1

ĆWICZENIA Z PRZEDMIOTU - METODOLOGII BADAŃ BEZPIECZEŃSTWA

Zajęcia bez bezpośredniego kontaktu nauczyciela ze studentem

-

typu”B”

Warunki zaliczenia: uzyskanie pozytywnej oceny z pisemnego sprawdzianu
(ćwiczenie nr 3).

W

STĘP

Skąd czerpiemy wiedzę o życiu społecznym?

1.

jest dostarczana przez naukę;

2.

potoczna wiedza o życiu społecznym;

3. wiedza zawarta w religii, sztuce, filozofii, ideologiach oraz innych formach ludzkiej

ekspresji;

T

YP OL OGI E B AD AŃ N A UK O WY CH



Eksploracyjne i weryfikacyjne:



eksploracyjne

– (badania formulatywne); zwykle celem tych badań jest

sformułowanie problemu badawczego;



weryfikacyjne

– celem ich jest szukanie odpowiedzi weryfikujących hipotezy,

odpowiedzi na pytania problemowe;



Diagnostyczne i odkrywcze:



diagnostyczne

– celem ich jest zaliczenie zjawisk do kategorii teoretycznych;



odkrywcze

– pozwalają odkryć nowe, nieopisane zjawiska i twierdzenia;



Opisowe i eksplanacyjne:



opisowe

– celem ich jest stwierdzenie występowania jakichś zjawisk i ich opisanie;



eksplanacyjne

– mają wyjaśnić, dlaczego te zjawiska występują, jak przebiegają,

jakie czynniki nimi rządzą. W nauce ceni się je bardziej od opisowych.



Z intencją sprawozdawczą i badania zmierzające do generalizacji (uogólnień):



z intencją sprawozdawczą – wnioski nie wykraczają poza objęte badaniem
przypadki, jedynie je relacjonują;



zmierzające do generalizacji – wnioski z nich wykraczają poza bezpośrednio objęte
badaniem przypadki.



Prognostyczne i nie wysuwające prognoz:

__________________________________________________________________________________________

2



prognostyczne -

wycelowane na przewidywanie przyszłych zdarzeń, z intencją

pragmatyczną;



nie wysuwające prognoz – mówią o stanie aktualnym;



Ewaluacyjne i deskryptywne:



ewaluacyjne

– oceniające;



deskryptywne

– opisowe;



Jakościowe i ilościowe - istotny jest tutaj sposób uzasadniania twierdzeń;



Teoretyczne i aplikacyjne:



teoretyczne

– wyrastają z hipotez w celu ich weryfikacji;



aplikacyjne

– nakierowane są na praktyczne działanie;

C

H A R A K T E R Y S T Y K A P R O C E S U B A D A W C Z E G O

:

Badanie jest procesem złożonym z etapów:

1) Przygotowanie koncepcji badania;

2) Przygotowanie technik badawczych:



techniki doboru zjawisk do badania,



techniki otrzymywania materiałów,



techniki opracowania materiałów;



sprawdzenie pytań w badaniu pilotażowym;

(na przykład: trzeba przygotować schemat losowania próby, przygotować ankietę, ułożyć
pytania i sprawdzić je)

3) Dob

ór zjawisk z którymi badacz lub jego wysłannicy wchodzą w kontakt przy

zbieraniu materiałów – dobór respondentów (losowanie próby), wybór źródeł;

4)

Zbieranie materiałów;

5)

Krytyka, selekcja i wstępne opracowanie materiałów;

6)

Właściwe opracowanie materiałów – otrzymanie wyników łącznie z ich interpretacją;

7)

Przygotowanie

elaboratu

zawierającego

opis

przebiegu

badania

i

udokumentowane wyniki

Ad 1. Koncepcja badania:

Ustalenia badacza, po co robi badania, jakimi metodami i technikami zamierza zbierać
materiały; ustalenia odnoszą się do:

1. Problematyki;

2.

Aparatury pojęciowej;

3

3.

Przedmiotu badań;

4.

Technik otrzymywania materiałów i źródła:

5. Innych technik badawczych:

-

techniki doboru zjawisk do badania

-

techniki właściwego opracowania materiału – np. kodowania, budowy skal;

-

techniki oceny wartości zebranego materiału - techniki kontroli pracy ankietera,
techniki weryfikacji danych;



Metody badań oraz stopnia ich uzasadnienia (ocena wniosków i ich uzasadnienie);



Sposobu prezentacji przebiegu badania i jego rezultatów;

Projekt

badań jest pojęciem szerszym niż pojęcie koncepcji. Pojęcie koncepcja badań

zawiera się w pojęciu projektu badań, który ponadto zawiera pojęcie harmonogramu badań
oraz kosztorysu.

Problematyka to tyle, co

zbiór pytań problemowych, które stawia sobie badacz.



Celem badania jest uzyskanie dobrze uzasadnionych odpowiedzi na te pytania.



Badane obiekty mogą być bardzo różne.



Ważne jest uzasadnienie wyboru danego zagadnienia do badania.

Przedmiot badania

– ogół konkretnych zjawisk oznaczonych przez terminy (empiryczne)

w pytaniach problemowych.



Mówiąc o przedmiocie badań, mówimy nie tylko o badanych zjawiskach, ale także o
tych zjawiskach, na które chcemy rozciągnąć swoje wnioski.



Określając

przedmiot

badania

wskazujemy

ramy

czasowo-przestrzenne

występowania danego zjawiska.

Źródła – zjawiska z którymi badacz lub jego wysłannicy wchodzą w bezpośredni
zmysłowy kontakt i skąd czerpie się informacje o badanych zjawiskach.

oparte na

obserwacji

techniki oparte na procesie

komunikowania się

bezpośredniego

pośredniego

niestandaryzowan

e

techniki obserwacji

niekontrolowanej

techniki wywiadu

swobodnego

(wolnego)

Techniki

otrzymywania

wypowiedzi

pisemnych

niestandaryzowanyc

h (pamiętniki)

standaryzowane

obserwacja

kontrolowana

wywiad

kwestionariuszowy

Ankiety,

autorejestracja

Ogół czynności i środków badawczych ujętych w reguły to technika otrzymywania

materiałów

Obserwacja

__________________________________________________________________________________________

4

Jeżeli czynności i środki badawcze, jakie stosujemy w kontakcie z innymi osobami są takie
same

(przynajmniej zbliżone) to mówimy, że dana technika charakteryzuje się wysokim

stopniem standaryzacji

1

.

Formularz jest kryterium oceny standaryzacji danej techniki

a) Metoda badawcza

– ogół zastosowanych w badaniu technik i sposobów badawczych.

Uzasadnienie metody

– wykazanie, że w stosunku do danego przedmiotu badań na

p

odstawie źródeł i materiałów dobranych, otrzymanych i opracowanych przy pomocy

takich, a nie innych technik i sposobów badawczych można udzielić odpowiedzi na
pytanie problemowe; i to odpowiedzi w wystarczającym stopniu uzasadnionych.
Uzasadnienie metody p

ośrednio informuje nas o wartości wniosków.

O

B S E R W A C J A

Jest to proces polegający na dokonywaniu spostrzeżeń w celu odpowiedzi na dane pytania.
Osobą dokonującą spostrzeżeń jest oczywiście badacz. Nie mniej istotną rzeczą w tym
procesie jest sam obiekt obserwacji.

Obserwacja to proces postrzegania, który jest c e l o w y , p l a n o w y i k r y t y c z n y .



Celowość obserwacji – ma nam dostarczyć informacji, które są nam potrzebne do
rozwiązywania problemów.



Planowość obserwacji – są z góry określone zjawiska, które należy postrzegać, a także
czas i okoliczności w których obserwowane zjawisko zachodzi.



Krytyczność obserwacji – jej rezultaty powinny poddane być krytyce albo ścisłej
kontroli.

Te trzy cechy obserwacji pozwalają uniknąć błędów, które powstają na drodze
przypadkowy

ch postrzeżeń. Do dokonywania obserwacji potrzebna jest obserwatorowi

spostrzegawczość oraz uwaga (koncentracja). Ponad to wymaga się od badacza
umiejętności selekcji spostrzeżeń, czyli zestawiania wyników obserwacji z interesującymi
go zagadnieniami.

T

YPY BADACZY

:

1. Analitycy

– postrzegają szczegóły i mają problemy z wiązaniem ich w całość.

2. Syntetycy

– dostrzegają problemy ogólne, przy jednoczesnym niedostrzeganiu

szczegółów.

P

RZEDMIOT SPOSTRZEŻEŃ

:



Ludzie, ich zachowania i wytwory;



O przeżyciach psychicznych można wnioskować pośrednio na podstawie
introspekcyjnych zeznań jednostek;



Obserwowane zachowania są symboliczne, dlatego od obserwatora wymaga się
wiedzy o danej kulturze

– po to, by móc zrozumieć sens zachowań i symboli;



Większa początkowa wiedza o badanych zjawiskach ułatwia nam ich obserwację;

1

Standaryzacja

= ujednolicenie środków i czynności badawczych.

5

W źródłowych badaniach społecznych bardzo rzadko stosuje się aparaturę specjalistyczną
do dokonywania obserwacji; niemniej jednak, jeśli jest ona stosowana, to wzmacnia lub
zastępuje zmysły, ale nie jest w stanie uchwycić tego, co zmysłom niedostępne.

W czasie jednej obserwacji przyrodniczej zdobywa się niewiele informacji, a ich charakter
jest z góry określony. Dlatego jednocześnie prowadzi się wiele obserwacji w określonych
interwałach czasowych.

W badaniach

społecznych w ciągu jednej obserwacji zdobywa się wiele informacji, które nie

zawsze są z góry określone. Obserwacje tego samego zjawiska stosunkowo rzadko są
powtarzane, zwłaszcza periodycznie.

P

ODZIAŁ TECHNIK OBSERWACJI

:

Standaryzowane

– opracowywanie wyników

w sposób ilościowy;

Niestandaryzowane

– opracowywanie

wyników w sposób jakościowy;

Sytuacje sztuczne, czynności wywołane

Sytuacje naturalne, czynności nie

wywołane

Ukryte

Jawne:

-

obserwacja jawna z ukrycia;

-

obserwacja jawna nie z ukrycia;

Uczestn

icząca – badacz

uczestniczy w sytuacjach,

które są przedmiotem

badania

Quasi-

uczestnicząca –

badacz posiada wiedzę

wstępną o badanych

zjawiskach

Zewnętrzna – badacz

zachowuje swą

„anonimowość” dla badanych

Ciągłe – obserwacja zjawisk nie dających się

łatwo wyodrębnić

Jednorazowe

–obserwacja zjawisk łatwych

do czasowo

– przestrzennego

wyodrębnienia.

