Nieprzystosowanie i niedostosowanie społeczne - Problemy resocjalizacji i rewalidacji .

M.Grzywak-Kaczyńska (1971) , a jeszcze wcześniej K.Dąbrowski (1935 , 1965) zwracali
uwagę na nasilenie lęków w doznaniach współczesnego człowieka . Lęki powstają w skutek
zagrożenia zewnętrznego i wewnętrznego . Zagrożenie zewnętrzne stanowić mogą
różnorodne trudności , niepowodzenia , klęski życiowe i spowodowane tym stany
frustracyjne . Do zagrożeń wewnętrznych zaliczane są źle rozwiązane konflikty , wywołujące
lęki przed wyrzutami sumienia , poczuciem winy , wstydu , poczuciem mniejszej wartości ,
obawą przed utratą własnej godności (K.Dąbrowski , 1979 ; Z.Skorny, 1966).


K.Dąbrowski (19694) słusznie zwraca uwagę , że w życiu psychicznym jednostki ludzkiej
największą rolę odgrywa konflikt między prymitywnymi biologicznymi potrzebami ,
uzależnionymi od ośrodków podkorowych , a potrzebami warunkowanymi społecznie ,
uzależnionymi od kory mózgowej , tak wyżej zorganizowanymi . Dynamizująca aktywność
jednostki w sytuacji takiego konfliktu jest niezbędna dla jej rozwoju . Do najistotniejszych
współczesnych konfliktów zaliczane są konflikty między dążeniem do :
1)

przyjemności a lękiem przed karą , przed negatywną oceną opinii publicznej , przed
wyrzutami sumienia ;

2)

osiągnięcia czegoś , do znaczenia , dominowania a lękiem przed niepowodzeniem ,
kompromitacją , ośmieszeniem się ;

3)

niezależności , nieobciążania się obowiązkami a pragnieniem oparcia , potrzebą pomocy i
opieki ze strony otoczenia .

F.Aleksander i T.M.French (1946) utrzymują , że jest to konflikt między pragnieniem
jednostki znalezienia pomocy i oparcia , jej potrzebą zależności a pragnieniem
samowystarczającej rywalizacji .
Z podstawowych tez K.Dąbrowskiego (1979) wynika , że konflikty mogą odgrywać dwojaką
rolę : pozytywną i negatywną , w zależności od sposobu ich rozwiązania . Konflikty mogą
być dobrze lub źle rozwiązywane i to stanowi podstawowe zagadnienie poradzenia sobie
przez jednostkę z trudnościami . Od tego zależy jej rozwój , ekspansja życiowa , stopień
osiągniętej samorealizacji czyli pełni rozwoju wrodzonych możliwości . Sposób
rozwiązywania konfliktów zależy od bardzo wielu przyczyn , m.in. od jakości samego
konfliktu , także do ukształtowania wewnętrznego środowiska psychicznego jednostki , na
który składa się : wrodzona konstytucja psychofizyczna , wpływy wychowawcze oraz własna
ś

wiadoma praca osoby przeżywającej konflikt (K.Dąbrowski , 1979) . Przede wszystkim

ważne są konflikty określane jako znaczące w życiu danej jednostki .
Do dobrze rozwiązanych konfliktów zaliczane są te , w których jednostki po dłużej lub
krócej trwającej dezintegracji psychicznej spowodowanej ścieraniem się antagonistycznych
potrzeb , podporządkowuje potrzebę niżej zorganizowaną wyżej zorganizowanej . Jednostka
nabiera wprawy w podporządkowaniu niższych dynamizmów wyższymi w miarę ćwiczeń i
przez to utrwala te wyższe w życiu psychicznym , do czego powinna zaprawiać się od
wczesnych lat życia ( K.Dąbrowski 1972 ) .
Przy źle rozwiązanym konflikcie , gdy jednostka pozwoli sobie na zaspokojenie niższej
potrzeby , pojawia się poczucie niezadowolenia z siebie , winy oraz wstydu i związane z tym
lęki , będące wyrazem tłumienia w podświadomości owej niższej nieaprobowanej przez
otoczenie potrzeby .
W życiu jednostki mogą pojawić się konflikty , których ona nie rozwiązuje w sposób
zdecydowany , lub też istnieć sytuacje konfliktowe bardzo długo trwające . Są one sytuacjami
nerwicogennymi dla jednostki . K.Dąbrowski zwraca uwagę , że mogą one dotyczyć
jednostek wartościowych , wrażliwych , lecz o słabej motywacji , słabych dynamizmach .

