ANTYK ŚREDNIOWIECZE 

1.Dokonaj ogólnej charakterystyki Biblii. 
 

Biblia

, inaczej Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, to zbiór 

ksiąg 

religijnych judaizmu i 

chrześcijaństwa.

 

 

Biblia jest dziełem teandrycznym.

 

gr. theos 

– bóg

 

gr. andros 

– człowiek

 

Teandrycznym 

– bosko-ludzkim

 

Budowa

 

Składa się ze Starego i Nowego Testamentu.

 

46 ksiąg 27 ksiąg

 

Każda księga dzieli się na rozdziały, a rozdział na wersety.

 

Pięcioksiąg jest to pięć pierwszych ksiąg Biblii: Księga Rodzaju, Wyjścia, Kapłaństwa, Liczb i Powtórzonego 
Prawa.

 

Czas powstawania

 

Stary Testament 

– XIII w. p.n.e. – I w. p.n.e.

 

Nowy Testament

– 51 r. n.e. – 96 r. n.e.

 

Języki

 

Stary Testament:

 

1. hebrajski

 

2. grecki

 

3. aramejski

 

Nowy Testament: 

1. grecki

 

Gatunki literackie występujące w Biblii:

 

· psalm

 

· list

 

· hymn

 

· pieśń

 

· tren

 

· modlitwa

 

· kazanie

 

· przypowieść

 

Znaczenie Biblii w kulturze europejskiej

 

Biblia jest źródłem kultury europejskiej:

 

· w sferze religijno-moralnej, dekalog stanowi podstawę stosunków międzyludzkich

 

· w sferze kulturowej; jest natchnieniem artystów i filozofów oraz inspiracją sztuki

 

 

Stary Testament - 

podział i księgi

 

- 

powstał między XIII a I w. p.n.e.

 

Podział ksiąg:

 

- 

histotryczne (Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt);

 

- 

mądrościowe - dydaktyczne (Hi, Prz, Ps, Mdr, Koh (Eklezjastes) i in.);

 

- prorockie(Iz, Jr, Ba, Ez, Dn i in.).

 

Niektóre księgi:

 

Pięcioksiąg

 

Jest to pięć pierwszych ksiąg ST stanowiących Torę (Prawo) 

 

Księga Rodzaju.

 

Zawiera dzieje od stworzenia świata aż do początków niewoli Egipskiej. Uważana za najtrudniejszą księgę 
Starego Testamentu.

 

 

Opis stworzenia; 0.Niebo i ziemia. 1.Światłośc i ciemność. 2.Wody górne i dolne. 3.Ląd i morze. Rośliny. 
4.Ciała niebieskie. 5.Zwierzęta wodne i powietrzne. 6.Zwierzęta lądowe i człowiek. 7.Odpoczywa.

 

 

Pierwszy opis stworzenia człowieka: Stworzenie naraz mężczyzny i niewiasty na obraz i podobieństwo Boże.

 

 

Drugi opis stworzenia człowieka: Nie było opiekuna dla roślin, więc Bóg stworzył z gliny człowieka i tchnął w 
jego nozdrza tchnienie życia. Natępnie Bóg tworzy zwierzęta dla pomocy i niewiastę z żebra Adamowego.

  

 
 

2. 

Interpretując wybraną przypowieść biblijną, wskaż cechy tego gatunku. 

 

Przypowieści wyjaśniały trudne zagadnienia w sposób bardzo przystępny, a to za sprawą swej parabolicznej 
budowy, jest cechą charakterystyczna dla tego gatunku, e ma on wyraźnie rozwarstwione dwie płaszczyzny 
znaczeniowe. Ta dosłowna, fabularna odnosi się do prostych spraw, jest bliska doświadczeniu każdego 
człowieka, jej zrozumienie nie nastręcza żadnych trudności. Pod warstwą dosłowną kryje się warstwa 
metaforyczna, 

zawierająca właściwe przesłanie. Zdarzenia, postacie z planu fabularnego

 

maja swoje 

odpowiedniki w wykładni metaforycznej, widać to bardzo wyraźnie na przykładzie przypowieści o siewcy, 
gdzie ziemia symbolizuje tych, którzy słuchają Słowa Bożego, zaś ziarno jest Bożą Nauką. 
"Przypowieść o siewcy" ma bardzo prostą fabułę, mówi o siewcy, który wyszedł na pole, jednak nie 
wszystkie ziarna wpadły w żyzną glebę, część z nich spadła na skałę i w ogóle nie wykiełkowała, część 
trafiła między osty, ziarno puściło pędy, ale inne rośliny szybko je zagłuszyły, inne upadły na drogę, skąd 
wydziobany je ptaki, ale niektóre nasiona padły na glebę i wydały plon jedne 30-krotny inne 60-krotny, a 
jeszcze inne 100-

krotny. Ziarno to w tej przypowieści nauka Chrystusa, to on jest siewcą, który głosi Słowo 

Boże, glebą są serca tych, którzy go słuchają, wielu z jego uczniów wysłucha nauki i nie zrozumie, nie 
uwierzy, inni się zapalą, przyjmą ją z entuzjazmem, ale przeciwności losu skłonią ich do grzechu i odejścia 
od wiary, ale część z tych, którzy słuchają przyjmą te naukę i wydadzą plon.  
 

3. 

Omów uniwersalizm wybranych przypowieści biblijnych. 

 

Przypowieści polegają na tym, że zawarty jest w nich pewien morał, a także prawda ogólna. Wynikają one z 
tego , że ludzie wzorują się na biblii i postanawiają zastosować dana myśl w życiu. Przypowieści stosowane 
były od zawsze, mówią o życiu każdego człowieka. W dzisiejszym świecie także można je stosować, bowiem 
bardzo często słyszymy o nich np. na religii lub języku polskim w szkole. Wspominane są bardzo często, 
gdyż to dzięki nim rozumiemy niektóre sytuacje życiowe. Dajmy na to przypowieść o talentach, chodziło o to 
ze to Pan daje każdemu słudze przeznaczony dla niego talent jeden dostaje mniej a drugi więcej. Od nich 
zależy jak go wykorzystają. We współczesnym świecie również można powiedzieć ze ta przypowieść 
znajduje zastosowanie ponieważ tym Panem jest Bóg, a sługami są ludzie. Bóg daje każdemu człowiekowi 
niezależnie jakiemu jego własny talent. każdy z nas jest inny i każdy z nas otrzymuje inny dar który powinien 
odpowiednio wykorzystać. 
Jednak nie tylko jedna wymieniona przeze mnie przypowieść jest jedyna jaka występuje we współczesnym 
świecie, oczywiście są jeszcze takie przypowieści jak o synu marnotrawnym, w której ojciec ma dwóch 
synów, gdy młodszy z nich pragnie poznać świat i prosi ojca o swoja cześć majątku wyrusza na 
poszukiwanie przygód. Starszy syn zostaje posłusznie z ojcem i prowadzi ich gospodarstwo. Jednak gdy 
młodszemu synowi skończyły się pieniądze wraca do domu do ojca i prosi o wybaczenie ten mu przebacza i 
wyprawia ucztę na jego cześć. Tak samo jest w życiu, wiele razy spotykamy rodziny w których to dzieci 
pragną zaznania swobody, poznania świata. Opuszczają rodziców i wyruszają w drogę. Z czasem gdy 
jednak zrozumieją swój błąd wracają. Tak więc można powiedzieć ze przypowieści znajdują zastosowanie w 
życiu bo to właśnie one z niego pochodzą.  

Przypowieści opowiadają o celach, zachowaniach, znaczeni człowieka na świecie. Mają na celu przybliżyć 
ludziom co jest dobre, a 

co złe, co wolno, a czego nie wolno. Przypowieść

 o siewcy

  

i zasianych przez niego ziarnach uzmysławia co może się z nami stać gdy zejdziemy "na złą ścieżkę". 
Przedstawione w przypowieści o 

pracownikach 

w winnicy zachowanie pracowników obrazuje bunt, zazdrość, 

zawiść i chciwość, które w dzisiejszych czasach nie są nam obce. To co działo sie przez wieki przetrwa aż 
do końca.

  

 
4. Wyjaśnij znaczenie wyrażeń i zwrotów zaczerpniętych z Biblii: hiobowa wieść, syn marnotrawny 
, zakazany owoc, sodoma i gomora, żona Lota, manna z nieba. 
 

Hiobowa wieść - gniewna, złowieszcza, makabryczna informacja. Hiob był ideałem

 

człowieka, który poddał 

się woli Bożej pomimo, że dotknęły go najtragiczniejsze nieszczęścia  
Syn marnotrawny

– osoba, która zbłądziła, lecz przyznała się do tego. Termin ten pochodzi od przypowieści 

o synu marnotrawnym  
Zakazany owoc - 

przedmiot z pozoru wartościowy i zachęcający, lecz tak naprawdę bardzo szkodliwy, 

sprowadzający zło. Szatan nakłonił Ewę w raju, aby podała jabłko Adamowi, jednak Pan Bóg zabronił im 
zrywania jakiegokolwiek owocu z tego drzewa, po złamaniu nakazu, musieli opuścić raj  
Sodoma i Gomora- 

miejsce, w którym odbywały się sprawy nieetyczne, miejsce nieumiarkowania. Pan Bóg 

ukarał Sodomę i Gomorę za błędy i złe zachowania mieszkańców  

Żona Lota - symbol ciekawości kobiecej

 

 

Manna z nieba - nieoczekiwany dar, zysk, niespodziewane dochody, ratunek w trudnej sytuacji

  

 

 
 
 
 

5. 

Omów motyw niezawinionego cierpienia na podstawie mitu o Prometeuszu i biblijnych 

opowieści o Hiobie. 
 

W Biblii 

zostaje wprowadzony przez Hioba, głównego bohatera jednej z ksiąg. Zostaje on boleśnie 

doświadczony przez Boga w postaci trądu, utraty bliskich i wszystkiego co było dla nie go ważne, co 
dostarcza mu wielu cierpień. Można więc stwierdzić, że w biblii cierpienie jest niezawinione, bohaterowie 
cierpią bez żadnej przyczyny, za nic.

 

Natomiast Grecy inaczej tłumaczą cierpienie. W „Mitologii” Jana Parandowskiego spotykamy Prometeusza – 
tytana, któremu przypisywane jest stworzenie człowieka, a także kradzież. Zostaje on ukarany przez bogów 
za swoje nieposłuszeństwo i bunt przeciwko ich zasadom. W mitologii natomiast cierpienie zazwyczaj jest 
uzasadnione jakimś czynem, jednakże często są to powody niezależne od tego kto cierpi. Prometeusz chcąc 
wspomóc swoje „dzieci” czyli ludzi zostaje skazany na długie fizyczne cierpienia. 

 

6. Scharakteryzuj los człowieka przedstawiony w Księdze Koheleta. 

 

Kohelet w swojej księdze określa żywot człowieka i cały świat jako marność nad marnościami. Treść całej 
księgi to przemyślenia nad sensem życia ludzkiego. Autor zdaje sobie przede wszystkim pytanie, jaka jest 
droga do prawdziwego szczęścia, ale nie znajduje odpowiedzi.  
Kohelet utożsamia się z Salomonem, królem Izraela z Jeruzalem, aby czytelnik jeszcze bardziej zastanowił 
się nad słowami, które zapisuje. 
Wszystkie rzeczy na tym świecie mają czas, który określa Bóg. Pan włada czasem i tylko on może zmienić 
kres jakiejkolwiek sprawy. Bóg pozwolił nam pracować po czym cieszyć się z owoców trudu jakiego na co 
dzień doświadczamy. Ostatecznie Ojciec będzie nas sądził bez względu na to czy człowiek za życia był 
prawy czy też nie. Ludzie będą osądzeni za każdy czyn na Ziemi. 
Los człowieka jest bardzo podobny do doli zwierząt. Wszystkie żyjące stworzenia muszą kiedyś umrzeć. 
Kohelet mówi, że ludzie mają jedno życie i oddychają tym samym powietrzem co zwierzęta. Człowiek nie 
przewyższa niczym zwierząt, bo wszystko jest marne. 
Czytając całą księgę Koheleta możemy stwierdzić, iż nie jest ona pesymistyczna. Dostrzega on również 
jasne strony życia, które przynoszą radość i szczęście. Autor księgi jednak przestrzega nas abyśmy nie 
nadużywali dóbr materialnych, bo kiedyś mimo wszystko stracimy przez śmierć. Zbytnie przywiązywanie się 
do rzeczy majątkowych nie ma większego sensu. W sądzie ostatecznym Bóg rozliczy nas ze wszystkiego 
cośmy uczynili za życia. 
Kohelet docenia dobra niematerialne, ale również porównuje je do marności. Mądrość według autora księgi 
należy do marności. Lecz ona jest w życiu ważniejsza od rzeczy materialnych, bo dzięki niej wiemy co jest 
dobre, a co złe. 
Księga Eklezjastesa ma na celu ugruntowanie wiary do Boga w sercach wszystkich czytelników. Kohelet 
mówi bardzo wyraźnie, aby bać się Boga i postępować według zasad i przykazań Bożych.  
 

7. Omów Apokalipsę św. Jana i jej znaczenie. 

 
Apokalipsa 

- 

Słowo apokalipsa pochodzi z 

języka

 

greckiego (apokalipsis ) i oznacza odsłonięcie, objawienie. 

Nazwę tę nosi ostatnia księga Nowego Testamentu, która powstała w czasie prześladowań pierwszych 
chrześcijan zapoczątkowanych w 64 r. n.e. za Nerona. Autorem jej jest św. Jan ewangelista, który doznał 
objawienia (według tradycji) na wyspie Patmos. Apokalipsa jest pełna symboliki trudnej do zrozumienia. Jest 
to szczególny rodzaj wypowiedzi biblijnej opisującej tajemnice czasów ostatecznych i wyjaśniającej sens 
dziejów. Apokalipsa jako ostatnia księga Biblii zamyka całość „historii świętej”. 

 

 

Księga zawiera wizje apokaliptyczne i ma wyraźne piętno prorockie. W 7 wizjach proroczych ukazane są pod 
postaciami symbolicznych obrazów „dzieje przyszłych cierpień i końcowego triumfu”, kościoła i tych wiernych 
którzy doznali tego zbawienia na „Sądzie Ostatecznym”. „Księga Objawienia” należy do gatunku 
apokaliptyczno 

– prorockiego istniejącego w literaturze judajskiej dla której księga Daniela (proroka) jest 

wzorem. Stąd mamy skomplikowaną symbolikę, atmosferę napięcia i grozy, kosmiczną katastrofę zawikłaną 
myślą, która obraca się wokół przyszłości nieznanej i trudnej do przewidzenia . Wizje są środkami 
pozwalającymi przekazać treść nie jasną, skomplikowaną. Autor nakreślił w niej obraz ludzkości i dzieje 
Kościoła. 

 

 

Adresatami Apokalipsy byli chrześcijanie z Azji Mniejszej u schyłku starożytnego świata. 

Księga

 ma jednak 

wymiar ponadczasowy, uniwersalny. Ukazuje zmagania się zła i dobra, chaos i upadek ludzkości oraz 
przywracanie ładu i sensu świata w wymiarze ostatecznym.

 

 

Apokalipsa św. Jana jest najbardziej tajemniczą księgą Nowego Testamentu, obfitującą w symboliczne wizje 
– obrazy , znaki, liczby . W literaturze polskiej wątek apokalipsy odnawia się nie tylko w licznych wizjach 
sądu ostatecznego, ale także w świadomości ludzi współczesnych w wymiarze historycznym i 
katastroficznym, np. okres II wojny światowej nazywano „apokalipsą spełnioną”. 