Jednoosobowe

– obserwacje prowadzone

przez jednego obserwatora

Wieloosobowe

– obserwacja prowadzona

przez wielu niezależnych obserwatorów.

Technika obserwacji

zwykłej:



przedmiotem jej zainteresowania są zjawiska naturalne;



obserwacja jednorazowa;



może być ukryta, albo jawna;



obserwacja nie uczestnicząca – zewnętrzna;



przedmiotem takiej obserwacji może być np. demonstracja uliczna;

P

RZYGOTOWANIE DO PRZEPROWADZE

NIA OBSERWACJI ZWYKŁEJ

:

1) Ustalenie celu i przedmiotu obserwacji

– uświadamiamy sobie problemy, które

chcemy badać, oraz wyznaczamy zagadnienia do badania oraz środki badania tych
problemów;

2)

Wybór sytuacji w której będzie dokonywana obserwacja - wybór miejsca i czasu –
określamy sytuacje, które będziemy badać oraz sposoby, za pomocą których do nich
dotrzemy;

3)

Przygotowanie szczegółowych wytycznych do przeprowadzenia obserwacji
(dyspozycje obserwacji)

– lista (możliwie szczegółowo sporządzona) zjawisk, na które

Obserwacja

__________________________________________________________________________________________

6

trzeba zwracać uwagę podczas obserwacji. Jest to rozsądne uszczegółowienie
problematyki dążące do sporządzenia listy. Dyspozycje mają ukierunkować obserwatora,
informować go o kierunku w jakim ma on dokonywać selekcji spostrzeżeń. Dyspozycje
zawierają dyrektywy dotyczące szczegółowych elementów, które trzeba włączyć do
obserwacji.

4)

Przemyślenie sposobu zachowania się obserwatorów w danej sytuacji –
zachowania zależą od tego, czy obserwacja jest jawna, czy ukryta. Przemyślenia
wymaga sytuacja wyjścia, zakończenia obserwacji, a także momentu odkrycia przez
badanych faktu bycia obserwowanym. Trzeba się zastanowić nad sposobem i miejscem
robienia notatek.

5)

Przygotowania techniczne, problem działania w terenie – przygotowanie sobie
sprzętu, np. magnetofonu, przemyślenie sposobu dokonywania opisu, robienia notatek.

S

PRAWOZDANIE Z OBSERWACJI

:

Podstawą sprawozdania mogą być notatki sporządzane z pamięci, notatki prowadzone na
bieżąco lub różnego rodzaju rejestracje.

Każde sprawozdanie składa się z części:

1)

Część ewidencyjno-informacyjna:



Ogólny problem badawczy;



Cel i przedmiot obserwacji;



Dyspozycje do obserwacji;



Opis sytuacji, w której obserwację przeprowadzono;



Szkic sytuacyjny z zaznaczeniem osób, przedmiotów, osób i miejsca; miejsce w
którym znajdował się obserwator;



Kto był obserwatorem i kiedy sporządzono sprawozdanie, a także kiedy obserwacja
była przeprowadzona;

2)

Część zasadnicza:



Opis zaobserwowanych wydarzeń. Najczęściej jest to opis chronologiczny lub opis
według dyspozycji;



Opis dokładny, w którym posługujemy się tzw. zdaniami spostrzeżeniowymi;



Interpretacje zachowań emocjonalnych badanych osób muszą zawierać gruntowne
uzasadnienie w przesłankach do tych zachowań prowadzących;

3)

Część oceniająca:



Z jednej strony jest to ocena merytoryczna, a z drugiej strony metodologiczna;

-

ocena merytoryczna:

czy udało się nam osiągnąć cel obserwacji, czy

uzyskaliśmy dostateczną ilość informacji na badane problemy; musimy ocenić,
czy z jakichś powodów wystąpiły braki informacyjne.

-

ocena metodologiczna:

czy dyspozycje były dobrym narzędziem do

prowadzenia obserwacji, czyli czy obserwator nie miał wątpliwości co badać; czy
dobrze wybrano sytuacje do obserwacji; czy zaplanowany sposób zachowania
obserwatora okazał się skuteczny; opinia, ocena obserwatora na temat tego w

7

jaki

m stopniu opis jest adekwatny do rzeczywistości; wnioski i sugestie co do

dalszych obserwacji podobnego typu.

-

sprawozdania muszą być pisane jednostronnie, z dużym marginesem.

Obserwacja kontrolowana:



Jest prowadzona z użyciem karty obserwacji, która pełni funkcję dyspozycji do
obserwacji, a jednocześnie spełnia rolę sprawozdania z obserwacji.



W pewnym momencie dyspozycje się ujednolicają. Warunkiem uznania obserwacji za
kontrolowaną jest karta obserwacji.



Obserwacja tego rodzaju jest najczęściej obserwacją zjawisk wywołanych w warunkach
laboratoryjnych.



Bodźce wywołujące zachowania obserwowane również muza być ujednolicone.



Kartę obserwacji zastosowano początkowo do badania dzieci (Ch. Buchler – badania nad
behawiorem dzieci głodnych i sytych w powiązaniu z poziomem agresywności).

W

Y W I A D

Wywiad swobodny

Wywiad swobodny jest podobny do rozmów codziennych, mających charakter informacyjny
(nie należy tutaj zapominać o tym, że są rozmowy do niczego nieprzydatne, mające jednak
ważną funkcję potwierdzania wspólnych treści społecznych). Jedna osoba pyta, druga
odpowiada.

Wywiad społeczny

Przeprowadzany w obrębie instytucji pomocy społecznej (jest to połączenie obserwacji i
wywiadów różnego rodzaju). Jest on przeprowadzany w celu podjęcia decyzji o skutkach
prakty

cznych; rodzajem wywiadu społecznego jest tzw. wywiad środowiskowy.

Wywiad antropologiczny

Zbliżony do wywiadu socjologicznego, wymaga kilkakrotnego kontaktu z badanymi. Wywiad
antropologiczny obejmuje szerokie spektrum poszukiwań; jest on silnie ustrukturalizowany,
zbliża się do wywiadu standaryzowanego lub swobodnego ze standaryzowaną listą
informacji.

Wywiad psychologiczny

Najczęściej jest to wywiad kliniczny, do którego respondent sam się zgłasza. Zdobywa się w
nim informacje w celu wykorzystania ich d

o leczenia. Podejmuje się wiele kontaktów z

badanym. Dotyczy: motywacji, osobowości, rozmaitych zaburzeń.

Wywiad socjologiczny

Jest dobrowolny i jawny. Najczęściej jest wywiadem indywidualnym, jest skoncentrowany na
przeżyciach, opiniach i poglądach respondenta (skupia się na osobistych doświadczeniach).
Jest on również nazywany wywiadem ekspresyjno – biograficznym, jest krótkotrwały. Ważne
jest tutaj wzbudzenie motywacji respondenta do udzielania odpowiedzi szczerych, zgodnych
z prawdą.

Badania monograficzne

__________________________________________________________________________________________

8

B

A D A N I A M O N O G R A F I C Z N E

Badania monograficzne to specjalny przypadek

badań typu „case study”. Obiektem

badania jest zawsze jeden niepowtarzalny przypadek, czyli

społeczność lokalna która w

tym podejściu traktowana jest jako całość składająca się z różnorodnych powiązanych ze
sobą elementów. Celem badania monograficznego jest opis i zrozumienie tej całości.
Takie

podejście do badania społeczności lokalnych zgodne jest z antropologią kulturową

i etnologią. W badaniach tych wykorzystuje się wypracowaną przez antropologię
koncepc

ję kultury. Społeczność lokalną traktuje się tutaj zatem jako nosiciela i

reprezentanta tej kultury.

R

EGUŁY PROWADZENIA BADAŃ MONOGRAFICZNYCH

1.

jest badaniem terenowym, badacz przez dłuższy czas musi pozostawać w terenie i
osobiście prowadzić pracę badawczą;

2.

ponieważ badany obiekt jest wewnętrznie złożony i niejednorodny, to konieczne jest
zastosowanie różnorodnych technik zbierania i gromadzenia danych;

Techniki prowadzące do ujęć jakościowych pełnia w tym typie badań funkcję bardziej
znaczącą, niż techniki prowadzące do ujęć jakościowych.

R

OLA BADAŃ MONOGRAFICZNYCH

1.

Dzięki nim mamy całościowy obraz kultury;

2.

Mamy możliwość zrozumienia zasad trwania i rozwoju tych społeczności;

3.

Poznajemy historię tych społeczności;

4.

obraz, który uzyskujemy przedstawiony jest w sposób trafiający do wyobraźni

czytelnika;

K

RYTYKA BADAŃ MONOGRAFICZNYCH

1. brak jest intersubiektywnej kontroli badania;

2.

brak reprezentatywności badań;

Są to źródła nie wywołane przez badacza, utrwalone. Są one wytworem społeczeństwa.

1.

Źródła ze względu na miejsce ich pochodzenia dzielimy na:



Źródła znajdujące się w archiwach rodzinnych: metryki urodzenia, albumy ze
zdjęciami, kasety wideo, listy, dzienniki, pamiętniki. Korzystanie z nich wymaga zgody
dysponentów.



Dane znajdujące się w różnych urzędach: statystyki urzędowe, ustawy,
rozporządzenia, akty normatywne, dokumenty policyjne i sądowe, dokumenty będące w
dyspozycji służby zdrowia, dokumenty handlowe, dokumenty personalne będące w gestii
urzędów, sprawozdania z działalności instytucji.

9



Dokumenty ogólnodostępne i okolicznościowe: książki telefoniczne, książki
adresowe, informatory, ulotki i afisze dotyczące wydarzeń społecznych, prasa i inne
środki masowego przekazu, dane archiwalne.

2.

Źródła, w oparciu o które chcemy rekonstruować, opisywać fragmenty
życia społecznego (odtwarzanie zjawisk społecznych):



Źródła te powinny być wiarygodne – dlatego muszą być poddawane należytej ocenie
(pod kątem tendencyjności).

3.

Źródła traktowane jako ślad rzeczywistości społecznej – np. co pisała
prasa przed rokiem na jakiś temat?

