psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
Marta Pachocka: System polityczny Kanady
Autor: Marta Pachocka
03.08.2007.
Kanada to państwo związkowe w północnej części Ameryki Północnej, o powierzchni 9 984 670
kilometrów kwadratowych. Obecnie zamieszkuje je około 32 852 800 mieszkańców. [1] Nazwa
kraju pochodzi od słowa kanata, które w dialekcie Huronów i Irokezów oznaczało ,,osadę'' lub
,,wieś''.
2/3 powierzchni Kanady pokrywa wieczna zmarzlina, zaś pozostałą 1/3 - bujne lasy. Stąd też
zdecydowana większość mieszkańców osiedla się w 300-kilometrowym pasie terytorium
biegnącym wzdłuż południowej granicy z USA.
Historia niepodległej Kanady - podobnie jak Belgii - w skali światowej jest względnie krótka.
Oba wspomniane państwa stały się niepodległymi podmiotami prawa międzynarodowego
dopiero w XIX wieku, a ich znaczenie rosło na przestrzeni XX wieku. Obecnie należą one do
najlepiej rozwiniętych demokracji na świecie, o wysokim poziomie dobrobytu społecznego i
konkurencyjnej gospodarce. Ponadto oba państwa wykazują liczne podobieństwa pod
względem ich rozwiązań ustrojowych i wewnętrznej polityki.
Kanada składa się z 10 prowincji oraz 3 terytoriów, które prezentuje Tabela 1. Wskazano w
niej odpowiednio nazwę danej jednostki administracyjnej wraz ze stolicą lub kluczowym
ośrodkiem i jej powierzchnię.
Tabela 1 Podział administracyjny Kanady
Nazwa jednostki Stolica/kluczowy ośrodek Powierzchnia
(km2) Prowincja Alberta Edmonton 661 848 Prowincja Kolumbia Brytyjska Victoria 944 735
Prowincja Manitoba Winnipeg 647 797 Prowincja Nowa Fundlandia (i Labrador) St. John's 405
212 Prowincja Nowa Szkocja Halifax 55 284 Prowincja Nowy Brunszwik Fredericton 72 908
Prowincja Ontario Toronto 1 076 395 Prowincja Quebek Qu�bec 1 542 056 Prowincja
Saskatchewan Regina 651 036 Prowincja Wyspa Księcia Edwarda Charlottetown 5 660
Terytorium Jukon Whitehorse 482 443 Terytorium Nunavut Iqaluit 2 093 190 Terytoria
Północno-Zachodnie Yellowknife 1 346 106y
ródło: Statistics Canada: http://www.statcan.ca/,
dn. 12.07.2007 r.
Narodziny Kanady
Początki Kanady wiążą się z epoką podbojów kolonialnych, które miały miejsce począwszy od
połowy XV wieku. Historia powstania Kanady jest wypadkową francuskiego i brytyjskiego
kolonializmu, gdyż i Francja, i Wielka Brytania partycypowały w kształtowaniu się szeroko
rozumianego porządku tego państwa.
W XVI w. do obszarów dzisiejszej Kanady docierali zarówno Anglicy (John Cabot) jak i
Francuzi, przy czym tych ostatnich należy uznać za pionierów podboju wschodnich wybrzeży
Kraju Klonowego Liścia.
Już w I połowie XVI wieku francuscy podróżnicy wyprawiali się do Ameryki Północnej: najpierw
był to Giovanni da Verrazano - Florentczyk na służbie francuskiej - w 1524 roku, a następnie
Jacques Cartier w latach 1534-1535. Również wyprawy francuskich rybaków w okolice Nowej
Fundlandii można uznać za zapowiedz
przyszłej ekspansji. Dążeniom kolonizatorskim Francji
silny opór stawiała Hiszpania, która chciała utrzymać swój monopol na obszarze obu Ameryk
oraz w mniejszym stopniu - Portugalia. Ponadto, w II połowie XVI wieku wybuchły we Francji
wojny religijnie, które także zahamowały tymczasowo skuteczną ekspansję.
Za symboliczną datę właściwej historii francuskiego imperium kolonialnego uznaje się 27 lipca
1605 roku, kiedy to powstał Port Royal w kolonii Akadia w Ameryce Północnej (dzisiejsza
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
kanadyjska prowincja - Nowa Szkocja). W 1608 roku, Samuel de Champlain założył miasto
Quebec, które stało się stolicą rozległej, ale słabo zasiedlonej kolonii Nowa Francja, zwanej
także Kanadą. De Champlain został pierwszym gubernatorem kolonii. Na skutek licznych
porozumień z indiańskim plemionami, [2] Francuzi przejęli kontrolę nad znaczną częścią
kontynentu północnoamerykańskiego. Mimo to francuskie osadnictwo ograniczyło się głównie
do doliny rzeki Św. Wawrzyńca.
Nowa Francja rozwijała się stosunkowo wolno, a ponadto była całkowicie zależna od kolejnych
władców francuskich. Monarcha był reprezentowany w kolonii poprzez gubernatora oraz
intendenta. Pierwszy decydował o polityce zagranicznej i wojsku, a w pozostałych kwestiach
konsultował się z intendentem. Natomiast intendent już w II połowie XVII w. stał się
najważniejszym urzędnikiem kolonii, kierując powołanym w 1663 r. organem wykonawczym -
Radą Najwyższą. Rada pełniła jednocześnie funkcje sądu apelacyjnego.
Słabo rozwinięta francuska gospodarka oraz niekorzystna polityka imigracyjna sprawiły, iż
francuskie terytoria nie dorównywały poziomem zaludnienia i rozwoju koloniom brytyjskim. Co
więcej, w 1713 roku na mocy pokoju utrechckiego Akadia przeszła w ręce angielskie.
Począwszy od roku 1744 nastąpił okres francuskich wojen kolonialnych z Wielką Brytanią,
które zakończyły się dopiero w 1815 r. wraz z ostatecznym upadkiem Napoleona Bonaparte.
Konflikty francusko-brytyjskie obejmowały: wojnę o sukcesję austriacką (1744-1748), wojnę
siedmioletnią (1756-1763), wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1778-1783), wojny
rewolucyjnej Francji (1793-1802) oraz wojny napoleońskie (1803-1814 i 1815).
Wojna o sukcesję austriacką, pomimo pewnych sukcesów w Indiach pod dowództwem
generała guberalnego Josepha Fran�ois Dupleix’a, nie przyniosła Francji znaczących
zmian. Natomiast wojna siedmioletnia spowodowała utratę nie tylko Nowej Francji, ale i
większości posiadłości w Indiach Zachodnich. 10 lutego 1763 r. zawarto pokój paryski, na
mocy którego Francja zachowała jedynie Saint-Pierre i Miquelon oraz prawo do połowu u
wybrzeży Nowej Fundlandii.
Akadię przekształcono z czasem w brytyjską Nową Szkocję, którą następnie w 1791 r.
podzielono na: Nową Szkocję, Nowy Brunszwik i Wyspę Ks. Edwarda. Natomiast Nowa Francja
stała się kolonią zwaną Quebek, w którym w 1791 r. wyróżniono Górną i Dolną Kanadę, czyli
dzisiejsze Ontario i Quebek.
