ks. dr A. Uciecha, PATROLOGIA (ćw.) semestr I

str. 1

ĆWICZENIA 1.

Patrologia – nauka teologiczna, która wszystkich pisarzy starożytności chrześcijańskiej, powołanych na
świadków nauki Kościoła, a także historie soborów ujmuje jako pewną całość, przedstawia życie
i pisarską działalność Ojców, ocenia ich znaczenia dla życia Kościoła.
Patrystyka – pochodzi od dzieł teologia patristica, gdzie dogmatycy oznajmiali naukę Ojców. Z teol. patr.
rozwinęła się historia dogmatów, która znacznie wynikła poza naukę Ojców.
Ojcowie Kościoła – nazwa pisarzy chrześcijańskich żyjących w starożytności (na Zach. do VIII w., na wsch. do
XI w.), odznaczających się świętością, prawowierną nauką. Łacińscy: Hilary, Ambroży, Augustyn, Grzegorz z
Nazjanzu. Greccy: Atanazy, Bazyli, Chryzostom, Cyryl Aleksandryjski.
Ojcowie Apostolscy – określenie nieznane w starożytności chrześcijańskiej. Odnosi się do pisarzy
I i II wieku, którzy byli uczniami apostołów lub ich uczniów; albo też byli związani z nimi bliskością czasu oraz
treścią i formą głoszonej nauki. Pierwszy tego terminu użył J. B. Cotelier w 1672 r. publikując dzieło Patres aevi
apostolici, gdzie umieścił teksty pięciu pisarzy: autora Listu Barnaby, Klemensa Rzymskiego, Ignacego
Antiocheńskiego, Polikarpa ze Smyrny i Hermasa. Obecnie dodaje się do nich autora Didache i Papiasza z
Hierapolis.
Doktor Kościoła – pisarze, którzy głosili prawowierna naukę, ogłoszeni zostali świętymi, a z uwagi na jego
szczególny wkład w naukę Kościoła zostali na mocy specjalnego dokumentu ogłoszeni Doktorem. Nie musiał żyć
w czasach starożytnych. Zachodni: Hilary z Poitiers, Ambroży, Hieronim, Augustyn, Piotr Chryzolog, Leon
Wielki, Grzegorz Wielki, Izydor z Sewilli. Wschodni: Atanazy Wielki, Efrem Sysryjski, Bazyli Wielki, Cyryl
Jerozolimski, Grzegorz z Nazjanzu, Jan Chryzostom, Cyryl Aleksandryjski, Jan Damasceński.
Pisarz kościelny – pochodzi od Hieronim, można go odnieść do wszystkich pisarzy – teologów starożytności,
również do tych, którym nie przypisuje się cechy świętości i prawowiernej nauki.

TEKST 3

Klemens Rzymski, List do Koryntian



Pkt. 40 przypomnienie, iż ofiary należy składać wedle pewnego porządku i w oznaczonym czasie, sam
Bóg określił kto tę posługę ma pełnić. Następnie nawiązanie do posługi kapłańskiej ST.



Pkt. 41 każdy ma składać Bogu dzięki odpowiednio do stanu i sposobi mu odpowiadającemu nie
przekraczając swoich kompetencji. Kto przekroczył wolę Pańską ściąga na siebie karę śmierci.



Pkt. 42 Posłannictwo od Boga dane jezusowi potem apostołom, następnie ustanowili biskupów i
diakonów.



Pkt. 44 Nikt nie ma prawa usuwać kogoś kto został ustanowiony na dany urząd jeżeli te osoby służył
Kościołowi bez zarzutów, pokornie, taktownie, umiejętnie i długo ku zadowoleniu wszystkich.
Zaznacza w liście haniebny czyn zniesienia z urzędu prezbiterów przez wiernych w Koryncie.

TEKST 4

Ignacy Antiocheński, List do Rzymian



Pkt. 4 Adresowany do wszystkich Kościołów. Jest prośbą, by pozwolili autorowi zginać za wiarę (by
go nie ratować). Ma zginąć poprzez pożarcie przez dzikie zwierzęta.



Pkt. 5 Jest w drodze z Syrii do Rzymu. Pilnuje go oddział 10 żołnierzy (lampartów), będących dla
niego niegodziwi. Chęć wszelkiej ofiary byle by tylko posiąść Chrystusa.



Pkt. 6 Więcej sobie ceni śmierć w Chrystusie niż jakiekolwiek ziemskie królowanie, czy dobra
doczesne. Prosi by mógł naśladować mękę Pana, by go nie ratować.



Pkt. 7 Prosi, by gdy „książę tego świata” chciał go w Rzymie już odciągnąć strachem od zamysłu, aby
nie słuchać jego próśb o pomoc, lecz pozwolić ginąć w imię Chrystusa.

TEKST 5

Ignacy Antiocheński, List do Fililadelfian 3-8



Pkt. 3 Pisze, by członkowie Kościoła nie byli powodem rozdwojenia i zła. Chwali za to że odrzucają
czym prędzej zło, jednakże przestrzega przed dzieleniem wspólnoty Kościoła.



