokrętło wyboru presetu i wskaz
nik wybranego programu.
Rys. 41  Panel wbudowanego procesora efektów.
(z
ródło: www.behringer.com)
Instrukcje obsługi tego i innych urządzeń firmy Behringer można pobrać ze strony
www.behringer.com.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
4.3.2.Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki cel ma stosowanie efektów dz
więkowych?
2. Jakie zastosowanie ma equalizer?
3. Z jakich elementów służących do przetwarzania sygnału może się składać urządzenie
mikserskie?
4. Jakie parametry sygnałów można regulować w urządzeniach mikserskich?
5. Z jakimi urządzeniami (wbudowanymi lub zewnętrznymi) może współpracować urządzenie
miksujące?
4.3.3.Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zarejestruj na magnetofonie cyfrowym zmiksowane dz
więki z mikrofonu z podkładem
muzycznym pochodzącym z magnetofonu analogowego. W efekcie końcowym powinieneś
otrzymać nagranie z zapowiedziami utworów płynie wyciszanymi i zgłaśnianymi na czas
zapowiedzi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi magnetofonu cyfrowego i magnetofonu analogowego,
2) zapoznać się z instrukcją obsługi urządzenia mikserskiego,
3) zorganizować stanowisko pracy,
4) wykonać odpowiednie połączenia pomiędzy urządzeniami,
5) podłączyć słuchawki do odsłuchu sygnału wyjściowego z urządzenia mikserskiego,
6) przygotować magnetofony do pracy zgodnie z założeniami (jeden do odczytu, drugi do zapisu)
7) uruchomić urządzenie mikserskie zgodnie ze wskazówkami zawartymi w instrukcji,
8) skalibrować (dobrać poziomy sygnałów) urządzenia wejściowe,
9) wykonać zapis zmiksowanego sygnału na urządzenie wyjściowe,
10) odsłuchać zarejestrowanego nagrania,
11) w przypadku niezadowalającego efektu zmienić nastawy urządzeń i powtórzyć zapis.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 magnetofon analogowy,
 magnetofon cyfrowy,
 urządzenie mikserskie,
 mikrofon,
 słuchawki,
 kaseta do magnetofonu cyfrowego,
 kaseta z nagraniem muzycznym do magnetofonu analogowego,
 kable połączeniowe,
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Ćwiczenie 2.
Przygotuj zestaw do miksowania dz
więku z mikrofonu i dwóch różnych z
ródeł muzyki
(np. magnetofonu i odtwarzacza CD lub gramofonu). Na drugim magnetofonie zapisz swój wokal
zmiksowany z piosenkami odtwarzanymi naprzemiennie z jednego i z drugiego z
ródła dz
więku
(na wzór karoke). Zastosuj płynne przejścia pomiędzy utworami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcjami obsługi używanych urządzeń,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) wykonać odpowiednie połączenia pomiędzy urządzeniami,
4) przygotować urządzenia do pracy zgodnie z założeniami,
5) uruchomić urządzenie mikserskie zgodnie ze wskazówkami zawartymi w instrukcji,
6) skalibrować (dobrać poziomy sygnałów) urządzenia wejściowe,
7) wykonać zapis zmiksowanego sygnału na urządzenie wyjściowe,
8) odsłuchać zarejestrowanego nagrania,
9) w przypadku niezadowalającego efektu zmienić nastawy urządzeń i powtórzyć zapis.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 magnetofon analogowy,
 magnetofon cyfrowy,
 urządzenie mikserskie,
 mikrofon,
 słuchawki,
 kaseta do magnetofonu cyfrowego,
 kaseta z nagraniem muzycznym do magnetofonu analogowego,
 kable połączeniowe,
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
Ćwiczenie 3.
Przygotuj zestaw urządzeń do tworzenia efektów dz
więkowych z użyciem miksera i procesora
efektów. Używając mikrofonu o charakterystyce kierunkowej (w celu wytłumienia zakłóceń
i eliminacji pogłosu pomieszczenia) zarejestruj swój głos po dodaniu efektów typu cathedral, hall
(lub concert), room, chorus i ew. innych. Rejestracji dokonaj jako stereofonicznej tak, aby twój głos
wędrował z kanału lewego do prawego i z powrotem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcjami obsługi używanych urządzeń,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) wykonać odpowiednie połączenia pomiędzy urządzeniami,
4) przygotować urządzenia do pracy zgodnie z założeniami,
5) uruchomić urządzenia zgodnie ze wskazówkami zawartymi w instrukcji,
6) skalibrować urządzenia zgodnie z instrukcją obsługi,
7) wykonać zapis sygnału na urządzenie wyjściowe,
8) odsłuchać zarejestrowanego nagrania,
9) w przypadku niezadowalającego efektu zmienić nastawy urządzeń i powtórzyć zapis.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
Wyposażenie stanowiska pracy:
 magnetofon,
 stół mikserski z wbudowanym procesorem efektów (lub mikser i procesor efektów
z możliwością współpracy),
 mikrofon o charakterystyce kierunkowej,
 słuchawki,
 kaseta do magnetofonu,
 kable połączeniowe,
 instrukcje urządzeń,
 literatura.
4.3.4.Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) Wykonać wszystkie połączenia i uruchomić stanowisko?