W 1774 roku brytyjski parlament obawiając się, iż Quebek dołączy do trzynastu zbuntowanych
kolonii, uchwalił Ustawę o Quebeku (Quebec Act). Nadawała ona szczególne uprawnienia
francuskojęzycznej ludności kolonii. Uznano francuskie prawo w Quebeku, wiarę katolicką,
która dotychczas była dyskryminowana oraz język francuski. Począwszy od tego momentu
mieszkańcy Quebeku byli podporządkowani francuskiemu prawu cywilnemu, mieli prawo
wyboru wyznania, a kościół rzymskokatolicki wznowił i rozwinął swoją działalność. Ponadto
język i kultura francuskie zostały objęte specjalnym parasolem ochronnym. Powstało
szkolnictwo w duchu francuskim oraz liczne ośrodki kulturowe. Na mocy aktu Quebek odzyskał
także Dolinę Ohio. Ustawa stanowiła pierwszą Kartę Praw nadaną ludności Quebeku i
stworzyła jej warunki do zachowania własnej tradycji i kultury. To wpłynęło na wykształcenie
się wśród mieszkańców ówczesnej kolonii brytyjskiej poczucia odrębności. Jednocześnie
Metropolia osiągnęła swój cel - Quebek nie wystąpił przeciwko zwierzchnictwu Wielkiej Brytanii
w dobie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775-1783). [3]
Akt Konstytucyjny z 1791 r., wydany w Londynie, wprowadzał w Górnej Kanadzie instytucje
na wzór angielski oraz angielskie prawo, zaś w Quebeku utrzymywał francuski porządek
prawny, kościół katolicki i system senioralny. Zwierzchnictwo nad prowincjami sprawowali
gubernatorzy, przy których powołano organ ustawodawczy. Najwyższą funkcję pełnił
gubernator generalny, który koordynował prace gubernatorów prowincji. W latach
dwudziestych i trzydziestych XIX wieku w Ontario i Quebeku pojawiły się głosy domagające
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
się umiarkowanych reform. Ponieważ nie udało się ich osiągnąć na drodze parlamentarnej,
doszło do zbrojnych starć m.in. w Montrealu i Toronto w 1837 r.
Głównym rzecznikiem zmian był Robert Baldwin, umiarkowany reformista z Górnej Kanady.
Jego zdaniem, jedynym sposobem na rozwiązanie istniejących konfliktów było stworzenie
systemu władzy, w którym rząd byłby odpowiedzialny przed Zgromadzeniem Narodowym, zaś
pozycja gubernatora zostałaby ograniczona do roli reprezentanta Korony Brytyjskiej. W latach
1836-38 Baldwin wielokrotnie przebywał w Londynie starając się nakłonić Rząd JKM do swoich
propozycji reform. [4] W 1838 r. Metropolia wysłała do Ameryki Północnej nowego
gubernatora generalnego, Johna G. Lambtona, który opracował Raport lorda Durham.
Dokument ten określał nowy układ stosunków w Brytyjskiej Ameryce Północnej. Oprócz
krytyki niewłaściwych praktyk (np. nadużyć w nadaniach ziemskich), postulował on
wprowadzenie ,,systemu opartego na odpowiedzialności rządu wobec legislatywy oraz
zjednoczenie dwóch najważniejszych prowincji, Górnej i Dolnej Kanady''. [5]
W 1840 r. Izba Gmin przyjęła Akt Unii, który ustanawiał zjednoczoną prowincję Kanady od
roku następnego począwszy, wprowadzał jeden urząd gubernatora wraz z Radą Wykonawczą,
powoływał dwuizbowy parlament z mianowaną Radą Ustawodawczą i wybieralnym
Zgromadzeniem Narodowym. W 1848 r. w Kanadzie po raz pierwszy powołano do życia rząd
oparty na większości parlamentarnej, który odpowiadał przed Zgromadzeniem Narodowym.
W 1854 r. utworzono Partię Liberalno-Konserwatywną na czele z Johnem A. Macdonaldem,
która dążyła m.in. do sekularyzacji ziem kościelnych, zniesienia systemu senioralnego w
Dolnej Kanadzie oraz poprawy relacji francusko-brytyjskich. Opozycyjnym ugrupowaniem był
Czysty Charakter (Clear Grit) George’a Browna, który popierał zachowanie wzorców
brytyjskich i bliskich kontaktów z Metropolią. W 1858 r. Alexander Tilloch Galt - minister
finansów w gabinecie Macdonalda i Cartiera - zaproponował powołanie konfederacji, ale
dopiero w 1864 r. formalnie zgłoszono w Zgromadzeniu Narodowym projekt utworzenia owej
konfederacji wszystkich kolonii Brytyjskiej Ameryki Północnej lub unii Wschodniej i Zachodniej
Kanady. W wrześniu w Charlottetown doszło do spotkania przedstawicieli prowincji nad
Oceanem Atlantyckim, a miesiąc póz
niej w Quebeku rozpoczęła się konferencja, na której
obecni byli wszyscy Ojcowie Konfederacji: Macdonald, Galt, Brown, Leonard Tilley i Thomas
D’Arcy McGee. Zaprezentowano dwie koncepcje ustroju:
1. Koncepcja unionistów - popierał ją Macdonald. Kanada miała stać się federacją o ścisłych
więzach między prowincjami i z władzą federalną o szerokich kompetencjach przy znacznym
ograniczeniu uprawnień rządów prowincjonalnych.
2. Koncepcja federalistów - optowali za nią Cartier i Mowat. Zakładała ona ustrój konfederacji,
o rozległych uprawnieniach na poziomie prowincji.
Ostatecznie większość zebranych odniosła się przychylnie do pierwszego rozwiązania, po
pewnych jego modyfikacjach na rzecz zwiększenia zakresu autonomii i roli prowincji. A
ącznie
podczas konferencji opracowano 72 rezolucje, które regulowały status prowincji kanadyjskich i
ustanawiały Dominium Kanady. Kanadyjskie Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło projekt, ale
Nowa Fundlandia i Wyspa Księcia Edwarda - odrzuciły go. Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik
poparły pomysł. W 1886 r. w Londynie przedstawiciele Ontario, Quebeku, Nowej Szkocji i
Nowego Brunszwiku przyjęły rezolucje z roku 1864. Tym samym stworzyły one Dominium
Kanady.
Ustawę konstytuującą nowe państwo uchwaliła 26 lutego brytyjska Izba Lordów, 8 marca Izba
Gmin, zaś sankcję królewską ustawa uzyskała 29 marca 1867 r. dokument nosił nazwę: Akt
Brytyjskiej Ameryki Północnej (The British North America Act) i wszedł w życie 1 lipca 1867 r.
określając podstawy ustrojowo-prawne Kanady obowiązujące ze zmianami do dnia
dzisiejszego. [6] W ten oto sposób parlament brytyjski oktrojował konstytucję Kanady. U
schyłku XIX w. oraz na przestrzeni XX w. terytorium Kanady podlegało licznym przemianom.
W 1869 r. do konfederacji, która w rzeczywistości stanowiła realizację koncepcji federacyjnej,
dołączyły Terytoria Północno-Zachodnie, w 1870 - Manitoba, w 1871 - Kolumbia Brytyjska, w
1873 - wyspy księcia Edwarda, w 1905 - Alberta i Saskatchewan oraz w 1949 - Nowa
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
Fundlandia. W 1898 r. z Terytoriów wyodrębniono Jukon, a w 1999 - Nunavut.
Konstytucjonalizm kanadyjski
Akt konstytucyjny z 1867 roku uważa się za pierwszą konstytucję Kanady, która jednocześnie
rozpoczyna oficjalną historię konstytucjonalizmu państwa. Nie wolno jednak zapominać o
innych z
ródłach konstytucjonalizmu kanadyjskiego tj.:
1. Wcześniejszych aktach regulujących ustrój poszczególnych kolonii brytyjskich, które weszły
w skład Kanady
2. Angielskim prawie powszechnym (common law)
3. Konwenansach konstytucyjnych
Począwszy od 1867 r. owe z
ródła były systematycznie uzupełniane przez kolejne dokumenty i
prawo zwyczajowe. Pewien problem stanowił fakt, iż pierwsza konstytucja Kraju Klonowego
Liścia przewidziała tylko możliwość dokonywania zmian w konstytucjach prowincjonalnych,
pomijając szczebel federalnej ustawy zasadniczej.
Podstawowymi założeniami, na jakich opierał się Akt Brytyjskiej Ameryki Północnej, było
zabezpieczenie interesów prowincji kanadyjskich i Imperium Brytyjskiego oraz umożliwienie
ewentualnego wejścia do federacji innym koloniom brytyjskim położonym w tym regionie.
Ustrój Kanady (...) miał być w zasadzie podobny do ustroju Wielkiej Brytanii. Przyjmując
podział na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, zrezygnowano z zasady
suwerenności parlamentu i uznano dopuszczalność badania przez sądy zgodności ustaw
federalnych (także prowincjonalnych) z konstytucją. Akt określał także uprawnienia władzy
wykonawczej, co miało istotne znaczenie ze względu na ewentualne interpretacje rozbieżności
między prawem pisanym a common law i brytyjskimi konwenansami konstytucyjnymi.