Ten podział pokrywa się z podziałem stosowanym w historycznej analizie źródeł:



Źródła pośrednie: rekonstruujemy rzeczywistość społeczną na ich podstawie. Należy
sprawdzać ich wiarygodność;



Źródła bezpośrednie: polegają na badaniu fragmentów rzeczywistości społecznej,
należy oceniać ich autentyczność;

S

TOPIEŃ STANDARYZACJI ŹRÓDEŁ

1.

wysoki

– np. ankiety personalne

2.

niski

– gdy możliwa jest już tylko wtórna standaryzacja;



Źródła zastane pierwotne: np. protokół z zebrania pisany przez bezpośredniego
uczestnika;



Źródła zastane wtórne: powstałe na bazie innych źródeł;

W

YKORZYSTANIE ŹRÓDEŁ

1.

Dane traktowane jako źródło do formowania problemów i hipotez – np. badania
Lazarsfelda z okresu Wielkiego Kryzysu: bezrobocie;

2.

Wykorzystanie danych zastanych do opisu zjawisk historycznych

– np. badania nad

studentami UJ i ich pochodzeniem;

3.

Wykorzystanie dla opisu pewnych procesów społecznych; proces społeczny
rozumie się tutaj jako zmianę wartości jakiejś zmiennej w danym okresie – np.
zmiana trendu;

4.

Sprawdzanie hipotez o zale

żnościach między zmiennymi.

5.

Opis normatywnych ram życia społecznego;

Socjologowie, niestety, bardzo rzadko korzystają z tych materiałów;

__________________________________________________________________________________________

10

O

P R A C O W A N I E D A N Y C H J A

KO ŚCI OW YC H

Cele opracowań

1.

przedstawienie możliwie zwartego obrazu badanych zjawisk;

2.

przedstawieni

e powiązań między badanymi zjawiskami (zależności

jakościowe);

3.

pokazanie miejsca jakie wyodrębnione zjawiska pełnią w całości;



Stworzony obraz zjawisk ma zazwyczaj charakter plastyczny, tzn. trafia do wyobraźni;



W opisie staramy się uwzględnić psychologiczne i psychiczne odczucia, sekwencje
zdarzeń;



Bardzo dużą rolę odgrywa wyobraźnia badacza, jego krytyczne przygotowanie i erudycja;



Przy tym opracowaniu badacz ma dużą swobodę działania  nie jest ograniczany
ścisłymi dyrektywami. Tego rodzaju opracowanie może odznaczać się dużymi walorami
literackimi;

Status metodologiczny opracowań jakościowych

Materiał jakościowy zwykle nie ma charakteru jakościowego. Nie jest konkluzywny i nie
prowadzi do weryfikacji hipotez;



Każdy materiał trzeba do opracowania przygotować, trzeba poddać go krytyce i selekcji;



Mamy obowiązek zapoznać się z całością materiału i odpowiedzieć na pytania:

-

czy materiał pochodzi od osób, które były wytypowane do badania?

-

czy materiał nie budzi zastrzeżeń pod względem wiarygodności?

-

czy materia

ł jest wystarczający?

-

czy materiał jest adekwatny dla interesujących (z badawczego punktu
widzenia) materiałów?



Celem tej analizy jest ocena materiału i podział na materiały lepsze i gorsze;

Przygotowanie materiału do badania



Materiał należy przygotować i ponumerować, oznaczyć, nadać jednolitą formę, wykonać
kopiowanie (ksero);



Materiał należy uporządkować według problemów;



„Pocięcie” materiału;



Jeżeli materiał jest bogaty, należy w tej sytuacji zorganizować grupę do jego
opracowania;

Analiza

1.

Analiza pojedynczych informacji:



W badaniach jakościowych często można spotkać sytuacje nietypowe, tzw. zjawiska
zadziwiające, które są niezgodne z naszymi oczekiwaniami, lub wyjaśniają zjawiska
dotąd niewyjaśnione;



W różnych środowiskach różne zjawiska są różnie etykietowane;

11

2.

Tworzenie systemów opisowych:



Staramy się uporządkować surowe obserwacje w system opisowy; czasami wystarczy
jednak zastosować kategorie pojęciowe już istniejące  niekiedy należy je uzupełnić
albo w jakiś sposób zmodyfikować. Czasami trzeba te kategorie stworzyć od początku;



Systemy opisowe tworzone przez badacza mogą się wahać od tzw. prostych typów do
systematycznych typologii;

-

proste typy:

każdy z nich jest zdefiniowany bez wyraźnego logicznego

związku z innymi typami;

-

systematyczna typologia: k

ażdy typ jest logiczną kombinacją pewnej liczby

cech podstawowych;

-

typ:

odwzorowanie pojęciowe badanych zjawisk, obejmujące wiele ich cech.

Odwzorowanie to nie musi dokładnie odpowiadać rzeczywistości, cechy są
często ujęte w sposób przejaskrawiony  w szczególności tzw. typy idealne;
zwykle przejaskrawienie jest największe w opisie typów skrajnych,
biegunowych;



Stworzenie prostych typów;



Uporządkowanie tych typów według jakichś kategorii;



Stworzenie systematycznej typologii;

3.

Jakościowe badanie zależności:



Opierając się na jakościowych opisach małej liczby przypadków staramy się znaleźć
związki przyczynowo – skutkowe między nimi;

4.

Quasi-statystyki:



Namiastka analizy statystycznej;



Pełni funkcję typowo eksploratywną;



Ma służyć wyodrębnieniu kategorii cech, które warto uwzględnić;

5.

Porównania systematyczne:



Analizy wtórne;



Przydatne, gdy chce się analizować zjawiska występujące sporadycznie, temporalnie;



Korzysta się tutaj z materiałów historycznych;

6.

Tworzenie formuł matrycowych:



Badacz staje czasem przed problem

em posiadania wielu faktów szczegółowych; tworzy

on dla ich opisu kategorie pojęciowe na wyższym stopniu abstrakcji – tzw. formuły
matrycowe 

np. „zmęczeni ludzie” – leniuszkowie, śpiący po czternaście godzin,

chodzą powoli bo się czują ciągle zmęczeni; przez to spóźniają się do pracy i dzięki temu
mają więcej czasu na spanie;

7.

Jakościowe potwierdzenie teorii:



Odnosi się do teorii o dużym stopniu ogólności;



Wiąże się z systematycznymi porównaniami;

Opracowanie danych jakościowych

__________________________________________________________________________________________

12

Prezentacja opracowań

Jest to tekst teoretyczny, nie odwołujący się do empirycznych badań. Może to być tekst
teoretyczny, ale wykorzystujący materiał empiryczny do ilustracji. Niekiedy istotą jest
publikacja samego materiału źródłowego;

Metoda biograficzna

1.

Ujęcie jako badania dokumentów osobistych;



Dokument osobisty

– sporządzona przez badanego wypowiedź odnośnie jego losów (w

sposób spontaniczny, lub za namową badacza)



Biografia tematyczna

– według dziedziny lub fazy życia;

2.

Ujęcie jako badania historii życiowych;



Związek między typem materiału a metodą zostaje rozerwany;



Wykorzystywać można różne materiały, nie tylko sporządzone przez badanego  np.
wywiad biograficzny;



Charakterystyczną techniką jest tu wywiad narracyjny;

Istnieją także badania, które wykorzystują biografię jako temat, czyli zagadnienie samo
w sobie:



Jakie są typowe sekwencje zdarzeń w życiu ludzi?



Jakie znaczenie przypisuje się tym zdarzeniom?



Jaki jest związek między tymi zdarzeniami?

Istnieją także badania, które wykorzystują biografię jako środek; starają się one
odpowiedzieć na rozmaite pytania socjologiczne;

Wywiad narracyjny



Autor:

A. Schütze; opracował całą metodologię tego wywiadu;



Jest to wywiad swobodny;



Rygorystycznie opracowane są zasady analizy danych;



Istotą wywiadu jest otrzymanie wypowiedzi na temat życia;



Ma to być spontaniczna i swobodna narracja, która nie jest zakłócona przez badacza; w
pierwszej fazie badania badacz pełni jedynie funkcję słuchacza;



W efekcie spontanicznej narracji otrzymujemy zwartą opowieść o życiu danej osoby,
która (opowieść) jest rejestrowana na taśmie magnetofonowej;

F

AZY WYWIADU NARRACYJNEGO

:

1.

Faza rozpoczęcia wywiadu:



Celem jest zdobycie zaufania narratora;



Stworzenie klimatu sympatii, relaksu 

wszystko po to, by przybliżyć wywiad do

normalnej rozmowy;



Oswojenie narratora z magnetofonem;



Uzyskanie akceptacji narratora na przeprowadzenie wywiadu;

13

2.

Faza stymulacji do opowiadania:



Badacz wyjaśnia rozmówcy, o jaki rodzaj wypowiedzi jest on proszony; wyjaśnienie musi
być jednoznaczne;



Badacz przygotowuje wzorcową aranżację, której dosłownie się nie odczytuje;

3.

Faza narracji:



Spontaniczna (uprzednio już przygotowana) i niezakłócona przez interwencje badacza
opowieść o życiu;



Zadaniem badacza jest wysłuchanie opowieści, bez komentarzy werbalnych i
niewerbalnych; słuchanie jest analityczne;



Narracja jest logicznie up

orządkowana i ma określoną strukturę. Narracja musi spełniać

określone wymogi:

-

wymóg kondensacji: główna linia opowiadania;

-

wymóg wchodzenia w szczegóły: narrator musi opowiedzieć o kolejnych
zdarzeniach;

-

wymóg zamknięcia formy tekstualnej: narrator musi do końca opowiedzieć
jakieś zdarzenie;

4.

Faza zakończenia narracji: badacz może zadawać pytania;



Pytania związane z wysłuchaną narracją mają na celu wyjaśnienie niejasności,
dokończenie wątków, dopełnienie narracji;



Pytania teoretyczne

; dzięki nim docieramy do opinii narratora; uzyskujemy od narratora

komentarze;



Pytania i komentarz

, które mają wykazać np. czy dane wydarzenia są typowe. Są to

również pytania o opinie;

5.

Faza zakończenia wywiadu – faza normalizacji sytuacji;



Wyłącza się magnetofon



Jest potrzebna,

by dać narratorowi możliwość odreagowania;



Jest to czas na dyskusję i swobodną rozmowę;

Doświadczenie jednostki, a struktura narracji:

Taka procedura podyktowana jest założeniami teoretycznymi. Mówi się o homologii
między strukturą organizacji doświadczeń w życiu jednostki, a strukturą
narracji

. W strukturze narracji porządek zdarzeń jest taki sam jak w życiu.



