DZIAŁ IX – Tok procesu karnego
ROZDZIAŁ I – Ogólna charakterystyka
Proces karny tworzy pewien łaocuch ściśle ze sobą powiązanych faktów procesowych,
powodujących, że zostaje on zawiązany, rozwija się i kooczy. Ten zespół faktów procesowych właśnie
nazywa się tokiem procesu. Nazwa ta użyta jest w sensie abstrakcyjnym, obejmując pewien wzorzec
przebiegu procesu określony obowiązującymi przepisami. Każdy fakt procesowy stanowi
samodzielną jednostkę w toku procesu, zespół tych faktów tworzących wydzielone odcinki nazywamy
etapami.
Pierwszy, najogólniejszy i zasadniczy podział toku procesu na mniejsze wyodrębnione etapy
pozwala na ustalenie stadiów procesowych, w ramach których z kolei można wyłonid mniejsze etapy
– fazy procesowe. Dalej możemy dzielid fazy na podfazy i jeszcze mniejsze odcinki w stosunku do tych
ostatnich.
W przebiegu postępowania karnego wyróżniamy – kryterium funkcjonalne – trzy stadia procesowe:
1) Postępowanie przygotowawcze (obligatoryjne we wszystkich sprawach o przestępstwa
ścigane w trybie publiczno skargowym);
2) Postępowanie jurysdykcyjne;
3) Postępowanie wykonawczo – likwidacyjne.
AD.1
Podzielid je można na dwie fazy : śledztwo lub dochodzenie oraz przygotowanie aktu oskarżenia.
W ramach pierwszej fazy wyróżniamy dwie podfazy : postępowanie in rem oraz in personam
(rozgraniczenie – przedstawienie zarzutów).
AD.2
W tym stadium wyróżniamy postępowanie główne (etap obligatoryjny) oraz odwoławcze (etap
zależny od woli stron, mogący wystąpid w ramach wzbogacenia toku procesy). Postępowanie główne
obejmuje trzy fazy:
- przygotowanie rozprawy głównej;
- rozprawę główną;
- czynności koocowe.
AD.3
Stadium uzależnione od treści rozstrzygnięcia zawartego w wyroku i rodzaju orzeczonej kary. Jeśli
występuje w pełnej postaci to wyróżniamy trzy fazy – od uprawomocnienia wyroku po zatarcie
skazania:
- przygotowanie do wykonania kary,
- rzeczywiste wykonanie kary,
- zlikwidowanie konsekwencji związanych ze skazaniem.
Możliwe są jednak odchylenia od wskazanego przebiegu dotyczącego postępowania karnego, które
związane mogą byd z:
- odpadnięciem niektórych etapów procesowych,
- wzbogacenie toku procesu dodatkowymi etapami,
- „obumarciem” procesu (likwidacją),
- czasowym wstrzymaniem biegu procesu.
ROZDZIAŁ II – Zubożenie i wzbogacenie toku procesu
§ ZUBOŻENIE TOKU PROCESU
Zubożenie toku procesu ma miejsce wówczas, kiedy następuje odchylenie przebiegu procesu
od modelu wyżej przedstawionego, polegające na pominięciu niektórych etapów procesowych
występujących w przebiegu modelowym. Oznacza to zubożenie o pewne odcinki (musi byd
przewidziane przepisami). Dla przykładu, ze zubożeniem mamy do czynienia w postępowaniu w
sprawach o przestępstwa ścigane w trybie prywatnoskargowym. W tym postępowaniu nie
przeprowadza się postępowania przygotowawczego, poprzedzającego wniesienie aktu oskarżenia,
chyba że wcześniej toczyło się postępowanie w przekonaniu, iż czyn ścigany jest z oskarżenia
publicznego.
Inne przykłady zubożenia:
- skazanie na posiedzeniu (art. 335 i 343 kpk, zubożenie stadium rozprawy głównej, odpadnięcie
etapu),
- postępowanie warunkowo umorzone na posiedzeniu przy braku sprzeciwu oskarżonego (art. 341
kpk),
- nie jest konieczne prowadzenie postępowania dowodowego w całości (art. 388 lub 387 kpk).
§ WZBOGACENIE TOKU PROCESU
Tok procesu może zostad wzbogacony o nowe etapy niewystępujące w jego modelowym
przebiegu. Możliwe jest wzbogacenie o kilka etapów (np. wniesienie apelacji – postępowanie
apelacyjne – przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia – ponowne wniesienie apelacji –
wydanie postanowienia uzupełniającego).