Rozdział kompetencji pomiędzy władze federalne a prowincjonalne dokonany został w
specyficzny sposób. Zgodnie z art. 91 w kompetencji organów federacji były sprawy, które nie
zostały zastrzeżone dla władz prowincji. Przyjęto więc ,,zasadę domniemania kompetencji
władz federalnych'', a parlament federalny zyskał prawo uchwalania ustaw w celu zapewnienia
,,pokoju, porządku i dobrego rządu Kanady''. [7] Akt konstytucyjny wymieniał także materie
wspólne dla rządów szczebla federalnego i prowincji.
Mimo względnie jasnego rozgraniczenia uprawnień rządów poszczególnych szczebli dochodziło
często między nimi do sporów o kompetencje. Problem ten dotyczył przede wszystkim relacji
władz federalnych i władz Ontario oraz Quebeku, które rościły sobie prawo do szczególnie
mocnej pozycji i uprzywilejowanego traktowania. Ten stan rzeczy dodatkowo komplikował
brak regulacji, które określałyby procedurę zmiany konstytucji Kanady. Parlament krajowy był
pozbawiony możliwości modyfikacji postanowień Aktu Brytyjskiej Ameryki Północnej. W tej
sytuacji w praktyce wypracowano cztery podstawowe sposoby zmieniania konstytucji:
1. Orzeczenia sądowe i wykładnia Komitetu Sądowego Tajnej Rady - ograniczenie: sądy nie
mogły rozpatrywać spraw z własnej inicjatywy
2. Parlament brytyjski na formalny wniosek federalnego parlamentu Kanady przeprowadzał
zmiany w drodze ustaw zwykłych. Statut Westminsterski z 1931 r. stanowił, iż ,,żadna ustawa
parlamentu brytyjskiego nie będzie miała mocy prawnej na terytorium dominium, o ile nie
zostanie w niej wyraz
nie stwierdzone, że dane dominium jej zażądało i wyraziło zgodę na jej
obowiązywanie''. [8] Zwyczajowo parlament brytyjski zawsze aprobował zmiany proponowane
przez Kanadę, przy czym miały one głównie charakter techniczny.
3. Mocą ustawy parlamentu brytyjskiego z 1949 r. umożliwiono parlamentowi kanadyjskiemu
dokonywać zmian w konstytucji w drodze ustaw zwykłych, przy zachowaniu pewnych
ograniczeń dotyczących m.in. nie ingerowania w kompetencje wyłączne prowincji.
4. Dwa dokumenty uchwalone w 1905 r. przez parlament Kanady, które regulowały kwestię
Alberty i Saskatchewan jako podmiotów kanadyjskiej federacji, stanowiły zarówno federalne
akty konstytucyjne oraz konstytucje nowych prowincji. Tym samym zmiany wprowadzane w
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
tych dokumentach rozumianych jako konstytucje prowincji, oddolnie modyfikowały ustawę
zasadniczą państwa.
5. Artykuł 146 Aktu przewidywał zmiany poprzez Imperial Orders in Council, które przyczyniły
się do włączenie do Kanady Wyspy Ks. Edwarda, Kolumbii Brytyjskiej, Ziemi Ruperta i
Terytoriów Północno-Zachodnich.
W historii kanadyjskiego konstytucjonalizmu, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, dużą rolę
odgrywają też konwenanse. Ich pierwotnym z
ródłem była oczywiście Metropolia, z której
płynęły wszelakie wzorce w tej materii. Naruszenie konwenansu konstytucyjnego jest
uznawane za posunięcie niekonstytucyjne, nawet jeśli jest legalne w świetle prawa. Za
przykład omawianych konwenansów może tu posłużyć zasada politycznej odpowiedzialności
rządu przed parlamentem, zgodnie z którą gabinet podaje się do dymisji w przypadku utraty
zaufania większości członków w Izbie Gmin. Na konwenansie opiera się także instytucja
premiera i rządu, ich powoływanie i funkcjonowanie, a także zagadnienia dotyczące
organizacji i pracy sądownictwa.
Znamienną cechą kanadyjskiego porządku konstytucyjnego jest jego złożoność i problem
relacji pomiędzy władzą brytyjską, władzą federalną i władzą prowincji. Względnie sprawne
współdziałanie rządzących na wszystkich trzech poziomach zostało wypracowane na
przestrzeni lat. Na przełomie XIX i XX w. przyjęło się myślenie, że zmiany konstytucyjne w
federacji powinny następować w oparciu o umowy lub ugody rządu kanadyjskiego z rządami
wszystkich lub większości prowincji. W ten sposób narodził się federalizm kooperatywny, który
zakłada współpracę władz federalnych i prowincjonalnych w kluczowych kwestiach
(gospodarczych, socjalnych itp.).
Federalizm kooperatywny rozwinął się za sprawą opublikowania raportu Królewskiej Komisji
Stosunków Dominium - Prowincje w latach pięćdziesiątych, a dzieli się go na:
• Federalizm połączony
• Federalizm konsultatywny
Z chwilą przyjęcia pierwszej konstytucji w 1867 rząd kanadyjski stopniowo dążył do
uniezależniania Kanady od Metropolii. Wzmocnienie pozycji państwa miało przynieść większy
zakres samodzielności. Proces ten przebiegał dwutorowo:
a. Wymiar zewnętrzny - odcięcie się od linii brytyjskiej polityki zagranicznej:
• 1919 - Kanada wystąpiła jako podmiot prawa międzynarodowego na konferencji w
Wersalu
• 1923 - Kanada zawarła samodzielnie traktat z USA
• 1926 - Konferencja Imperialna nt. dominiów Wielkiej Brytanii
• 1931 - Statut Westminsterski (powstała Brytyjska Wspólnota Narodowców + przestało
obowiązywać prawo kolonialne z 1865 r.)
b. Wymiar wewnętrzny - ,,Debata nad uojczyz
nieniem konstytucji'' (The Patriation Debate),
czyli ,,kanadyzacja'' pierwszej konstytucji poprzez dyskusje w latach 1926-1982 w ramach
konferencji konstytucyjnych, które miały miejsce odpowiednio w: 1927, 31, 35, 35-36, 49,
50, 60-61, 64, 68-71, 75-77, 78-79, 80, 80-81, 81-82.
Podczas konferencji w Victorii w 1971 r. premierzy rządów prowincjonalnych otrzymali projekt
Kanadyjskiej Karty Konstytucyjnej odnoszącej się do praw i wolności obywatelskich. Siedem
lat póz
niej premier Kanady P.E. Trudeau przedstawił w Izbie Gmin Projekt zmiany konstytucji
(Constitutional Amendment Bill). 8 marca 1981 r. brytyjska Izba Gmin przyjęła nowy Akt
Konstytucyjny, czyli Akt Kanady z 1982 r. Podobnie uczyniła Izba Lordów w dniu 25 marca.
Elżbieta II poparła Akt, który 17 kwietnia 1982 r. w Ottawie został podpisany przez brytyjska
królową podczas uroczystości proklamacji. Tym samym działo kanadyzacji konstytucji
zakończyło się sukcesem. Po 1982 r. wprowadzono następujące poprawki do Konstytucji:
1. Nowelizacja z 1983 r. - dotyczyła praw rdzennej ludności Kanady
2. Nowelizacja z 1987 r. (Newfoundland Act) - odnosiła się do szkół wyznaniowych w Nowej
Fundlandii
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
3. Nowelizacja z 1993 r. (New Brunswick Act) - zagwarantowała równość angielsko- i
francuskojęzycznych gmin w Nowym Brunszwiku
4. Nowelizacja z 1993 r. (Prince Edward Island) - regulowała kwestię obowiązkowej
komunikacji promowej pomiędzy Wyspą Ks. Edwarda a Nowym Brunszwikiem
5. Nowelizacja z 1997 r. (Newfoundland Act) - ponownie odnosiła się do szkół wyznaniowych
w Nowej Fundlandii
6. Nowelizacja z 1997 r. (Quebec) - Quebec uzyskał samodzielność w kształtowaniu systemu
edukacji na terenie prowincji (głównie chodziło o szkoły wyznaniowe)
7. Nowelizacja z 2001 r. (Newfoundland and Labrador) - wprowadzono oficjalną nazwę
Prowincja Nowej Fundlandii i Labradoru
Podsumowując, w przypadku kanadyjskich podstaw ustrojowych trudno mówić o jednej
ustawie zasadniczej, pełniącej funkcje kompleksowej konstytucji. W rzeczywistości mamy do
czynienia z sumą licznych Aktów Konstytucyjnych różnej wagi oraz konwenansami
konstytucyjnymi. Za kluczowe Akty uważa się Akt Konstytucyjny z 1867 r., czyli dawny Akt
Brytyjskiej Ameryki Północnej oraz Akt Konstytucyjny z 1982 r. Tabela 2 wymienia dokumenty
składowe konstytucji w ich nowym brzmieniu w tłumaczeniu na język polski.