Pkt. 4 Wzywa by mieli wszystko jedno: Eucharystię, kielich, Pana, ołtarz ofiarny, biskupa otoczonego
prezbiterami i diakonami. Jedność jest zgodna z wola Bożą



Pkt. 5 Wyznanie miłości i radości z możliwości pokrzepiania. Nawiązuje autor listu do swoich
cierpień prosi o modlitwę



Pkt. 6 Bronić się przed głoszeniem judaizmu. Lepiej z obrzezanego słuchać nauki chrześcijańskiej niż
z ust nieobrzezanego nauki żydowskiej. Strzeżcie się forteli i zasadzek tego świata. Trzymajcie się
razem sercem niepodzielnym.



Pkt. 7 Bez biskupa nic nie czyńcie, strzeżcie ciała swego, miłujcie jedność, unikajcie rozłamów,
naśladujcie Chrystusa. Zasady moralności i hierarchii Kościoła



Pkt. 8 Obowiązek dbania o jedność. Gdzie rozłam tam Boga nie ma. Przebaczać pokutującym jeżeli
wracają do jedności z bogiem i biskupem.

TEKST 6

Ignacy Antiocheński, List do Efezjan



Jezus narodził się z Maryi, z rodu Dawida i z Ducha Świętego



Nie poją książę tego świata dziewictwa Maryi ani Jej macierzyństwa, podobnie jak i śmierci Pana.
Upadło stare królestwo i niewiedza, kiedy Bóg objawił się w nowości życia wiecznego jako człowiek.

ĆWICZENIA 2.

Ojcowie Apostolscy, miano nadane przez XVII-wiecznego patrologa J.B. Coteliera (1672) początkowo 5
najdawniejszym pisarzom chrześc., czynnym w czasach bezpośrednio poapostolskich, tj. Barnabie, Klemensowi
Rzymskiemu, Ignacemu z Antiochii, Polikarpowi i Hermasowi; Barnaba został spośród nich wykluczony przez
późniejszych badaczy ze względu na apokryficzny charakter Listu Barnaby, wątpliwości są też wysuwane w
stosunku do Hermasa; przyjmując kryterium chronologiczne, w nowszych opracowaniach do grona O.A.
włączono także Papiasza z Hierapolis i Kwadratusa (domniemany autor Listu do Diogneta); wszyscy oni mieli
stykać się ze świadkami wiary znającymi osobiście apostołów, czy nawet z samymi apostołami (Klemens
Rzymski, Polikarp), stąd ich pisma cieszyły się najwyższym poważaniem wśród chrześcijan pierwszych wieków i
wśród teologów z kolejnych epok dziejów Kościoła, a niektórym przypisywano nawet w pewnym okresie
charakter kanoniczny.
Barnaba [hebr., ‘syn pocieszenia’ lub ‘syn proroctwa’], właśc. Józef, święty, żył w I w. n.e., zhellenizowany Żyd
cypryjski z rodu Lewiego, krewny Jana Marka Ewangelisty, misjonarz, zw. także apostołem, towarzysz Pawła
Apostoła. Po przybyciu do Jerozolimy przekonał nieufnych chrześcijan o nawróceniu Pawła, z którym
współpracował od ok. 42 r. (Dz 9,27); uczestniczył w jego pierwszej podróży misyjnej do Azji Mniejszej i na
Cypr (uchodzi za założyciela tamtejszego Kościoła). Na Soborze Jerozolimskim (49–50 r.) w sporze o
zachowanie prawa Mojżeszowego (m.in. o obrzezanie chrześcijan nawróconych z pogaństwa) stanął po stronie
Pawła (Dz 15,2–35). Następną podróż misyjną na Cypr B. podjął tylko z Janem Markiem, działał również w
Antiochii Syryjskiej; wg tradycji chrześc. czynił na Cyprze cuda, potem został pierwszym bpem Mediolanu i
zginął męczeńską śmiercią w Rzymie, Aleksandrii lub Salaminie. Tertulian przypisuje B. autorstwo Listu do
Hebrajczyków, natomiast gr. List Barnaby, utwór apokryficzny z 1. poł. II w., nie jest jego dziełem. Relację o
podróżach i męczeństwie B. zawierają pochodzące prawdopodobnie z V w. Dzieje Barnaby, cenne ze względu na
dane dotyczące ówczesnej topografii i geografii Cypru; tamże 485–486 miały zostać odnalezione relikwie B. i
rękopis Ewangelii według św. Mateusza, którą apostoł uzdrawiał chorych. W sztukach plast. występuje najczęściej
w grupie apostołów ze zwojem lub księgą w ręku (mozaikowy fryz, IV w. — kościół Św. Pawła za Murami,
Rzym), jako towarzysz Pawła (witraż, XIII w. — katedra w Chartres), jako biskup (P. Veronese, 1. poł. XVI w.
— kościół San Barnaba, Wenecja); w sztuce bizant. ukazywany wśród męczenników (mozaiki, X w. — klasztor
Hosios Lukas, Fokida; Capella Paltina, XII w. — Palermo); w sztuce nowoż. najczęściej przedstawianą sceną jest
bałwochwalcza ofiara złożona B. i Pawłowi w Listrze (Rafael, A. Elsheimer); w Polsce czczony od końca XII w.;
święto: 11 VI.
Klemens I, Klemens Rzymski, święty, data ur. nieznana, zm. 23 XI 101, Rzym, papież ok. 91 r.–101 (wg
Euzebiusza z Cezarei; wg innych źródeł 88–97 r.); rzym. męczennik, pochodzenia żyd., trzeci następca św. Piotra
w Rzymie; Ojciec Kościoła; w młodości prawdopodobnie współpracownik apostoła Piotra; wspomniany w Liście
do Filipian jako uczeń św. Pawła; autor Listu Klementyńskiego (ok. 96–97 r. umieszczony w wydaniach Ojców
apostolskich) adresowanego do Kościoła w Koryncie — najstarszego zachowanego dokumentu papieskiego, z
którego wynika, iż Kościół rzym. miał prawo interwencji w życie innych gmin chrześc.; K. wskazywał na prymat
papieża jako najwyższego kapłana i na szczególną rangę Kościoła rzym.; tradycja błędnie przypisywała mu
autorstwo wielu pism (m.in. Pseudoklementyn); wg legendy utopiony w M. Czarnym; patron kamieniarzy;
atrybutem K. w sztuce jest kotwica; wspomnienie liturgiczne: 23 XI (w Kościele wsch. 24 lub 25 XI).
Ignacy z Antiochii, Ignacy Antiocheński, święty, data ur. nieznana, zm. ok. 107(?), Rzym, biskup, męczennik.
Według Historii kościelnej Euzebiusza z Cezarei miał być drugim następcą św. Piotra na stolicy biskupiej w
Antiochii (prawdopodobnie 70 r.–107). Za panowania ces. Trajana (53 r.–117) został uwięziony podczas
lokalnego prześladowania chrześcijan i wysłany pod eskortą do Rzymu; po drodze spotykał się z
przedstawicielami gmin chrześc., których przestrzegał przed herezjami i nawoływał do wierności nauce
apostołów; prawdopodobnie zginął podczas igrzysk w Koloseum, rozszarpany przez dzikie zwierzęta. W czasie

