1

DIALEKT WIELKOPOLSKI

Na terenie Wielkopolski, tradycyjnie można było wyróżnić ponad trzydzieści różnych grup

etnograficznych. Znaczna część z nich to potomkowie osadników z Niemiec (Bambrzy,

Hanobrzy), różnych części Polski (głównie ze Śląska), a także z Rusi i Litwy (Tatarzy), Holandii

(Olędrzy), Rumunii (Rumuni) oraz przesiedleni w ramach akcji „Wisła” Łemkowie i Ukraińcy.

Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego

Halina Karaś

Dialekt wielkopolski w szerokim rozumieniu obejmuje Wielkopolskę właściwą, czyli teren

ograniczony linią przechodzącą na południe od Koła, Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego,

Rawicza i Babimostu, dalej na północ Międzychodu i do Noteci koło Krzyża aż do Warty, oraz

sąsiednie regiony takie jak: Krajna, Bory Tucholskie, Kociewie, Kujawy, ziemia chełmińsko-

dobrzyńska, znajdujące się na północny wschód i na wschód od Wielkopolski właściwej.

Współcześnie zatem dialekt wielkopolski obejmuje zachodnio-północną i środkową część

Polski, a jego obrębie, biorąc pod uwagę określone cechy językowe, wyróżniamy szereg

2

mniejszych obszarów gwarowych.

Skupisko etniczno-językowe plemienia Polan

Centrum formowania się i rozprzestrzeniania dialektu wielkopolskiego mieściło się nad

średnią Wartą wokół Gniezna, Ostrowa Lednickiego, Poznania, Gdecza, Lądu, Kruszwicy i być

może Kalisza, tj. na obszarze, który zajmowało przed IX wiekiem plemienne państwo Polan.

Ludność tego obszaru, która wypełniła z czasem tereny późniejszej dzielnicy wielkopolskiej,

ekspandowała stosunkowo wcześnie na północ od Noteci i prawy brzeg Wisły oraz na

Łęczyckie i poprzez Sieradzkie po okolice Opoczna, roznosząc na tereny swych wpływów

politycznych niektóre swoje cechy dialektalne.

Zasięg dialektu wielkopolskiego w pracy K. Nitscha

3

Zasięg dialektu wielkopolskiego – według Kazimierza Nitscha – ustalony został następująco

na początku XX wieku: na południu granica dialektu sięga po Kalisz, Koło, na zachodzie po

Babimost, Wieleń, na północy obejmuje też Krajnę. [Zob. mapa Zasięg dialektu

wielkopolskiego w pracy K. Nitscha Mapa narzeczy polskich (1919)] W następnych pracach

Kazimierz Nitsch poszerza zasięg dialektu wielkopolskiego, zwłaszcza na południu.

Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego według Kazimierza Nitscha

4

Najbardziej znana klasyfikacja dialektu wielkopolskiego dokonana przez Kazimierza Nitscha

pochodzi z drugiego wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych [zob. mapa Zasięg i

podziały dialektu wielkopolskiego według Kazimierza Nitscha w II wydaniu Wyboru polskich

tekstów gwarowych, Warszawa 1960], w którym nieco zmodyfikował swoje ustalenia i

językowo podzielił Wielkopolskę na następujące regiony gwarowe:

III.a. Wielkopolska właściwa

III a1. Kaliskie

III a2. Południe

III a3. Zachód

III a4. Pierwotne pogranicze polsko-łużyckie

III a5. Centrum

III a6. Dialekt północno-wschodni

III a7. Pogranicze Kujaw

III a8. Ekspansja na Pomorze (Krajna i Bory Tucholskie)

III.b.Grupa kujawska

III b1. Kujawy

5

III b2. Ziemia chełmińsko-dobrzyńska

III b3. Ekspansja na Pomorze (Kociewie i Grudziądzkie-Wąbrzeskie)