Tabela 2 Podstawy konstytucyjne ustroju Kanady Lp. Nazwa dokumentu Rok przyjęcia 1.
Akt Konstytucyjny (d. Akt Brytyjskiej Ameryki Północnej, zwany też pierwszą konstytucją)
1867 2. Akt Manitoby 1870 3. Zarządzenie o przyjęciu do Unii Ziemi Ruperta i Terytorium
Północno-Zachodniego 1870 4. Zarządzenie o przyjęciu do Unii Kolumbii Brytyjskiej 1871 5.
Akt Konstytucyjny 1871 6. Zarządzenie o przyjęciu do Unii Wyspy Ks. Edwarda 1873 7.
Ustawa o Parlamencie Kanady 1875 8. Zarządzenie o przyłączeniu do Unii terytoriów
przyległych 1880 9. Akt Konstytucyjny 1886 10. Akt Kanady (Granica Ontario) 1889 11.
Akt Alberty 1905 12. Akt Saskatchewan 1905 13. Akt Konstytucyjny 1907 14. Akt
Konstytucyjny 1915 15. Akt Konstytucyjny 1930 16. Statut Westminsterski 1931 17. Akt
Konstytucyjny 1940 18. Akt Nowej Fundlandii 1949 19. Akt Konstytucyjny 1960 20. Akt
Konstytucyjny 1964 21. Akt Konstytucyjny 1965 22. Akt Konstytucyjny 1974 23. Akt
Konstytucyjny 1975 (nr 1) 24. Akt Konstytucyjny 1975 (nr 2) 25. Akt Konstytucyjny 1982
1) Akt Konstytucyjny z 1867 r. (d. Akt Brytyjskiej Ameryki Północnej) [9]
Pierwotnie tekst ,,pierwszej konstytucji'' Kanady z 1867 r. składał się z 11 rozdziałów i 147
artykułów. Ustawa rozpoczynała się Wstępem, po którym kolejne rozdziały odnosiły się do:
Unii, Władzy wykonawczej i ustawodawczej, Konstytucji prowincji, Podziału władzy
ustawodawczej, Sądownictwa, dochodów, długów, aktywów, podatków, Postanowień różnych i
Kolei międzykolonialnej, by wreszcie zakończyć się przedstawieniem zasad Przyjęcia innych
kolonii. Pierwszą konstytucję zamykało 6 załączników. Rozdział X o Kolei międzykolonialnej
został uchylony ustawa rewizyjną z 1893 r. Ponadto uchylono następujące artykuły: 2, 20, 25,
42, 43, podpunkt 1 art. 91, podpunkt 1 art.92, 127.
Ustawa dotyczyła Zjednoczonej Kanady, Nowej Szkocji, Nowego Brunszwiku, ich rządów i
kwestii z tym związanych, a celem powstałej federacji było przyczynianie się do dobrobytu
prowincji i wspieranie interesów Imperium Brytyjskiego, ukonstytuowanie władzy
ustawodawczej w Dominium, określenie istoty władzy wykonawczej oraz przepisów dla
ewentualnego przyjęcia do Unii innych części Brytyjskiej Ameryki Północnej. Zjednoczona
Kanada (Quebek i Ontario), Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik stworzyły razem Dominium
Kanady. Co 10 lat miał mieć miejsce powszechny spis ludności, począwszy od 1871 r.
Federalna władza wykonawcza
Rolę głowy państwa w Kanadzie pełni Królowa Wielkiej Brytanii. W chwili wejścia w życie Aktu
z 1867 r. królową była Wiktoria. Obecnie jest nią Elżbieta II. Królowa pozostaje
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
głównodowodzącym lądowych i morskich sił policyjnych oraz lądowych i morskich sił zbrojnych
poza Kanada i w Kanadzie.
Przedstawicielem Królowej w Kanadzie jest Gubernator Generalny, a przysługujące mu
uprawnienia może posiadać Gubernator Generalny czasowo pełniący funkcje w Kanadzie lub
inny Najwyższy Urzędnik lub Administrator czasowo sprawujący nadzór nad rządem Kanady z
ramienia i w imieniu Królowej, bez względu na tytuł jakim jest określany. Siedzibą rządu
Kanady jest Ottawa.
Zwołanie parlamentu federalnego i legislatur prowincji następuje formalnie na mocy
królewskiego wezwania (royal summons), choć w praktyce czyni to premier. Także żadna
ustawa federalna i prowincji nie może wejść w życie bez sankcji królewskiej, nadawanej
niekiedy osobiście przez Królową, a najczęściej przez GG, [10] jego zastępcę lub
wicegubernatorów na szczeblu prowincji. [11] Gubernator jest mianowany przez Królową na
wniosek premiera po konsultacji z rządem, a uprawnienia nadane mu Aktem z 1867 r. są
liczne. Od 1952 r. na stanowisko GG powołuje się osoby urodzone w Kraju Klonowego Liścia,
mające tutejsze obywatelstwo.
W oparciu o swoje kompetencje GG:
1. Upoważniony przez Królową mianuje swoich zastępców na warunkach przez siebie
określonych, o ile powołanie ich nie wpływa na władzę, pełnomocnictwa i funkcje wykonywane
przez niego samego
2. Przyjmuje osobiście lub za pośrednictwem wskazanej przez siebie osoby Przysięgę
Wierności i Urzędu od każdego nowo powołanego Wicegubernatora
3. Mianuje członków Senatu i jego przewodniczącego, przyjmuje rezygnację senatora z
pełnionej funkcji
4. Mianuje i odwołuje Spikera Senatu spośród senatorów
5. Wzywa, zwołuje Izbę Gmin Izbę, rozwiązuje ją i zarządza wybory
6. Wydaje rekomendacje projektom ustaw finansowych przed ich przekazaniem parlamentowi
7. Rozstrzyga o nadaniu królewskiej sankcji ustawie przyjętej przez parlament lub przekazuje
Królowej do własnej decyzji. Ustawa zatwierdzona osobiście przez Królową wchodzi w życie,
jeśli GG ogłosi ją w formie przemówienia lub posłania w każdej z Izb Parlamentu lub w formie
proklamacji w ciągu 2 lat od chwili przedstawienia mu owej ustawy
8. Wybiera członków Królewskiej Tajnej Rady dla Kanady, zaprzysięga ich jako tajnych
radców, zwołuje na spotkania, odwołuje
9. Przyjmuje odwołania od aktu lub decyzji dowolnej władzy prowincji ograniczającej prawa i
przywileje protestanckiej lub rzymskokatolickiej mniejszości z zakresu edukacji
10. Mianuje sędziów sądów wyższych, okręgowych i regionalnych w każdej prowincji z
wyjątkiem Sądów ds. spadkowych w nowej Szkocji i Nowym Brunszwiku
11. Odwołuje sędziów na mocy adresu Senatu i Izby Gmin
12. Dopóki Parlament Kanady nie postanowi inaczej, określa sposób gromadzenia, rewizji i
kontroli pierwszej puli obciążeń w ramach Jednolitego Funduszu Dochodów Kanady
13. Przyjmuje przysięgę wierności każdego członka Senatu lub Izby Gmin oraz Deklarację
Kwalifikacji od członka Senatu i członka Rady Ustawodawczej Quebeku
W rzeczywistości w przypadku działań wymienionych w punktach: 3, 5 i 6 nadrzędna rolę
odgrywa premier i rząd, jeśli posiadają zaufanie większości deputowanych izby niższej. GG
formalnie mianuje także wicegubernatorów, którzy ponoszą przed nim odpowiedzialność.