 

8. Udowodnij, że Biblia to dzieło wielogatunkowe.  

 
Można wymienić w Biblii następujące gatunki literackie: 

-  psalm  - 

błagalny,  dziękczynny,  pochwalny,  królewski,  patriotyczny,  religijny,  mądrościowy;  autorstwo 

najbardziej nam znanych psalmów przypisuje królowi izraelskiemu Dawidowi; 

-  przypowieść  -  nazywamy  ją  również  parabolą,  jest  ona  prostą  historią,  obrazkiem,  która  pozornie 
przedstawią prostą treść, a tak naprawdę traktuje o rzeczach bardzo dla człowieka istotnych, uniwersalnych ( 
znana jest bardzo "Przypowieść o synu marnotrawnym", "Przypowieść o siewcy" ; 

-  apokalipsa

 

- 

należy  ona  do  literatury  proroctw,  obrazuje  ona  przyszłość  losów  człowieka  i  świata,  ale  z 

podkreśleniem na ich ostateczny koniec; opisuje ona Sąd Ostateczny; jej cechą charakterystyczną jest to, że 
nie  mówi  ona  nic  wprost,  ale  posługuje  się  symbolem,  znakiem,  szyfrem,  które  bardzo  ciężko  czasem 
wyjaśnić i odczytać; najbardziej znaną apokalipsą jest "Apokalipsa św. Jana"; 

- saga rodzinna- 

należy ona do epiki, jest gatunkiem bardzo rozbudowanym, ponieważ opisuje często wiele 

pokoleń,  które  należą  do  danego  rodu;  w  Biblii  opisana  jest  m.in.  saga  rodu  Abrahama,  Izaaka,  Jakuba, 
Józefa; 

- kazanie - jest to mowa

, której celem jest pouczenie, oparte na prawie bożym, przekazujące wartości ważne 

dla naszej wiary; na kazaniach opierał swoją naukę Jezus Chrystus; 

-  modlitwa  -  jest  to  rozmowa  z  Bogiem

 

w  sytuacji  intymnej

,  osobistej;  może  być  ona  dziękczynieniem, 

błaganiem, apostrofą; w Biblii można odnaleźć modlitwy, które wypowiada Mojżesz, Dawid, Salomon; 

- 

w Biblii zawarte są oprócz wyżej wymienionych także - podania, legendy, historie, legendy, pieśni, dialogi, 

aforyzmy, nowele, poematy, dramaty, listy, kroniki, hymny, treny. 

Rodzaje literackie 

Epika  

- biografie - 

np. Ewangelie (Marka, Mateusza, Łukasza i Jana); 

- sagi rodu - 

np. opisy dziejów patriarchów starotestamentowych 

- "powieść

 

obyczajowa" - 

np. "Księga Ruth"; 

- poemat opisowy - 

np. "Księga Rodzaju"; 

- kronika, twórczość epistolograficzna, zbiory prawa; 

Liryka

  

- hymn

 

- 

"Hymn o miłości"; 

-psalm - 

"Księga Psalmów"; 

-pieśń

 

o miłości - "Pieśń nad Pieśniami"; 

- treny - "Lamentacje Jeremiasza"; 

Dramat  

- 

niektóre fragmenty z "Księgi Hioba". 

 

9. Dokonaj ogólnej charakterystyki antyku 

 
Antyk (inaczej starożytność) to epoka, która obejmuje piśmiennictwo od czasów najdawniejszych (początki 
piśmiennictwa ok. XIII w. p.n.e.) do V w. n.e. Umowna data

 

końca epoki starożytnej to 476 r. - data upadku 

Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

 

P

iśmiennictwo:

 

Pismo (alfabetyczne) istnieje od ok. XIII w. p.n.e. Od tego czasu powstawała 

Biblia, najstarszy zabytek 

piśmienniczy tak wielkich rozmiarów. W starożytnej Grecji podstawę tematyczną literatury stanowi mitologia, 
podobnie jak Biblia

 

istniejąca w przekazach ustnych od czasów niepiśmiennych. Na mitologii opierają się 

dzieła Homera: "Iliada" i "Odyseja" z VIII - VII w p.n.e.

 

 

Rozkwit 

literatury 

antycznej przypada na okres świetności starożytnej Grecji i Rzymu (tzn. VIII w. p.n.e. - II w. 

n.e.). Li

teratura starożytna stała się wzorem

 

wszystkich późniejszych prądów artystycznych i na długie wieki 

określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny. Klasycyzm narodził się w 
Grecji, zaś Rzym przejął i odpowiednio przekształcił ten wzorzec.

 

Literaturę grecką można podzielić na cztery okresy, biorąc pod uwagę gatunek literacki dominujący w danym 
czasie:

 

- epika (VIII wiek p.n.e.)

 

- liryka (VII-VI wiek p.n.e.)

 

- dramat (V wiek p.n.e.)

 

- epigramat (III wiek p.n.e.)

 

Podziału 

literatury 

dokonał Arystoteles wyróżniając w niej:

 

- 

epikę

 

- dramat

 

- liryk

 

Religia:

 

W świecie starożytnym panował przeważnie politeizm (wielobóstwo), z wyjątkiem monoteistycznej 
(wyznającej jednego Boga) religii judaistycznej. Podstawą wierzeń starożynych Greków i Rzymian była 
mitologia, zaś Żydów -

Biblia

.

 

Filozofia:

 

Największymi filozofami starożytności byli Grecy: Platon i Arystoteles, którzy żyli w V w. p.n.e. w Atenach. 
Stworzone przez nich systemy filozoficzne - platonizm i arystotelizm - 

po przekształceniach funkcjonowały w 

ciągu kolejnych epok. Również epikureizm i stoicyzm odgrywały później znaczącą rolę, zwłaszcza w 
renesansie. 

 

10. Kosmogonia biblijna i mitologiczna – dokonaj porównania 
 

Kosmogonia biblijna: 

- 

bóg stwarza świt i to on jest początkiem 

- 

świat jest uporządkowany 

- wiara monoteistyczna 
- 

człowiek jest podobny do boga 

- 

świat,który stworzył bóg jest piękny 

 
Kosmogonia mitologiczna: 
- 

z chaosu wyłania się niebo,ziemia,bogowie i inne 

- 

wszystko powstaje w skutek żywiołów 

- wiara politeistyczna 
- 

świat pełen przemocy,agresji 

 

11. Omów podstawy i uczucia ludzkie opiewane przez twórców starożytnych, a wciąż aktualne 
(archetyp) 

 
Biblijne archetypy: 
- Maryja - 

matka cierpiąca (Maryja) 

- Judasz 

– zdrajca, mający wyrzuty sumienia 

- 

Mojżesz - mędrzec, przewodnik 

- Maria Magdalena 

– nawrócona grzesznica 

- Hiob 

– człowiek cierpiący bez winy 

- Kain 

– bratobójca 

- 

Św. Paweł – nawrócony grzesznik 

- Prorocy starotestamentowi 
- Syn marnotrawny 
- Samarytanin 

– człowiek miłosierny, współczujący  

 

Archetypami posta

w ludzkich są w mitach: 

 
Dedal 

– wzór człowieka rozważnego, poważnego, doświadczonego. Realista. Wynalazca. Uosabia tęsknotę 

za ojczyzną, pragnienie niezależności. 
 
Ikar 

– człowiek przełamujący granice za wysoką cenę – z jednej strony; człowiek lekkomyślny, łatwo 

upajający się swobodą – z drugiej.  
Edyp 

– postać mityczna symbolizująca przewrotność losu, tragiczną ironię. W micie zabił swego ojca i ożenił 

się ze swoją matką – nie wiedząc o tym.  
 
Herakles 

– symbol odwiecznego snu o potędze, marzeń człowieka, by być silnym i szlachetnym jak bogowie. 

 
Kasandra 

– archetyp złej wieszczki, zwiastującej katastrofy i nieszczęścia. 

 
Niobe 

– archetyp cierpiącej matki. Niobe, żona Tantala szczyciła się siedmioma synami i siedmioma córkami, 

bogowie zabili wszystkie jej dzieci. (Parandowski natomiast za

pierwszą mater dolorosa uznaje Demeter, gdy 

ta cierpiała po stracie córki do tego stopnia, że przybrała postać żebraczki). 
 
Orfeusz 

– boski muzyk i wierny mąż, który po swoją żonę zszedł do Tartaru, gdzie wzruszył Hadesa swoim 

śpiewem; archetyp wirtuoza, artysty, mistrza, gotowego poświęcić wszystko dla ocalenia małżonki. 
 
Prometeusz 

– archetyp buntownika, dobroczyńcy, altruisty. Chrystus został także nazwany Prometeuszem, 

ponieważ, będąc Bogiem, poświęcił życie z miłości do ludzi. 
 
Syzyf 

– archetyp człowieka, którego ciężka i wyczerpująca praca nie daje żadnych efektów, jest bezowocna. 

 
Narcyz - 

mitologiczny piękniś, który zakochał się we własnym odbiciu i został zamieniony w kwiat; archetyp 

człowieka zakochanego w sobie, egosity, skupionego tylko na własnych potrzebach. 
 
Pigmalion - 

mityczny rzeźbiarz, który zakochał się w swoim dziele (Galatei) i ożywił je mocą miłości; archetyp 

artysty stwarzającego rzeczy niezwykłe, zakochanego w swym dziele. 
 
Penelopa - 

żona Odyseusza, czekała na niego bardzo długo; archetyp wiernej żony, czekającej 

niestrudzenie na swego męża.  
 

12. Określ temat „Iliady” i „Odysei” Homera.  

 
Odmienny charakter obu tych eposów wyraża się już w samym tytule. Iliada to poemat o losach Ilionu, 
całego miasta - państwa, gdyż w taki obraz  rozrasta się epizod wycofania się z walki, a potem powrotu do 
niej głównego bohatera, Achillesa. Natomiast Odyseja to dzieje wybitnej, przeżywającej różnorodne i 
dramatyczne przygody jednostki.  

 
13. Omów cechy epopei na przykładzie dzieł Homera. 
 

Epos

 

to główny gatunek epiki do czasu powstania powieści. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, który 

ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej 
społeczności. W przypadku "Iliady" tłem jest wojna Trojańska, natomiast bohaterowie legendarni to np. 
Achilles, Agamemnon, Parys, Helena, a także 

bogowie

 

greccy. Źródłem eposu są mity i podania, "Iliada" np. 

wywodzi się z mitu o jabłku niezgody.

 

 

Cechy gatunkowe eposu:

 

 

Inwokacja - apostrofa 

umieszczana we wstępie utworu skierowana do Bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu 

dzieła. W "Iliadzie" autor zwraca się do Muzy (bogini), która poddaje pieśń śpiewakom: "Gniew, bogini, 
opiewaj Ahilla, syna Peleusa"

 

Równoległość dwóch płaszczyzn: świata bogów i świata ludzi. W "Iliadzie" fabuła przebiega w świecie bogów 
( bogowie walczą po dwóch stronach wrogów w wojnie Trojańskiej, np. Atena decyduje o zwycięstwie 
Achillesa nad Hektorem i w świecie ludzi i ludzkich uczuć - dowodem jest np. miłość Parysa do Heleny.

 

Narrator 

eposu

 ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i 

zdystansowany wobec wydarzeń

 

Wydarzenia opisane są stylem podniosłym i patetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, 
co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora.

 

Szczegółowy, realistyczny 

opis 

przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółów). Wspaniałym przykładem 

realizacji tego punktu jest opis tarczy Achillesa. Homer opisuje nie tylko kolejne działania wykonawcy 
Hef

ajstosa, lecz obrazy przedstawione w płaskorzeźbie. Są one opisane tak że można je z łatwością 

odtworzyć. Jest to dziesięć scen - obrazów z życia pokojowego. Znajdujemy wyobrażenie ziemi, nieba, 
morza, dwóch miast i życia w tym mieście - śluby, uczty, właśnie handlujących itp.

 

Opisy scen batalistycznych - 

sceną taką jest np. pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, 

zasadzki i bitwy.

 

Porównania homeryckie - jest to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną 
epizody

czną scenkę. Przykładem może być porównanie walczących (Achillesa i Hektora) do walki orła i 

gołębicy, umieszczone w pieśni 22 p.t. "Pojedynek"

 

Epizodyczność akcji. Epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, 
pobocznego

, nie związanego z główną fabułą, przykładem może być opis tarczy Achillesa. 

 

14. Wyjaśnij znaczenie stałych związków frazeologicznych wywodzących się z mitologii: pięta 
Achillesa, stajnia Augiasza, olimpijski spokój, szata Dejaniry, męki Tantala, nić Ariadny. 

 

Stajnia Augiasza 

– wielki bałagan, brud, nieporządek. Augiasz król Elidy miał od 30 lat niesprzątaną stajnię, 

w której było kilka tysięcy sztuk bydła. Herakles oczyścił ją puszczając przez stajnię strumień z 
przepływającej nieopodal rzeki Penejos.  
P

ięta Achillesa – słaby punkt, czułe miejsce. Matka wykąpała Achillesa w Styksie trzymając go za piętę. 

Stąd jego ciało było odporne na ciosy, a jego słabym punktem była pięta. Został zabity przez Parysa trafiony 

strzałą 

w piętę. Achillesa ścięgno, wspólne, silne ścięgno dla obu wielkich mięśni tylnej strony łydki, mięśnia 

brzuchatego i płaszczowego, przyczepiające się do tylnej powierzchni pięty.  
Męki Tantala – niemożność osiągnięcia tego, co jest w zasięgu ręki. Za podanie do zjedzenia własnego 
syna Tanta

la wtrącono do Tartaru, postawiono w sadzawce, w której jak się chciał napić wysychała woda, 

nad nim wisiała gałąź z jabłkiem, a jak po nie sięgał gałąź odchylała się. Nad nim zawieszono skałę, która 
się ciągle chwieje, jakby miała zaraz spaść.  
Koszula (szata) Dejaniry 

– rzecz niszcząca, której trudno się pozbyć. Dejanira podarowała Herkulesowi 

szatę nasmarowaną krwią Nessosa, która przywarła do ciała i paliła ciało herosa. 
Nić Ariadny – wskazówka, pomocna dłoń. Ariadna to córka Minosa i Pazyfae. Dała Tezeuszowi nić, dzięki 
której wydostał się z labiryntu Minotaura. Razem z nim uciekła z Krety. Po drodze Tezeusz porzucił ją na 
wyspie Naksoso. Tam znalazł ją Dionizos i poślubił.  

Olimpijski spokój- całkowity, absolutny spokój; pełne opanowanie; całkowita kontrola własnych emocji

  

 

15. Na wybranych przykładach omów twórczość rzymskiego poety Horacego.  

 

Rozwój poezji rzymskiej jest znacznie późniejszy w stosunku do liryki greckiej. Okres jej szczególnego 
rozkwitu nastąpił w czasach panowania cesarza Augusta (druga połowa I w. p.n.e. i początek I w. n.e.), który 
zresztą również był poetą. Celem Horacego było przeszczepienie dokonań twórczości poetyckiej Grecji na 
grunt rzymski. Jak wiemy, doskonale mu się to udało. Mimo że śmiało czerpał z literatury i filozofii Greków, 
jego utwory są oryginalne i uważa się je za szczytowe osiągnięcie klasycyzmu epoki Augusta. Wywarły 
ogromny wpływ na poezję europejską. 

W dorobku Horacego znajdują się następujące dzieła: 

- Epody 

– krótkie utwory o treści politycznej, 

- Satyry 

– teksty ośmieszające wady i słabości ludzi, aktualne w każdych czasach, 

- 

Pieśni – zwane inaczej Carmina (słowo „carmina” oznacza w języku łacińskim „utwory poetyckie”), badacze 

nazywają je jednak odami. Tworzą je aż trzy księgi. Stanowią największe osiągnięcie Horacego. Cechuje je 
ogromna 

różnorodność tematyczna – znajdziemy tu utwory refleksyjne, filozoficzne, patriotyczne, 

autotematyczne (poświęcone własnej twórczości), religijne, biesiadne, a także okolicznościowe, 

- Listy 

– wśród nich znajduje się słynny , znany również jakoSztuka poetycka (Ars poetica). Utwór ten jest 

wierszowanym esejem, w którym poeta wyłożył swoje poglądy na temat literatury i procesu jej tworzenia. 

Poezja Horacego w dużym stopniu ukształtowała twórczość Jana Kochanowskiego i Macieja Kazimierza 
Sarbiewskiego, który zasłynął w Europie jako „Horacy Sarmacki” (Horatius Sarmaticus). 

Światopogląd Pieśni, najważniejszego zbioru poezji Horacego, tworzy synteza stoicyzmu i epikureizmu, 
koncepcji mających swoje źródło w filozofii greckiej. Poeta stworzył na ich podstawie ideę złotego środka, 
wedle której zalecał umiar wobec porażek i sukcesów oraz poszukiwania radości w małych, codziennych 
przyjemnościach. Przyjęcie takiej postawy (tj. postawy horacjańskiej) odsuwa cierpienie, zapewnia pogodę 
du

cha, zadowolenie z życia oraz akceptację przemijania i perspektywy śmierci. Ponadto artysta ten sławił 

także cnotę, piękno moralne, tężyznę fizyczną, zdrowie i patriotyzm. Mimo że Horacy stworzył swój 
światopogląd w oparciu o znane greckie modele filozoficzne, udało mu się zachować dużą niezależność w 
myśleniu. W swoich utworach najczęściej występuje w roli mędrca, autorytetu moralnego, przypisującego 
sobie funkcję wychowawcy społeczeństwa (podobnie będzie z Janem Kochanowskim). Ukoronowaniem 
uznania, jakie 

spotkało Horacego za życia, było powierzenie mu przez cesarza Augusta stworzenia hymnu 

na uroczyste rozpoczęcie nowego wieku (I w. n.e.). I tak powstała Pieśń wiekowa. 