Wzbogacenie toku procesu może byd następstwem, np.:
a) Przeprowadzeniem postępowania odwoławczego,
b) Przeprowadzeniem postępowania w ramach nadzwyczajnej kontroli prawomocnych orzeczeo
sądowych,
c) Cofnięcia procesu do stadium wcześniejszego,
d) Przeprowadzenia postępowania uzupełniającego,
e) Przeprowadzeniem postępowania mediacyjnego.
RODZIAŁ III – „Obumarcie” procesu karnego
Z „obumarciem” procesu karnego mamy do czynienia wtedy, gdy nie może on się rozwijad i
gdy następuje jego likwidacja, a więc bieg zostaje przerwany a sam proces przestaje istnied (odmowa
wszczęcia postępowania nie jest „obumarciem” procesu, gdyż ten w ogóle nie istniał!).
§ BEZWARUNKOWE UMORZENIE PROCESU KARNEGO
Oznacza zaprzestanie ścigania karnego, od tego momentu postępowanie przestaje istnied.
Ma miejsce wtedy, gdy pojawia się odpowiednia, przewidziana prawem przyczyna. Przez taką
przyczynę rozumiemy stan, który tworzy niedopuszczalnośd procesu karnego, a jej sformułowanie
jest kwestią dużej doniosłości procesowej, ponieważ wykluczają one wszczęcie i dalsze toczenie
procesu karnego (musi byd sformułowana w orzeczeniu umarzającym).
Ogólnie rzecz ujmując, przyczyny takie sformułowane są w przepisie art. 17 § 1 kpk, czyli w
tym przepisie normującym przesłanki procesowe:
a) Niepopełnienie czynu,
b) Brak ustawowych znamion czynu,
c) Ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,
d) Znikoma społeczna szkodliwośd czynu,
e) Ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,
f) Wyłączenie spod orzecznictwa polskich sądów karnych,
g) Brak zezwolenia właściwej władzy na ściganie,
h) Brak wniosku uprawnionej osoby,
i) Śmierd oskarżonego,
j) Przedawnienie karalności,
k) Zawisłośd sprawy,
l) Prawomocnośd materialna,
m) Inna okolicznośd wyłączająca ściganie z przepisów szczególnych np. abolicja.
W postępowaniu przygotowawczym do tych przyczyn zaliczyd należy:
a) Niewykrycie sprawcy przestępstwa (umorzenie w fazie in rem – możliwośd wpisania do
rejestru),
b) Nieudowodnienie popełnienia przestępstwa (w postępowaniu głównym jako „oczywisty brak
faktycznych podstaw oskarżenia).
Inne przyczyny umorzenia :
a) Niecelowośd orzekania kary – absorpcyjne umorzenie postępowania,
b) Prawomocne orzeczenie przeciwko pozostałym sprawcom stanowi podstawę umorzenia
wobec świadka koronnego.
W postępowaniu sądowym organem uprawnionym do umorzenia procesu jest sąd. W
postępowaniu przygotowawczym – organ, który je prowadzi (jeśli nie prokurator, to ten musi je
zatwierdzid – inaczej decyzja niepełna).
O formie decyzji sądowej o bezwarunkowym umorzeniu postępowania sądowego
przesądzają z jednej strony stan zaawansowania sprawy a z drugiej przyczyna umorzenia
(dotyczy przesłanek z art. 17 § 1 - przed rozpoczęciem przewodu sądowego – postanowienie, po
rozpoczęciu – wyrok – art. 414 § 1 kpk – ale art. 17§ 1 pkt 1 i 2 – wydaje się wyrok uniewinniający ; z
powodu innych przyczyn – forma postanowienia ; w postępowaniu przygotowawczym – zawsze
postanowienie wskazującego przyczynę – bo przysługuje zażalenie).
CZYNNOŚCI DOKONYWANE W ZWIĄZKU Z BEZWARUNKOWYM UMORZENIEM POSTĘPOWANIA
PRZYGOTOWAWCZEGO
Postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego nie kooczy wszystkich
czynności, gdyż pozostaje kwestia kontroli takiego postanowienia w ramach nadzoru
prokuratorskiego, poza tym może istnied potrzeba dokonania następujących czynności :
1) Podstawy z art. 99 § 1, 100 KK ; 43 § 1 i 2, 47 § 3 KKS – po umorzeniu prokurator występuje
do sądu z wnioskiem o orzeczenie przepadku (środek zabezpieczający) – również w razie
niewykrycia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego o ile przepis przewiduje taką
możliwośd,
2) Zawiadomienie o umorzeniu tych podmiotów, które zawiadomiono o wszczęciu (obowiązek),
3) Decyzja prokuratora w ramach 18§2 kpk – spostrzeżenie przewinienia dyscyplinarnego, czynu
naruszającego obowiązek służbowy lub zasady współżycia społecznego (zwłaszcza jeśli
umorzenie nastąpiło na skutek znikomej społecznej szkodliwości czynu).