Praktyka pokazuje jednak, że także tutaj duży udział w wyborze zastępców gubernatora mają
premierzy i rządy prowincji.
Zgodnie ze zwyczajem konstytucyjnym, organem doradczym gubernatora jest Królewska
Tajna Rada dla Kanady. Jak już wspomniano w punkcie 8 odnośnie uprawnień gubernatora, to
on wybiera członków Rady, zaprzysięga ich jako tajnych radców, zwołuje na spotkania i
odwołuje. Członkowie Rady za zgodą premiera pełnią swoje funkcje dożywotnio, ale za radą
premiera gubernator może ich zdymisjonować. Dotychczas taka sytuacja nie miała jednak
miejsca. Tajna Rada w pełnym składzie zbiera niezwykle rzadko i tylko z ważnych powodów.
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
Przykładowo w 1982 r. doszło do jej zwołania z okazji wizyty Elżbiety II w Kanadzie, kiedy
proklamowano Konstytucję państwa. Na co dzień gabinet uznawany jest za Komitet Tajnej
Rady na czele z premierem. Decyzje w gabinecie nie muszą być podejmowane większością
głosów.
Premier powinien wchodzić w skład Izby Gmin. Jeśli tak nie jest, jest zobowiązany zwyczajem
konstytucyjnym ubiegać się o mandat w izbie. W sytuacji, gdy premier posiadał mandat w
chwili obejmowania funkcji, a utracił go w nowych wyborach, wówczas może zajmować
dotychczasowe stanowisko dopóki jego partia posiada większość. Natomiast, ,,gdy następne
wybory wygra opozycja lub w trakcie kadencji rząd utraci zaufanie większości (...) Gubernator
przyjmuje dymisję gabinetu i desygnuje lidera opozycji do tworzenia nowego rządu''. [12]
Jeśli wniosek o wotum nieufności nie został przegłosowany, ale ma miejsc spadek poparcia dla
większości parlamentarnej, to gubernator może uznać rząd mniejszościowy.
Posługując się terminem rząd należy rozróżniać kontekst jego stosowania. Pojęcie to bowiem
może mieć znaczenie węższe jako najwyższe gremium wykonawcze federacji (ministrowie i
sekretarze stanu pod przewodnictwem premiera) oraz szersze - obejmujące swoim zasięgiem
wszystkich urzędników publicznych związanych z agendami wykonawczymi federacji, a nawet
pozostałe osoby zatrudnione w sferze publicznej.
W kanadyjskiej praktyce przyjęła się także zasada, iż każda prowincja powinna posiadać
przynajmniej jednego reprezentanta wśród ministrów szczebla federalnego. W myśl owej
zasady, gdy dana prowincja nie ma przedstawiciela w gabinecie, wówczas premier może
powołać na stanowisko ministra senatora z danej prowincji lub też odwołać jednego z
ministrów i ogłosić wybory uzupełniające. Wybory te są jednak tylko zabiegiem formalnym,
gdyż w ich wyniku wypromowany zostaje członek partii rządzącej, pochodzący z danej
prowincji. Co najmniej jeden z ministrów z prowincji Quebek musi być protestantem,
posługującym się językiem angielskim jako pierwszym. Ponadto, chociaż jeden członek rządu
musi być przedstawicielem mniejszości francuskojęzycznej spoza Quebeku, czyli z Nowego
Brunszwiku lub/i Ontario. Inne zwyczaje zakładają także, iż jeden z ministrów jest wyznania
rzymskokatolickiego i mówi w języku angielskim oraz jeden reprezentuje mniejszość etniczną.
Jak łatwo zauważyć proces formowania rządu kanadyjskiego nie jest zadaniem łatwym,
ponieważ liczne zwyczaje konstytucyjne muszą być brane pod uwagę. Kultura polityczna i
świadomość współtworzenia federacji pozwalają jednak skutecznie osiągać założone cele.
Tabela 5 Lista premierów Kanady od 1867 r.
Lp. Premier 1. Sir John A. Macdonald 2. Alexander Mackenzie 3. Sir John A. Macdonald
4. Sir John Abbott 5. Sir John Thompson 6. Sir Mackenzie Bowell 7. Sir Charles Tupper 8.
Sir Wilfrid Laurier 9. Sir Robert Borden 10. Arthur Meighen 11. William Lyon Mackenzie King
12. Arthur Meighen 13. William Lyon Mackenzie King 14. Richard Bedford Bennett 15.
William Lyon Mackenzie King 16. Louis St. Laurent 17. John Diefenbaker 18. Lester B.
Pearson 19. Pierre Trudeau 20. Charles Joseph Clark 21. Pierre Trudeau 22. John Napier
Turner 23. Brian Mulroney 24. Kim Campbell 25. Jean Chr�tien 26. Paul Martin 27.
Stephen Harpery
ródł: Oprac. własne na podst.: Teaching & Learning About Canada Website:
http://www.canadainfolink.ca/pms.htm/.
Federalna władza ustawodawcza
Na mocy Aktu Konstytucyjnego z 1867 r. decyzje z zakresu legislatywy podejmuje tylko i
wyłącznie parlament Kanady, który składa się z Senatu, Izby Gmin oraz Królowej,
reprezentowanej przez Gubernatora Generalnego. Przywileje, immunitety i uprawnienia
przyporządkowane kanadyjskiemu parlamentowi nie mogą przekraczać tych, które dotyczą
Izby Gmin Parlamentu Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Obie izby
parlamentu różnią się sposobem powoływania członków, reprezentatywnością, zakresem
uprawnień oraz znaczeniem ustrojowo-politycznym.
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
Senat
Na mocy ,,pierwszej konstytucji'' członkowie izby wyższej są powoływani przez Gubernatora
Generalnego. W praktyce ustrojowej czyni to jednak premier rządu federalnego. Senat liczy
obecnie 105 senatorów, którzy reprezentują wszystkie prowincje i terytoria. Senatorów
wyznacza GG na żądanie premiera. Członek izby wyższej musi spełniać ściśle określone
wymagania:
• Mieć ukończone 30 lat
• Być obywatelem Kanady z urodzenia lub naturalizacji
• Mieszkać na stałe w prowincji lub terytorium, którą/e się planuje reprezentować
• Posiadać nieruchomy majątek o określonej wartości
• Dodatkowo w Quebeku: mieszkać w jednym z 24 okręgów senatorskich i posiadać w
nim nieruchomy majątek o określonej wartości
Do 1966 r. senatorowie pełnili funkcję dożywotnio, a obecnie do chwili osiągnięcia wieku
emerytalnego tj. 75 lat. Wakat powstały na skutek nieobecności senatora podczas dwóch
kolejnych sesji parlamentu, jego śmierci, rezygnacji ze stanowiska, utraty obywatelstwa lub
kwalifikacji prawnych i emerytury jest zapełniany przez nominację nowego kandydata
związanego z daną prowincją. [13]
Dla ukonstytuowania posiedzenia i realizowania władzy w Senacie niezbędna jest obecność co
najmniej 15 senatorów wraz ze Spikerem Senatu. Sprawy podejmowane w Senacie
rozstrzygane są większością głosów, a Spiker we wszystkich sprawach ma prawo głosu. W
przypadku, gdy głosy dzielą się równo uznaje się decyzję za negatywną.
Członkom Senatu przysługują liczne prawa, przywileje i immunitety, a stanowisko senatora
stanowi swoistą ,,nagrodę'' za wieloletnią pracę na rzecz partii rządzącej lub władzy
wykonawczej (federalnej lub prowincjonalnej). W efekcie w izbie wyższej zasiada wielu
doświadczonych byłych ministrów, premierów prowincji, burmistrzów, prawników i doradców
rządowych. Zgodnie z Aktem z 1867 r. przewodniczący izby jest wybierany przez
Gubernatora. W rzeczywistości decyzja należy do premiera rządu - przywódcy większości
parlamentarnej, który wskazuje daną osobą spośród senatorów. Przewodniczący Senatu
kieruje obradami, interpretuje normy regulaminowe i sprawuje pieczę nad zachowaniem
konwenansów parlamentarnych.