O ogromnej popularności dzieł rzymskiego poety świadczy to, jak wiele sformułowań z jego utworów 
funkcjonuje w potocznym języku. Non omnis moriar – nie wszystek umrę, nuda veritas – naga prawda, carpe 
diem 

– chwytaj dzień, exegi monumentum aere perennius – wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu – to 

tylko niektóre ze znanych formuł Horacego. 

 

16. Dokonaj charakterystyki teatru antycznego. 

 

Teatr starożytnej Grecji powstał z uroczystości religijnych ku czci Dionizosa. W VI w. p.n.e. chór 
uczestniczący w obrzędach wyłonił z siebie koryfeusza, przewodnika chóru. Następnie pojawili się aktorzy 
(pierwszego aktora wprowadził Tespis). 
W tym czasie ukształtowała się forma literacka zwana 

dramatem 

i powstały budowle zwane teatrem. 

Widowiska traciły stopniowo charakter kultowy, zachowały jednak cechy uroczystości powszechnych. W 
ciągu wieków teatr ulegał przeobrażeniom od teatru objazdowego (VI w. p.n.e.), przez klasyczny teatr z V w. 
p.n.e., teatr hellenistyczny (od IV w. p.n.e. na obszarach zhellenizowanych) po teatr grecko-rzymski. 
Pierwotny grecki teatr składał się z kolistej przestrzeni, orchestry, z ołtarzem, leżący niedaleko świątyni, zaś 
na stoku wzgórza sytuowano widownię (theatron). Z pojawieniem się aktora w widowisku powstał mały 
budynek sceniczny (skene), wkrótce nieodzowne tło dla przedstawienia. Później Ajschylos wprowadził 
jeszcze drugiego aktora, a Sofokles trzeciego. 
W V w. p.n.e. teatr 

grecki 

posiadał już okazałą skene (długa budowla ze ścianą frontową), do której 

przylegały dwa skrzydła boczne (paraskenia) i pomost (proskenion), gdzie występowali aktorzy. Orchestra 
(miejsce dla chóru) uległa zmniejszeniu. W ówczesnym teatrze używano maszynerii, umożliwiającej m.in. 
podnoszenie i opuszczanie bóstw oraz malowanych dekoracji (pinakes).  

 

17. Omów genezę dramatu greckiego. 

 

Geneza dramatu greckiego związana jest przede wszystkim z kultem Dionizosa, boga winnej latorośli, 
urodzaju i odradzającej się przyrody, rozwijającym się w starożytnej Grecji od ok. VIII w. p. n. e. Ku czci 
Dionizosa obchodzono święta, tzw. Dionizje. Początkowo były to tylko Dionizje Małe (Wiejskie), rolnicze 
święto związane z otwieraniem naczyń z młodym winem; obchodzono je na przełomie grudnia i stycznia. W 
VI w. p. n. e. wprowadzono tzw. Dionizje Wielkie (Miejskie) - 

święto odradzającej się przyrody, obchodzone 

na przełomie marca i kwietnia.

 

W czasie uroczystości śpiewano dytyramby, czyli chóralne pieśni kultowe ku czci Dionizosa. Z czasem z 
chóru wyodrębnił się koryfeusz, który "wszczynał", tj. intonował pieśń, podchwytywaną następnie przez chór. 
 

18. Omów budowę klasycznej tragedii greckiej. 

 
Budowa tragedii greckiej 

poddana była ścisłym rygorom formalnym. Tragedię otwierał prologos o 

charakterze monologowym lub dialogowym, którego funkcją było zarysowanie sytuacji fabularnej. Po 
prologosie następowały przeplatające się epeisodia i stasima, których było od trzech do pięciu. Każdy 
epeisodion obejmował dialogi i monologi postaci oraz fragmenty narracyjne, stasimon stanowił pieśń chóru. 
Utwór zamykał eksodos, czyli końcowa pieśń chóru schodzącego z orchestry. W tragedii greckiej zarysowują 
się również tzw. trzy jedności, nie występują one jednak jeszcze jako samodzielna kategoria ani w poetyce, 
ani w praktyce literackiej. Dużą rolę w budowie tragedii odgrywała kluczowa dla estetyki starożytnej 
kategoria mimesis, nakazująca naśladowanie w utworze rzeczywistości z jednoczesnym jej 
przekształceniem - naśladowanie przyrody przy możliwości uczynienia jej piękniejszą lub brzydszą, 
przedstawianie zdarzeń typowych i mających znaczenie ogólne, przedstawienie zdarzeń nie tak, jak zaszły 
faktycznie, ale według zasad konieczności i prawdopodobieństwa, przedstawianie zdarzeń kierując się 
potrzebami kompozycji, nie chęcią przedstawienia dokładnie wszystkich detali rzeczywistości.

  

 

19. Omów treść mitu o Labdakidach. 

 

Mit ten opowiada o tragicznych losach pewnego rodu, a jego treść można streścić następująco. 
Król Teb Lajos usłyszał w Delfach przepowiednię, że zginie z rąk własnego syna. Gdy więc jego żona, 
Jokasta urodziła potomka, postanowił przekuć mu pięty żelaznymi kolcami i porzucić w górach. Rozkazał 

służącemu, aby wyniósł 

dziecko 

w g

óry i tam porzucił. Ten jednak nie wykonał rozkazu i przekazał 

niemowlę 

pasterzowi, który z kolei oddał je na wychowanie swym władcom, Polibosowi i Meropie. 

Edyp

, bo tak dano 

na imię dziecku, rósł szczęśliwie na dworze korynckim i nie podejrzewał, że para królewska to jego przybrani 
rodzice. Z czasem zaczęły do niego dochodzić plotki wiec, aby poznać prawdę, udał się do wyroczni 
delfickiej. Usłyszał tam straszliwą przepowiednię, iż zabije własnego ojca i ożeni się z matką. Po tych 
informacjach Edyp utwierdz

ił się w przekonaniu, że Polibos i Merope to jego prawdziwi rodzice. Aby 

zapobiec spełnieniu się przepowiedni, Edyp opuścił kraj i udał się do Teb. Nie przypuszczał, że udaje się 
tam, gdzie zrealizuje wyrok losu. 
Po drodze spotkał rycerza, z którym się pokłócił i nie zdawał sobie sprawy, że to był jego prawdziwy ojciec – 
zabił go. Następnie spełniła się druga część przepowiedni. Gdy Edyp doszedł do Teb srożył się tam smok o 
imieniu Sfinks, straszny potwór o ciel lwa, twarzy i piersi kobiety i skrzydłach ptaka. Porywał on ludzi i rzucał 
w przepaść, oznajmiwszy, że nie przestanie tego czynić, dopóki ktoś nie rozwiąże jego zagadki. Brzmiała 
ona następująco: „Co to za zwierzę, obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworaka, w południe- na 
dwóch nogach, a wieczorem- na trzech?”. Edyp rozwiązał zagadkę; chodziło o człowieka, który w 
dzieciństwie chodzi na czworaka, później na dwóch nogach, a na starość podpiera się laską. Usłyszawszy 
to, Sfinks rzucił się w przepaść. 
Za uwolnienie Teb od strasznego Sfinksa, Edyp 

otrzymał rękę Jokasty. Oczywiście nie przypuszczał, że ona 

jest jego matką. Jokasta urodziła mu czworo 

dzieci

: 

Eteoklesa

, Polinejkesa, Antygonę i Ismenę. 

Niespodziewanie zaraza zaczęła zabijać Tybańczyków. Wróżbita Tyzeriusz oznajmił Edypowi, iż jest to kara 
za jego ojcobójstwo i kazirodztwo. Zrozpaczony Edyp wykuł sobie oczy i poszedł w świat, by odpokutować 
swoje winy. Wkrótce umarł. Jokasta powiesiła się. 
Władzę na krótko przejął 

Kreon

, a następnie synowie 

Edypa

. Ustalili, że będą sprawować władzę na 

przemian. 

Eteokles 

postanowił pozbawić brata władzy i wypędził go z kraju. Polinejkes schronił się na 

dworze Agrostasa i ożenił się z jego córką. Wkrótce razem z teściem najechał na Teby, by walczyć o tron. 
O

baj bracia zginęli podczas walk, a władzę ponownie objął Kreon. Zabronił on pogrzebania ciała 

Polinejkesa, jednak 

Antygona 

zrobiła to, przez co została zamknięta w kamiennej grocie. Później popełniła 

samobójstwo.  

 

20. Omów treść „Króla Edypa” Sofoklatesa. 

 

Teby pustoszone są przez zarazę i choroby. Wzburzony i zaniepokojony lud gromadzi się przed świątynią. 
Wznosi modły o ratunek i prosi bogów, by nie gniewali się już na ich kraj i mieszkańców. Obserwuje to 
zaniepokojony władca, Edyp. W rozmowie z Kapłanem król obiecuje poznać przyczynę tych klęsk i nie 
spocznie, aż się wszystko wyjaśni. Nadmienia, że właśnie posłał już Kreona do wyroczni delfickiej z 
pytaniem o przyczynę gniewu bogów. 

W tym samym momencie nadchodzi Kreon. Wyrocznia głosi, że kraj cierpi z powodu niepomszczonej śmierci 
poprzedniego króla – Lajosa, którego potajemnie zabito, a morderca nadal jest w Tebach, bezkarny i 
nieosądzony. Bogowie sprowadzili więc na miasto plagi. Aby odpędzić wszelkie nieszczęścia, trzeba 
pomścić tę śmierć i wygnać zabójcę z ziemi tebańskiej. Edyp obiecuje odnaleźć mordercę. 

Podczas  zebrania  starszyzny  monarcha  rzuca  na  niego  klątwę.  Wzywa  wróżbitę,  by  w  szczegółach 
opowiedział  przebieg  dawnej  zbrodni  i  wyjawił  nazwisko  zabójcy.  Tyrezjasz  początkowo  nie  chce  mówić, 
oci

ąga się z udzieleniem odpowiedzi. Dochodzi do sprzeczki. Król zarzuca starcowi oszustwo i spisek, ten 

nie  daje  za  wygraną  –  najpierw  grozi,  a  potem  rzuca  klątwę  na  Edypa  i  mówi  coś,  co  powoduje,  że  król 
zamyka się, nie może wypowiedzieć już żadnego słowa. Starzec, pod wyraźną presją króla, oznajmia mu, że 
to  on  jest  winny  śmierci  poprzedniego  władcy.  Napięcie  narasta.  Edyp  węszy  w  tym  wszystkim  spisek 
Kreona, chętnego na objęcie po nim tronu. Jest przecież bratem jego żony, Jokasty, a więc i poważnym oraz 
n

iepodważalnym pretendentem do korony. 

Królowa Jokasta prosi o wyjaśnienia. Sama jest zaniepokojona i zniecierpliwiona. Edyp mówi jej zatem nie 
tylko o oskarżeniach, jakie na niego rzucono, ale i o tym, że prawdopodobnie doszło do straszliwej tragedii. 
Aby 

go uspokoić, Jokasta opowiada mu o okolicznościach śmierci pierwszego męża. Edyp truchleje, słysząc 

tę opowieść. Rozumie coraz bardziej, że to on chyba jest mordercą Lajosa. 
Tymczasem przybywa posłaniec z wiadomością o śmierci władcy Koryntu, Polybosa. Edyp wzdycha z ulgą – 
póki  co,  nie  spełni  się  wróżba  ojcobójstwa.  Boi  się  jednak  nadal,  bo  wyrocznia  mówiła  też  o  jego  ślubie  z 
własną  matką.  Posłaniec  uspokaja.  Twierdzi,  że  ani  zmarły  Polybos,  ani  jego  żona  nie  są  rodzicami 
biologicznymi Edypa. Jako małe dziecko został podrzucony na dwór koryncki. 
Edyp,  wbrew  prośbom  Jokasty,  decyduje  się  w  takim  razie  wezwać  starego  sługę  Lajosa.  Chce  poznać 
prawdę. Ten  mu  wyznaje,  że  kiedyś  miał  zabić  niemowlę,  które  otrzymał  od  Jokasty.  Ulitował  się  jednak  i 
oddał pasterzowi z Koryntu. Teraz wszystko stało się jasne i tragiczne w tym samym momencie. Edyp okazał 

się  zarówno  ojcobójcą,  jak  i  kazirodcą.  Spełnia  się  tragiczna  wyrocznia:  wychowany  w  Koryncie,  u 
przyrodnich  rodziców,  zabija  nieznanego  mężczyznę  (ojca-króla),  odgaduje  zagadkę  Sfinksa,  będącego 
zagrożeniem dla Teb, więc zostaje w nagrodę mężem królowej Teb – wdowy. 
Z  pałacu  wychodzi  posłaniec  domowy.  Przynosi  wieści  o  samobójczej  śmierci  Jokasty,  która  wśród 
przeraźliwych  okrzyków  rozpaczy  powiesiła  się  na  własnej  chuście.  Niedługo  potem,  gdy  Edyp  widzi 
nieżyjącą  żonę,  wyrywa  z  jej  sukni  spinki  i  wyłupia  sobie  nimi  oczy.  W  ostatniej  ze  scen  ma  do  Kreona  – 
następcy  tronu  w Tebach  –  dwie  prośby:  po  pierwsze,  błaga  o  wygnanie  go  z  kraju  (warunek  odpędzenia 
zarazy i cho

rób z ziemi tebańskiej), gdzieś daleko w góry, by nikt go nie oglądał; po drugie: Edyp prosi go o 

opiekę nad córkami: Ismeną i Antygoną. Gdy obie córki pojawiają się, ślepy ojciec obejmuje je serdecznie i 
żegna się. 

 

21. 

Omów pojęcie tragizmu i bohatera tragicznego na przykładzie tragedii antycznej „Król Edyp” 

Sofoklasa. 

 

Jednym z najsłynniejszych dramatopisarzy starożytnej Grecji był Sofokles. Napisał on około stu trzydziestu 
utworów komediowych i tragicznych, niestety do dzisiejszych czasów zachowało się ich tylko osiem. Jednym 
z ciekawszych i bardziej znanych utworów tego autora jest tragedia zatytułowana

 

„Król Edyp”. 

Tragedie w antycznej Grecji były tworzone zgodnie z pewnym kanonem. Nakazywał on podział całego 
utworu na sześć części, takich jak: prolog, Epejsodia, punkt kulminacyjny, perypetia, katastrofa. Ostatnia 
część, czyli katastrofa, kończyła każdy utwór tragiczny. Żadne wysiłki człowieka, nawet tego 
najmężniejszego i najbardziej inteligentnego, nie mogą powstrzymać fatum, czyli przeznaczenia.

 

Los 

i przeznaczenie głównego bohatera tragedii – 

Edypa

 

zostały określone jeszcze przed jego narodzinami 

przez Wyrocznię, która przepowiedziała królowi Lyosowi, że jego własny syn zabije go a potem ożeni się z 
matką.

 

Po urodzeniu Edypa przez Jakostę ojciec chcąc uchronić się przed losem rozkazał wywieźć swojego syna 
do lasu i przebić mu pięty, aby świeża krew zwabiła dzikie bestie. Nad bohaterem ulitował się sługa Layosa i 

Edyp

 

został oddany w ręce pasterzy. Wydaje się, że zło zostało zatrzymane. Jednak po pewnym czasie 

bohater dowiedział się o swoim przeznaczeniu i uciekł z Koryntu myśląc, że ucieka od rodziców. Pomyłka ta 
sprowadziła go z powrotem na drogę spełnienia się przeznaczenia. Na szlaku Edyp, nieświadomy swego 
pochodzenia, spotkał prawdziwego ojca i w wyniku bójki zabił go. Następnie udał się do Teb, gdzie pokonał 
Sfinksa i otrzymał Jakostę za żonę. Cała przepowiednia wypełnia się, lecz nikt oprócz bogów o tym jeszcze 
nie wiedział. Po kilku latach szczęśliwego życia na Teby spadła straszliwa klątwa. Edyp, jako, że był królem 
dbającym o swój lud, udał się do wyroczni gdzie dowiedział się, że kara nałożona przez bogów zostanie 
zdjęta, gdy zostanie odnajdzie się morderca Layosa. Nieświadomy niczego bohater przeklął zabójcę 
poprzedniego króla. Edypa odwiedził też Tyrezjasz, który opowiedział mu, kto jest prawdziwym mordercą. 
Władca Teb nie mógł uwierzyć w fakt, że to on sam nim był. Kiedy Jokasta poznała prawdę, nie mogąc jej 
znieść popełniła samobójstwo. Edyp z żalu pozbawił się wzroku i poprosił wypędzenie z Teb.