Chodzi nam o

uzyskanie ciągłości doświadczenia, jego procesualność;



Dzięki narracyjnej opowieści badacz może analizować zdarzenia w sposób
dynamiczny.



W narracji

jednostka dokonuje procesualnej rekonstrukcji zdarzeń;

A

NALIZA WYWIADU NARRACYJNEGO

Warunkiem podjęcia analizy wywiadu narracyjnego jest spisanie go z taśmy wedle ściśle
ograniczonych zasad.

1.

Nale

ży ustalić schemat komunikacyjny wywiadu przez stwierdzenie (lub

nie) jego spontaniczności oraz wyłonienie w wywiadzie fragmentów:



narracyjnych;

Opracowanie danych jakościowych

__________________________________________________________________________________________

14



opisowych;



argumentacyjnych;

Następnie ustala się proporcje i relacje między tymi częściami.



Dokonuje się oceny jakości materiału przez wskazanie stopnia jego indeksacji. Wysoki
poziom indeksacji występuje wtedy, gdy mamy wiele wypowiedzi szczegółowych i
konkretnych;



W narracji

jednostka podejmuje zrelacjonowanie procesualności zdarzeń;



W argumentacji

jednostka podejmuje próbę ustosunkowania się do wypowiedzi,

przyjęcia obecnych postaw; oddziela to zdarzenia, które się już wydarzyły od tego, co się
obecnie o tym myśli;

2.

Należy dokonać strukturalnego opisu wywiadu  zmierza on do ustalenia
procesów wynikających z narracji:



Dzieli się tekst na części, ze względu na:

-

tematyczny porządek zdarzeń,

-

styl ich prezentacji,

-

zmianę perspektywy ich przedstawień;



Określa się powiązania między poszczególnymi fragmentami tekstu;



Należy ustalić biograficzne struktury procesowe, tj. biograficzny plan działania;

3.

Należy dokonać analitycznej abstrakcji  badacz stara się wyłonić z
narracji kategorie, które są wspólne dla innych narracji, oraz te kategorie, które
są specyficzne dla tej narracji;



Komentarze teoretyczne

ukazują stosunek jednostki do opowiadanych wydarzeń

biograficz

nych, umieszczane są na końcu sekwencji tematycznych; służą ocenianiu i

podsumowaniu. Jeśli umieszczane są przez narratora w środku wypowiedzi, świadczy to
o tym, że narrator ma problemy z poddawaną retrospekcji fazą życia;



Konstrukcja w tle

– opowiadanie włączone w główną linię narracji, które uściśla,

wyjaśnia, a niekiedy upiększa podstawową narrację i powoduje, że jest ona logiczna i ma
uporządkowaną strukturę. Jest ona elementem narracji;



Przesłonięcia – częściowe lub całkowite pominięcia, ew. luki w relacjonowaniu
biograficznych doświadczeń  są użyteczne przy analizie uprzedzeń;

-

Przesłonięcia teraźniejsze są dokonywane z perspektywy aktualnej
rekonstrukcji doświadczeń biograficznych, pozwalają narratorowi maskować
wobec badacza rzeczy, o których nie ma on zamiaru mówić. Zaburzają one
proces komunikowania;

-

Przesłonięcia ówczesne są niezamierzone przez narratora, są trudne do
ustalenia, mogą się objawia ć w wyraźnych lukach w wiedzy dotyczącej
przeszłych zdarzeń. Zakłada się, że miały one wpływ na dalsze zdarzenia
biograficzne w życiu jednostki;



Komentarze argumentacyjne

– narrator wyjaśnia sam sobie i słuchaczowi problemy

wcześniej nie rozwiązane w jego biografii, pojawiają się też, gdy narrator widzi
konieczność skomentowania własnych działań;



Koda

– tworzone na żywo narracje muszą mieć zakończenie; narrator stara się powiązać

przeszły wymiar relacjonowanych wydarzeń z teraźniejszą perspektywą;

15

P

ROCESY BIOGRAFICZNE

–

STRUKTURY PROCESOWE

1)

biograficzne schematy działania

2) wzorce instytucjonalne

3) trajektoria

4) biograficzne metamorfozy

Biograficzne schematy działania



Zakłada się, że jednostka posiada własny plan realizacji określonych działań w życiu;



Ma plan pracy nad własną tożsamością;



Jednostka stara się ten schemat realizować;

Wzorce instytucjonalne



Zakłada się, że działanie jednostki jest podporządkowane instytucjonalnie określonym
wzorcom;



Jednostka akceptuje stawiane wobec niej oczekiwania i stara się je realizować;



Wzorce instytucjonalne muszą być podstawową strukturą orientacji biografii;

Trajektoria



Repre

zentuje taką formę doświadczenia, w której jednostka zostaje poddana

zewnętrznym, nie zależnym od niej i od jej woli sytuacjom, które wpływają na jej
biografię;



Jednostka traci orientację i musi wypracować nowe wzorce postępowania;



Podstawowym elementem teorii jest cierpienie;

Biograficzne metamorfozy



Reprezentują nieoczekiwaną, pozytywną zmianę w życiu jednostki, która umożliwia
diametralną zmianę życia człowieka;



Zmiana nie jest przygotowana, jest niespodziewana;

Biorąc pod uwagę komentarz narratora, można zrekonstruować pewne „teorie siebie” oraz
odnieść je do tego, jak wyglądało faktyczne życie narratora. Za pomocą „teorii siebie”
narrator bardzo często chce coś wyjaśnić lub usprawiedliwić siebie.
Metoda wywiadu narracyjnego umożliwia wielokrotne powracanie do tego samego materiału.
A

N ALIZ A TR EŚ CI

(

ZA W ART OŚ CI

)

Każdego dnia ludzie przekazują sobie wiele komunikatów. Komunikat jest kompletny, kiedy
dwie osoby rozumieją te same znaki w ten sam sposób. W procesie komunikowania
centralne miejsce zajmuje

treść, czyli:

Zespół znaczeń wyrażanych za pomocą symboli słownych muzycznych obrazowych

plastycznych gestykulacyjnych, które są przedmiotem samej informacji.

Analiza treści (zawartości)

__________________________________________________________________________________________

16

Amatorsko analizę treści uprawia każdy człowiek, który świadomie, bez żadnego wysiłku
odbiera przekaz

y symboliczne. Ta analiza jest nieprofesjonalna, subiektywna , właściwa

tylko nam, wielokrotnie sami nie potrafimy określić w jaki sposób interpretujemy przekazy.
Aby badacze mieli możliwość porównać swoje analizy, aby mogli kumulować wyniki starano
się stworzyć jednorodną metodę, jaką jest analiza treści.

Pierwsza definicja analizy treści została sformułowana przez Berelsona: analiza treści
(zawartości) jest techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i
ilościowego opisu jawnej zawartości komunikatów.
Definicja ta jest kłopotliwa, ponieważ każe badaczowi ograniczać się tylko do jawnej
zawartości przekazów, bez uwzględnienia tzw. „drugiego dna”, aluzji, intencji, czy
społecznych reakcji, które tekst może wywołać.

C

ECHY PRAWIDŁOWO WYKONANEJ ANALIZY TREŚCI

(

WG

B

ERELSONA

):



musi uwzględniać tylko syntaktyczne (składniowe) i semantyczne (znaczeniowe)
aspekty przekazu -

analiza treści ogranicza się do przedstawienia treści informacji, nie

pokazuje ukrytych intencji, jakie treść ma wyrażać i reakcji jakie ma wywoływać;
elementy nieobecne w treści przekazu nie mogą być analizowane. Obecnie warunek ten
został odrzucony i analizuje się drugie dno przekazu.



musi być obiektywna - kategorie analizy powinny być zdefiniowane tak precyzyjnie, aby
różni badacze stosując je do takiego samego zespołu treści, uzyskali takie same wyniki
analizy. Wg współczesnych badaczy fakt, że dwaj badacze otrzymują te same wyniki
przy zastosowaniu tych samych narzędzi jest raczej intersubiektywizmem, a nie
obiektywizmem. Dobra an

aliza treści powinna być obiektywna na poziomie swej

rzetelności - tzn. taka sama klasyfikacja, tego samego materiału, przez różnych badaczy,
w różnym czasie. Ale jeśli weźmiemy pod uwagę całość interpretacji wyników,
zauważymy, że z tego samego zbioru danych różni badacze wyciągną różne wnioski i z
ich pomocą dokonają weryfikacji różnych hipotez. Interpretacja wyników zależy od
inwencji, erudycji, nastawienia badacza i jest jak najbardziej subiektywna.



musi być systematyczna - całość treści ma być analizowana w terminach wszystkich
odpowiadających jej kategorii, zmierza to do wyeliminowania analizy cząstkowej,
stronniczej, w której wybiera się tylko te elementy, które potwierdzają tezę badawczą.
Właśnie ta systematyczność w wyborze materiału zastosowaniu narzędzi, opracowaniu
materiałów różni analizę treści od analiz, których dokonują ludzie na co dzień.



musi być ilościowa - określa się częstość występowania lub pomijania danych kategorii.
Obecnie badacze uważają, że zarówno ilościowe jak i jakościowe procedury mają swoje
miejsce w analizie zawartości.

Po tej krytyce wymagań Berelsona stworzono nową, uzupełnioną definicje analizy treści:

Zespół technik badawczych umożliwiających obiektywny, systematyczny i ilościowy
opis przejawów ludzkich zachowań, na podstawie którego wnioskuje się o
motywacjach i charakterystyce socjologicznej autorów tych przekazów i dedukuje się
jakie reakcje przekazy te mogą wywołać.

Pierwsze analizy treści dotyczyły literatury i przekazów religijnych, ale to nas nie interesuje,
zajmują się tym literaturoznawcy. W 1910r na zjeździe socjologów w Niemczech Max Weber
postulował, żeby socjologowie czasopiśmiennictwa posługiwali się nożyczkami i cyrklem.
Mniej więcej w tym samym czasie przy Szkole Dziennikarskiej Uniwersytetu Columbia
badano

treść czasopism amerykańskich. Prawdziwym prekursorem był Lazersfeld, który

zajmował się analizą prasy i propagandy w czasie I wojny światowej. II wojna światowa
przyniosła analizę przekazów i periodyków, aby wykryć i zdemaskować ośrodki sprzyjające

17

Hitler

owi. Dokonywano wtedy analizy rozkładów tematów korzystnych dla wroga,

porównywano pisma i audycje radiowe, słownictwo. Po II wojnie światowej tej samej techniki
używano do analizy propagandy komunistycznej. Rozwój komputeryzacji, badanie
przekazów ikonograficznych, a nie tylko słownych i rozwój analiz semiotycznych
(znaczeniowych) spowodowały rozwój analizy treści.