Senat zwoływany jest na posiedzeniach przez przewodniczącego dwa lub trzy razy w tygodniu
podczas trwania sesji. Konstytucja zobowiązuje parlament do odbycia sesji przynajmniej raz w
ciągu 12 miesięcy. Szczególnie uroczysty charakter, wzorowany na parlamencie brytyjskim,
ma zawsze pierwsza sesja Izby Gmin po kolejnych wyborach, odbywająca się przy udziale
Senatu. Cechą posiedzeń w Senacie jest ich mniej formalny charakter w porównaniu z Izbą
Gmin. Posiedzenia Senatu, jak również Izby Gmin są jawne i dostępne dla publiczności oraz
środków masowego przekazu, choć bezpośrednie transmisje obrad są ograniczone. [14]
Senat cechuje się dużą aktywnością w zakresie funkcji ustawodawczej, rozpatrując podczas
obrad m.in. prywatne projekty ustaw. Wnioskodawca po uiszczeniu odpowiedniej opłaty,
kieruje swój projekt do rozpatrzenia. Warto dodać, iż wiele projektów inicjowanych przez
senatorów, indywidualnie lub grupowo, dotyczy przede wszystkim takich kwestii jak:
stowarzyszenia i organizacje oraz sprawy lokalne i obywateli. Inicjowanie projektów ustaw
finansowych w Senacie jest niemożliwe. Izba wyższa ma prawo debatowania, zmiany lub
odrzucenia każdego projektu ustawy, w tym finansowo-budżetowych zainicjowanych w Izbie
Gmin. Aby ustawa weszła w życie, konieczna jest aprobata Senatu. Uchwalona ustawa zostaje
opatrzona Wielką Pieczęcią Kanady przez GG i podpisana na posiedzeniu Senatu.
Organami pomocniczymi izby są komisje, które dzielą się na stałe i nadzwyczajne. Ponadto
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
istnieją też komisje wspólne dla obu izb jak np. Komisja ds. Biblioteki Parlamentu.
Izba Gmin
Izba Gmin odgrywa większą rolę w praktyce ustrojowej niż Senat, gdyż jej skład i większość
parlamentarna wpływają na wizerunek rządu federalnego. Niższa izba kanadyjskiego
parlamentu zajmuje się działalnością ustawodawczą, finansowo-budżetową i kontrolną.
Wybory do Izby mają charakter powszechny, równy, bezpośredni, większościowy i odbywają
się w głosowaniu tajnym. Okręgi wyborcze są jednomandatowe, a co 10 lat następuje ich
weryfikacja. Ich liczba stopniowo wzrasta. Liczba deputowanych do Izby z każdej prowincji nie
może być mniejsza od przedstawicieli danej jednostki administracyjnej w Senacie. Względna
większość głosów warunkuje mandat.
Czynne i bierne prawo wyborcze posiadają obywatele Kanady, którzy do dnia wyborów
ukończyli 18 lat. Nie biorą udziału w głosowaniu osoby pozbawione praw publicznych
wyrokiem sądu, odbywające karę pozbawienia wolności oraz wyżsi urzędnicy wyborczy. Do
Izby Gmin nie mogą kandydować: senatorowie, członkowie legislatur prowincji, skazani za
korupcję bądz
przestępstwa przeciw wyborom oraz niektórzy z wyższych urzędników. Każdy
kandydat musi uzyskać poparcie przynajmniej 25 uprawnionych wyborców zamieszkałych
danym okręgu oraz wpłacić kaucję. Dominującą rolę w procesie zgłaszania kandydatur, jak i w
całym procesie wyborów odgrywają partie polityczne.
Kadencja Izby Gmin nie może trwać dłużej niż 5 lat. W praktyce wybory odbywają się
najczęściej w odstępach czteroletnich. [15]
Na mocy konstytucji to GG rozwiązuje Izbę i wyznacza termin nowych wyborów. Praktyka
polityczna przypisała jednak to zadanie premierowi. Należy zauważyć, iż rozwiązanie izby
niższej następuje w chwili, gdy partia rządząca ma największe poparcie, co pozytywnie rokuje
na jej szanse na zwycięstwo w nowych wyborach. W przypadku zwolnienia stanowiska
deputowanego w Izbie Gmin premier może zarządzić wybory uzupełniające.
Izba Gmin jest zobowiązania do obrad podczas sesji przynajmniej raz na 12 miesięcy, przy
czym okres trwania sesji nie jest określony.
W odniesieniu do kanadyjskiego systemu partyjnego należy określić go mianem systemu
dwóch partii dominujących, gdzie władza naprzemiennie znajdowała się w rękach Partii
Postępowo-Konserwatywnej lub Partii Liberalnej. Formowanie koalicji nie cieszy się
popularnością. Częściej powstają rządy mniejszościowe.
Partia, która w wyborach do Izby Gmin uzyskała większość mandatów, staje się partią
rządzącą, zaś jej główny konkurent uzyskuje miano oficjalnej opozycji. Oba ugrupowania
wyznaczają swoich liderów oraz whipów, czyli rzeczników dyscypliny partyjnej. Praktyka ta w
1905 r. została prawnie uznana. W relacjach między partią rządzącą a opozycją stosuje się
pairing, czyli dobieranie par, które ma zagwarantować zachowanie stałych proporcji w liczbie
członków uczestniczących w danym głosowaniu. Przedstawiciele partii rządzącej zajmują w
Izbie Gmin miejsca po prawej stronie spikera, a opozycja - po lewej.
Izba Gmin obraduje jako Komisja Całej Izby pod przewodnictwem zastępcy Spikera nad
projektem ustawy o wydatkach publicznych i czasami nad projektami innych ustaw. W ramach
Izby działają komisje stałe (19-25), nadzwyczajne (legislacyjne lub specjalne) i wspólne (np.
Komisja Biblioteki Parlamentu, Komisja Języków Urzędowych, Komisja Spraw
Regulaminowych).
Na proces ustawodawczy składają się następujące etapy:
• Inicjatywa ustawodawcza
• Rozpatrzenie projektu w jednej izbie
• Rozpatrzenie projektu w drugiej izbie
• Ponowne rozpatrzenie projektu w początkowej izbie, jeśli naniesiono poprawki.
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
Ustawy dzielimy na:
• Publiczne - o charakterze ogólnym; dotyczą kwestii społeczno-ekonomicznych,
finansowych i innych publicznych. Wnoszone są głównie przez rząd federalny, premiera lub
właściwego ministra. Przyjęta ustawa, będąca owocem wielu konsultacji, uzyskuje sankcję
Gubernatora Generalnego i jest publikowana w Rejestrze Ustaw Kanady w językach:
angielskim i francuskim.
• Prywatne
W ramach działalności finansowo-budżetowej Izba Gmin rozpatruje wniesione projekty ustawy
budżetowej i tej o wydatkach publicznych. Minister finansów otwiera debatę budżetową, która
trwa następnie 6 dni, po czym projekty ustaw przekazywane są właściwym komisjom stałym i
Komisji Całej Izby. W międzyczasie opozycja ma zawsze możliwość zgłaszania własnych
wniosków i propozycji. Należy zwrócić uwagę, iż rok budżetowy w Kandzie rozpoczyna się z
dniem 1 lipca i kończy 30 czerwca. Rola Senatu w tym zakresie jest marginalna.
Natomiast funkcja kontrolna izby niższej odnosi się do nadzoru nad pracą rządu i może
przyjmować różne formy. Co roku podczas oficjalnego otwarcia parlamentu przez GG, rząd
występują z mową tronową, która stanowi jego program. Izba Gmin przez 8 dni prowadzi
debatę nad owym programem, a następnie uchwala adres do rządu, który zawiera ocenę
przedstawionych propozycji ze strony większości parlamentarnej oraz konstruktywną krytykę
opozycji. Ponadto w Izbie Gmin ocenia się coroczny raport generalnego kontrolera finansów
publicznych, który prezentuje bilans rachunków państwowych. Działalność kontrolna przejawia
się także poprzez ,,zapytania ustne'' deputowanych skierowane do ministrów. Codziennie (od
poniedziałku do piątku) porządek obrad Izby przewiduje 45 minut na tę praktykę. Parlament
kontroluje także tzw. ustawodawstwo delegowane, poprzez które rząd ,,dokonuje
szczególnych regulacji prawnych oraz mianowań rządowych na różne stanowiska w państwie''.