Jednostki takie nie mogą , bez odpowiedniego ukierunkowania i pobudzenia ich , zdobyć się
na jasne , konkretne decyzje . Przeżywają one stały konflikt i stają się niezdolne do
aktywnego życia , jeśli nie uzyskają pomocy ze strony otoczenia , są skłonne do ulegania
sytuacjom , w których pojawiają się czynniki nerwicogenne , czynniki dezintegrujące .
Jednostki te wymagają pomocy w zrozumieniu źródła ich przeżyć , reakcji , pomocy w
zrozumieniu źródła ich konfliktów i nabraniu umiejętności ich rozwiązywania
( K.Dąbrowski , 1979 ) .
Do najczęstszych i najsilniej przeżywanych frustracji zaliczane są powstające na skutek
zahamowania zaspokojenia potrzeb :
a)

kochania , dążenia do miłości ,

b)

uznania , szacunku ze strony otoczenia .

Szkodliwe skutki frustracji ujawniają się wówczas , gdy napięcie emocjonalne uaktywnionej
potrzeby , nie znajdując ujścia , rozładowania przez zaspokojenie , zahamowuje procesy
myślowe , które umożliwiłyby jednostce szukanie jakiegoś wyjścia z sytuacji trudnej , gdy
zawęża pole świadomości i koncentruje się na zablokowanej potrzebie , tzn. wówczas gdy nie
jest zdolna do , gdy nie jest w stanie myśleć o czymś innym , co nie wiąże się z przeżywaną
trudnością . Przy długotrwałym stanie tego rodzaju frustracja może spowodować obniżenie
innego rodzaju aktywności , jak praca szkolna , zawodowa , kontrakty z innymi .
Pozytywne skutki frustracji mogą wynikać z odpowiedniego wykorzystania wzmożonego
napięcia emocjonalnego uaktywnionej potrzeby . M.Grzywak-Kaczyńska zwraca uwagę na
sposoby wykorzystania przeżytego niepowodzenia dla rozwoju psychicznego . Przeżyte
niepowodzenie może przyczynić się do kompensacji braków istniejących w charakterze , w
postępowaniu jednostki , które przyczyniły się do porażki , do przeżycia niepowodzenia .
Wartość kompensacji polega na tym , że zamiast demobilizować aktywność jednostki ,
wzmaga się jej wysiłki do skutecznego osiągnięcia celów . Drugim sposobem jest skierowanie
wzmożonej energii na wyszukanie innej drogi dojścia do celu , do którego nie doprowadziła
tymczasowa . Stanowi go obmyślanie lepszego sposobu zaspokojenia tej potrzeby . Trzecim
sposobem jest znalezienie innego celu zaspokojenia tej samej potrzeby . Przykładem mogą
służyć wybitne osiągnięcia zawodowe , społeczne , artystyczne jednostek , które doznały
niepowodzenia w życiu osobistym . ( F.L. Leśniak , J.L. Vallee, 1976 ) .
Zwraca się uwagę na pewien charakterystyczny dla danej jednostki poziom napięcia , który
umie ona znosić , wyżej którego zaś nie wytrzymuje stanów frustracyjnych . Został on
określony jako próg tolerancji na frustrację .Do określonego poziomu jednostka znosi ten
stan , toleruje go bez szkody , a nawet z korzyścią dla swego rozwoju . Poza tą granicą dalsze
napięcia powodują dezorganizację bardziej lub mniej zorganizowanej struktury psychicznej i
przez to stają się dal danej jednostki niebezpieczne . Gdy napięcie przekroczy próg tolerancji ,
jednostka może utracić pełną kontrolę nad sobą i reaguje najczęściej agresją , gniewem .
Gniew jest reakcją na zahamowanie zaspokojenia potrzeby . Jeśli jest atakiem na przeszkodę
z wykorzystaniem sprawności umysłowej i uwzględnieniem korekty postępowania , to jest
zachowaniem normalnym ( przystosowawczym ) . Jednakże agresja jest często
niekontrolowana , zbyt silna , skierowana na wszystkich i na wszystko . Zachodzi wówczas
przemieszczanie agresji na innych ludzi , a nawet na przedmioty martwe i mamy do czynienia
z osobą społecznie dostosowaną ( Mościcka 1970,1973,1979,1984, Różycka ,1976,
Rosenzweig, 1949 ) .