Uzupełnienia i korekty wprowadziły badania gwaroznawcze prowadzone po II wojnie

światowej, które w pewnym stopniu uwzględnił Stanisław Urbańczyk w podręczniku

dialektologii przez siebie opracowanym. Opiera się on na klasyfikacji Nitscha, wprowadzając

pewne innowacje. Granicę południową dialektu wielkopolskiego wytycza Stanisław

Urbańczyk podobnie jak twórca polskiej dialektologii, natomiast północną przesuwa znacznie

dalej, gdyż do zespołu wielkopolskiego zalicza również Lubawskie, Ostródzkie i Warmię. W

szeroko rozumianym dialekcie wielkopolskim wyróżnia następujące mniejsze regiony

gwarowe, takie jak:

- Wielkopolska południowa

- Wielkopolska zachodnia

- Wielkopolska środkowa

- Wielkopolska północna

- Wielkopolska wschodnia

- Krajna

- Bory Tucholskie

- Kociewie

- Kujawy

- ziemia chełmińsko-dobrzyńska

- Lubawskie

- Ostródzkie

- Warmia.

Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego według Stanisława Urbańczyka

6

[Kryteriami tego podziału są: Zob. mapa Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego według

Stanisława Urbańczyka. Źródło: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa

1962, wycinek mapy nr 3]

Z kolei Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego dzieli gwary Wielkopolski właściwej na

4 podzespoły gwarowe:

1) Wielkopolskę środkową – nad średnią Wartą,

2) Wielkopolskę południową (na południe od północnej granicy Kaliskiego, Ostrowskiego,

Krotoszyńskiego, Gostyńskiego, Leszczyńskiego),

3) Wielkopolskę zachodnią (obszar na zachód od Wolsztyna, Nowego Tomyśla i Pniew),

4) Wielkopolskę północną (na północ od Międzychodu i Gniezna).

Do dialektu wielkopolskiego zalicza też gwary krajniackie, gwary tucholskie, a w szerszym

rozumieniu także gwary kujawskie i chełmińsko-dobrzyńskie.

Zasięg dialektu wielkopolskiego według Karola Dejny

7

Nieco inaczej dialektalny zespół wielkopolski widzi Karol Dejna, który włączył mazurzące

okolice Wielunia, Piotrkowa Trybunalskiego, Łodzi i Łęczycy do Wielkopolski, ustalając

granicę południową dialektu wielkopolskiego wzdłuż schematycznej linii: Łęczna – Kazimierz

– Radom – Radom – Rawa – Piotrków – Kłobuck, przesuwając ją tym samym znacznie na

południe na obszar gwar sieradzko-łęczyckich przez innych dialektologów na ogół zaliczanych

do dialektu małopolskiego. [Zob. mapa Zasięg dialektu wielkopolskiego według Karola Dejny]

Inny podział gwar wielkopolskich prezentuje z kolei Monika Gruchmanowa [1967] w trzecim

tomie Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski. Autorka wyróżniła następujące części

dialektu wielkopolskiego:

Dialekt centralny (III A 5);

Kaliskie (III A 1);

Dialekt południowy (III A 2);

Dialekt zachodni (III A 3) oraz pogranicze polsko- łużyckie (III A 4);

Krajna (III A 8);

Dialekt północno-wschodni (III A 6);

Pogranicze Kujaw (III A 7);

8

Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego według Moniki Gruchmanowej

Zasięg dialektu wielkopolskiego według Moniki Gruchmanowej oraz miejscowości

wchodzące w skład poszczególnych poddialektów przedstawia poniższa mapa.

Do podziału Stanisława Urbańczyka nawiązał Zenon Sobierajski [2001], który podobnie jak

jego poprzednik wyróżnił 5 podzespołów gwarowych Wielkopolski, ale nieco inaczej

poprowadził ich granice. Porównanie obu podziałów przedstawia poniższa mapa.