[16] W końcu Izba Gmin może zgłaszać wniosek o wotum nieufności, który jednak stanowi
rzadkość. Mimo instrumentów kontrolnych parlamentu, w praktyce ustrojowej to rząd
federalnych zachowuje przewagę.
Spiker
Spiker pełni funkcję przewodniczącego izby niższej, która na pierwszej sesji po wyborach
powszechnych przystępuje możliwie niezwłocznie do wyboru Spikera spośród swoich
członków. W przypadku wakatu na jego stanowisku w wyniku rezygnacji, śmierci lub innej
przyczyny Izba Gmin powinna jak najszybciej wybrać nowego przewodniczącego.
Spiker kieruje wszystkimi posiedzeniami Izby. Jeśli Spiker jest nieobecny prze 48 godzin z
jakiegokolwiek powodu, Izba może wskazać jego zastępcę, który otrzymuje pełnię praw i
obowiązków faktycznego spikera na dany czas. Kworum w Izbie wyznacza przynajmniej 20
deputowanych, w tym spiker. Sprawy podejmowane w Izbie są rozstrzygane większością
głosów jej członków bez udziału spikera, a w przypadku, gdy głosy podziela się równo (...)
rozstrzygający głos ma Spiker. Do 1986 r. i ponownie od 1994 r. przewodniczący Izby jest
wybierany po zasięgnięciu opinii opozycji, z pominięciem zgłaszania kontrkandydata.
Wyłonieniu spikera towarzyszy wybór jego zastępcy, który zwyczajowo pochodzi z drugiej
grupy językowej.
Podczas obrad plenarnych i w komisjach można posługiwać się językiem angielskim lub
francuskim, co wynika z ich równoprawności w Kanadzie. Zwyczajem parlamentarnym jest
zachowanie przez spikera bezstronności w trakcie prowadzenia obrad i podejmowania decyzji
proceduralnych, co wiąże się z zawieszeniem przez niego przynależności partyjnej w okresie
pełnienia funkcji. [17] Spiker reprezentuje izbę niższą przed Królową i kontroluje
administrację izby.
Zakres wyłączności ustawodawczej Parlamentu Kanady a legislatur prowincji
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
W poniższej Tabeli 3 zaprezentowano podział władzy ustawodawczej pomiędzy federację a
prowincje.
Tabela 4 Podział władzy ustawodawczej pomiędzy szczebel federacji i prowincji
Wyłączność władzy ustawodawczej Parlamentu Kanady dotyczy spraw zawartych w
uprawnieniach przedmiotowych wymienionych poniżej: Legislatura prowincji może stanowić
prawo wyłącznie w odniesieniu do spraw zawartych w uprawnieniach przedmiotowych
wymienionych poniżej: 1. [Uchylony przez Akt Konstytucyjny 1982 r.] 1. [Uchylony przez Akt
Konstytucyjny 1982 r.] 1A. Własność państwowa i dług publiczny. 2. Podatki bezpośrednie
prowincji w celach powiększenia dochodów własnych. 2. Regulacje z zakresu handlu i
wymiany. 3. Asygnowanie pieniędzy na wyłączny kredyt prowincji. 3. Zbieranie dochodów
pieniężnych poprzez każdy sposób lub system podatkowy. 4. Tworzenie urzędów prowincji,
kadencja, mianowanie i wynagradzanie urzędników prowincji. 4. Asygnowanie pieniędzy na
kredyt publiczny. 5. Zarządzanie i sprzedaż ziemi publicznej należącej do prowincji, a także
drewna i drzew na niej się znajdujących. 5. Usługi pocztowe. 6. Tworzenie, utrzymywanie i
zarządzanie państwowymi więzieniami i zakładami poprawczymi w prowincji. 6. Statystyka i
spisy ludności. 7. Tworzenie, utrzymanie i zarządzanie szpitalami, schroniskami, przytułkami i
instytucjami dobroczynnymi w prowincji innymi niż szpitale morskie. 7. Policja, wojsko,
marynarka i obrona. 8. Instytucje municypalne w prowincji. 8. Ustalanie i zaspokajanie
wynagrodzeń i zasiłków osób cywilnych i urzędników rządu Kanady. 9. Licencje na sklepy,
saloony, tawerny, aukcje i inne dla podwyższenia dochodów prowincji na cele lokalne i
municypalne. 9. Boje, boje świetlne, latarnie morskie i Szablowa Wyspa. 10. Prace i
przedsięwzięcia lokalne inne niż zaliczone do poniższych klas:
(a) linie parowców i innych statków, koleje, kanały, telegrafy i inne prace i przedsięwzięcia
łączące prowincją z inną lub innymi prowincjami, lub wychodzące poza granice prowincji,
(b) linie parowców między prowincją a Wielką Brytanią lub państwem obcym,
(c) prace, które, choć w całości są usytuowane wewnątrz jednej prowincji, zostały
zadeklarowane przez Parlament Kanady przed lub po ich wykonaniu jako służące dobru
ogólnemu Kanady lub jej kilku prowincji. 10. Nawigacja i żegluga. 11. Rejestracja spółek jako
podmiotów prowincji. 11. Kwarantanna, tworzenie i utrzymywanie szpitali morskich. 12.
Uroczyste obchody ślubów w prowincji. 12. Rybołówstwo przybrzeżne i śródlądowe. 13.
Własność i prawa obywateli w prowincji. 13. Promy między prowincją i dowolnym krajem
brytyjskim lub trzecim, lub między dwiema prowincjami. 14. Wymiar sprawiedliwości w
prowincji, włączając w to powoływanie, utrzymanie i organizację sądów prowincji o jurysdykcji
cywilnej i karnej, a także procedurę spraw cywilnych w tych sądach. 14. Pieniądz obiegowy i
system pieniężny. 15. Nakładanie kar pieniężnych, sankcji karnych lub pozbawienia wolności
w celu przestrzegania i poszanowania prawa prowincji, podjęte w sprawach wchodzących w
zakres kategorii przedmiotowych wymienionych w tym artykule. 15. Banki, rejestracja
banków i emisja banknotów. 16. Ogólnie wszystkie sprawy o lokalnej lub prywatnej naturze w
prowincji. 16. Kasy oszczędności. Legislatura prowincji ma wyłączność na stanowienie prawa
w odniesieniu do: 17. Jednostki miar i wag. 17. Eksploracji nieodnawialnych surowców
naturalnych w prowincji; 18. Weksle i skrypty dłużne. 18. Rozwoju, ochrony i zarządzania
nieodnawialnymi surowcami naturalnymi i produktami leśnymi w prowincji, łącznie z prawami
dotyczącymi udziału w podstawowej produkcji z nich; 19. Udziały. 19. Rozwoju, konserwacji
i zarządzania terenami i urządzeniami w prowincji do generowania i produkcji energii
elektrycznej. 20. Środki płatnicze. 20. Edukacji 21. Bankructwa i niewypłacalności. 22.
Opatentowywanie wynalazków i odkryć. 23. Prawa autorskie. 24. Ludność indiańska i
rezerwaty indiańskie. 25. Naturalizowanie i cudzoziemcy. 26. Śluby i rozwody. 27.
Prawo karne z wyjątkiem tworzenia sądów o jurysdykcji karnej, ale z uwzględnieniem
procedury w sprawach karnych. 28. Tworzenie, utrzymanie i zarządzanie zakładami
karnymi. 29. Kategorie przedmiotów wyraz
nie wyłączone z kategorii przedmiotów
przekazanych w niniejszym Akcie do wyłączności legislatur prowincji. y
ródło: Opracowanie na
podstawie Aktu Konstytucyjnego z 1867 r.
Parlament Kanady może stanowić prawo w zakresie emerytur i dodatkowych zasiłków (...),
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
lecz prawo to nie może wpływać na działanie obecnego lub przyszłego prawa wydanego przez
legislatury prowincji w odniesieniu do tych kwestii. Również legislatura w każdej prowincji
może stanowić prawo w odniesieniu do rolnictwa w prowincji i imigracji do prowincji, przy
czym Parlament Kanady może - od czasu do czasu w pewnych przypadkach - stanowić prawa
w odniesieniu do rolnictwa wszystkich lub niektórych prowincji i odnośnie imigracji do
wszystkich lub niektórych prowincji.