 

Czy Edyp był winny rzucenia fatum na swój ród? Nie, ponieważ to jego ojciec ściągnął na swój ród klątwę. 
Dlaczego więc Edyp musiał cierpieć za coś, czego on sam nie dokonał? Według Sofoklesa odpowiedź na to 
pytanie przekracza ludzkie możliwości. Aby ukazać bezsilność człowieka wobec nieodgadnionego losu, autor 
pokazuje bohatera o wielkich wartościach umysłu i charakteru nieudolnie starającego się uciec od tego, co 
go czeka. Otrzymawszy straszną przepowiednię w Delfach Edyp, logicznie i śmiało przedsięwziął wszystko, 
co w rozumieniu ludzkim mogło go uchronić przed jej spełnieniem, lecz zarazem wszystko , co robił 
prowadziło właśnie do jej spełnienia. Na tym polega tragedia przeznaczenia. Edyp, jeśli nawet chciałby, to 
nie mógłby obwiniać kogokolwiek za swoje nieszczęście. To, co go spotkało było po prostu z góry zapisanym 
losem, o którym wiemy tylko tyle, że jest nieunikniony.

  

 

22. Scharakteryzuj postawę Edypa, który usiłuje dotrzeć do prawdy. 

 
Król Edyp to tytułowy bohater tragedii Sofoklesa. Poznajemy go jako mężczyznę dorosłego, ojca czwórki 
dzieci (dwóch synów i dwóch córek). Z relacji innych bohaterów i jego wspomnień w ciągu akcji tragedii 
dowiadujemy się o jego przeszłości. Stąd wiemy, że jest on prawowitym synem króla Teb Lajosa i jego żony 
Joka

sty, skazanym na niechybną śmierć z powodu przepowiedni, głoszącej, że zabije on swego ojca. 

Jednak sługa, który miał wypełnić na nim wyrok, zlitował się i oddał go posłańcowi Koryntu. W ten sposób 
Edyp trafił na dwór władców Koryntu, którzy przygarnęli go i wychowali jak syna. Gdy Edyp dorósł, wyrocznia 

delficka oznajmiła mu, że zabije swego ojca, a potem będzie dzielił łoże ze swą matką. 
Przerażony Edyp, myśląc, że jest prawowitym synem króla i królowej Koryntu wyruszył w długą tułaczkę, by 
jego los nie m

ógł się dokonać. Napadnięty na drodze przez kilku ludzi, zabija Lajosa (choć nie wie kim on 

jest). Gdy dociera do Teb, okazuje się, że miasto jest prześladowane przez straszliwego Sfinksa, 
porywającego ludzi, który oznajmił, że opuści ziemię tebańską, gdy ktoś rozwiąże jego zagadkę. Ta sztuka 
udaje się Edypowi, za co otrzymuje on od Kreona tron Teb i Jokastę za żonę. 
Edyp to dobry władca, kochany przez swój lud. Jest człowiekiem uczciwym, sprawiedliwym, szlachetnym, 
przezornym i mądrym. Opuszcza Korynt, rezygnując z przywilejów królewicza, by straszliwa przepowiednia 
nie mogła się spełnić. W chwili, gdy nieszczęścia padają na jego lud (wcześniej uchronił go przed Sfinksem), 
postanawia zrobić wszystko, by zdjąć z niego gniew boży. Jednak we właściwym rozeznaniu sytuacji 
przeszkadza mu jego porywczość oraz łatwość wpadania w gniew. Jest popędliwy w swych ocenach i w 
słowach, które wypowiada. Klątwy siane przez niego kilkakrotnie w końcu spadają na niego. Mimo wszystko 
jest to postać niewinna, przynajmniej według miar ludzkich. Jedyne, co mu naprawdę można zarzucić, to to, 
że chciał uciec przed wyrokami boskimi, popełnił grzech pychy wobec Apollina. To, co go spotkało, nie jest 
karą, a nieuchronnym wypełnieniem jego losu. Nad Edypem ciążyło fatum, im bardziej uciekał od 
wypełnienia przepowiedni tym szybciej się ono sprawdzało. Był marionetką w rękach bogów. Życie Edypa 
potwierdza także zasadę, iż fortuna kołem się toczy. Ostatecznie król został zrzucony z piedestału.  
W tragedii wspaniale odmalowana jest rozpacz b

ohatera, gdy pełen tragizm jego losu zostaje ostatecznie 

odkryty. Zrozpaczony król z wykłutymi oczami myśli właściwie tylko o losie swych córek, oddaje je pod 
opiekę Kreona, sam zaś pragnie znaleźć się w miejscu, gdzie nikt by go nie oglądał. 
Król Edyp to typowy bohater tragiczny, który nie jest w stanie zapanować nad swoim losem, kierowanym 
przez siły wyższe.  
 

23.Uzasadnij, że „Król Edyp” Sofoklesa to klasyczny przykład konfliktu tragicznego. 
 

Tragizm w 

Królu Edypie jest zbudowany w nieco inny sposób niż w Antygonie. W tragedii o życiu córki 

Edypa główna bohaterka ma świadomość, że jakiej decyzji by nie podjęła popełni wykroczenie, albo 
względem praw boskich, albo względem praw ziemskich. Natomiast Edyp, gdy popełnia kolejne występki, 
wcale nie zdaje sobie 

z tego sprawy. Nie wie, że zabija własnego ojca, ani o tym, że dzieli łoże z matką (taka 

nieświadomość własnych czynów nazywana jest ironią tragiczną. Przede wszystkim trzeba zaznaczyć, że w 
przeciwności do Antygony Edyp jest bohaterem niewinnym.  
Paradok

salnie do klęski prowadzi Edypa jego wielkość jako człowieka i króla. Gdyby z tak wielkim uporem 

nie dążył do poznania prawdy, nie doszłoby do odsłonięcia jego nieświadomych zbrodni. Tak naprawdę 
zostaje ukarany za zabójstwo w obronie własnej oraz za przyjęcie żony, którą ofiarowano mu za bohaterski 
czyn. Jego tragedia jest o tyle większa, że dosięga go nie tylko los zapisany w niebie, ale również jego 
własna klątwa rzucona na mordercę Lajosa, gdy jeszcze nie wiedział, że sam nim jest. Zauważmy – sam fakt 
z

abicia ojca i popełnienia grzechu kazirodztwa sprowadza na niego jedynie cierpienie moralne, cierpienie 

jego duszy z powodu hańby, tak naprawdę to sam Edyp czyni z siebie nędznika wyłupując sobie oczy. I to 
jest miejsce największego tragizmu w tym dramacie. Edyp to człowiek tak wybitny, tak wielki, z tak olbrzymim 
poczuciem moralności, prawości i honoru, że nie tylko nie umiał znieść ciążących na nim win (nie pada 
nawet jedno słowo usprawiedliwienia), ale również czuł się w obowiązku stać się swoim własnym sędzią i 
katem. Samo oślepienie czyni z niego jeszcze większego człowieka. 
Klęska nie tylko wielkiego, ale i niewinnego człowieka ma ważną funkcję w tragedii – zwiększa poczucie 
„litości i trwogi” (katharsis) wobec bohatera. O ile mniejsze byłoby współczucie dla postaci o przeciętnym 
charakterze i mniejszych zasługach. Sofokles mówi wyraźnie poprzez tę tragedię: moc bogów dosięgnie 
każdego - tak słabego jak mocnego, tak mądrego i wybitnego, jak głupiego i nędznego.  
 

24. Dokonaj wstępnej charakterystyki średniowiecza. 

 
NAZWA EPOKI I PERIODYZACJA 
 
Termin „wieki średnie” (łac. media aeva) został wprowadzony przez renesansowych humanistów. 
Początkowo nazwa ta miała charakter neutralny, podkreślała jedynie przejściowość tej epoki, natomiast 
później zyskała znaczenie pejoratywne – oznaczała wiek ciemnoty i zacofania.  
 
Niektórzy badacze, m.in. Krzysztof Keller, uważali za początek średniowiecza rok 306 (wstąpienie na tron 
bizantyjski Konstantyna Wielkiego), a za kres tej epoki 1453r. (upadek Konstantynopola). Współcześnie za 
początek średniowiecza uważa się rok 476 (

upadek cesarstwa zachodniorzymskiego

), a za koniec 

tej epoki rok 1492 (odkrycie Ameryki przez Kolumba) bądź rok 1440-1450 (odkrycie druku przez 
Gutenberga). W Polsce za początek średniowiecza uznaje się moment przyjęcia przez Polaków 
chrześcijaństwa (rok 966), a za kres tej epoki koniec XV – początek XVI w. (rozwój języków narodowych i 
powstanie pierwszych oficyn wydawniczych). 

 
 
 
ŚWIATOPOGLĄD 
 
Światopogląd średniowieczny kształtowały przede wszystkim następujące czynniki: 
- 

teocentryzm (ludzie średniowiecza podporządkowali wszelkie swoje dokonania i działania woli Boga),  

- 

dominacja łaciny (języki narodowe były traktowane jako języki ludowe),  

- 

uniwersalizm (wspólna wiara i religia, wpływ Papieża na politykę państwową i wspólny ustrój – feudalizm),  

- 

anonimowość literatury i sztuki (sztuka została uznana za dzieło Boga, a twórca za narzędzie w jego 

rękach). 
 
WIZERUNEK CZŁOWIEKA 
 
Średniowiecze stworzyło dwa wizerunki człowieka. Z jednej strony była to istota boska, stworzona przez 
Boga na jego podobieństwo, obdarzona przez Niego ogromnym zaufaniem, istota niezwykła, nietuzinkowa, 
posiadająca władzę nad światem. Z drugiej strony człowiek był grzeszny, ulegał pokusom, był słaby, pełen 
wad, nie potrafił poradzić sobie bez Boga na świecie. Człowiek średniowiecza nieustannie potrzebował 
jakiegoś drogowskazu moralnego, pomocy w podejmowaniu decyzji, stąd większość tekstów 
średniowiecznych to utwory parenetyczne. 
 
WZORCE OSOBOWE 
 
Literatura średniowieczna propagowała następujące wzorce osobowe: 
- 

ideał ascety („Legenda o św. Aleksym”), 

- 

ideał świętego („Kwiatki św. Franciszka”), 

- 

ideał władcy („Kronika Polska Gala Anonima”), 

- 

ideał rycerza („Pieść o Rolandzie”, „Opowieści arturiańskie”, „

Dzieje Tristana i Izoldy

”) 

- 

ideał kochanka („

Dzieje Tristana i Izoldy

”). 

 
Literatura średniowiecza to literatura parenetyczna, a więc propagowała i proponowała określone postawy, 
zachowania i poglądy. 
 
GATUNKI LITERACKIE 
 
Do najpopularniejszych gatunków średniowiecznych należą: 
 
- 

apokryfy (opowieści o życiu Świętej Rodziny wykraczające poza przekaz ewangeliczny), 

 
- 

żywoty świętych (hagiografia) – (hagios – święty, graphein – pisać; utwory opisujące życie świętego; miały 

charakter dydaktyczny i parenetyczny; były zbudowane wg pewnego schematu, a więc opisywały życie 
świętego od narodzin, poprzez niezwykłe i cudowne dojrzewanie, złożenie ślubów czystości i opuszczenie 
małżonki podczas nocy poślubnej, wyrzeczenie się dóbr doczesnych, rozdanie majątku biednym, tułaczkę i 
kolejne cuda, aż do śmierci, której towarzyszyły niezwykłe wydarzenia), 
 
- 

legendy (ustna lub pisana opowieść o niezwykłych zdarzeniach lub postaciach, zawierająca elementy 

fantastyki i cudowności), 
 
- 

kazania (mowa wygłaszana przez kapłana w czasie nabożeństwa, wykładająca podstawy wiary i 

przekazująca nauki moralne), 
 
- 

kroniki (ukształtowany w średniowieczu gatunek prozy historiograficznej, łączący wiedzę źródłową z fikcją 

literacką), 
 
- 

roczniki (annały – utwory ukazujące zdarzenia w porządku chronologicznym) 

 
- gesta (historia o czynach bohatera) 
 
- rom

anse rycerskie (Chansons de Geste) (pieśni o czynach, francuskie poematy epickie o czynach 

bohaterów historycznych i legendarnych), 
 
- 

pieśni trubadurów, 

 
- 

misteria (gatunek średniowiecznego dramatu religijnego, obejmujący widowiska o tematyce biblijnej),  

 
- 

moralitety (utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim, służył pomocą w odnalezieniu właściwej drogi 

do zbawienia; w moralitecie występują postacie alegoryczne, personifikowane pojęcia – Lenistwo, Pycha, 
Dobroć, Kłamstwo, Sprawiedliwość, Przezorność, walczące o dusze człowieka; stałym elementem utworu 
jest motyw walki dobra ze złem), 
 
- dramaty liturgiczne. 
 
CECHY LITERATURY 
 
Literatura średniowieczna cechowała się: 
- 

anonimowością, 

- 

dwujęzycznością, 

- 

podejmowała tematy religijne, sakralne, miała charakter dydaktyczno – moralizatorski oraz parenetyczny. 

 
PRZEDSTAWIENIA ŚREDNIOWIECZNE 
 
Teatr liturgiczny: 
- 

przedstawienia odbywały się podczas świąt wielkanocnych 

- 

widowiska miały charakter obrzędowy, 

- 

odwoływały się do ewangelii, 

- przedstawienia od

grywane były w miejscach sakralnych, najczęściej w bocznej kaplicy, 

- 

były tworzone w łacinie, 

- 

obowiązywała zasada trzech jedności, głównym elementem dekoracyjnym był pusty grób 

Chrystusa

, 

- 

złamano zasadę czystości estetyki, bowiem pojawiały się komiczne postacie i wydarzenia. 

Teatr ludyczny: 
- teatr zabawowy, 
- 

widowiska stanowiły połączenie przedstawień teatralnych i wystąpień cyrkowych, 

- 

głównym celem było dostarczenie ludziom rozrywki. 

Teatr misteryjny: 
- 

przedstawienia odgrywane były na przestrzeni świeckiej, pod gołym niebem, 

- 

były odgrywane w językach narodowych, 

- 

odwoływały się do tekstów biblijnych i nowego testamentu, 

- 

do teatru zaczęły przenikać elementy języka i życia codziennego, 

- 

dominowała scena mansjonowa, równoległa, symultaniczna (wyraźny podział na raj, czyściec i piekło) 

 
MOTYW ŚMIERCI 
 
W średniowieczu niemal we wszystkich dziełach sztuki pojawia się motyw śmierci, ponieważ człowiek 
średniowiecza obcował ze śmiercią. Zdawał sobie sprawę, że jest czymś nieuniknionym. Wiedział, że będzie 
wydarzeniem przełomowym – bramą do raju lub piekła. 
 
Wizerunek śmierci w literaturze średniowiecza był często makabryczny, miał budzić lęk i grozę/ Różne były 
przyczyny naturalistycznego przedst

awiania śmieci. Na pewno wynikały z lęku przed śmiercią, niepewności 

przyszłych losów, przywiązania do życia. 
 
Śmierć w tekstach średniowiecznych przyjmowała postać kobiety, zapewne jest to odwołanie do biblijnego 
symbolicznego znaczenia pierwszej kobiety 

– Ewy, która była uznana za pramatkę grzechu. Postać ta była 

otoczona rekwizytami (np. kosa, włócznia). 
 
MOTYW MIŁOŚCI 
 
Miłość w średniowieczu była wyidealizowana. Ideał miłości dworskiej rozwinięty przez trubadurów był ściśle 
powiązany z rycerskimi ideałami epoki, bo podobnie jak rycerz seniorowi, tak kochanek podlegał swej pani, 
przysięgając jej wierną służbę. Obiekt uczucia był zazwyczaj trudno osiągalny (kobieta zamężna, stojąca 
wyżej w hierarchii społecznej albo... nieobecna). Zespolenie kochanków zazwyczaj możliwe było dopiero po 
ich śmierci. Ideał miłości dwornej to ideał życia całkowicie podporządkowanego uczuciu. 
 
Koncepcja człowieka  
 

Człowiek jest istotą dwoistą, składa się z duszy i ciała. Ciało – zniszczalne i czasowe, duch – nieśmiertelny i 

nie

zniszczalny. Człowiek jest więc istotą tragiczną, skazaną na konflikty i walkę wewnętrzną między dobrem 

a złem.

 

Odrzucił dramatyczną wizję człowieka targanego konfliktami, człowiek składa się z ciała i z duszy, może żyć 
bez ciała, ale jego żywot byłby niepełny; św. Tomasz wierzy w zmartwychwstanie duszy i ciała.

 

 

Konstrukcja świata 

 

 

Świat składa się z dobra, bytów realnych i idealnych; święty Augustyn wprowadził pojęcie państwa bożego i 
państwa ziemskiego; wprowadził także koncepcję zła (uważał, że Bóg nie mógł stworzyć zła, bowiem zło, to 
brak dobra i Boga, złu winne jest ludzkie nieposłuszeństwo). 