Podziały gwarowe Wielkopolski według S. Urbańczyka i Z. Sobierajskiego

9

Należy podkreślić, że wskazany wyżej przebieg granic głównych wielkopolskich kompleksów

gwarowych ma charakter schematyczny, w pewnym stopniu umowny. W istocie granice te

nie są ostre, często się ze sobą zazębiają. Z reguły między poszczególnymi obszarami

gwarowymi występują szersze lub węższe pasy przejściowe, będące miejscem ścierania się

występujących na sąsiadujących ze sobą obszarach tendencji językowych.

Charakterystyka dialektu wielkopolskiego

Halina Karaś

Dialekt wielkopolski ma szereg charakterystycznych cech określanych jako

OGÓLNOWIELKOPOLSKIE czy typowo wielkopolskie (choć wyjątkowo nie obejmują

niektórych obszarów Wielkopolski i szeroko rozumianego zespołu dialektalnego

10

wielkopolskiego). Dwie jego podstawowe cechy fonetyczne odróżniające go od innych

dialektów to:

1) brak mazurzenia, czyli zachowanie spółgłosek dziąsłowych (z wyjątkiem gwary Mazurów

wieleńskich na północnym zachodzie i na południu Wielkopolski gwar genetycznie śląskich,

tj. gwar chazackich oraz w przeszłości – gwary chwalimskiej), np. jeszcze, żyto / ży

j

tio;

2) fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. tam dzieź mokre, szeź arów, laz uru

o

js,

zawieźma = tam gdzieś mokre, sześć arów, las urósł, zawieśmy), ale we wschodniej części

ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej, na Kociewiu i w Borach Tucholskich na skutek ekspansji

dialektu mazowieckiego ustaliło się nowsze las_

ł

urus, czyli fonetyka międzywyrazowa

nieudźwięczniająca, ale z zachowaniem dźwięczności w formach historycznie złożonych:

wiózem, p

ł

oszedem.

Szeroki, niekiedy prawie ogólnowielkopolski, zasięg mają takie cechy fonetyczne, jak:

1) dyftongiczna wymowa samogłosek

– á pochylonego (bez wschodniej i południowej części Wielkopolski), np. trá

ł

wa, na tro

uł

wie =

trawa, na trawie,

– o jasnego i o pochylonego (silna dyftongizacja cechuje głównie zachód i centrum

Wielkopolski), np.

ł

okn

ł

o, k

ł

owo

uł

l g

ł

yra = okno, kowal, góra,

– y (na obszarze na zachód od Pleszewa, Jarocina, Środy, Węgrowca) zwłaszcza w wygłosie,

np. do

e

bry

j

, zły

j

= dobry, zły, rzadziej w śródgłosie, np. ży

j

t

ł

o, krzy

j

czy

j

= żyto, krzyczy

;

2) samogłoski pochylone a, o, e zachowują się jako odrębne dźwięki a

o

, o

u

, e

y/i

(np. pta

o

k,

da

o

wny = ptak, dawny, wo

u

z, go

u

ra = wóz, góra, brze

y

g, śnie

i

g = brzeg, śnieg) lub

podwyższają artykulację i zrównują się w wymowie z odpowiednimi samogłoskami

wyższymi, tj. a pochylone z o, pochylone o z u, pochylone e z samogłoskami y / i, np. downy,

gorki, u gospodorza, stoć, trowa, powiado, zopowiedź = dawny, garnki, u gospodarza, stać,

trawa, powiada, zapowiedź, wóz, góra, brzyg, śniyg / śnig = brzeg, śnieg;

3) wąska i najczęściej rozłożona wymowa samogłosek nosowych, tj.