UMORZENIE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO PRZEZ SĄD I ZASTOSOWANIE ŚRODKÓW
ZABEZPIECZAJĄCYCH
W wypadku stwierdzenia niepoczytalności oskarżonego i potrzeby zastosowania środków
zabezpieczających, prokurator po zamknięciu śledztwa lub dochodzenia, kieruje sprawę do sądu z
wnioskiem o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających (art. 324 kpk), jeśli
jednak sąd nie znajdzie podstaw do orzeczenia takiego środka, odmawia uwzględnienia
prokuratorskiego wniosku i przekazuje sprawę prokuratorowi do dalszego prowadzenia. Na takie
postanowienie sądu służy zażalenie. Cofnięcie wniosku jest możliwe i wiąże sąd, nie może byd jednak
cofnięty jedynie w części dotyczącej środka zabezpieczającego. Sąd nie jest również związany żądanie
co do środka zabezpieczającego.
Z reguły taki wniosek kieruje się na rozprawę, chyba, że w świetle materiałów postępowania
przygotowawczego popełnienie czynu zabronionego przez podejrzanego i jego niepoczytalnośd w
chwili czynu nie budzą wątpliwości, a prezes sądu, na wniosek obroocy uzna za celowe rozpoznanie
sprawy na posiedzeniu z udziałem obroocy i podejrzanego (udział może byd wyłączony, jeśli wynika
to z opinii biegłych – dodatkowo nie stosuje się przepisów o oskarżycielu posiłkowym i stanowi o
niedopuszczalności powództwa cywilnego).
ABSORPCYJNE UMORZENIE POSTĘPOWANIA KARNEGO
Instytucja ta przewidziana jest w przepisie artykułu 11 kpk, stanowiącego, iż postępowanie
można umorzyd w sprawie:
- o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5,
- jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i
wysokośd kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo (czynnik oportunistyczny),
- kiedy interes pokrzywdzonego się temu nie sprzeciwia.
O takim umorzeniu decyduje organ prowadzący postępowanie *jeśli w postępowaniu
przygotowawczym wydane przez organ nieprokuratorski – zatwierdzenie prokuratora). Jeżeli kara za
inne przestępstwo nie jest jeszcze prawomocnie orzeczona, dopuszcza się zawieszenie postępowania
(należy umorzyd lub podjąd przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia). Przepis
ten może mied zastosowanie w całym toku postępowania. Wydane na podstawie tego przepisu
orzeczenia podlegają zaskarżeniu na zasadach ogólnych.
Umorzone postępowanie można wznowid w przypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści
prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało umorzone.
§ WARUNKOWE UMORZENIE POSTĘPOWANIA KARNEGO
Instytucja przewidziana w art. 66 i nast. KK. Celem – oddziaływanie wychowawcze na
sprawców przypadkowych, bez potrzeby stosowania tradycyjnej kary kryminalnej. Może byd
stosowane przed lub w czasie rozprawy (341-342 oraz 414§1 kpk).
Warunkowe umorzenie procesu karnego może mied miejsce tylko wtedy, gdy kumulatywnie
wystąpią przesłanki przewidziane w przepisie art. 66 KK:
- wina i społeczna szkodliwośd czynu nie są znaczne,
- zagrożenie karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności lub karą rodzajowo łagodniejszą (w
razie pojednania z pokrzywdzonym, naprawienia przez sprawcy szkody lub uzgodnienia sposobu jej
naprawienia – nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności).,
- dotychczasowa niekaralnośd sprawcy za przestępstwo umyślne,
- brak wątpliwości co do faktu i okoliczności popełnienia przestępstwa,
- pozytywna prognoza względem sprawcy.
Przesłanką warunkowego umorzenia postępowania przed rozprawą jest brak sprzeciwu
oskarżonego. Jeżeli te przesłanki są spełnione, prokurator zamiast aktu oskarżenia uprawniony jest
do skierowania wniosku o takie umorzenie (wymagania wniosku jak dla aktu oskarżenia – 332 § 1 pkt
1,2,4,5 – uzasadnienie natomiast może byd ograniczone do wskazania dowodów świadczących o tym,
że wina oskarżonego nie budzi wątpliwości oraz okoliczności przemawiających za warunkowym
umorzeniem – dodatkowo wniosek może zawierad elementy dodatkowe – okres próby, obowiązki,
propozycje co do nadzoru). Warunkowe umorzenie postępowania następuje na okres próby od roku
do lat 2 i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia. Decyzja w tym przedmiocie podejmowana jest
na posiedzeniu (kieruje taką sprawę z wnioskiem tam prezes sądu – wraz z aktami postępowania
przygotowawczego i załącznikami do tychże) – w formie wyroku. Sąd może odroczyd lub zarządzid
stosowną przerwę celem umożliwienia porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym. W
posiedzeniu brad udział mogą strony, pełnomocnicy i obroocy. Pokrzywdzony może żądad
sporządzenia uzasadnienia takiego wyroku, jak również zaskarżyd wyrok apelacją (obligatoryjne
doręczenie wyroku pokrzywdzonemu – wyjątek od reguły).