 

Człowiek żyje w świecie, który jest harmonijnie ukształtowany, każda istota ma wyraźnie określone miejsce w 
tym świecie. Św. Tomasz stworzył pojęcie tzw. drabiny bytów – każdy stopień tej drabiny ma swoje prawa i 
zasady, które jeśli są przestrzegane, dają gwarancję zbawienia.

  

 
25. Przedstaw filozoficzne fundamenty średniowiecza. 
 

Św. Augustyn (augustynizm) – wyznaje i głosi prymat ducha nad ciałem. Ukazuje dramat człowieka 
zawieszonego pomiędzy niebem, a ziemią, rozdartego pomiędzy dobrem, a złem. Według św. Augustyna, 
człowiek posiada dobrą, nieskażoną duszę i grzeszne ciało. Głosił on, że celem życia człowieka jest 
poznanie Boga i swojej duszy. Najwyższym bytem jest Bóg. Bóg to także dobro, piękno, prawda i źródło 
wiedzy i wiary. Człowiek jest Bogu całkowicie podporządkowany, „aby zrozumieć musi najpierw uwierzyć”. 
Dobra cielesne, materialne w ujęciu tej filozofii to „rzeczy, które przed swoim powstaniem są nicością, w 
okresie trwania dążą do nicości, a ginąc – przechodzą w nicość." Wiedzę zaś można posiąść tylko drogą 
iluminacji 

– czyli oświecenia z woli Boga. Człowiek powinien dążyć do doskonałości, w nagrodę dane mu 

będzie zbawienie po śmierci. 
 
Św.Tomasz z Akwinu (tomizm) – był twórcą filozofii harmonijnej. System filozoficzny utworzony przez niego 
nazywamy też tomizmem. Określenie „harmonijna” pochodzi stąd, że tomizm zakłada „rozumny ład świata” 
,wizję świata harmonijnego, stanowiącego drabinę bytów, na której każde istnienie ma własne, celowe, 
naturalne miejsce. Także człowiek ma w tej harmonii wytyczone właściwe miejsce i powinien piąć się coraz 
wyżej, walczyć do upadku z pokusami. Jeżeli na ziemi człowiek kieruje się cnotą, to zbliża go to do 
wiecznego sz

częścia. 

 
Św. Franciszek (franciszkanizm) – stworzył pogląd zwany franciszkanizmem, stanowiący niezwykłą, 
radosną filozofię wiary. Św. Franciszek głosił wszechogarniającą miłość do świata, braterstwo wszelkich 
żyjących istot, uwielbienie świata i jego piękna, radosną wiarę w Boga oraz ideał ubóstwa i pokorę. 
Występował przeciw okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości.

 

 

 
26. Wymień najdawniejsze zabytki języka polskiego. Scharakteryzuj jeden z nich.

 

 

Do najstarszych zabytków języka polskiego zaliczamy: 

1) "Bullę gnieźnieńską" z 1136 roku. Wydał ją papież Innocenty IV. Pisana w języku łacińskim, zawiera około 
400 polskich nazw miejscowych i osobowych. 

2) "Księgę henrykowską" z XIII wieku. W niej znajduje się pierwsze polskie zdanie: "Daj, ać ja pobruszę, w ty 
poczywaj" ("Daj, teraz ja pomielę ziarno, a ty odpoczywaj"). 

3)  "Kazania  świętokrzyskie".  Cykl  ośmiu  kazań  na  doroczne  święta.  Pisane  w  języku  łacińskim  i  polskim 
bardzo wyszukanym stylem, dzięki czemu uznaje się je za arcydzieła sztuki oratorskiej. 

4) "Psałterz floriański" pochodzący z przełomu XIV i XV wieku. Był to przygotowany specjalnie dla królowej 
Jadwigi przekład

 

psalmów. 

5) "Kazania gnieźnieńskie" z początku XV wieku. Zbiór kazań na święta w języku polskim i łacińskim. 

6) "Biblię

 

Królowej Zofii" - przekład Pisma Świętego na język polski. 

7) "Bogurodzicę" 
"Bogurodzicę" uznaje się za najstarszą polską pieśń religijną. Najstarszy przekaz pochodzi z 1407 roku i 
zawiera dwie pierwsze zwrotki wraz z zapisem nutowym. Historyczne źródła ("Roczniki" Jana Długosza) 
podają, że pieśń tę śpiewano w czasie wojny z Krzyżakami w 1410 roku. W wersji drukowanej "Bogurodzica" 
po raz pierwszy występuje we wstępie do "Statutu" Łaskiego z 1506 roku. Z czasem do najdawniejszych 

zwrotek zaczęto dodawać kolejne, aż w sumie ich liczba urosła do ponad dwudziestu. Pierwsza strofa jest 
modlitwą skierowaną do Matki Bożej z prośbą o wstawiennictwo u jej syna, Jezusa Chrystusa. Z kolei w 
drugiej strofie zbiorowy podmiot liryczny zwraca się do Syna Bożego, by ten wysłuchał ich modlitw i zasłał im 
łaskę w doczesnym życiu i spokój po śmierci. Każda część kończy się zwrotem "Kyrie elejson", czyli: "Panie, 
zmiłuj się nad nami". 

W  tekście  "Bogurodzicy"  można  odnaleźć  liczne  archaizmy  językowe,  np.:  Gospodzin,  sławiena,  zwolena, 
zyszczy,  bożycze,  zbożny,  przebyt.  Rymy  występują  zarówno  na  końcu  wersów,  jak  i  wewnątrz  (rymy 
wewnętrzne). Są to rymy żeńskie dokładne. 

 
27.Posługując się przykładami wyjaśnij pojęcie parenezy i literatury parenetycznej. 

 

Pareneza  (gr.  parainesis)  oznacza  zachęcanie,  nawoływanie  do  czegoś;  w  literaturze  jest  to  opowiadanie, 
zwrot lub zdanie o treści moralizatorskiej, umoralniającej. Literatura parenetyczna obejmuje utwory literackie, 
publicystyczne,  traktaty  pedagogiczne  o  charakterze  moralizatorskim,  propagujące  określone  postawy 
moralne uznawane w danej epoce. Średniowiecze wykreowało pewne wzorce parenetyczne, portrety godne 
naśladowania,  skupiające  określone  cechy  będące  idealnym  przykładem  postępowania.  Są  to:  idealny 
władca, rycerz i święty. 

Władca 

Wzorzec  idealnego  władcy  prezentuje  Kronika  polska  Galla  Anonima  -  portrety  dwóch  królów:  Bolesława 
Chrobrego  i  Bolesława  Krzywoustego.  Obaj  są  sprawiedliwymi,  wielkimi  i  sławnymi  mężami.  Walczą  z 
pogaństwem w obronie wiary chrześcijańskiej. Odznaczają się nieprzeciętnym męstwem i odwagą w walce, 
mądrością  w  rządzeniu  i  kierowaniu  krajem,  przebiegłością  i  rozsądnymi  decyzjami  politycznymi.  Wobec 
poddanych są bardzo sprawiedliwi, dbają o dobrobyt, spokój i szczęście swego narodu. 
Jednocześnie  sprawiedliwie  karzą  zbrodnie  i  zdrady,  są  srodzy  wobec  wrogów  i  przeciwników.  W  życiu

 

osobistym od

znaczają się pobożnością, cnotą i szlachetnością. Wzorzec idealnego władcy odnaleźć można 

również w innej literaturze, np. w opowieściach o rycerzach Okrągłego Stołu mądry król Artur nie wyróżnia 
żadnego ze swych wojów, wszystkich traktuje z jednakowym szacunkiem, czego dowodem jest okrągły stół, 
przy  którym  miejsca  są  jednakowo  ważne.  W  Dziejach  Tristana  i  Izoldy  król  Marek  jest  opiekunem  i 
przyjacielem siostrzeńca i choć ten odpłacił władcy zdradą i „kradzieżą” żony, król okazał swą wyrozumiałość 
dla miłości młodych. 

 
28.  Jakie  cechy  powinien  posiadać  idealny  rycerz?  Odpowiedz  w  oparciu  o  poznane  utwory 
literatury średniowiecznej. 

 

Roland prezentuje wzorzec idealnego rycerza. Pochodzi on z hrabiowskiego rodu. Posiada wiele cech,które 
charakteryzują średniowiecznego rycerza. Są to między innymi: odwaga,waleczność,męstwo,honor,troska o 
dobro kraju. Chcąc dać przykład swym poddanym,sam atakuje wroga jako pierwszy,nie boi się śmierci. Jest 
gotowy do walki w obronie ojczyzny i wiary. Nawet będąc świadomym,że zbliża się śmierć,ciągle myśli o 
swojej ojczyźnie i umiłowanym królu. Odwraca głowę w kierunku pogan,aby wszyscy widzieli,że umiera jako 
zwycięzca. Przed śmiercią zabija Saracena, który chce mu odebrać miecz,a potem chroni Durendala pod 
własnym ciałem. Jest on dla niego tak cenny,gdyż to dar od króla,symbol stanu rycerskiego,a jego głowica 
zawiera święte relikwie. W ostatnich chwilach życia rycerz dokonuje przeglądu swojej służby rycerskiej. 
Wspomina wszystkie ziemie,które podbił dla króla.

 

 

Roland czując zbliżający się koniec,świadomie na miejsce swej śmierci wybiera wzgórze przypominające 
Golgotę na której umarł Chrystus. Kładzie się twarzą do ziemi, jakby chciał odprawić pokutę. Rycerz bije się 
w piersi,wyznaje swoje winy,robi rachunek sumienia,modli się. Wyciąga do nieba prawą rękawicę,powierza 
duszę Bogu i uznaje się jego wasalem. Po duszę rycerza przychodzą aniołowie. Święty Gabriel przyjmuje 
rękawicę Rolanda i wraz z Cherubinem i świętym Michałem,patronem rycerzy,niesie duszę rycerza do raju.

 

 

Roland koch

a swego pana,jest jego oddanym wasalem. Konając wspomina Karola Wielkiego,który go 

wychował i któremu wszystko zawdzięczał. Umarł ze złożonymi rękami,w geście całkowitego 

podporządkowania się wasala seniorowi.

 

 

Fragment ten ukazuje,że nawet na łożu śmierci idealny rycerz wykazuje te cechy,które towarzyszyły mu za 
życia. W scenie śmierci widzimy oznaki przestrzegania przez rycerza etosu rycerskiego,jego wiarę jako 
chrześcijanina i umiłowanie króla i ojczyzny. Roland został wykreowany,przez anonimowego autora,na 
męczennika,który cierpi w imię tych wszystkich wartości.

  

 
29.Na podstawie „Pieśni o Rolandzie” sformułuj zasady, które stały się podstawą etosu rycerskiego. 

 

Hrabia Roland to tytułowy bohater " Pieśni o Rolandzie ". Roland był siostrzeńcem króla Karola Wielkiego, 
wywodził się zatem z arystokratycznego rodu. Przede wszystkim był jednak jednym z najdzielniejszych 
rycerzy. Roland był rycerzem pięknym, przystojnym i doskonale wyekwipowanym. Zbroję i chełm rycerza 
zdobią złoto, cenne kamienie i srebro. Gałka miecza zawiera liczne relikwie-strzępy szaty Matki Bożej, ząb 
Świętego Piotra i inne. Wszyscy rycerze dbali o swój ekwipunek i byli do niego bardzo przywiaząni. Nadawali 
imiona mieczom i koniom. Miecz Rolanda nazywał się Durendal a koń nosił imię Wejlantyf. Rycerz musiał 
być silny aby unieść ponad 70 kilogramową zbroję i znieść trudy walki. Obowiązkiem rycerza było 
zdobywanie sławy i współzawodnictwo. Rycerzy obowiązywał kodeks honorowy. Jedną z zasad było nie 
korzystanie ze słabości przeciwnika i przestrzeganie zasady równości i solidarności rycerzy z jednej drużyny. 
Dbanie o honor obowiązywało rycerza także w czasie pokoju. Rycerz składał śluby swojemu seniorowi. Był 
zobowiązany do dbania o jego majątek i dobre imię.Rycerz powinien mieć damę swojego serca. To uczucie 
powinno być czyste i szlachetne, a rycerz powinien dbać o dobre imię damy swojego serca. 
Najważniejszą powinnością rycerza była obrona kościoła i wiary chrześcijańskiej. 
Roland to bohater heroiczny. Decyduje się na walkę z przeważającą siłą wroga i umiera. Jako rycerz 
szukający sławy nie może prosić o pomoc. Oddaje swoje życie w ofierze za kościół, swojego króla i 
ojczyznę. Śmierci Rolanda towarzyszą cudowne wydarzenia. Przybywają po niego aniołowie z archaniołem 
Gabrielem na czele i rycerz zo

staje wzięty do nieba w uroczystej procesji. . Roland umarł w czasie modlitwy. 

Złożone ręce i ułożenie ciała świadczą o jego głębokiej wierze i podporządkowaniu tradycji kościelnej. 
Roland umiera samotnie i łączy się z Bogiem powracając do nieba niczym do wieczystego domu. Przed 
śmiercią porządkuje swoje sprawy : jedna się z Bogiem , wspomina najbliższych i ojczyznę. Układa przy 
sobie broń jakby miał być rycerzem także po śmierci. 

 
30. Na czym polegała średniowieczna „ars moriendi”? Omów na przykładzie „Pieśni o Rolandzie”. 
 

 

W utworach średniowiecznych motyw ten uwiecznił się w „Pieśni o Rolandzie”, który jest przykładem 
typowego w średniowieczu motywu „ars moriendi”.

 

W Pieśni o Rolandzie znaleźć możemy znaleźć podstawowe, charakterystyczne dla literatury 
średniowiecznej wzorce. Roland zwłaszcza, ale i jego przyjaciel Oliwier i inni walczący z nimi w jednym 
szeregu Francuzi są wzorem rycerza średniowiecznego, ponieważ bohater jest chrześcijaninem, 
wojownikiem i wiernym poddanym. Konający Roland nie myśli o Karolu Wielkim, tylko ofiarowuje lenno swoje 
życie Bogu. Kiedy bohater potyka się z nieprzyjacielem, robi to z imieniem Boga na ustach. Roland walczy z 
niechrześcijanami, w myśl ówczesnej doktryny katolickiej jest więc obrońcą jedynej słusznej wiary. Roland-
wojownik cechuje się walecznością i odwagą. Przy tym nie poddaje się i kieruje rycerską dumą (zamiast 
rozumem), choć nie każdy rycerz robi tak samo, o czym czytamy w pieśni 87.

 

Scena śmierci Rolanda, będąca jednocześnie główną sceną utworu, pokazuje w momencie tak ważnym dla 
całego dzieła wiele cech, jakie przedstawił bohater za życia. Roland, widząc zbliżający się koniec, świadomie 
na miejsce swej śmierci wybiera wzgórze i ma przy sobie tak ważne dla niego: miecz Durendal, w głowicy 
zawierający relikwie oraz róg symbol dowódcy. Wzgórze symbolizuje bliskość Boga, drzewo pomost między 
niebem i ziemią, a głazy cztery cnoty kardynalne: roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo. 
Odwraca głowę w kierunku pogan aby wszyscy widzieli, że umiera jako zwycięzca. Bije się w piersi za 
popełnione grzechy, prosi Boga o przebaczenie i uwolnienie jego duszy od niebezpieczeństw za popełnione 
grzechy, a do nieba wyciąga swoją prawą rękawicę. Oczy zwraca w kierunku Hiszpanii, aby pokazać, że nie 
boi się wroga. Aniołowie z nieba zstępują do rycerza.

 

Tuż przed śmiercią przywołuje Roland tak ważne dla niego wartości: miłość do ojczyzny, wiarę, wierność 
wobec króla i kraju. Anioł Gabriel przyjmuje rękawicę Rolanda i wraz z innymi archaniołami: Cherubinem i 
Michałem niesie duszę rycerza do raju ..Scena ta ukazuje, że nawet na łożu śmierci idealny rycerz wykazuje 
te cechy, zalety, które towarzyszyły mu za życia. W scenie śmierci widzimy oznaki przestrzegania przez 

rycerza etosu rycerskiego, czyli wyznaczał wzorzec osobowy idealnego rycerza, męstwo, jego wiarę jako 
chrześcijanina, heroizm, pożegnanie ze swoim rynsztunkiem, cudownym mieczem Durendalem. Przed 
śmiercią Roland zabija Saracena, który chce mu odebrać miecz, a potem chroni miecz pod własnym ciałem. 
Wartość Durendala polega na tym, że jest to oręż święty, dar od cesarza oraz symbol stanu rycerskiego. 
Cały rynsztunek bojowy leży przy nim.