Obecnie techniki analizy treści stosuje się do badania zawartości: książek, gazet,
opowiadań. filmów, programów informacyjnych, fotografii, komiksu, karykatury, itp. Stosuje
się nie tylko do materiałów drukowanych, ale także do analizy korespondencji, gestykulacji,
TV, radia, dokumentów politycznych, itd.

Materiałem badawczym w analizie zawartości jest treść i forma przekazu. Przedmiotem
badań nie jest jednak przekaz ze względu na samego siebie, ale związki zachodzące miedzy
nim, a pozostałymi elementami procesu komunikacyjnego. Analizując przekazy i porównując
je ze sobą można ujawnić i określić następujące związki:

4.

Związki między cechami przekazu (forma, treść) a właściwościami
(społecznymi, psychicznymi) nadawcy:

Klasycznym przykładem są tutaj studia nad osobowościami polityków, np. porównanie
stylu przemówień Hitlera i Roosvelta dokonane przez White’a (1949); porównanie
osobowości Kennedy'ego, Nixona i Chruszczowa (Sheidman 1963); wykazanie
egocentryzmu de Gaulle'a na podstawie częstości użycia zaimków: "ja", "mój". Celem
może też być ujawnienie politycznych orientacji autorów (w przypadku wytworów
zbiorowych j

ak np. prasa): studia nad profaszystowskimi sympatiami niektórych pism.

5.

Związki między treścią przekazów a rzeczywistością:

Głównie w celu ujawnienia świadomych lub nieświadomych deformacji obrazu świata, a
tym samym ukazanie swoistej optyki danego typu pr

zekazów, np. zestawia się

sprawozdania z różnych pism o tym samym wydarzeniu i porównuje z opisem
odnotowanym przez obiektywnych obserwatorów.

6.

Związki między treścią i formą przekazów a kanałami komunikacji:

Tego typu analizy podobne są do badania związków miedzy treścią i formą przekazów a
kanałami (przekaźnikami), którymi są transmitowane. Porównuje się wówczas różne
rodzaje przekaźników, np. podobieństwa i różnice informacji w prasie, radio i tv tego
samego kraju, albo też podobieństwa i różnice serwisu informacyjnego różnych
dzienników. Celem może być ustalenie tzw. modelu przekaźnika, tj. ukrytej struktury
tematycznej i formalnej przekazów mających wspólną genetyczną i instytucjońalną
podstawę (np. pochodzących od jednego zespołu redakcyjnego, czy jednej instytucji).

Analiza treści (zawartości)

__________________________________________________________________________________________

18

7.

Związki między cechami przekazów a czasem ich powstania i aktualną
sytuacją społeczno – polityczną:

Rzadko stosowana chociaż bardzo interesująca jest analiza treści przekazów tworzonych
przez tego samego nadawcę w różnych okolicznościach. Można wówczas uchwycić
wpływ szczególnej sytuacji na treść i formę przekazu. Odmianą tego rodzaju
zastosowania jest badanie przekazów z tego samego źródła, ale w różnych okresach.
Można ujawnić trendy rozwojowe: ewolucję postawy przekaźnika (np. pewnej gazety
względem pewnego problemu społecznego - stosunku do Murzynów); ujawnienie w
systemie propagowanych wartości (np. przemiany w modelu rodziny lansowanym przez
polskie czasopisma kobiece w ciągu kilkudziesięciu lat).

8.

Związki między cechami przekazów a cechami odbiorców do których
przekaz jest skierowany, bądź którzy są zdolni go zrozumieć i nań
reagować:

Chodzi tu o takie badanie, jak ocena wartości przekazów pod kątem ich zdolności do
zaspokajania potrzeb i upodobań odbiorców szczególnego rodzaju. Porównywano np.
treść pism kobiecych z zainteresowaniami - domniemanymi lub rzeczywistymi kobiet.
Celem jest ustalenie szczególnie chętnie odbieranych przekazów, systemów wartości
uznawanych przez odbiorców, itp.

Podstawowymi pytaniami, które badacz sobie stawia są: kto? po co? dlaczego? stworzył go
właśnie takim? kto? po co? i z jakim skutkiem go odbierze?

W pewnym momencie badacze podzielili się na dwa obozy: zajmujących się analizą
ilościową i analiz jakościowa. Wiąże się to z szerszym teoretycznym rozróżnieniem na:
komunikację reprezentacyjną (badacze zajmują się wypowiedziami, które nie powstały na
zamówienie, bada się argumenty) i komunikację instrumentalną (badacze starają się
rozszyfrować intencję nadawcy). W życiu każdy pojedynczy akt komunikacji ma aspekt
zarówno reprezentacyjny jak i instrumentalny.

I

LOŚCIOWA I JAKOŚCIOWA ANALIZA TREŚCI



Ilościowa analiza treści: kładzie nacisk na częstotliwość z jaką wybrane symbole
występują; częstość z jaką dane symbole są przedstawiane: pochlebnie, obojętnie,
negatyw

nie; intensywność, z jaką te symbole występują; przeprowadza się ją na dużych

próbach wybranych losowo; uniwersum jest duże, badacz interesuje się treścią, budową
przekazu, a nie jej przesłaniem; stosuje się sformalizowane kategorie; bada się raczej
proste

tematy; stosuje się metody statystyczne.



Jakościowa analiza treści: służy przede wszystkim badaniu intencji nadawcy danej
treści; analizuje się kategorie występujące często, ale także zajmuje się analizą treści
pomijanych; przeprowadza się na małych, niekompletnych próbach; uniwersum pokrywa
się z korpusem badania; analizuje przejawy treści jej głębszą warstwę; stosuje mało
sformalizowane kategorie; bada tematy bardzo złożone; rzadko stosuje się metody
statystyczne.

Metody ilościowa i jakościowa dają odpowiedzi na odmienne pytania, posługują się innymi
kategoriami badawczymi, penetrują nie pokrywające się zakresami warstwy badanego
materiału. Metoda ilościowa zajmuje się zewnętrzną warstwą tekstu, natomiast metoda
jakościowa sięga w głąb, wyciąga wewnętrzną ukrytą warstwę tekstu.

W

ANALIZIE ZAWARTOŚCI WYRÓŻNIA SIĘ TRZY GŁÓWNE FAZY

:

1.

analiza wstępna

2.

wykorzystanie materiału poddawanego badaniu

19

3.

opracowanie wyników zawierające także interpretację i wnioskowanie

Analiza wstępna

Jest fazą planowania, odpowiada ona etapowi konceptualizacji i wysuwania hipotez
badawczych, ma na celu operacjonalizację wyjściowych pomysłów, dopracowanie
dokładnego wykazu operacji badawczych i skonstruowanie narzędzi.

Ma do spełnienia trzy zadania:



sformułowanie celów i hipotez badawczych



wybór przekazów poddanych badaniu



wybór jednostek analizy, opracowanie klucza kategoryzacyjnego, na których opierać się
będzie analiza i interpretacja wyników

Nie można tutaj mówić o kolejności tych procedur, wszystkie powinny być wykonywane
równocześnie. Każda z nich jest bardzo ważna, a błędy koncepcyjno - teoretyczne
popełnione na samym początku analizy nie mogą być poprawiane w dalszej części.

Wybór przekazów poddanych badaniu



Należy przejrzeć dokładnie chociaż część materiału, w celu zapoznania się i wstępnego
wyrobienia sobie zdania na temat badania, które mamy przeprowadzić;



Wybór przekazów poddanych badaniu - podstawą analizy jest zbór przekazów, który
określamy mianem badanego universum. Gdy zostanie określone universum - trzeba
ustalić, które materiały poddamy analizie, jeśli universum jest zbyt obszerne - jest to
korpus.

W przypadku analizy prasy doboru dokonuje się trzykrotnie: dobór tytułów, numerów,
poszukiwanej treści. Jeśli można należy zbadać całe uniwersum.



formułowanie hipotez i celów badawczych - analiza treści jest techniką pracochłonną i
długotrwała, stąd trzeba bardzo dokładnie określić cel badania i sformułować hipotezy,
aby po wykonanej pracy nie okazało się, że wyniki nie przystają do tego, co sobie
założyliśmy.



wybór jednostek analizy i określenie zasad pomiaru - jednostkami analizy nazywamy
te elementy zawartości przekazu, które są w trakcie analizy klasyfikowane wg kategorii
przyjętego klucza. Wybór jednostek analizy zostaje zdeterminowany przez hipotezę
operacyjną. Jeśli analizowanymi przekazami są teksty słowne, jednostką analizy może
być: litera, morfem, semantem, wyraz, zdanie, sąd, akapit, postać, cała wypowiedź. Jeśli
analizujemy obrazy jednostką analizy mogą być: symbol, postać, kolor, układ,
wypowiedź.

Wykorzystanie m

ateriału - wykonuje się po zakończeniu pro - analizy; jest ona

mechanicznym , czasochłonnym stosowaniem narzędzia badawczego i polega na
kodowaniu materiału oraz stosowaniu metod statystycznych. Dwaj kodujący stosując ten
sam klucz kategoryzacyjny do tego

samego materiału powinni otrzymać takie same wyniki.

Teoretyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego

__________________________________________________________________________________________

20

Opracowanie i interpretacja wyników - jest to ostatnia faza nie ujęta w ramy, zależy od
pomysłów badacza, jego inwencji twórczej, czasami może być wstępem do następnej
analizy.

Analiza treści - ograniczyła tendencyjność w opisach treści, umożliwiła porównanie ze sobą
różnych kanałów przekazu; uściśliła aparat opisu formy i treści przekazów, jej wyniki są
proporcjonalne do pracy we wstępnej fazie.
T

E O R E T Y C Z N E P R O B L E M Y W Y W I A D U K W E S T I O N A R I U S Z O W E G O

Wywiad kwestionariuszowy to technika o wysokim stopniu standaryzacji

W wywiadzie kwestionariuszowym następuje ujednolicenie na poziomie poszukiwanych
informacji. O poszczególnych jednostkach badania staramy się uzyskać te same informacje.