W dwóch przypadkach sąd nie umarza warunkowo postępowania na posiedzeniu, lecz kieruje
sprawę na rozprawę : oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu lub sąd uznaje,
warunkowe umorzenie za nieuzasadnione. W tych sytuacjach prokuratorski wniosek o warunkowe
umorzenie zastępuje akt oskarżenia (uzupełnienie obligatoryjne w terminie 7 dni przez prokuratora o
składniki z 333§1-3).
Nie jest wymagana zgoda oskarżonego na warunkowe umorzenie na rozprawie, sąd może
umorzyd postępowanie wyrokiem z własnej inicjatywy lub na wniosek prokuratora.
Sąd ma obowiązek podjąd postępowanie karne warunkowo umorzone, jeżeli sprawca w
okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany (decyzja sądu
właściwego do rozpoznania sprawy). Kryterium podjęcia postępowania warunkowo umorzonego jest
rażące naruszanie porządku prawnego przez sprawcę (popełnienie przestępstwa umyślnego,
uchylanie się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku, ugody zawartej z pokrzywdzonym,
środka karnego – art. 68 § 1-3 KK). Warunkowo umorzone postępowania sąd może podjąd nie później
niż w ciągu 6 miesięcy od zakooczenia okresu próby, z urzędu lub na wniosek (oskarżyciela,
pokrzywdzonego, kuratora sądowego). W posiedzeniu dotyczącym podjęcia postępowania
warunkowo umorzonego mogą wziąd udział prokurator, oskarżony z obroocą, pokrzywdzony z
pełnomocnikiem. Na postanowienie o pozostawieniu wniosku bez rozpoznania oraz kwestii podjęcia
postępowania przysługuje zażalenie. W razie podjęcia – postępowanie toczy się na zasadach
ogólnych, przed sądem właściwym do rozpoznania sprawy.
RODZIAŁ IV – Czasowe wstrzymanie biegu procesu karnego
Instytucja polegająca na zatamowaniu biegu procesu, tj. sam proces nie przestaje istnied, lecz
jego bieg ulega zahamowaniu (trwa zawisłośd sprawy). Z tą instytucją mamy do czynienia w razie, np.:
1) Zawieszenia postępowania karnego (zarówno w postępowaniu przygotowawczym – w fazie in
personam, jak i sądowym),
2) Okresowego pozostawienia sprawy bez biegu,
3) Przerwy i odroczenia rozprawy,
4) Odroczenia wydania wyroku.
AD.1
Instytucja przewidziana w art.22 kpk – przesłankami zawieszenia przyczyny faktyczne (długotrwałe
przeszkody uniemożliwiające prowadzenie postępowania) uniemożliwiające toczenie postępowania
karnego – katalog otwarty:
a) Niemożnośd ujęcia oskarżonego (oskarżony za granicą lub w kraju, lecz się ukrywa),
b) Choroba psychiczna oskarżonego uniemożliwiająca mu branie udziału w postępowaniu, z
wyjątkiem sytuacji, gdy choroba psychiczna wyłącza odpowiedzialnośd oskarżonego za
zarzucane mu przestępstwo,
c) Inna ciężka choroba oskarżonego uniemożliwiająca mu branie udziały w postępowaniu.
Postanowienie o zawieszeniu postępowania przygotowawczego wydaje organ je prowadzący, lecz w
przypadku organów nieprokuratorskich – wymagają zatwierdzenia prokuratora. W postępowaniu
sądowym postanowienie takie wydaje sąd. Na postanowienie takie przysługuje zażalenie (22§2 kpk),
rozpatrywane przez sąd właściwy do rozpoznania sprawy lub sąd wyższego rzędu (jeśli postanowienie
wydane przez sąd). Nie jest to zupełny bezruch postępowania, bo w okresie zawieszenia wolno
dokonywad określonych czynności:
- czynności związane z zabezpieczeniem dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem,
- czynności orzeczniczych co do środków zapobiegawczych.
Samo zawieszenie trwa do czasu ustania przeszkody – decyzję o podjęciu zawieszonego
postępowania podejmuje prokurator w postępowaniu przygotowawczym lub sąd w postępowaniu
jurysdykcyjnym (UWAGA! Zawieszenie postępowania nie zawiesza biegu terminu przedawnienia
karalności!).