– ę jest wymawiane jako grupa yn, yń, ym, np. pynto, wszyndzie = pęto, wszędzie (tylko na

krańcach wielkopolskiego zespołu dialektalnego, tj. na Kociewiu i w Borach Tucholskich

zaliczanych z zastrzeżeniami do dialektu wielkopolskiego, występuje szeroka wymowa

samogłoski przedniej ę, np. ga

n

si, wystampu = gęsi, występu, jak w dużej części dialektu

11

mazowieckiego),

– ą jest wymawiane jako grupa un, uń, um, np. p

ł

orzundek, widzom, każdom jednom,

chodzóm = porządek, widzą, każdą jedną, chodzą,

4) paralelnie do wymowy samogłosek nosowych najczęściej wąska jest wymowa

samogłosek przed spółgłoskami nosowymi (zmiany barwy samogłosek przed spółgłoskami

nosowymi m, n), czyli:

– grupa eN > yN // iN, np. np. dobrymu, tyn, odprowadzynie, dziń, takimu, zimniaki =

dobremu, ten, odprowadzenie, dzień, takiemu, ziemniaki,

– grupa oN > óN, np. słóma, zielóny, d

ł

óm = słoma, zielony, dom;

5) w zachodniej Wielkopolsce i w części Wielkopolski północnej sporadycznie obecnie zanik

nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi, np. wuchać, gyste = wąchać, gęste;

6) przejście eł → áł (a

o

ł) // oł, spowodowane cofnięciem, zaokrągleniem i obniżeniem e do

o, á przed tautosylabicznym ł, tj. należącym do tej samej sylaby co samogłoska e, np. páłne,

pu

oł

dá

ł

ko

e

, ko

uł

kiołka = pełne, pudełko, kukiełka, zjawisko to sięga po linię Konin – Ślesin –

Wągrowiec – ujście Gwdy do Noteci;

7) zachowanie w wymowie dźwięczności spółgłoski w po spółgłoskach bezdźwięcznych (tu

zaznaczone pogrubieniem w), np. chwała, twardy

j

, kwiat podczas gdy na pozostałym

obszarze Polski (oprócz pogranicza wschodniego) spółgłoska w się ubezdźwięcznia w tej

pozycji i jest wymawiana jako f, np. chfała, tfardy, kfiat;

8) utrzymanie oboczności ew w przyrostkach przymiotników, rzeczowników i w

końcówkach celownika liczby pojedynczej rzeczowników męskich oraz mianownika liczby

mnogiej rzeczowników męskich, tj. -ew- po spółgłoskach miękkich i stwardniałych, np.

majewy, gnojewica, stryjewi, g

ł

ospodarzewi, k

ł

owolewi, Jasiewi, leśniczewie = majowy,

gnojowica, stryjowi, gospodarzowi, kowalowi, Jasiowi, leśniczowie, ale listopadowy,

chłopakowi, czyli -ow- po spółgłoskach twardych);

9) archaiczne formy czasownikowe bez kontrakcji typu: graje, znaje = gra, zna, czyli

nieściągnięte formy czasowników.

Do zjawisk fonetycznych o ograniczonym zasięgu, różnicujących poszczególne części

Wielkopolski, należą m.in.:

1) obniżona (i ewentualnie dyftongiczna) realizacja samogłoski u (etymologicznej) w

12

gwarach zachodniej Wielkopolski, np. ku

o

ra, brzu

o

ch, ko

uł

ra, brzo

uł

ch = kura, brzuch;

2) pomieszanie nagłosowego wo i o , kiedyś obejmujące dużą część Wielkopolski na północ

od linii: Międzyrzecz – Nowy Tomyśl – Śrem – Konin, dziś już rzadko występujące nawet w

języku przedstawicieli najstarszego pokolenia, np. łosk, łokn

ł

o lub wosk, wokno = wosk, okno;

3) rzadkie dziś miękczenie spółgłosek przedniojęzykowych, głównie n, przez poprzedzające

je samogłoski i, y w południowej Wielkopolsce, np. sy

j

nia, drabinia, żyjtio = syna, drabina,

żyto;

4) antycypacja miękkości, tzn. wyodrębnienie się j przed spółgłoskami miękkimi oraz przed

grupami spółgłoskowymi stwardniałymi, kiedyś miękkimi, i przed przyrostkiem -stwo (w

największym natężeniu występujące na zachodzie Wielkopolski), np. niejsie, ciojcia, nojgi,

krójtszy

j

,

ł

ojstrzyć, bogajstwo = niesie, ciocia, nogi, krótszy, ostrzyć, bogactwo.