 

Wybrane miejsca śmierci Rolanda na wzgórku ma styczność ze sferą sacrum ? bohater umiera pod sosną, 
która jest symbolem drzewa krzyża 

Chrystusa,

 

łączy świat ziemski z niebiańskim. Bohater chce, aby jego 

śmierć była czymś szczególnym, dlatego przed konaniem. Umiera wywyższony, jak Chrystus na Golgocie. 
Czyni ze swojej śmierci ofiarę podobną do ofiary Chrystusa. Śmierć Rolanda można określić cudownością, 
ponieważ towarzyszą jej niezwykłe wydarzenia.

 

Podsumowując można stwierdzić że w średniowieczu pisarze często sięgali do motywów śmierci. Sztuka 
umierania „ars moriendi” była inspiracją dla wielu artystów nie tylko literackich ale także dla malarzy. Bardzo 
chętnie nawiązywano do tego motywu, oddawał on klimat epoki, który czyni tym samym dzieła te 
unikatowym świadectwem odmienności ówczesnej epoki.

  

 
31. Przedstaw obraz śmierci zawarty w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią”. 
 

1)Informacj

e, wiadomości teoretyczne.

 

a) całość utworu to ponad 600 wersów zachowało się czterysta dziewięćset osiem

 

b) czas powstania- 

połowa XV wieku

 

c) dialog

 

d) bohaterowie- 

Polikarp, Śmierć, ( narrator)

 

e) zróżnicowanie stylistyczne wypowiedzi poszczególnych osób.

 

2) Polikarp

 

Uczony ( mędrzec) posiadał wiedzę teoretyczną, człowiek wierzący, żarliwie modli się do Boga z prośbą by 
mógł ujrzeć śmierć. Bóg wysłuchuje próśb pozostałem w kościele, pogrążonemu w modlitwie Polikarpowi 
ukazuje sie śmierć.

 

''Polikarpus tak 

wezwany, Mędrzec wielki mistrz wybrany, Prosi Boga o to prawie, By ujrzeć śmierć w jej 

oprawie"

 

3) Śmierć

 

- 

naga kobieta, pozbawiona , włosów, chuda, blada, żółte lice, brak warg, zgrzyta zębami, kosa w reku, na 

głowie chusta, przepasana chustą z oczu płynie jej krwawa rosa, wypięła zebra i kości.

 

''Ujrzał człowieka nagiego przyrodzenia niewieściego, obrazu wierni szkaradnego''.

 

4) Dialog Polikarpa ze śmiercią

 

a) skąd się wzięła śmierć?

 

pojawiła się w momencie zerwania przez Ewę jabłka z drzewa zakazanego

 

- wraz z grzechem pierwszych ludzi

 

b) jaki jest stosunek śmierci do ludzi wszystkich posiada życia jednakowo traktuje wszystkich ludzi, nie 
bierze pod uwagę majątku i pozycji społecznej.

 

5)Cechy śmierci:

 

groźna władczyni panuje nad wszystkimi istotami żyjącymi, bezwzględna, sprawiedliwa, panuje nad 
wszystkim, budzi grozę, przestrach, przypomina ludziom o ich śmiertelnej naturze, przestrzega ludzi przed 
grzesznym życiem.

  

 

32. Dokonaj charakterystyki św. Aleksego. 
 

Aleksy urodził się w Rzymie, w domu bogatego pana Eufamiliana i jego żony Aglijas. Gdy Aleksy skończył 24 
lata, z woli ojca poślubił królewnę Famijanę. Jednak w dniu wesela postanowił zostawić swoją swieżo 
poślubioną małżonkę, złożył ślub czystości i wyruszył w świat na tułaczkę, by całkowicie poświęcić się Bogu. 
Rozdał cały swój majątek ubogim, a sam żebrał wiele lat u bram kościoła. Pewnego dnia Matka Boska 
zeszła z obrazu i nakazała kościelnemu wpuszczenie Aleksego do środka, aby nie cierpiał na mrozie. Aleksy 
nie był jednak zadowolony ze swej chwały i zmienił miejsce swojego pobytu, a w końcu z wyroków boskich 
wrócił do rodzinnego miasta i 16 lat pokutował pod schodami domu swego ojca, nie dając się nikomu 
rozpoznać. Znosił liczne niewygody i upokorzenia. Pod koniec życia Aleksy napisał list, w którym opisał 
swoje dzieje. O jego śmierci nastąpiły liczne cuda: dzwony same dzwoniły, do ciała zmarłego zaczęły ruszać 
procesje, a woń rozchodząca się od ciała Aleksego uzdrawiała chorych. Nikt nie mógł wyjąć listu z ręki 
zmarłego. Udało się to dopiero żonie Aleksego. Wówczas zebrani dowiedzieli się kim był żebrak. 
Duchowieństwo głosiło moralność życia ludzkiego i zwracała uwagę wiernych na boski i duchowny aspekt 
życia. Na tle średniowiecznego ascety św. Aleksy stanowił pod pewnymi względami wyjątek. Jego asceza i 
śmierć są ciche i ukryte przed oczami najbliższych. Aleksy dobrowolnie wyrzeka się swojego pochodzenia, 
młodej żony i majątku. Opuszcza dom rodzinny i, mimo że w każdej chwili może powrócić, z pokorą znosi 
biedę, upokorzenia i tułaczkę. A wszystko to czyni na chwałę Bożą. Świętość bohatera oznajmiają cudowne 

znaki. Śmierć Aleksego zostaje oznajmiona przez bicie dzwonów. Historia Aleksego miała stać się dla 
współczesnych lekcją pobożnego życia, przykładem właściwej hierarchii wartości  
 
 

33. Omów „Bogurodzicę”, jej historię oraz budowę leksykalno – składniową.  
 

Bogurodzica

 

to najdawniejsza polska 

pieśń 

religijna. Czas powstania jest do dzisiaj wielka zagadką, zarówno 

dla literaturoznawców, jak i muzykologów. Przyjmuje się, że utwór napisany został pomiędzy wiekiem X a 
XIV. Najnowsze hipotezy naukowców są pod tym względem bardzo rozbieżne. Analiza tekstu, budowy 
stroficznej i języka pozwala domniemywać, że pochodzi ona z XIII w. Najstarszy odpis Bogurodzicy tzw. 
przekaz krakowski I znajduje się w zbiorze kazań łacińskich, sporządzonych w 1407 roku przez księdza 
Macieja z Grochowa. Z pierwotnej, dwu zwrotkowej pieśni, „Bogurodzica” rozrosła się do kilku strof (tekst 
tzw. warszawski pochodzący z drugiej poł. XV w. zawiera ich aż 13).

 

 

Zarówno autorstwo części pierwotnej, jak i późniejszych rozszerzeń nie jest znane. W 1506 r. tekst tego 
wielkiego dzieła ukazał się w słynnym „Statucie” Jana Łaskiego z adnotacją, że jego autorem jest św. 
Wojciech. Jednak większość badaczy przyjmuje, że została ona napisana przez jakiegoś wykształconego 
zakonnika który - być może - jest również autorem muzyki do niej. „Bogurodzica” jest przykładem pieśni 
religijnej, stanowi ona hymn do 

Chrystusa

, a nie jak można by sądzić po pierwszej apostrofie - pieśnią 

maryjną.

 

 

Treścią pierwszej strofy jest modlitwa w której autor zwraca sie do matki Jezusa, uwielbionej przez 

Boga

 i 

wybranej przez Syna, który jest „Gospodzinem” (anem, Bogiem), aby zjednała „nam” Chrystusa, uzyskała u 
niego łaski i zesłała je ludziom na ziemię. W drugiej strofie podmiot zbiorowy zwraca sie bezpośrednio do 
samego Chrystusa, aby przez wzgląd na tego, który go ochrzcił (tzn. Jana Chrzciciela) wysłuchał modlitw 
ludzi i dał im to, o co proszą: szczęśliwy i pobożny pobyt na ziemi oraz rajskie życie po śmierci.

 

 

Z

akończenie obu strof stanowi refren „Kyrie eleison”, który jest aklamacją pochodzenia greckiego i znaczy 

„Panie, zmiłuj się”. Ten refren pełni wieloraki funkcje: podkreśla pieśniowy charakter utworu, zaznacza że 
mamy do czynienia z modlitwą, oraz podkreśla prośby kierowane do Chrystusa za pośrednictwem 
Bogurodzicy. Obok treści bardzo interesująca jest interpretacja pieśni, dzięki której poznajemy światopogląd 
człowieka średniowiecza, który charakteryzują: teocentryzm i ascetyzm. Interesująca jest również 
ko

mpozycja z liczną symboliką tj. występują tutaj cztery postacie; Matka Boska, Chrystus, Bóg i Jan 

Chrzciciel, które tworzą symboliczny kwadrat cnót: męstwa, sprawiedliwości, umiarkowania i roztropności.

 

 

Kompozycja „Bogurodzicy” jest wyraźnie dwuczłonowa (pierwsza strofa jest skierowana do - Matki Boskiej, a 
druga do - 

Chrystusa) i bardzo przemyślana (autor najpierw prosi o wstawiennictwo Marii i dopiero potem 

zwraca się do jej boskiego Syna, przywołując jeszcze Jana Chrzciciela).

 

 

W pieśni spotykamy paralelizm (występujące w wypowiedzi podobieństwo lub nawet tożsamość wątków, 
motywów):

 

· treściowy - polega na powtarzaniu się w dwóch kolejnych członach tej samej treści żarliwej prośby;

 

· składniowy - w obu członach występuje schemat: apostrofa + zdanie (lub zdania) rozkazujące

 

 

Budowa wersyfikacyjna pieśni:

 

· Jest to wiersz asylabiczny, choć widać wyraźnie, że autor starał się utrzymywać zbliżoną liczbę sylab w 
obrębie kolejnych wersów;

 

· Poszczególne wersy tworzą zdania lub rozwinięte ich człony o podobnych liniach intonacyjnych 
(wznoszących się lub opadających).

 

Bogurodzicę możemy więc zakwalifikować jako wiersz intonacyjno - zdaniowy. W wypadkach omawianej 
pieśni jest to szczególnie widoczne ze względu na występowanie krótkich zdań rozkazujących oraz 
oznajm

ujących, a także wyraźnej dwudzielności wersów (np. Bogurodzica dziewica/ Bogiem sławienia 

Maryja).

 

 

Ważna rolę w „Bogurodzicy” odgrywają rymy, które pełnią funkcję ozdobników stylistycznych, a także 
elementów uwypuklających walory brzmieniowe. Należy podkreślić, iż w pieśni:

 

 

a) przeważają rymy parzyste (aa, bb)

 

 

b) rymy występują zarówno na końcu wersów (np. „nosimy” - „prosimy”, „pobyt”- „przebyt”, jak również w ich 
obrębie (np. „Bogurodzica” - „dziewica”, „Syna” - „Gospodzina”);

 

 

c) występują najczęściej tymy żeńskie ścisłe (np. „sławiena” - „zwolena”) lub rymy żeńskie niepełne (np. 
„Bożycze” - „człowiecze”), a także rymy składane („Zyszczy nam” - „spuści nam”)

 

 

d) w pierwszej strofie rymujące sie sylaby na końcu wersów zawierają samogłoskę a, co było 
ch

arakterystyczna dla poezji łacińskiej tego okresu.

 

 

Aklamacja „Kyrie eleison” spełnia rolę refrenu, nadając pieśni dodatkowo znamion melodyjności, śpiewności.

 

 

Głównym środkiem stylistycznym pieśni jest paradoks i antyteza. W bardzo kunsztowny sposób autor 
zestawia ze sobę pojęcia na zasadzie paradoksu, budując z nich niezwykle ciekawe antytezy: „Bogurodzica” 
(matka 

Boga

) - 

„dziewica” (panienka); „Pobyt” (życie doczesne) - „przebyt” (życie wieczne) [chwilowe życie 

ziemskie zestawione jest z wiecznym bytowaniem w niebie].

 

 

„Bogurodzica” jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują więc archaiczne formy 
gramatyczne i leksykalne.

 

 

Wyróżniamy następujące rodzaje archaizmów:

 

 
-

 

archaizmy leksykalne (wyrazy które wyszły juz z użycia), np. Bogurodzica - ta, która zrodziła Boga; 

sławiena - sławiona, wielbiona; Gospodzin - pan, Bóg; zwolena - ciesząca się niezwykłym uznaniem, 
wybrana, mająca cześć; 

 

 
- 

archaizmy fleksyjne (formy o przestarzałej odmianie gramatycznej), np. Bogurodzica, dziewica, Maryja - 

forma współczesna - Bogurodzico, dziewico, Maryjo - wołacz liczby poj. rodz. żeńsk. równy był 
mianownikowi. Obecnie wołacz l. poj. rodz. żeńsk. ma końcówkę o; spuści, raczy - forma współczesna - 
spuść, racz, pozyskaj, - forma tryby rozkazującego miała końcówkę - i lub -y.

 

 
-

 

archaizmy fonetyczne (wyrazy o odmiennej niż współcześnie fonetyce), np. sławienia - sławiona - wymiana 

głoski e > o [przegłos]; krzciciela - chrzciciela - wymiana głoski k > ch [jest to alternacja bardzo częsta w 
języku polskim]

 

 
-

 

archaizmy składniowe (formy przestarzałe pod względem składni),np. Bogurodzica - ta, która zrodziła Boga 

- 

pierwszy człon to celownik pożytku (C. komu? czemu? „Bogu” obecnie zastąpiony przez dopełniacz (D. 

kogo? czego? Boga), drugi zaś - „rodzica” oznacz wykonawcę czynności; Bogiem sławienia - przez Boga 
wsławiona - użycie narzędnika zamiast przyimka przez z dopełniaczem (Boga)

 

 
-

 

archaizmy słowotwórcze - w wyrazie „bożycze” wyróżnić możemy wyraz zasadniczy - podstawowy Bóg i 

cząstkę słowotwórczą -ycz, -ic, a więc „bożyc” - syn Boga. Cząstkę tę dodawano w języku ruskim do imienia 
ojca na pokreślenie syna, tzw. otczestwo.

 

Język 

„Bogurodzicy” jest niezwykle zwięzły, wyraża uwielbienie religijne oraz żarliwe prośby. Tekst składa sie 

głównie z form wołacza i rozkaźników, nadających mu wyraźny patos uczuciowy. Efekt ten pogłębiają: 
powtórzenia słów, nagromadzenie synonimów oraz apostrofy (pierwsza do Matki Boskiej,a druga 
bezpośrednio do Chrystusa).

 

„Bogurodzica” to nie tylko pieśń religijna. Dawniej, aż do XVI w. pełniła rolę hymnu narodowego oraz hymnu 
koronacyjnego na dworze Jagiellonów oraz pieśni bitewnej śpiewanej według kroniki Jana Długosza W 
bitwie pod Grunwaldem 1410 r. ,pod Płowcami oraz pod Warną.

  

 
34. Zestaw „Lament świętokrzyski” z „Bogurodzicą”. Określ podobieństwa i różnice. 
 

W średniowieczu Matka 

Boska 

pełniła bardzo ważną rolę. Jej literacki wizerunki spowodowały 

rozpowszechnianie się 

kultu 

maryjnego. Przedstawiona jako osoba posiadająca szczególne względy u 

swojego syna, uciecha grzeszników, była adresatką wielu pieśni i modlitw.

 

 

W „Bogurodzicy” Maryja przedstawiona jest jako osoba bezpośrednio obcująca z Bogiem, jako pośredniczka 
pomiędzy wiernymi a Chrystusem.

 

 

„Słysz modlitwę, jąż nosimy,

 

A dać raczy, jegoż prosimy(…)”

 

 

Wierni adresowali do n

iej swe prośby i błagania, nawet najmniejsze: o ponowne zesłanie Syna Bożego, o 

wstawiennictwo u Boga oraz zesłanie bożych łask.

 

 

„Lament Świętokrzyski” przedstawia Matkę Boga w zupełnie innym zwierciadle, jako zwykła kobietę –

matkę

, 

która rozpacza nad cierpieniem syna. Oczekuje współczucia od ludzi oraz zrozumienia jej trosk. To, co widzi 
wywiera na niej tak duże wrażenie, iż pragnie wziąć na siebie część cierpienia syna. Czuje się bezradna 
wobec zaistniałej sytuacji, wobec okazanego cierpienia, jakie dociera do niej. 