Zadajemy jednolite pytania respondentowi;



Zadajemy jednolite pytania respondentom;



Bardzo często mamy do czynienia z ujednoliceniem odpowiedzi, jakie mogą być
udzielone przez respondentów; ujednolicone są przede wszystkim tzw. inne zachowania
ankietera

– tzn. wszystkie te, które łączą się z interrogacją wokół pytania – np. formuła

aranżacyjna;



Mamy do czynienia z ujednoliceniem bodźców, które trzeba dodatkowo skierować do
respondenta, by otrzymać odpowiedź istotną;



Ujednolicone jest miejsce wywiadu;



Istnieją dyrektywy mówiące o ujednoliceniu sytuacji wywiadu;



Ujednolicone są tzw. środki techniczne  sposób rejestrowania;

Wywiad kwestionariuszowy jest techniką opartą na bezpośrednim procesie

komunikowania

1.

Badacz przekazuje ankieterowi tekst pytań i dyrektywy, jak te pytania zadawać . Badacz
przygotowuje warianty odpowiedzi i miejsce na ich zapis; badacz informuje ankietera, jaki
jest cel zadawania takiego, a nie innego pytania;

2.

Pytanie zadane respondentowi przez ankietera jest najczęściej przekazem ustnym, choć

czasem jest to karta respondenta

(zmiana kanału komunikowania);

3. Reakcja respondenta na pytanie

– nie zawsze jest to odpowiedź sensu stricte



Kontakt między A i R jest wyodrębniony w czasie i przestrzeni – jest to reakcja
interpersonalna;

4. Zapis odpowiedzi respondenta, jakiej w kw

estionariuszu dokonał ankieter (podczas

wywiadu);

5.

Jest to instrukcja kodowa, przed zbudowaniem której badacz musi się zapoznać z
zapisem na kwestionariuszu, czyli z 4



Instrukcja kodowa zawiera zasady klasyfikowania odpowiedzi zapisanych w
kwestionariuszu oraz zasady ich numerycznego symbolizowania.

21

6.

Jest to rezultat działalności kodera – tzn. zaliczenie odpowiedzi respondenta do
odpowiednich klas wyróżnionych w instrukcji kodowej. Wyróżniając te klasy badacz
sugeruje się poszukiwaną informacją.



W zasadzie komunikowanie w tej technice jest procesem ustnym.



Zapis odpowiedzi R jest dokonywany przez A

; zapis stanowi materiał źródłowy, który

będzie poddany dalszej obróbce.



Komunikowane w wywiadzie kwestionariuszowym jest

bezpośrednie w tym sensie, że

występuje naoczny kontakt, A z R, co daje możliwość obserwacji reakcji na skutek;



Na skutek naocznego kontaktu, na komunikację wpływ ma również otoczeniem, w jakim
ten kontakt się odbywa; na treść i formę odpowiedzi ma wpływ wiele czynników;

Pytanie jako tekst, oraz

narzędzie badawcze w kwestionariuszu

Pytanie jest ważne dla badacza jako narzędzie badawcze.

P

YTANIE JEST DOBRYM N

ARZĘDZIEM BADAWCZYM GDY

:

1.

Badacz wie, jakie zjawisko chce przy pomocy tego pytania zbadać;

2.

Badacz wie, co upoważnia go do stwierdzenia, że przy pomocy danego
pytania bada właśnie to, a nie inne zjawisko;

3.

Badacz posiada tę pewność, gdy potrafi on wyliczyć założenia, na których
opiera on przejście od zaklasyfikowanych odpowiedzi respondentów na te
pytania, do sądów o badanym zjawisku – założenia te powinny być
empirycznie potwierdzone;

Tak pojęte pytania, jako narzędzi badawcze, nie oznaczają że wszystkie pytania są
konstruowane wedle tych samych reguł.

Koncepcje pytania kwestionariuszowego jako narzędzia badawczego wg J.
Lutyńskiego

1.

Koncepcja testowa;

2.

Koncepcja wskaźnikowa;

3.

Koncepcja tradycyjna

– informacyjna;

4.

Koncepcja rozszerzona

– informacyjna;

Kryteria odróżniania tych koncepcji

a)

Czy pytanie w kwestionariuszu jest żądaniem informacji o badanym zjawisku;

b)

Czy ta informacja musi być określona przed przystąpieniem do badania;

c)

Czy pytanie w kwestionariuszu pełni rolę samodzielną, czy też jest elementem
baterii pytań;

d)

Jakie założenia przyjmuje się przy przechodzeniu od odpowiedzi R na pytanie w
kwestionariuszu do sformułowania sądu o badanym zjawisku;

e)

Czy istnieje możliwość empirycznej weryfikacji tych założeń;

A

D

.

1

-

K

ONCEPCJA TESTOWA



Ma swoje korzenie w psychologii;

Teoretyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego

__________________________________________________________________________________________

22



Pojedyncze pytanie nie pełni samodzielnej roli informacyjnej; jest traktowane podobnie
jak item

w teście; dopiero bateria pytań łącznie może dać informacje o badanym

zjawisku;



Najczęściej badanym zjawiskiem jest psychologiczna właściwość  cecha respondenta;



Poszukiwana informacja znana jest przed przystąpieniem do formułowania baterii pytań;



Wynik zwykle w postaci liczbowej opisuje nam w

artość badanej cechy dla danego

respondenta, na podstawie jego odpowiedzi na całą baterię pytań;



Przejście od odpowiedzi na tę baterię pytań, do przypisania R wartości badanej cechy,
opiera się na założeniu, że ta bateria stanowi test rzetelny i trafny; założenie to powinno
mieć empiryczne potwierdzenie;



Psychologia wypracowała odpowiednie procedury, które pozwalają na drodze
empirycznej określić trafność i rzetelność testu;

A

D

.

2

–

K

ONCEPCJA WSKAŹNIKOWA



Odpowiedź R na pytanie przynosi informację o wskaźniku, podczas gdy badanym
zjawiskiem jest indicatum;



Zazwyczaj jest tak, że dla stwierdzenia występowania jednego indicatum, odwołujemy się
do wielu wskaźników  bateria wskaźników;



Przejście od odpowiedzi R na pytanie w kwestionariuszu do sformułowania sądu o
badanym zjawisku opiera się na założeniu, że wskaźniki zostały właściwie dobrane –
tzn. na podstawie wystąpienia wskaźników możemy wnioskować z możliwie największym
i liczbowo określonym prawdopodobieństwem, że wystąpiło indicatum;



Indicatum

powinno być zdefiniowane przed przystąpieniem do badania w momencie

dobierania wskaźników i przy układaniu pytań powinno być jasne indicatum te wskaźniki
się odnoszą;



W praktyce badawczej stosuje się bardziej liberalną koncepcję wskaźnika, nie
przedstawioną wyżej, tzn.:



Nie wymaga się, by indicatum było ściśle określone przed przystąpieniem do
układania kwestionariusza, co przekreśla możliwość liczbowego ustalenia siły
związku między wskaźnikiem, a indicatum, co natomiast nie pozwala
wnioskować o właściwości wskaźnika;

A

D

3

–

K

ONCEPCJA TRADYCYJNA INFORMACYJNA



Pytanie jest zawsze żądaniem wprost informacji o badanym zjawisku; pytanie jest
żądaniem informacji semantycznej – tzn. takiej, która może być oceniona w kategoriach
prawdy lub fałszu;



Informacja musi być sprecyzowana przed przystąpieniem do badania;



Każde pytanie pełni samodzielną rolę informacyjną;



Uzasadnienie przejścia od odpowiedzi na pytanie kwestionariusza, do zdania
przynoszącego poszukiwaną informację opiera się na założeniu, że R jest wiarygodnym
informatorem;

Wiarygodny jest informator, który:



Usłyszał dobrze zadane pytanie;

23



Zrozumiał pytanie zgodnie z sensem nadanym mu przez badacza;



Chciał i był w stanie ze względu na swoje aktualne nastawienie i intelektualne możliwości
dojść do przekonania zgodnego z rzeczywistością;



Chciał swoje przekonanie przekazać ankieterowi bez zniekształceń

W praktyce badawczej, wiarygodność R jako informatora jest oceniana w całym wywiadzie, a
nie w odniesieniu do poszczególnych pytań. Fakt ten nie pozwala nam liczbowo oszacować
błędu, jakim obciążona jest poszczególna poszukiwana informacja.

Pytania w kwestionariuszu dotyczą faktów intro – lub ekstraspektywnych, ale zawsze muszą
dotyczyć faktów, które respondent sobie uświadamia.

A

D

.

4

-

K

ONCEPCJA ROZSZERZONA INFORMACYJNA



Pyta

nie nigdy nie musi żądać wprost informacji o badanym zjawisku, ale badane zjawisko

musi być określone, i to bardzo precyzyjnie przed przystąpieniem do badania; w efekcie
zastosowania tego podejścia badacz powinien otrzymać informacje dotyczące zjawisk
bada

nych obciążone tak minimalnym błędem, że można go pominąć;

Pytanie jako narzędzie badawcze ma złożoną strukturę, w skład której
wchodzą:

1.