Cechy o szerokim zasięgu, wspólne z innymi dialektami to m.in.:

1) rozpodobnienie staropolskich grup śř, źř (jak w Małopolsce i na Mazowszu), np. śr

ł

eda,

źru

o

dło

e

= środa, źródło, lub rozbicie tych grup przez spółgłoski wstawne t, d (jak na Śląsku,

też w kaszubszczyźnie), np. strzybny

j

, zdrzódło = srebrny, źródło, głównie w południowej i

zachodniej Wielkopolsce;

2) rozpodobnienie grupy kt realizowanej jako cht: do dochtora, nicht, nichtóre = do doktora,

nikt, niektóre;

4) nasilona tendencja do i uproszczeń w obrębie grup spółgłoskowych (jak w dialekcie

śląskim i częściowo małopolskim), por.:

ść → ś, np. gryś, kłaś, k

ł

o

e

ś = gryźć, kłaść, kość,

strz, zdrz, trz, drz → szcz, żdż, cz, dż, np. szczelać, czeba, dżazga = strzelać, trzeba, drzazga,

rs, rz → rz (ż), sz, np. skażyć sie, dzieżawa, stolaszki, gaszć = skarżyć się, dzierżawa, stolarski,

garść,

kk → k, np. leki, mięki = lekki, miękki,

szsz → sz, np. szur, dro

e

szy

j

= szczur, droższy,

n → ŋ tylnojęzykowe przed k na granicy morfemów, np. skrzy

j

ŋka,

ł

o

e

kiyŋko

e

= skrzynka,

okienko;

5) redukcja ł między dwoma samogłoskami: żym miaa, śmierdziaa = żem miała, śmierdziała;

6) wtórne ruchome e w przyimkach i przedrostkach w, z, np. we w

ł

odzie, ze sokiem = w

13

wodzie, z sokiem, lub podwajanie tych przyimków i przedrostków w środkowej i zachodniej

Wielkopolsce, np. wew połowie, zez matkom = w połowie, z matką;

7) przejście aj -> ej w formach rozkaźnika, np. czymej, ga

ł

dejcie = trzymaj, gadajcie.

Z zakresu morfologii dialekt wielkopolski charakteryzuje:

1) wyrównanie końcówek M. – B. rzeczowników nijakich zakończonych na e i é przez

upowszechnienie é pochylonego, czyli uformowanie typu p

ł

o

e

lé, sercé = pole, serce, na wzór

żyjcié, szcześcié = życie, szczęście;

2) w dopełniaczu lmn. rzeczowników nijakich miękkotematowych zakończonych na -anie // -

enie, -cie (na e pochylone) końcówka -o lub na zachodzie Wielkopolski i na Krajnie końcówka

-u (-o

u

), np. śniodanio, kozania, picio, życio lub śniodaniu, kozaniu, piciu, życiu = śniadania,

kazania, picia, życia;

3) wprowadzenie é ścieśnionego do końcówki dopełniacza lp. zaimków przez analogię do

przymiotników, np. tégo, do niégo, jégo, a nawet w części gwar o pochylonego do

przymiotników i zaimków, np. dobrégo

u

, małégo

u

, tégo

u

= dobrego, małego, tego;

4) końcówka -ma (powstała z kontaminacji dwu końcówek, tj. -my ) (-wa) w formach 1. os.

lmn. trybu rozkazującego (liczba podwójna), np. nieźma, gońma = nieśmy, gońmy,

5) formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego z końcówką -my lub –m, np. niesiym // niesymy =

niesiemy, i rzadko na północnym wschodzie -ma, np. niesyma = niesiemy;