Maryja 

bardzo kochała 

swojego syna, daje się to zauważyć w tekście. Użycie zdrobnień podkreśla jak wielkie uczucie łączyło ją z 
synem. W pewnym sensie jest bohaterem tragicznym, gdyż w żaden sposób nie może udzielić Jezusowi 
pomocy i biernie u

czestniczy w całym wydarzeniu. Można by rzec, że okazuje bierność, z konieczności, 

udziału w cierpieniu syna. Jest również osamotniona gdyż pod krzyżem nie towarzyszy jej żadna bratnia 
dusza, która mogłaby ją wesprzeć w tak trudnej dla niej chwili. Ogrom i przerażenie wywołane całym tym 
wydarzeniem powoduje zrodzenie się w Maryi bólu i żalu m.in. do Archanioła Gabriela, który nie dotrzymał 
obietnicy radości z syna oraz zataił przed matką 

Chrystusa 

fakt, iż czeka ją cierpienie. Maryja swą postawą 

pragnie połączyć się z innymi matkami, pragnie namówić je do wspólnej modlitwy do Boga, aby nigdy nie 
doświadczyły tragedii, jaka ją dotknęła.

 

 

Oba utwory prezentują dwa odmienne wizerunki 

Matki 

Boskiej. W Bogurodzicy Maryja przedstawiona jest 

jako matka, która może być dumna z syna. Jest obdarzona jego szczególnymi względami oraz uczestniczy w 
jego chwale. Matka 

Boska 

ukazana jest jeszcze jako opiekunka ludzi, która na wszelki sposób próbuje 

pomóc im pojednać się z Bogiem. Utwór ma charakter podniosły przez zastosowanie wypowiedzi 
zbiorowego podmiotu lirycznego. W „Lamencie Świętokrzyskim” natomiast przedstawiona jest jako 
zrozpaczona matka. Zostały w niej zawarte typowe, ludzkie cechy: bezradność oraz szukanie współczucia i 
wsparcia w innych ludziach. Możemy zauważyć jaki ból sprawia jej widok jej jedynego, cierpiącego dziecka. 
Silne emocjonalnie nacechowanie postaci Maryji oraz wszelkie różnice w tekstach spowodowane jest 
różnorodnością okresów, w których zostały napisane obydwa teksty.

  

 

35. Przedstaw różne sposoby ujęcia motywu śmierci w utworach średniowiecznych. 

 

W czasach średniowiecza ludzkie wyobrażenia o życiu po śmierci różniły się znacznie między sobą. 
Powstały dwa różne ideały dzięki którym można było zasłużyć sobie na godne życie wieczne. Był to ideał 
asce

ty i rycerza. Ludzie od zawsze próbowali wyobrazić sobie śmierć. Czynili to na wiele sposobów, ale 

najczęściej utożsamiano ją z rozkładającymi się zwłokami. Tak samo też na różne sposoby wyobrażano 
sobie przebieg śmierć, różne jej opisy możemy zaobserwować w dziełach z tamtego okresu. We wszystkich 
jednak występują trzy ważne motywy: „ars moriendi” - sztuka umierania, „memento mori” - pamiętaj o 
śmierci, „dance macabre” - taniec śmierci.

 

 

Motyw "ars moriendi" najlepiej ukazany jest w utworze pt. „Pieśń o Rolandzie”.

 

Tekst ten obrazuje nam w jaki sposób człowiek powinien przygotować się do nadejścia śmierci tak, aby 
umrzeć godnie jako chrześcijanin. Roland walcząc w obronie wiary i króla oraz umierając za swoja ojczyznę 
w pełni przedstawia nam nie tylko wizerunek chrześcijanina ale także przykładnego rycerza.

 

 

Pomimo wszelkich cierpień nie dramatyzuje, nie boi sie momentu spotkania ze śmiercią. Czeka na nią z 
największym spokojem. Umiera on na wzgórzu pod sosna. Roland robi rachunek sumienia, prosi Boga o 
prze

baczenie. Wspomina swoja ojczyznę. W chwili śmierci całkowicie oddaje się Bogu.

 

Ukazuje w jaki sposób powinien się przygotować do nadejścia swych ostatnich dni prawdziwy chrześcijanin i 
jak należy godnie odejść z tego świata.

 

Inny obraz śmierci głównego bohatera obserwujemy w utworze „Legenda o świętym Aleksym”. Tytułowa 
postać umiera w osamotnieniu i skrajnej nędzy. Należy jednak zaznaczyć, iż taki los był przez Aleksego 
świadomie wybrany. Wychował się on w ogromnym bogactwie. W noc poślubną Aleksy postanowił jednak 
uciec z domu i udać się w tułaczkę by prowadzić życie pełne wyrzeczeń, ascezy i gorącej modlitwy. Po 
latach wrócił nierozpoznany na dwór ojca, gdzie doświadczył zaskakujących upokorzeń, odziewał się w 
łachmany i był zmuszony mieszkać pod schodami.

 

Potwierdzeniem jego świętości może być fakt, iż w momencie śmierci nagle w Rzymie zaczęły dzwonić 
wszystkie dzwony, a z czasem w miejscu jego zgonu ludzie doznawali nadprzyrodzonych ozdrowień.

 

 

Aleksy umiera świadomie, zgon jest dla niego wybawieniem. Jego stosunek do śmierci to idealny przykład 
ars moriendi, przywołujący na myśl osobę Chrystusa.

 

 

W literaturze średniowiecza obserwujemy jeszcze jeden bardzo popularny motyw śmierci jakim jest danse 
macabre czyli taniec śmierci. Jest to wyobrażenie korowodu ludzi różnych stanów prowadzone przez śmierć.

 

Motyw ten zauważamy bardzo wyraźnie w utworze: „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Owa Śmierć 
jest tam przedstawiona jako kobieta o odrażającej postaci z rozkładającym się ciałem. Śmierć opowiada 
Polikar

powi o swej potędze, wobec której wszyscy ludzie niezależnie od pochodzenia, swego majątku i 

stanowiska staja się sobie równi, a tym samym ukazuje marność i przemijalność doczesnego życia, jest to 
zarazem wyraźne nawiązanie do średniowiecznego motywu „memento mori”.

 

Podsumowując

 

należy podkreślić, iż średniowiecze było epoka w której literatura, ale także malarstwo 

bardzo często sięgało do motywów śmierci.

 

W szczególności chętnie nawiązywano do motywów „ars moriendi”, „memento mori” i „dance „macabre”.

  

 

36. Omów relację Bóg – człowiek w epoce średniowiecza. 
 

Epoka średniowiecza była zdominowana przez wizję teologiczną. Według św. Augustyna człowiek jest bytem 
zawieszonym pomiędzy dwoma przeciwnymi biegunami, duchem i materią. Ta sytuacja jest przyczyną jego 
samotności i cierpienia, a jedynym wyjściem jest wiara, podporządkowanie całego swojego życia Bogu i 
oderwanie się od doczesności. Literatura, szczególnie we wczesnym średniowieczu, miała za zadanie 
propagowanie określonych treści związanych z powszechnie wyznawanym światopoglądem. Znaczną jej 
część stanowią pieśni, hagiografie czy kazania mówiące o Stwórcy, jego świętych. Quasi-teatralne misteria 
służyły kontemplacji wydarzeń historii zbawienia. Wymownym świadectwem tamtych czasów jest Legenda o 
św. Aleksym, opisująca człowieka, który tuż po ślubie opuszcza swoją małżonkę, by oddać się surowej 
ascezie, za co po śmierci zostaje świętym. 
 
Jednocześnie otaczająca rzeczywistość - wojny, epidemie, fale wielkiego głodu powodowane nieurodzajem - 
często przypominają o kruchości ludzkiego życia, stanowiąc w ten sposób jakby uzasadnienie głoszonej 
przez Kościół potrzeby skierowania wszystkich pragnień, działań człowieka ku Bogu, ku życiu wiecznemu. 
Dlatego też tematem wielu średniowiecznych dzieł był motyw vanitas - marności wszystkiego, co związane z 
życiem doczesnym, z materią postrzeganą jako potencjalne źródło zła. Ta atmosfera powoduje, że jednym z 
kluczowych zagadnień wieków średnich staje się właśnie śmierć. Utwór pt. Skarga umierającego wyraża lęk 
przed niewłaściwym zachowaniem się w kluczowym momencie przejścia na tamten lepszy świat, które może 
zniweczyć dotychczasowe wysiłki w celu osiągnięcia zbawienia. Realizacji hasła memento mori służyły 
również takie utwory, jak Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią czy też obrzęd będący jednocześnie 
motywem w sztuce - 

taniec śmierci - pokazujący, że wszyscy są równi wobec Boga i śmierci, która jest 

wszechobecna i zabierze wszystkich bez względu na stan społeczny, pochodzenie. 
 
Świat był wyraźnie podzielony na sacrum, związane z tym, co duchowe, wzniosłe, i profanum, jednoznaczne 
z tym, co ziemskie - 

z cielesnością, zmysłami. Ludzkość, żyjąc moralnie, miała służyć sacrum i w ten sposób 

dotrzeć do Niebieskiego Królestwa, do Boga postrzeganego jako sprawiedliwego, surowego sędziego. Ze 
względu na tę powszechność dążeń, istnienie jednego uniwersalnego zamysłu, nie czyniono między ludźmi 
rozróżnień - jednostka była jedynie elementem zbiorowości. Jej indywidualne dążenia nie liczyły się wobec 
nadrzędnego celu - zbawienia świata. Każdy miał zająć swoje wyznaczone miejsce w drabinie bytów św. 
Tomasza, cnotliwie pełniąc swoje obowiązki. Jedynym autorytetem w sprawach wiary był określający 
dogmaty Kościół, a subiektywne doświadczenie religijne nie miało znaczenia. Przekonania te znalazły 
odbicie w literaturze i sztuce - 

jej anonimowości, uniwersalnym języku i parenetyczności. Artysta miał w 

dziele prezentować nie siebie, lecz wyznaczone przez teologię wzorce. Wartość człowieka objawiała się nie 
w nim samym, lecz w Bogu. 
 
Kultura średniowiecza koncentrowała się w głównej mierze na sacrum, jednak nie oznacza to bynajmniej, że 
sfera profanum była w niej nieobecna. Jednym z jej elementów był karnawał kilka dni, w czasie których 
odwracano istniejący porządek społeczny, wyśmiewano święte historie i postaci, aby odreagować istniejący 
przez cały rok porządek. Romanse rycerskie czy Wielki Testament Villona są dowodem na inne 
zainteresowania niż te, związane bezpośrednio z teologią. 
 

37. Przedstaw wzorce osobowe, które wykształciła średniowieczna literatura. 
 

Asceta (na przykładzie Legendy o świętym Aleksym) - dla poświęcenia się Bogu, odrzuca wszelkie 
dobrodziejstwo i luksusy, aby żyć w nędzy i ubóstwie. Łatwo wyrzeka się przyjemności wybierając w zamian 
umartwianie się i cierpienie za grzechy zarówno swoje, jak i ludzkiego ogółu. Ich postawa miała wzmagać w 
nich cnotliwe życie, pobożność i życie w czystości, dzięki czemu zdobywają sobie wejście do raju. 

Rycerz  (czerpiąc  ze  wzorca  w  Pieśni  o  Rolandzie)  -  doskonała  postawa  wojownika  to  taka,  dla  której 
najważniejsze są miłość

 

do ojczyzny, wiara chrześcijańska i przede wszystkim posłuszeństwo w stosunku do 

swego  seniora.  W  walce  idzie  za  głosem  honoru  i  odwagi,  jest  mężny  i  wierny  swoim  obietnicom.  Jest 
najważniejszym  celem  jest  obrona  chrześcijaństwa,  czego  dowodem są  liczne  wyprawy  krzyżowe.  Osobą, 
która  spełniania  wszystkie  wyżej  wymienione  cechy  był  hrabia  Roland,  który  walczył  przy  boku  Karola 
Wielk

iego. Najprawdopodobniej twórcą Pieśni o Rolandzie jest Turold. 

Władca (Kronika

 

Polska Galla Anonima) - 

według autora, ideał władcy objawia się w wierności dla 

poddanych, troszcząc się i dopomagając ich losowi. Robienie wszystkiego dla dobra państwa. Bolesław 

Chrobry i Bolesław Krzywousty byli polskimi przykładami takich władców, będąc sprawiedliwymi, 
miłosiernymi i honorowymi. Krzywousty odznaczał się również dobrym zmysłem strategicznym i męstwem w 
walce.  
 

38. Na podstawie „Lamentu świętokrzyskiego” przedstaw motyw matki opłakującej śmierć syna.  

 

W "Lamencie Świętokrzyskim" Maria wyróżnia się typowo ludzkimi uczuciami, jest ukazana jako zwykła 
kobieta-matka. Matka 

Boska 

zwraca się wręcz z czułością do ludzi poprzez apostrofę „Posłuchajcie, bracia 

miła”. Jako podmiot liryczny czuje się bezsilna wobec cierpienia syna. Zwraca się do ludzi, Jezusa a w 
szczególności do innych matek aby wysłuchali jej skarg. Mówi o swoim wielkim cierpieniu, zwierza się, że 
chciałaby pomóc synowi, otrzeć pot i krew, jednak nie może się do niego dostać, co podkreśla jej tragizm. 
Zwraca się do Syna, żeby oddał jej część swojego bólu. Co świadczy o wielkiej matczynej miłości. 

Matka 

Boża zwraca się w swym monologu do Archanioła Gabriela, z pretensjami, że obiecywał jej radość, a ona 
cierpi. Przywołuje obraz zwiastowania. Opis bólu Maryi ma także charakter fizyczny, jest bardzo zmęczona i 
wyniszczona: "spróchniało mnie ciało i moje wszystkie kości", wszechobecna jest krew, która symbolizuje 
ból, śmierć oraz wzmaga przeżycia wewnętrzne czytelnika. Duże wrażenie wywiera sformułowanie ‘krwawe 
gody”, które może oznaczać ideę zbawienia, do którego droga jest krwawa. Maryja zwraca się do innych 
matek by modliły się do Boga, aby nigdy nie doświadczyły takiej tragedii. Utwór kończy dwu wers z 
i

nformacją o śmierci jej jedynego syna, Maryja mówi, że Jezus zawsze będzie jej jedynym dzieckiem. „Nie 

mam ani będę mieć jinego, Jedno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego”

  

 

39. Jakie refleksje nad sensem cierpienia budzi biblijna opowieść o Hiobie i „Lament 
świętokrzyski”? 
 

Cierpienie jest jednym z najpopularniejszych tematów literackich, jednak niezawinione cierpienie stanowi 
jego specyficzny aspekt. 

Pierwowzorem ofiary niezawinionego cierpienia jest Hiob. Bohaterowi zostaje odebrany cały dobytek oraz 

wszys

tkie dzieci, po czym on sam choruje na trąd. Jego sytuacja nie jest wynikiem grzechów, za które teraz 

musi płacić. To Bóg wystawia go na próbę wiary, z której koniec końców mężczyzna wychodzi zwycięsko. 

Biorąc pod uwagę średniowieczne utwory literackie, przykładem niezawinionego bólu jest na przykład 
cierpienie Maryi w „Lamencie świętokrzyskim” (zwane inaczej „Żalami Matki Boskiej pod krzyżem” lub 
„Posłuchajcie, bracia miła”). Ów fragment dawnego misterium odbiega w swej konwencji od typowego 

przedstawienia 

zasmuconej Matki Boskiej, przyglądającej się śmierci swego Syna. W „Lamencie…” 

zachowanie Maryi dalekie jest od pełnego spokoju patosu, natomiast zbliża się do typowej reakcji matki, 
która rozpacza, widząc cierpienie swojego dziecka. 

Sytuacja Matki Bożej jest w pewnym sensie zbieżna z tą Hiobową. Oboje na początku byli obsypywani 
łaskami i dobrami, mieli swoje ukochane dzieci. Jednak z woli Bożej zostało im to odebrane. 

40. Krzyż i miecz jako wyznaczniki średniowiecza – podejmij rozważania. 

Średniowiecze trwało w Europie od IV/V w n.e. do XV w , a w Polsce od X do XV wieku. W społeczeństwie 
średniowiecznym panowała hierarchia. Szczytowe miejsce zajmowały dwa stany, rycerstwo i 
duchowieństwo; mieszczanie i chłopi tworzyli stany niższe. Stąd krzyż i miecz stały się symbolami 
średniowiecznej epiki. W oparciu o poznaną literaturę, można mówić o dwóch ideałach – wzorcach do 
naśladowania. Pierwszy to ideał rycerza – wzorem takim jest np. Roland z francuskiej “ Pieśni o Rolandzie ”. 
Drugi to ideał świętego (ascety ). Przykładem takiego wzoru osobowego może być św. Aleksy z “ Legendy o 
św. Aleksym ” . Zacznijmy od Rolanda. 