S.Rosenzweig (1949) mówi również o wpływie frustracji na życie psychiczne jednostki ,
kiedy wypowiada pogląd , że frustracja obejmuje poziom ego , poziom budzącego się „ja” ,
poziom „jaźni” , która na pewnym etapie rozwoju psychicznego jednostki zaczyna
współdziałać w jej rozwoju z siłami biologicznymi i oddziaływującymi na nią wpływami

ś

rodowiskowymi . Siły te stanowią czynniki hierarchiczne niższe niż „jaźń” . Rola jaźni ,

określona przez K.Dąbrowskiego (1972) jako trzeci czynnik rozwojowy , polega na
ś

wiadomym wartościowaniu swego wnętrza , na akceptowaniu bądź odrzucaniu i

ograniczaniu właściwości , skłonności , zainteresowań , upodobań stanowiących wyposażenie
dziedziczne lub wpływ środowiska zewnętrznego nawet wynik dotychczasowej pracy . Jaźń ,
czy inaczej trzeci czynnik rozwoju , stanowi o selektywnym ustosunkowaniu się do wpływów
otoczenia , o krytycznej ocenie posiadanych właściwości , co sprzyjać może w pracy nad sobą
, przezwyciężeniu nieaprobowanych cech , przekraczaniu determinant , jakimi są wrodzone i
powstałe pod wpływem oddziaływującego środowiska zewnętrznego czy mniej świadomej
własnej aktywności . Czynnik trzeci stanowi podstawę zwiększającej się autonomii
psychicznej .
S.Rosenzweig (1949) sądzi , że wpływ procesu frustracji może sięgać nawet poziomu super
ego , stanowiącego sumienie , siłę tłumiącą to wszystko , co w jednostce budzi jej
dezaprobatę . W ujęciu K.Dąbrowskiego (1975) super ego stanowi ośrodek dyspozycyjno-
kierowniczy , określający każdą świadomą czynność jednostki i jej zachowanie , jej plany i
aspiracje . Wpływa na konkretne i ogólne decyzje , obmyślone i organizowane działania z
chwila uniezależnienia się od prymitywnych popędów , zwłaszcza typu zachowawczego i
seksualnego . Jest on wyższym poziomem rozwijającego się „ja” , rozwijającej się „jaźni” ,
tzn. jest zdolnością , umiejętnością świadomego dążenia , świadomego „chcenia”, działania ,
ś

wiadomego decydowania , określanego jako wola . S.Rosenzweig nie wyklucza wpływu

frustracji na mechanizmy autonomii psychicznej , którą Dąbrowski określa jako czynnik
trzeci , na mechanizmy samokontroli nazywanej „sumieniem” , ośrodkiem dyspozycyjno-
kierowniczym czy super ego . Dąbrowski utrzymuje , że można niekiedy obserwować
frustrację takich mechanizmów życia psychicznego , jak samopoznanie , zdolność przeróbki
wewnątrzpsychicznej wskutek niekorzystnych warunków życia , zwłaszcza wzrastania .
Niekorzystne warunki , zwłaszcza jeśli są długotrwałe , mogą bardzo zubożać jednostki do
wewnętrznego przekształcania swego indywidualnego wzorca według którego jednostka
ocenia swoje właściwości psychiczne i swoje postępowanie .
A.Fraczek (1963) zwraca uwagę , iż złe przystosowanie jest konsekwencją frustracji .
Objawami zaś złego przystosowania są :poczucie niższości , regresja , poczucie
niesprawiedliwości , przewrażliwienie , niezwykła zależność w stosunkach przyjacielskich ,
nieumiejętność dostosowania się do okoliczności stwarzanych przez życie społeczne ,
nadmierna obawa przed niepowodzeniem , nieokreślony lęk w nowych sytuacjach ,
nadmierne zmęczenie , poczucie winy , nadmierna wrażliwość na pochwałę i naganę ,
jednocześnie zaś arogancja , nieliczenie się z przepisami czy wymogami życia społecznego .
Jak stwierdza dalej autor , wymienione symptomy występują też z innych przyczyn niż
frustracja . Długotrwała frustracja może prowadzić także do jeszcze innych zmian , jak na
przykład :
1)

powstanie pewnego rodzaju motywacji ,

2)

wytworzenie pewnego rodzaju sposobów obrony przed frustracją lub likwidowania już
istniejącej frustracji ,

3)

powstanie nieprzystosowania .