Sądownictwo
Kanadyjski system sądownictwa jest złożony. Szczebel federacji obejmuje: Sąd Najwyższy,
Federalny Sąd Apelacyjny Kanady, Apelacyjny Sąd Morski oraz Radę Sądownictwa Kanady,
zaś poziom prowincji: sądy najwyższe, okręgowe, regionalne i specjalne (np. Sądy ds.
Spadkowych Nowej Szkocji i Nowym Brunszwiku). Parlament Kanady może decydować o
tworzeniu innych sądów dla lepszego funkcjonowania prawa Kanady.
Artykuł 96 Aktu z 1867 r. stanowi, iż GG mianuje sędziów sądów wyższych, okręgowych i
regionalnych w każdej prowincji z wyjątkiem Sądów ds. spadkowych w nowej Szkocji i Nowym
Brunszwiku. Sędziowie, którzy są nieusuwalni i niezawiśli, pełnią funkcję do 75 roku życia.
Wysokość ich wynagrodzenia określa parlament. Sędziowie mogą zostać odwołani przez GG na
podstawie adresu Izby Gmin i Senatu. Sąd Najwyższy jest ostania instancją odwoławczą oraz
ocenia zgodność aktów prawnych z Konstytucją.
2) Akt Konstytucyjny z 1982 r. - Akt Kanady [18]
Akt Kanady z 1982 r., który stanowi obok Aktu z 1867 r. drugą zasadniczą część Konstytucji
Kanady, obowiązuje na życzenie Senatu i Izby Gmin Kanady. Żadna ustawa Parlamentu
Zjednoczonego Królestwa wydana po wejściu w życie Aktu Konstytucyjnego z 1982 r. nie ma
mocy prawnej w Kanadzie. Omawiany dokument składa się z 7 części, które kolejno dotyczą:
Kanadyjskiej Karty Praw i Wolności, Praw rdzennej ludności Kanady, Wyrównywania różnic
regionalnych, Konferencji Konstytucyjnej, Procedury zmiany konstytucji Kanady, Poprawek do
Aktu z 1867 r., i Postanowień ogólnych. Akt zawiera także zaktualizowany Załącznik.
Akt Kanady uzupełnia pewne braki, jakich dopatrzono się w podstawach konstytucyjnych
Kanady. Szczególną uwagę przywiązano do uregulowania kwestii praw i wolności
obywatelskich. Karta ,,gwarantuje obywatelom podstawowe wolności (sumienia i religii, myśli,
przekonań i wyrażania poglądów, pokojowych zgromadzeń i zrzeszania się), demokratyczne
prawa (prawo głosowania, określenie maksymalnej długości kadencji parlamentu i legislatur
prowincji, prawo poruszania się) i prawa osobiste ( prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa,
ochrona przed rewizjami i konfiskatami oraz bezpodstawnym zatrzymaniem lub uwięzieniem,
prawo do asysty prawnika podczas przesłuchania). Karta zapewnia równość obywateli wobec
prawa, bez względu na rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, kolor skóry, wyznanie, wiek,
płeć oraz psychiczne czy fizycznie ułomności. Ustanawia oficjalnymi językami Kanady angielski
i francuski, gwarantując ich równy status, równe prawa i przywileje. Zapewnia także prawa
edukacyjne mniejszości językowych''. [19]
O wyjątkowości Karty decyduje tzw. klauzula odstępności, która zezwala Parlamentowi
Kanady oraz legislaturom prowincji na ustanawianie praw, pozostających w sprzeczności z
przepisami Karty. Jest to dopuszczalne po zamieszczeniu w danym akcie legislatywy
odpowiedniej klauzuli o tym informującej. Klauzula jest ważna przez okres 5 lat, przy czym
może zostać odnowiona.
Prezentując Akt Kanady z 1982 r. warto zwrócić także uwagę na jego krótką Część IV, w
której uznaje się i gwarantuje pierwotne i traktowe prawa rdzennej ludności Kanady, a pod
pojęciem ,,rdzennej ludności Kanady'' rozumie się ludność indiańską, eskimoską i metyską.
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
W końcu szczególnie ważna jest treść art. 52, która stanowi, iż
(1) Konstytucja Kanady jest najwyższym prawem Kanady i każde prawo, które jest niezgodne
z jej postanowieniami, w zakresie tej niezgodności nie obowiązuje i nie ma zastosowania.
(2) Konstytucja Kanady obejmuje:
(a) Akt Kanady z 1982 r. włączając w to niniejszy Akt,
(b) ustawy i zarządzenia wspomniane w Załączniku aktualizacji Konstytucji,
(c) każdą poprawkę do ustawy lub zarządzenia, o których mowa w ustępie (a) lub (b).
Bibliografia:
• Complak K., Parlament Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999.
• Grabowski J., Historia Kanady, Prószyński i Spółka, Warszawa 2001.
• Grzybowski M., Parlament Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1994.
• Hilgemann W., Kinder H., Atlas historii świata. Tom I. Od czasów najdawniejszych do
rewolucji francuskiej, Prószyński i Spółka, Warszawa 1999.
• Hilgemann W., Kinder H., Atlas historii świata. Tom II. Od rewolucji francuskiej do
czasów współczesnych, Prószyński i Spółka, Warszawa 2000.
• Osiński J., Zawiślińska K., Konstytucja Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa
1998.
• Tekst Aktu Konstytucyjnego z 1867 r. (znowelizowany)
• Tekst Aktu Konstytucyjnego z 1982 r. (znowelizowany)
• Zins H., Historia Kanady, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1975.
Zasoby sieciowe:
• Ambasada Kanady w Warszawie: http://geo.international.gc.ca/canada-
europa/poland/menu-pl.asp/.
• Assembl�e nationale du Quebek: http://www.assnat.qc/ca/.
• Canadian-based Information Systems: http://www.cs.cmu.edu
• Constitutions Acts 1867-1982: http://laws.justice.gc.ca/en/c onst/index.html/.
• Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych: http://www.iaisp.uj.edu.pl/
• Governement of Canada: http://www.gc.ca/.
• Ministere des Relations internationals: http://www.mri.gouv.qc.ca/.
• Statistics Canada: http://www.statcan.ca/.
• Strona CIA: The World Factbook: https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/.
Inne:
• Multimedialna Złota encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
• Pachocka M., Kontrowersje wokół niepodległości Quebeku, dn. 05.06.2007 r.,
(http://www.psz.pl/content/view/4768/).
• Prezentacja multimedialna: Gabryś M., System polityczny Kanady, 2005
(http://www3.uj.edu.pl/ISR/kanada/zaklad/syspolkan_pliki/frame.htm/).
Przypisy:
[1] Statistics Canada: http://www.statcan.ca/, dn. 12.07.2007 r.
[2] Zawarto przymierze z Huronami i Algonkinami skierowane przeciwko Irokezom i ich Lidze
Pięciu Narodów, która była wyrazem bliskiej współpracy między indiańskimi plemionami:
Seneka, Kajuga, Ondonaga, Oneida i Mohawk.
[3] M. Pachocka, Kontrowersje wokół niepodległości Quebeku,
http://www.psz.pl/content/view/4768/, dn. 12.07.2007 r.
[4] J. Osiński, K. Zawiślińska, Konstytucja Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998,
s. 7.
[5] Cytuję za: Ibidem, s. 8.
[6] Ibidem, s. 11.
[7] Ibidem, s. 13.
[8] Cyt. za: Ibidem, s. 16.
[9] W niniejszym rozdziale kursywą odznaczono fragmenty tekstu zaczerpnięte z Aktu
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05
psz.pl - Portal Spraw Zagranicznych
Konstytucyjnego z 1867 r.
[10] GG - Gubernator Generalny
[11] J. Osiński, K. Zawiślińska, op.cit., s. 28.
[12] Ibidem, s. 38.
[13] Ibidem, s. 29.
[14] Ibidem, s. 30-31.
[15] Ibidem, s. 32.
[16] Ibidem, s. 37.
[17] Ibidem, s. 34.
[18] W niniejszym rozdziale kursywą odznaczono fragmenty tekstu zaczerpnięte z Aktu
Konstytucyjnego z 1982 r.
[19] J. Osiński, K. Zawiślańska, op.cit., s. 25.
http://www.psz.pl/content/view/5489/ Utworzono 9 February, 2008, 15:05