 

Roland 

był idealnym rycerzem, skupiającym w sobie cechy najbardziej cenione w epoce średniowiecza: 

Szlachetność, męstwo, nadludzką siłę, wierność Bogu, królowi i ojczyźnie. Roland troszczy się o sławę 
rycerską . Decyzja nie wezwania pomocy, może być motywowana poczuciem rycerskiego honoru. 
Wygórowana ambicja o swej wyższości i nadmierna duma nie pozwalają mu rozsądnie myśleć. Na widok 

umierających towarzyszy, dokonuje się jego wewnętrzna przemiana. Zaczyna w pełni rozumieć czym jest 
wierność, odpowiedzialność za innych. Gdy decyduje się na wezwanie pomocy, jest już za późno. Symbol 
miecza pochodzi z słynnej “ Pieśni o Rolandzie ”. Miecz jako symbol rycerstwa, czyli najwyższego stanu w 
hierarchii staje się również symbolem średniowiecza. 

 
Przyjrzę się teraz św. Aleksemu. Aleksy jest idealnym świętym, religijnym ideałem epoki średniowiecza. 
Aleksy pochodził ze znakomitego książęcego rodu rzymskiego. Odrzucił bogactwo, luksusowe życie i 

doczesne pragnienia. 
Pozostawił żonę, składając śluby czystości. Wszystko o miał oddał ubogim. Został żebrakiem. Stał się 
ascetą, doskonalącym ducha poprzez umartwianie 
ciała. Konsekwentnie zmierzał do osiągnięcia zbawienia i życia wiecznego, pokonując pokusy i słabości 
ciała. Był całkowicie oddany Bogu i religii. Jego życiu towarzyszyły cuda. “ Zapach ” jego ciała uzdrawiał 
chorych. Nagrodą za męczeński żywot Aleksego było natychmiastowe zbawienie. Symbolem religii jest 

k

rzyż, a Aleksy jako osoba duchowna musiał w niego wierzyć. Z “ Legendy...” pochodzi krzyż, drugi symbol 

średniowiecza. Pierwszym jest miecz z “ Pieśni o Rolandzie ”. 

41. Omów problematykę średniowiecznych pieśni religijnych w języku polskim.  

Język polski jest dość 

młody

, zwłaszcza w piśmie (ok. 700 lat), ale nawet tak krótki czas zatarł wiele śladów 

polskiej 

literatury

, ostało się tylko kilka bardzo sędziwych pism:

Bogurodzica 

stanowi bardziej zapis 

języka

, 

niż zabytek piśmiennictwa, gdyż jak się uważa, została spisana dopiero w kilkadziesiąt lat od powstania 
(punkt 3) w XIV i XV wieku pojawiają się dwa zbiory kazań, jedne Świętokrzyskie, których papier zistał 
ponownie wykorzystany na okładkę innego rękopisu; zostały one odnalezione kilka wieków później w 
bi

bliotece petersburskiej; te kazania skierowane były raczej do ludzi bardziej wykształconych; drugi zbiór 

adresowany bardziej do ludzi prostych, zwany jest gnieźnieńskimi; oba te zbiory stanowią cenne źródło 
informacji o rozwoju 

języka 

polskiego jest również druga pieśń religijna, porównywana z "Bogurodzicą" - 

"Lament świętokrzyski", która opowiada o użalaniu się Matki Boskiej pod krzyżem umęczonego 

Chrystusa;

 

są także dwa psałterze: floriański i puławski oraz większy utwór, tzn. 

Biblia 

królowej Zofii; trzeba jeszcze 

wspomnieć o pojawiających się nazwach geograficznych terenów polskich, pochodzące z IX wieku i 
występujących w tekstach łacińskich ("Geograf Bawarski" który opisuje średniowieczną Europę; "Dagome 
index" które jest oddaniem Państwa Polskiego pod opiekę Kościoła; Kroniki Thietmara, które opisują wojny 
polsko-

niemieckie); ważnym zabytkiem jest też pierwsze całe zdanie po polsku z Księgi Henrykowskiej, 

opisującej dzieje klasztoru. 

 

42. Przedstaw problematykę średniowiecznych utworów obyczajowych.(„O zachowaniu się przy 
stole”, „Satyra na leniwych chłopów”). 

 
 
Satyra na leniwych chłopów to dzieło anonimowego artysty powstałe w II połowie XV wieku. Najstarszy 
zachowany zapis tego utworu pochodzi z 1483 roku. Wiersz to jeden z niewielu zabytków staropolskiej poezji 
świeckiej, stanowi jedyny zachowany w całości polski utwór o charakterze satyrycznym z ówczesnego 
okresu.  
Znany współczesnemu czytelnikowi tytuł utworu nie jest oryginalny. Został on nadany w sposób niefortunny 
przez dziewiętnastowiecznego wydawcę i w ten sposób się rozpowszechnił. W najstarszym znanym odpisie 
wiersza w ogóle brak tytułu, dlatego najwłaściwiej identyfikować ten wiersz za pomocą incipitu „Chytrze 
bydlą z pany kmiecie”, a w interpretacji nie sugerować się zakorzenionym w tradycji tytułem, który zresztą 
jest sam w sobie rodzajem interpretacji. 
Wiersz ten jest polską realizacją popularnego toposu europejskiego wieśniaka, „dzikiego zwierzęcia”, który 
nie dość, że jest brudny i nędznie odziany, to jeszcze oszukuje swojego pana. 
 
Wiersz 

o zachowaniu się przy stole to jeden z najcenniejszych zabytków literatury staropolskiej. Jest to 

pierwszy znany polski utwór o tematyce świeckiej. Do dnia dzisiejszego zachował się dzięki fotokopiom 
sporządzonym jeszcze przed II wojną światową, kiedy to rękopis zawierający między innymi to dzieło został 
zniszczony. 
Utwór funkcjonuje pod dwoma tytułami: Wiersz o zachowaniu się przy stole (w formie skrótowej O 
zachowaniu się przy stole) bądź Wiersz Słoty o chlebowym stole, żaden z nich nie jest jednak tytułem 
autorskim. Utwór ten – jak ustalili badacze – został wpisany do zniszczonego kodeksu w roku 1415 lub 
niedługo potem. Autorem wiersza okazał się Przecław Słota (Złota) z Gosławic (zmarły przed 28 I 1420) – 

przedstawiciel typowej szlachty zaściankowej z przełomu XIV i XV wieku. Związany z dworem Tomka z 
Węgleszyna, podczaszego krakowskiego i starosty generalnego wielkopolskiego, pełnił tam stanowisko 
burgrabiego. W 1400 mianowany podstarościm, po dwóch latach powrócił do rodzinnych włości. Pięć lat 
później ponownie znajduje się na dworze Tomka z Węgleszyna. W 1409 – po śmierci protektora – osiada na 
stałe w Głoskowcach. 
 
Słota podejmuje w swoim wierszu temat sztuki ucztowania, cieszący się niezwykła popularnością w 
ówczesnej literaturze europejskiej. Wcześniej w Polsce były znane utwory łacińskie poświęcone dydaktyce 
biesiadnej, na jeden z nich 

– Antigameratus Frowinusa - wskazuje się jako na prawdopodobne źródło 

omawianego utworu. Uważa się, że wiersz ten był przeznaczony do solowej melorecytacji podczas biesiady. 

 

43. 

Scharakteryzuj gatunki literackie popularne w okresie średniowiecza 

 

LIRYKA

 

POEZJA LITURGICZNA - 

krąg utworów o tematyce religijno-filozoficznej, ich autorzy często nawiązywali do 

wątków i motywów biblijnych. Celem poetów było przybliżenie odbiorcy sfery sacrum, objaśnienie prawd 
wiary.

 

 

POEZJA ŚWIECKA - krąg utworów dotyczących spraw doczesnych, życia świeckiego, zawierających 
informacje o obyczajowości, wiedzy, mentalności ówczesnych ludzi.

 

 
- 

pieśń

 

Utwór poetycki należący od starożytności do klasyki poezji. Powiązana z muzyką i tańcem, najstarsza forma 
poetycka. Pierwszym zapisanym polskim przekazem była pieśń żałobna w Kronice Galla Anonima na cześć 
Bolesława Chrobrego (XIIw.). Pieśń rozwijała się odzwierciedlając szczególnie wydarzenia historyczne. 
Dzielimy je na pieśni: religijne, biesiadne, miłosne, historyczne.

 

 
- 

hymn

 

Uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone 
powszechnym szacunkiem wartości i instytucje. Utwory tego typu występowały w różnych kręgach 
kulturowych (np. indyjskie wedy czy żydowskie psalmy) i wiązały się z publicznymi uroczystościami 
kultowymi. Źródłem europejskiej tradycji gatunku były antyczne hymny greckie. W średniowieczu hymn 
należał do podstawowych gatunków kościelnej 

poezji

 

chrześcijańskiej. Najwybitniejszymi autorami utworów 

hymnicznych byli: Hilary z Poitiers, św. Ambroży, św. Bernard z Clairvaux, Abelard, św. Tomasz z Akwinu.

 

 
 
- 

sekwencja

 

Występujący od ok. IX w. rodzaj średniowieczny łacińskiej poezji liturgicznej wyposażonej w melodię, w 
późniejszej fazie (XII–XIII w.) zbliżony do hymnu. Sekwencje występują obecnie w liturgii głównych świąt 
katolickich. Istotę sekwencji stanowi zestawienie zwrotek parami, często z pojedynczą zwrotką jako wstępem 
i zakończeniem.

 

 
- 

psalmy

 

Hebrajskie pieśni religijne o charakterze modlitewno-hymnicznym. 

Zbiór 

psalmów (150) wchodzi w skład 

Starego Testamentu. Autorstwo większości psalmów przypisuje się królowi Dawidowi.

 

 
- 

satyra

 

EPIKA

 

 
- 

historiografia

 

Dział piśmiennictwa obejmujący gatunki o treści historycznej. Słowo historiografia - to inaczej opis historii 
państwa w danym okresie.

 

 
- 

kronika

 

Opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, trzymająca się chronologicznego porządku wydarzeń, 
łącząca elementy wiedzy historycznej z literacką fikcją i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi czy 
panegirycznymi.

 

Polscy kronikarze:

 

Gall Anonim, Anonim zwany Gallem (przełom XI i XII w.), autor najstarszej kroniki polskiej w języku 
łacińskim. Przypuszczalnie francuski benedyktyn. Przebywający an dworze Krzywoustego. Ukazuje w swojej 
kronice wzór władcy.

 

Wincenty zwany Kadłubkiem, mistrz Wincenty, błogosławiony (po 1150 lub ok. 1160-1223), kronikarz. Na 

polecenie Kazimierza II Sprawiedliwego spisał kronikę, składającą się z 4 ksiąg, której data powstania nie 
jest ustalona. 3 księgi dotyczące najdawniejszych dziejów Polski mają formę dialogu, ostatnia opisuje 
panowanie Mieszka III Starego i Kazimierza II Sprawiedliwego do 1202. Relacja historyczna przeplatana jest 
sentencjami, bajkami i 

przypowieściami.

 

Długosz Jan (1415-1480), kanonik krakowski, historyk. Piastował funkcję kanclerza biskupa krakowskiego Z. 
Oleśnickiego. Naraził się Kazimierzowi Jagielończykowi i musiał uciekać z Krakowa. Powrócił otrzymując 
stanowisko nauczyciela królewskich synów. Autor licznych publikacji historycznych, w tym najsłynniejszego 
dzieła Roczniki czyli 

kroniki 

sławnego Królestwa Polskiego obejmującego historię Polski od najdawniejszych 

czasów do 1480.

 

 
- 

annał (annales)

 

Najbardziej pierwotna forma historiogr

afii: spis wydarzeń zestawionych w porządku chronologicznym. 

Gatunek piśmiennictwa historycznego, uprawiany już w starożytnej Grecji. W średniowieczu annalesy 
występowały jako zwięzłe zapiski dotyczące bieżących wydarzeń, opracowywane często na marginesach 
tablic świąt ruchomych, prowadzone były zwłaszcza w klasztorach, czasami w formie uwzględniającej 
wymogi literackiej narracji, co zbliżało je do kronik.

 

 
- 

kazanie

 

Przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w trakcie stałych bądź okolicznościowych uroczystości 
liturgicznych, komentujące ewangelie, wykładające podstawy wiary bądź przekazujące nauki moralne. 
Kazania bywają wybitnymi utworami literackimi, niekiedy publikowane są ich zbiory (np. Kazania Piotra 
Skargi), mają charakter pouczający i perswazyjny

 

 
- 

hagiografia

 

Dziedzina piśmiennictwa chrześcijańskiego, obejmująca żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach. Np. 
"Legenda o św. Aleksym" - polski tekst powstał ok. r. 1454. Ta wersja opiera się prawdopodobnie na starym 
tekście włoskim lub francuskim. Najwcześniejsza wersja Aleksego powstała w V - VI wieku w Syrii, skąd 
przywędrowała do Europy Zachodniej.

  

 

44. Udowodnij, że „Boska Komedia” Dantego to dzieło łączące średniowiecze z renesansem. 
 

„Boska Komedia” to bez wątpienia największe dzieło Dantego Alighieri – trzynastowiecznego pisarza 
włoskiego. W czasie powstawania utworu właśnie we Włoszech rozpoczynał się już nowy okres w historii 
literatury 

– odrodzenie. Wnosił on do kultury zapomniane dotychczas wartości, a uwagę człowieka kierował 

na s

prawy dotąd zaniedbane. Nic więc dziwnego, iż utwór wykazuje cechy charakterystyczne dla 

średniowiecza, ale też i te, które przypisujemy tekstom renesansowym. Spróbujmy więc je wskazać. 
Już po pierwszym zetknięciu z „Komedią” zauważamy elementy typowo średniowieczne. Cały tekst bowiem 
dotyczy Boga i spraw ostatecznych człowieka. 
 
Autor w swej wędrówce pokazuje czytelnikowi cierpienia i zmagania ludzi w piekle i czyśćcu. Chce w ten 
sposób przestrzec przed potępieniem po śmierci. Jest to zgodne ze średniowiecznym ukierunkowaniem na 
Boga i wiarę. 
 
Dante tworząc „Komedię” czerpał z myśli wielkich filozofów średniowiecznych i świętych – doktorów kościoła, 
jak również z naiwnych i apokryficznych prac średniowiecznych mówiących o podróżach w zaświaty. 
 
Zastosowanie 

średniowiecznej symboliki liczb jest również cechą charakterystyczną utworu. Najlepiej 

uwidoczniona jest tu liczba trzy i jej wielokrotności. Utwór składa się z trzech części, każda część z 
trzydziestu czterech pieśni (trzydzieści trzy + pieśń wstępna).Każde królestwo obejmuje dziewięć sfer (Piekło 
– dziewięć kręgów, czyściec – dziewięć pięter, raj – dziewięć nieb). 
Spróbujmy przyjrzeć się dziełu szukając jego cech renesansowych. Najbardziej widoczną oznaką jest 
napisanie „Komedii” w języku włoskim, co jest nowością, ale czymś powszechnym dla odrodzenia. 
 
Jednakże głównym elementem decydującym o przynależności utworu do nowej epoki jest czerpanie ze 
spuścizny kultury antycznej. Już czytając „Piekło” możemy zapoznać się z wizją zaświatów, która podobna 
jest 

do tej znanej z mitologii. Stawianie przez Dantego na drodze swej wędrówki Wergiliusza i przytoczenie 

postaci mitologicznych jest również wyrazem jego fascynacji mądrością i sztuką antyku 
Czymś niespotykanym w średniowieczu jest ujawnienie autora. Ale Dante nie tylko publikuje pod swoim 
nazwiskiem, czyni również swoją osobę głównym bohaterem. Stąd widzimy w utworze wiele wątków 
biograficznych. Wrogów swoich autor umieszcza w piekle, ludzi godnych szacunku – w niebie zaś swą 
ukochaną Beatrycze czyni przewodniczką po raju. 
 

Pisałam przy cechach średniowiecznych o zwróceniu się na Boga. Autor jednak równi silnie interesuje się 
człowiekiem. Ukazując piekielne cierpienia, chce ustrzec go przed potępieniem. Chce, aby godnie 
przechodził przez życie, jak mieszkańcy raju. Daje ludziom – Wergiliuszowi i Beatrycze – do wypełnienia 
niezwykle ważne zadanie przewodnictwa po zaświatach, w końcu czyniąc siebie, jak wspomniałam, 
głównym bohaterem przypomina o antycznej apoteozie twórcy. 
 
„Boska Komedia” jest dziełem wyjątkowym. Doskonale łączy myśli filozoficzne średniowiecza i odrodzenia. 
Alegoryczny sens wędrówki przez zaświaty ma również dla współczesnego człowieka wymiar optymistyczny, 
gdyż ukazuje wznoszenie się człowieka z upadku i grzechu przez oczyszczenie do świętości