Pytanie zawarte w tekście kwestionariusza;

2. Pytanie, jakie zadaje sobie koder (tzn. do jakiej klasy badanego zjawiska

na

leży reakcja respondenta na dalsze pytania, przy czym klasy te wyróżniają

się, biorąc pod uwagę rodzaj odpowiedzi  ad. 3)

3. Jednostkowe pytanie badacza:



Odpowiedź na 3 mówi nam o tym, do jakiej klasy badanego zjawiska należy
badana jednostka, inaczej - jak

i stan rzeczy, jaka wartość zmiennej, czy

jaka odmiana cechy występuje w jej przypadku;



Rozstrzygnięcie jednostkowego pytania badacza przynosi jednostkową
poszukiwaną informację (musi ona być określona przed przystąpieniem do
badania);



Precyzyjne zdefiniowanie poszukiwanej informacji

– tzn. takie, by można

było wyróżnić różne jego warianty; inaczej mówiąc – stany rzeczy, wartości
zmiennej, odmiany cech;



Przejście do zakodowanych odpowiedzi na pytanie w kwestionariuszu do
odpowiedzi na jednostkowe pytanie ba

dacza wymaga spełnienia szeregu

założeń – niektóre z tych założeń mają charakter definicji, a niektóre
twierdzeń empirycznych – i twierdzenia te dotyczą:



Przebiegu procesu komunikowania się – np. że pytanie
przeczytano właściwemu R i dokładnie zanotowano odpowiedź; że
była to odpowiedź R, a nie osoby trzeciej; że odpowiedź została
prawidłowo zakodowana przez kodera;



Procesów psychicznych zachodzących u respondenta – np. że R
zrozumiał pytanie zgodnie z intencją badacza, że dokonał wszelkich
zabiegów, jakie są wymagane do sformułowania stanowiska w danej
sprawie, że to stanowisko zostało zgodnie z prawdą zwerbalizowane
w wywiadzie;

Teoretyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego

__________________________________________________________________________________________

24



Stosunku sytuacji problemowej wywołanej przez pytanie do
sytuacji występującej poza wywiadem – a więc w życiu
respondenta na prz

ykład; chodzi o to, czy R przedstawia trwałą opinię,

którą wygłasza również w innych sytuacjach życiowych;



Prawidłowości i związków występujących pomiędzy badanymi
zjawiskami, związków występujących w rzeczywistości

Te twierdzenia i definicje łącznie składają się na model pytania jako narzędzia
badawczego

. Lutyński postuluje, aby badacze podejmowali próbę konstruowania

takich modeli, zanim skonstruują właściwe pytania.



Jeśli badacz nie jest w stanie skonstruować takiego modelu danego pytania, to należy z
te

go pytania zrezygnować, gdyż nie ma szans, aby było ono dobrym narzędziem

badawczym;



Jeśli badacz skonstruuje taki model pytania, to następnie musi rozważyć, czy wśród
składających się na ten model tez nie ma, nie ma twierdzeń ewidentnie fałszywych;



Pytani

a, które przejdą taką selekcję, można uznać za poprawne;

W bardziej rygorystycznej wersji tej koncepcji, aby dokonać prawidłowej selekcji pytań należy
dodatkowo zastosować badania weryfikacyjne – tzn. na drodze empirycznej sprawdzić, jakie
są rezultaty zadawania danych pytań określonym respondentom;

Metody weryfikacji

1. Weryfikacja dokumentalna

2. Wywiad o wywiadzie

3.

Wywiad pogłębiony

W

ERYFIKACJA DOKUMENTALNA



Odnosi się do danych faktualnych;



Zadaje się R określone pytania i uzyskuje informacje; następnie te same informacje
uzyskuje się na innej drodze, którą uważa się za wiarygodną;



Informacje te następnie zestawia się i porównuje;

W

YWIAD O WYWIADZIE



Najpierw trzeba mieć skonstruowany model pytań, jako że wywiad o wywiadzie jest ściśle
temu modelowi podporządkowany;



R są wypytywani o to, czy rozumieją pytania, jak dochodzą do swojego stanowiska, jak
je werbalizują;



Nie każdy człowiek jest zdolny do introspekcji;

W

YWIAD POGŁĘBIONY



R odpowiada na pytania zawarte w zasadniczym wywiadzie kwestionariuszowym i jest on
prowadzony przez badacza tak, aby udzielił on jak najbardziej przemyślanej i dokładnej
odpowiedzi;

25

Ta koncepcja jest jedynie postulatem metodologicznym. Jeżeli jest ona stosowana, to
w wersji mniej rygorystycznej; stosuje się tzw. protezy;

Teoretyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego

__________________________________________________________________________________________

26

W

ARUNKI PROWADZENIA WYWIADU KWESTIONARIUSZOWEGO W

P

OLSCE



Nierównomierność w dostępie do wszystkich grup społecznych  stopień telefonizacji;



Pierwsze wywiady telefoniczne miały za zadanie kontrolę pracy ankieterów; obecnie w tej
formie prowadzone są badania rynkowe i badania opinii publicznej (choć rzadziej);



W Polsce jest kilka firm badawczych, które specjalizują się w prowadzeniu wywiadów
telefonicznych, szczególnie tych ze wspomaganiem komputerowym; dziennie są one w
stanie przepracować ok. 500 wywiadów;



Superwizor je

st osobą nadzorującą pracę ankieterów i przebieg takiego wywiadu 

zapewnia to większą standaryzację wywiadu;



Wstępne wyniki wywiadów ma się natychmiast po zakończeniu ostatniego wywiadu;

Techniki ankietowe

1.

Ankieta pocztowa

– kwestionariusz wysyła się pocztą, zwrot następuje tą

samą drogą; wysyłane są one do: próby adresowej, na adresy zgłoszone;

2.

Ankieta prasowa

– kwestionariusz drukowany jest w prasie, zwrot odbywa się

pocztą;

3.

Ankieta załączona do zakupywanych towarów – zwrot drogą pocztową;

4.

Ankieta audytoryjna

– badanych zbiera się w jednym miejscu; ankieta

wypełniana jest pod nadzorem badacza, zwrot następuje do urny;

5.

Ankieta ogólnie dostępna – jest drukowana w ogólnodostępnym miejscu;
wypełniana i zwracana w miejscu wyłożenia;

6.

Ankieta

rozdawana

– jest rozdawana przez badacza i jego

współpracowników, a także jest przez nich odbierana;

7.

Ankieta telefoniczna, radiowa i telewizyjna

– tekst przekazywany jest przez

medium, a zwrot następuje pocztą;

A

NKIETA OGÓLNODOSTĘPNA



Najczęściej stosowana w badaniach konsumpcji kulturalnej; używana do badania
różnego typu publiczności;



Wyłożona w konkretnym miejscu, w którym musi być uzupełniona; musi zatem być
krótka, musi dotyczyć spraw ważnych i interesujących, oraz musi zawierać bardzo jasno
sformułowane pytania; są to najczęściej pytania zamknięte;



Jest w pełni anonimowa; w formule organizacyjnej musi znajdować się jasna informacja,
co do sposobu zwrotu tej ankiety



Bardzo ważny jest dobry sposób organizacji badania i reklamy ankiety;



Zbiorowość do badania dobiera się sama;



Wnioski z ankiety są z reguły wnioskami sprawozdawczymi;

;

27

A

NKIETA AUDYTORYJNA

Z pisemnym przekazem badacza:



Technika ta jest

użyteczna do badania grup, które istnieją niezależnie od woli

badacza

– np. uczestnicy jakiegoś kursu;



Są to zwykle badania prowadzone w instytucjach, dlatego na ich wykonanie
potrzebna jest zgoda kierownictwa, a nie tylko samych respondentów;



Trzeba mieć informacje dotyczące tego, czy istniej odpowiednie pomieszczenie do
przeprowadzenia badania; w przypadku kilku pomieszczeń potrzebnych jest kilku
badaczy; należy wówczas ujednolicić ich sposób postępowania; badanie należy
prowadzić równolegle;



Należy przygotować urnę (lub urny), do których zwraca się ankiety; w przypadku
braku urn, należy przygotować zaklejane koperty;



Badacz musi

dysponować dodatkowymi przyborami do pisania;



Grupie badanej należy podać wszelkie informacje dotyczące badania;



Po badaniu należy napisać sprawozdanie z jego przebiegu: data, nr sali, osoba
prowadząca, liczba obecnych osób, osoby nieobecne, informacje o komentarzach z
sali, atmosfera na sali, uwagi ankietera;



Ankieta ta pozwala zebrać szybko informacje od dużej liczby osób i zapewnia
kontrolę;

Z ustnym przekazem badacza

Ankieta socjometryczna dotycząca sposobów badania stosunków interpersonalnych w
małych grupach. Twórcą jest Moreno.

Stosunki interpersonalne można badać w trzech płaszczyznach:

1.

sympatia vs. antypatia

2.

preferencje w sferze interakcji

3.

rzeczywiste interakcje

Ankieta jest imienna, a przy jej wypełnianiu respondenci operują rzeczywistymi imionami
innych osób.

A

NKIETA ROZDAWANA



Może być skierowana do wylosowanej próby;



Badani z reguły wypełniają ją samemu;



Rozdawana jest najczęściej w kopercie, w której również następuje jej zwrot;

Ankieta rozdawana pod instytucjonalnym nadzorem



Do badania wybiera

się grupy ludzi instytucjonalnie ze sobą powiązanych;



Na badanych wywiera się instytucjonalny nacisk, aby zgodzili się na to badanie;



Czas na wypełnienie ankiet nie jest dłuższy niż tydzień; zwrot odbywa się do
urny i jest nadzorowany przez badacza

Wnioski:

Badania surveyowe (sondaż)

__________________________________________________________________________________________

28



Ankiety te wymagają od respondentów umiejętności szybkiego czytania i pisania;



Stosuje się tę ankietę, która daje możliwość uzyskania największej ilości zwrotów;

B

A D A N I A S U R V E Y O W E

(

SO ND AŻ

)

Badania surveyowe są systematycznym zbieraniem informacji o jednostkach

Jedna z podstawowych metod socjologii empirycznej spełniająca następujące cechy:

1.

dane o jednostkach badania są gromadzone albo za pomocą techniki wywiadu
kwestionariuszowego albo za pomocą jakiejś techniki ankietowej

2.

bada się próbę pobraną z szerszej populacji tak aby można było przenieść wnioski z
próby na populację (każda badana jednostka traktowana jest jednakowo –
społeczeństwo jest zbiorem jednostek)

3.

rezultaty zadania opracowywane są w sposób ilościowy, statystyczny

O

P R A C O W A N I E D A N Y C H Z

B AD A Ń

K

RYTYKA

,

SELEKCJA I PRZYGOTOW

ANIE MATERIAŁÓW DO OPRACOWANIA ILOŚCIOWEGO

:



Nie ma materiałów lepszych i gorszych;



Ogląda się kwestionariusze i selekcjonuje się je ze względu na odpowiedzi
respondentów – np. odpowiedzi bezmyślne lub nie przynoszące poszukiwanej
informacji;



Ogląda się ankiety dla ankietera;



Przeprowadza się analizy metodologiczne (badanie związków statystycznych),
dokonuje się tych analiz po zakodowaniu danych;



Przeprowadza się procedury weryfikacyjne:

-

Weryfikacja wewnętrzna: rezultat nie budzi zastrzeżeń, jeśli nie budzi go
droga uzyskania tego rezultatu;

-

Weryfikacja zewnętrzna: porównywanie odpowiedzi respondentów z
dokumentami lub innymi źródłami;



Krytyka przebiega w fazach: początkowo ocenia się kwestionariusze tylko
powierzchownie;

P

RZYGOTOW

ANIE MATERIAŁÓW DO OPRACOWANIA

1.