A.Fraczek utrzymuje za innymi autorami ( J.Dollard , N.K.Miller i inni 1939 ) , Ze w wyniku
frustracji mogą utrwalić się tzw. mechanizmy obronne jak : agresja , regresja , racjonalizacja ,
projekcja , stłumienie , przeniesienia , fantazjowanie , identyfikacja .
Frustracja obejmująca sferę samopoznania utrudnia adekwatną obserwację własnego życia
psychicznego , dzięki której jednostka dąży do zrozumienia siebie i krytycznego
ustosunkowania się do siebie .

Frustracja hamuje rozwój zdolności reflekcji , do wglądu w samego siebie , do adekwatnej
samokontroli , jest zatem czynnikiem utrudniającym prawidłowy rozwój osobowości
jednostki przeżywającej permanentne stany frustracyjne .
S.Rosenzweig (1949) sądzi , że podstawowymi mechanizmami , ujawnianymi przez osoby
przeżywające stany frustracji , są : projekcja , identyfikacja i agresja .

Projekcja ujmowana jest przez tego autora jako rzutowanie na kogoś innego swoich przeżyć i
doznań nie przyjętych przez super ego oraz jako pewna forma spostrzegania , w której
zawarte jest całe doświadczenie określane terminem „masa apercepcyjna” .

Identyfikacja rozumiana jest przez S.Rosenzweiga jako upodobnienie do bohatera
doznającego lub powodującego frustrację u kogoś innego .

Agresja w ujęciu S.Rosenzweiga posiada trzy kierunki i przejawia się w trzech typach :
1.

Kierunki : 1) na zewnątrz – ukierunkowana na otoczenie ,

2) do siebie - ukierunkowana na siebie ,
3) unik - zostaje zwalczona przez zaprzeczenie sytuacji frustracyjnej .

2.

Typy :1) dominowanie przeszkód , w których bariera powodują frustrację jest w

wypowiedziach podkreślona .

2)

obrona ego , w którym dominuje obrona .

3)

potrzeba rozwiązania – podkreślona zostaje potrzeba usunięcia sytuacji
frustracyjnej .

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza psychologicznych konsekwencji frustracji do nieprzystosowania
społecznego prowadzi do stwierdzenia , że frustracja stanowiąc niezawinione pozbawienie
zaspokojenia istotnych potrzeb , może spowodować zagrożenie wewnętrznego życia
psychicznego jednostki . śycie wewnętrzne jednostki ulega wówczas otamowaniu , przestaje
się rozwijać , ubożeje i zamiast rozwijać pojawiające się problemy , poddaje się ona lękom ,
nie w pełni panuje nad swoimi napięciami , co sprawia , że włączają się automatyzmy
niższego poziomu w postaci reakcji obronnych takich , jak :unikanie , projekcja ,
fantazjowanie , negatywizm , regresja , represja , racjonalizacja , reakcja przeciwna ,
identyfikacja i inne .
Źródłem tego zagrożenia są źle rozwiązane bądź nie rozwiązane przez jednostkę konflikty ,
pojawiając się w przebiegu życia każdej jednostki . Nasila to lęki , wyrzuty sumienia ,
poczucie winy i wstydu , poczucie mniejszej wartości , obawę przed utratą szacunku , własnej
godności .
Pojawiające się sytuacje trudne , frustracyjne mogą jednak sprzyjać wzmożeniu pracy
jednostki nad sobą i umożliwiać rozwój zdolności poznawczych i emocjonalno-
motywacyjnych oraz właściwości charakterologicznych . Umiejętność poradzenia sobie z
sytuacjami trudnymi zależy w dużej mierze od przygotowania jednostki do rozwiązywania
pojawiających się w jej życiu problemów , od jej umiejętności pracy nad sobą . Umiejętność
pracy nad sobą powinna jednostka wynosić z domu rodzinnego i rozwijać nadal w różnych
systemach edukacyjnych , takich jak żłobek ,przedszkole , szkoły różnego typu , zakład pracy
, różne struktury organizacyjne społeczeństwa i samo społeczeństwo wychowujące .