6) funkcjonowanie równolegle kilku typów czasu przeszłego, np. form analitycznych czasu

przeszłego typu ja nios, form końcówkowych: ja niozym, a także form czasu przeszłego

wzmocnionych partykułą że, typu ja żem nios w południowo-zachodniej Wielkopolsce, też na

północy w Borach Tucholskich, na Kociewiu;

7) typowe dla Wielkopolski przyrostki rzeczowników zdrobniałych: -yszek, -iszek, -yszko,

-iszko, -uszek, -aszek, np. głowyszka, gá

ł

rnyszek, słonyszko, bochanuszek, roba

ł

szek =

główeczka, garnuszek, słoneczko, bocheneczek, robaczek;

8) upowszechnienie przyrostków przymiotnikowych -ity, -aty zamiast ogólnopolskich -isty,

-asty, np. w

ł

ednity

j

, graniaty

j

, liściaty, pioszczyty, barczyty

j

= wodnisty, graniasty, liściasty,

piaszczysty, barczysty;

9) utrzymanie przyrostka czasownikowego -ować na miejscu ogólnopolskiego -iwać // -ywać,

np. obiecować, p

ł

okazować = obiecywać, pokazywać;

14

10) zachowanie na większości obszaru Wielkopolski różnic w zakresie przyrostków

czasownika -ić oraz -eć, natomiast na wschodzie Wielkopolski zniesienie różnicy między

typem czasowników na -ić i na -eć (nosić i widzieć) przez upowszechnienie przyrostka -ić, tj.

nosić i widzić;

11) formy 2. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego z końcówką -ta pochodzącą z dawnej

liczby podwójnej: robita, siedzita = robicie, siedzicie.

Cechy morfologiczne o wąskim zasięgu, charakteryzujące niewielkie części Wielkopolski i ją

różnicujące, to:

1) na południu występowaniem przyrostków iśki, itki w intensiwach przymiotnikowych,

maliśki, cinitkie, bielitki, caliśki, czornitki = malutki, cieniutki, bielutki, calutki, czarniutki;

2) na zachodzie cechy wspólne z językami łużyckimi, m.in. końcówki: yg ( ig), ych ( ich) w

dopełniaczu lp. przymiotników i zaimków rodzaju męskiego i nijakiego: tyg dobryg chłopa,

dobrych słowa, końcówka me w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. siedzime = siedzimy,

zaimki typu icha, ichy, iche: miała od iche matki (= jego).

Wielkopolskę lub jej poszczególne części cechuje także swoiste słownictwo, np. modrak

‘chaber’, bojewica ‘klepisko, część stodoły przeznaczona do młocki’, perki ‘ziemniaki’,

świętojanki ‘porzeczki’, sklep ‘piwnica’, łysina ‘czoło’, waka ‘suka’, dęboki ‘głęboki’. Część

zachodniej Wielkopolski wykazuje wyraźne związki z Łużycami, część północna – z Łużycami,

Krajną i obszarem pomorskim.

Peryferyczne tereny wielkopolskiego zespołu dialektalnego mają wiele cech dialektów

sąsiednich, np. ziemię chełmińsko-dobrzyńską charakteryzują wpływy mazowieckie, m.in.

końcówka -amy (cepamy), twarda wymowa l’ (lypa, lyst), , np. las_urus, ale – ukradem.

Podobnie ekspansja cech mazowieckich jest widoczna w gwarach Kociewia, Borów

Tucholskich, a także we wschodniej Wielkopolsce. Krańce zachodnie Wielkopolski mają

natomiast wiele cech wspólnych z językami łużyckimi, m.in. końcówki: -yg (-ig), -ych (-ich) w

dopełniaczu lp. przymiotników i zaimków rodzaju męskiego i nijakiego: tyg dobryg chłopa,

dobrych słowa, końcówka me w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. siedzime = siedzimy,

zaimki typu icha, ichy, iche: miała od iche matki (= jego).