2) Ustawić właściwe parametry pracy urządzeń?
3) uruchomić stanowisko i wykonać nagranie?
4) odtworzyć nagranie?
5) skorygować parametry pracy urządzeń w celu poprawienia jakości
nagrania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących przetwarzania sygnałów audio oraz posługiwania się
urządzeniami rejestrującymi. Zadania: 2, 3, 4, 6, 8, 10, 11 i 14 są to pytania wielokrotnego
wyboru i tylko jedna odpowiedz
jest prawidłowa; pytania 1, 5, 7, 9, 12, 13, 15, 16, 17, 19 i 20 to
pytania, w których należy wyjaśnić pojęcia dając krótką zwięzła odpowiedz
.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
- w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
symbolem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową),
- w pytaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedz
w wyznaczone pole,
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na
póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci pytania:
15  20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
8. Na rozwiązanie testu masz 90 min.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
I część
1. Wyjaśnij pojęcie dynamiki dz
więku.
2. Który nośnik magnetyczny znajduje się na taśmie kasety kompaktowej IEC-II?
a) Fe,
b) Fe2O3.
c) CrO2
d) Fe2O3 + CrO2,
3. Jaką redukcję szumów można uzyskać w Dolby C?
a) 3 dB,
b) 10 dB,
c) 16 dB,
d) 20 dB.
4. Jak działa funkcja MPX?
a) eliminuje częstotliwości pilota sygnału stereofonicznego,
b) automatycznie reguluje prąd podkładu,
c) służy do ręcznej regulacji prądu podkładu,
d) służy do kalibracji kasety.
5. Jakie czynności konserwacyjne, w jaki sposób i jak często powinno się wykonywać podczas
eksploatacji magnetofonu analogowego?
6. Który wtyki nie są używane w przewodach służących do przesyłania sygnałów audio?
a) USB,
b) XLR,
c) RCA,
d) jack.
7. Wyjaśnij pojęcie próbkowania.
8. Jakie pasmo sygnału audio można teoretycznie uzyskać przy częstotliwości próbkowania
32 kHz?
a) 32 kHz,
b) 16 kHz,
c) 64 kHz,
d) 3200 Hz.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
9. Z jakich podstawowych elementów składa się magnetofon cyfrowy?
10. Na którym urządzeniu można uzyskać dynamikę zapisu przekraczającą 105 dB?
a) magnetofon cyfrowy DCC,
b) magnetofon analogowy z kasetą IEC-IV i Dolby S,
c) magnetofon cyfrowy DAT,
d) na żadnym z powyższych.
11. Jaki efekt pozwala uzyskać wrażenie głębi pomieszczenia, w którym dokonano nagrania?
a) chorus,
b) echo,
c) pogłos,
d) vibrato.
12. Jakie podstawowe regulacje sygnałów audio można wykonać za pomocą prostych urządzeń
mikserskich?
13. Z jakich elementów składa się tor sygnałowy napędu CD-ROM?
14. Od czego nie zależy jakość zarejestrowanego na płycie CD-R/RW nagrania?
a) częstotliwości próbkowania z jaką był zapisany plik,
b) wyboru metody zapisu TAO,
c) stopnia kompresji pliku z
ródłowego,
d) rodzaju z
ródła sygnału.
II część
15. Opisz działanie systemu redukcji szumów Dolby B.
16. Opisz działanie układu Anti Saturation.
17. Czym się charakteryzuje bezpośrednia metoda zapisu sygnału cyfrowego na taśmę?
18. Jakiego typu przewody pozwalają wyeliminować zakłócenia powstające podczas przesyłania
sygnału audio?
a) współosiowe,
b) ekranowane,
c) Triple Balanced ,
d) wykonane z przewodów posrebrzanych.
19. Przedstaw korzyści płynące ze stosowania większej rozdzielczości bitowej przy zapisie
cyfrowego sygnału audio.
20. Wyjaśnij zasadę zapisu danych na płycie CD-RW.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Przetwarzanie i rejestrowanie sygnału audio analogowego i cyfrowego
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Odpowiedz
Punktacja
1.
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5.
6. a b c d
7.
8. a b c d
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
Numer
pytania
9.
10. a b c d
11. a b c d
12.
13.
14. a b c d
15.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
16.
17.
18. a b c d
19.
20.
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
6. LITERATURA
1. Butryn W.: Dz
więk cyfrowy. Wydawnictwo Komunikacji i A
ączności. Warszawa 2002.
2. Sztekmiler K.: Podstawy nagłośnienia i realizacji nagrań. Centrum Animacji Kultury 2003.
3. Świerk G., Mazurski A
., Multimedia. Obróbka dz
więku i filmów. Podstawy. Helion 2004.
4. Internet - przykładowe strony:
- http://www.studio.use.pl/podstawy.html
- http://www.ftb.pl/temat.asp?l=1&tid=20657
- http://www.republika.pl/kurtz00/sprzethh/index.html
- http://www.dolby.com
- http://www.sp1lop.internet.v.pl/ksiazka/str09_01.htm
- http://www.cdrinfo.pl
- http://tinylink.com/?CRaYytViHV
- http://www.nero.com
- http://www.behringer.com
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63