Odtworzenie problemów badawczych, które inspirowały badacza;

2. Stworzenie

listy

zmiennych:

przejrzenie pytań kwestionariuszowych i

zadecydowanie, czy będą im odpowiadały dwie, czy jedna zmienna (rozróżnienie na
zmienne pierwotne i zmienne transformowane);



Zmienne pierwotne

są możliwie najbliższe zapisom w kwestionariuszu;



Lista zmiennych tworzona w pierwszym etapie, to lista zmiennych pierwotnych;

3.

Sporządzenie instrukcji kodowej; musi ona być przygotowana bardzo dokładnie;

Rubryki:



Numer zmiennej;



Numer pytania w kwestionariuszu z którym ta zmienna jest związana;

29



Wyróżnienie klas badanego zjawiska;



Opis wyróżnianych klas;



Symbolizacja numeryczna wyróżnionych klas;



Miejsce na zapis symbolu liczbowego w kwestionariuszu (ewentualnie miejsce
na kodowanie);

4.

Sprawdzenie instrukcji kodowej (próbne zakodowanie danych);

5.

Kodowanie materiału za pomocą instrukcji:



Odczytanie i zaklasyfikowanie odpowiedzi do jednej i tylko jednej kategorii w
instrukcji;



Zapisanie odpowiedniego symbolu numerycznego w odpowiednim miejscu;



Kodować można pojedynczo lub podwójnie  pierwsze kodowanie odbywa
się na kartach kodowych, a drugie w kwestionariuszu; zabiegu tego dokonuje
dwóch niezależnych ankieterów;

6.

Założenie bazy danych pierwotnych w pamięci komputera  przepisanie
danych z kwestionariuszy;

Opracowanie danych z badań

__________________________________________________________________________________________

30

7. Czyszczenie bazy danych

z błędów:

a)

jeśli kodowanie było podwójne, to porównuje się zbiory i definiuje błędy;

b)

wychwytywanie tzw. znaków nielegalnych  takich, które nie mieszczą się w
zakresie danej zmiennej;

c) logiczna

kontrola poprawności kodowania  relacje logiczne między pytaniami i

odpowiedziami;

8.

Uzyskanie rozkładu zmiennych pierwotnych – odczytujemy, ile osób i jak
odpowiedziało na dane pytanie; rozkłady te są oprocentowane;

9. Stworzenie listy zmiennych transformowanych

i zaproponowanie reguł, na jakich

ta transformacja ma się dokonać;

a) zmniejszenie liczby klas zmiennej pierwotnej;

b)

tworzenie klas zmiennej mierzalnej przy przyjęciu równych przedziałów;

c)

tworzenie klas zmiennej mierzalnej przy przyjęciu nierównych przedziałów;

d) agregowanie kilku zmiennych pierwotnych;

e) transformowanie zmiennych mierzalnych przez wzory statystyczne;

10.

Uzyskanie wydruku ze zmiennymi pierwotnymi i już przetransformowanymi;

11.

Analiza polegająca na ustalaniu zależności statystycznych między zmiennymi;



Tworzy się dwudzielne tabele i sprawdza związek, jego siłę i kierunek;



Określanie statystycznej istotności wykrytych korelacji;

Trzy typy zależności między zmiennymi wg Rosenberga

1.

Zależność symetryczna: żadna zmienna nie wpływa na drugą;

2.

Zależność wzajemna: obie zmienne wpływają na siebie nawzajem (zależność
współbieżna - określenie Lazarsfelda);

3.

Zależność asymetryczna: jedna zmienna wpływa na drugą;

Stwierdzenie zależności asymetrycznej stanowi pierwszy krok do wykrycia zależności
przyczynowo

– skutkowej między zmiennymi;



Zmienna zależna – prawdopodobny skutek;



Zmienna niezależna – prawdopodobna przyczyna;

Decyzja co do charakteru zmiennej:

Z dwóch zmiennych domniemaną przyczyną jest ta, która jest pierwsza w czasie i mniej
wrażliwa na zmiany;

31

Wykrywan

ie zależności przyczynowo – skutkowych

Możliwe jest na drodze teoretycznych spekulacji. Aby wykryć tę zależność, musimy na
drodze spekulacji zadecydować, która zmienna jest zależna, która niezależna.



W przypadku zależności asymetrycznych, tabelę korelacyjną procentuje się, zaczynając
od zmiennej niezależnej;



Teoretyczne spekulacje należy poddać empirycznej weryfikacji; aby zrozumieć związek
między cechami, musimy wziąć pod uwagę to, że te zmienne mogą być zblokowane z
innymi zmiennymi, które muszą zostać wykoncypowane;

Zależności pierwotne można zrozumieć po wyłączeniu zmiennych towarzyszących;

1. Zaczynamy od

stwierdzenia występowania zależności pierwotnej między X i Y;

jest to

zależność początkowa; tabela, która tę wartość pokazuje, jest

oprocentowana od wart

ości zmiennej niezależnej;

2.

Zastanawiamy się następnie, czy istnieją jakieś inne zmienne, które mogą być
skorelowane z X i Y

(należy te zmienne wymyślić); wykoncypowane zmienne są

traktowane jako zmienne kontrolne

– T; zmienna ta powinna być skorelowana z X i

Y;

3.

Dzielimy badaną zbiorowość na podgrupy, według wartości zmiennej
kontrolnej;

4.

Badamy w każdej z tych podgrup zależność początkową między X i Y
(zależność początkowa między X i Y w podgrupach, to zależność cząstkowa);

5.

Sprawdzamy, co stało się z zależnością cząstkową pod wpływem działania
zmiennej kontrolnej

, która może mieć różny charakter;

a. Zmienne uboczne;

b.

Zmienne składowe;

c. Zmienne globalne;

d.

Zmienne interweniujące;

e.

Zmienne poprzedzające;

f.

Zmienne tłumiące;

g.

Zmienne odwracające;

Opracowanie danych z badań

__________________________________________________________________________________________

32

Z

MIENNE UBOCZNE

Jeżeli wykrywamy zależności statystyczne, to pragniemy wiedzieć, czy odzwierciedlają one
rzeczywiste zależności przyczynowe między zmiennymi, czy stwarzają one jedynie
pozory

występowania takich zależności, gdyż żadne ze zjawisk nie jest przyczyną drugiego,

a łączy je jedynie pośrednio występowanie jakiejś wspólnej, dalszej (lub bliższej) – ten fakt
jest powodem statystycznej zależności między nimi;



Zależność pozorna  zależność zinterpretowana jako przyczynowo – skutkowa,
podczas gdy jest to jedynie związek statystyczny, wywołany tym, że jedna zmienna jest
powiązana z innymi zmiennymi wpływającymi na statystyczną zależność;

Z

MIENNE SKŁADOWE

Celem jest wyspecyfikowanie jakiegoś istotnego elementu zmiennej niezależnej po to, aby
lepiej zrozumieć zależność początkową;



Zmienna niezależna ma bardziej globalny charakter, a my poszukujemy jakiegoś jej
składnika, który by lepiej ten związek naświetlał;



Dla potrzeb analizy wyprowadza się trzecią zmienną;



jeśli zależność początkowa znika, to wtedy trzecią zmienną traktuje się jako
zmienną składową;



jeżeli zależność początkowa słabnie, to trzecią zmienną możemy potraktować jako
zmienną składową, ale obok niej występować mogą inne czynniki, nie brane przez
nas pod uwagę i wówczas należy ich szukać;

Z

MIENNE GLOBALNE

Przedstaw

iają sytuację odwrotną, gdzie zmienna niezależna jest elementem zmiennej

globalnej, którą wyprowadziliśmy jako trzecią zmienną;



Jeśli trafnie wytypujemy zmienną kontrolną, to wówczas zależność początkowa w
podgrupach musi zniknąć, lub wyraźnie się osłabić;

Z

MIENNE INTERWENIUJĄCE

Są one następstwem zmiennej niezależnej i wyznacznikiem zmiennej zależnej; Można dzięki
nim badać pewne ciągi przyczynowe;

Z

MIENNE POPRZEDZAJĄCE

Pojawiają się przed zmienną niezależną; wykrycie tych zmiennych rozciąga łańcuch
przyczynowy wstecz;

Należy wykonać wiele kroków analitycznych, aby wykrycie zmiennej poprzedzającej było
możliwe. Muszą być spełnione następujące warunki:



Wszystkie trzy zmienne muszą być wzajemnie powiązane;



Zależność początkowa w poprzednich wyróżnionych podgrupach, ze względu na wartość
zmiennej poprzedzającej nie zanika;

33



Zależność między zmienną poprzedzającą, a zmienną zależną w podgrupach
wyróżnionych ze względu na wartość zmiennej niezależnej zanika;

Z

MIENNE TŁUMIĄCE

Zmienna charakteryzująca zależność niepozorną  nie stwierdzamy zależności między X
a Y, gdy zależność faktycznie istnieje, a jest tylko tłumiona przez trzecią zmienną. Jeśli
zmienna T jest zmienną tłumiącą, to ten związek, którego początkowo nie stwierdziliśmy,
powinien się pojawić;

Z

MIENNE O

DWRACAJĄCE

Występowanie ich odwraca kierunek zależności początkowej.



Dzięki zmiennej odwracającej udaje się ujawnić, że poprawna interpretacja jest dokładnie
odwrotna od interpretacji początkowej;

Teoretyczne znaczenie zmiennych kontrolnych

W procesie wer

yfikacji hipotezy o zależnościach między zmiennymi istnieją dwa

niebezpieczeństwa:

1. Odrzucenie hipotezy prawdziwej;

2.

Przyjęcie hipotezy fałszywej;



Zmienne uboczne

pozwalają uniknąć przyjęcia hipotezy fałszywej



Zmienne tłumiące chronią przed odrzuceniem hipotezy prawdziwej, gdyż ujawniają
pozorne zależności;



Zmienne odwracające pozwalają uniknąć obu rodzajów błędów;



Pozostałe zmienne pozwalają lepiej zrozumieć badane procesy  np. zmienne
składowe specyfikują zależności przyczynowe; zmienne uczestniczące i zmienne
interweniujące umożliwiają wykrycie ogniw pośredniczących; zmienne poprzedzające
pozwalają rozciągnąć łańcuch przyczynowy wstecz;