ks. dr A. Uciecha, PATROLOGIA (ćw.) semestr I

str. 2

podróży do Rzymu napisał 7 listów (wyd. pol. w: Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich 1998), w
których z mistyczną żarliwością opisał swoje pragnienie męczeństwa (prosił współwyznawców o zaniechanie
starań o jego uwolnienie); w śmierci męczeńskiej widział najdoskonalszy wyraz naśladowania Jezusa Chrystusa.
Listy zawierają też naukę chrystologiczną i eklezjologiczną pierwotnego Kościoła; I. podkreślał w nich bóstwo i
człowieczeństwo Chrystusa oraz jego obecność w Eucharystii; jako pierwszy użył terminu „Kościół katolicki” na
określenie wspólnoty Kościołów lokalnych skupionych wokół swoich biskupów, wśród których szczególną
pozycję przyznawał bpowi Rzymu. Listy I. miały wpływ na kształtowanie się tożsamości Kościoła oraz
świadomości chrześcijan w starożytności.
Polikarp ze Smyrny, święty, ur. ok. 69 r., zm. ok. 155, Smyrna (ob. Izmir), biskup, męczennik, zaliczany do
Ojców Apostolskich. Pochodził z Azji Mniejszej, prawdopodobnie z gr. rodziny chrześc., ok. 80 r. ochrzczony
przez św. Jana Apostoła, który wyznaczył go na bpa Smyrny. P. dbał o wierny przekaz nauki apostolskiej, broniąc
jej m.in. przed gnostykami, doketami, Marcjonem. W związku z groźbą schizmy w Kościele, ok. 154 w imieniu
gmin chrześc. z Azji Mniejszej udał się do Rzymu, by omówić z papieżem Anicetem problem terminu
obchodzenia świąt wielkanocnych (nie wypracowano wspólnego stanowiska). Poniósł męczeńską śmierć, gdy
wobec prokonsula rzym. odmówił apostazji. W cudowny sposób ocalał przed płomieniami stosu, ostatecznie
przebity mieczem. Autor listów duszpasterskich, w których m.in. przypominał o obowiązkach chrześc., piętnował
niemoralne życie i zachęcał do praktykowania cnót wiary, nadziei i miłości. Zachował się jedynie List do Filipian
(ok. 107), będący prawdopodobnie kompilacją 2 listów, cenny dokument tradycji chrześc., ze względu na liczne
cytaty z Nowego Testamentu (gł. listy św. Pawła i tradycja synoptyczna) ważny dla historii kanonu rzym.; do IV
w. czytywany podczas liturgii w Kościołach. P. przypominał w nim prawowierną naukę o śmierci i
zmartwychwstaniu oraz podkreślał realność ciała — a co za tym idzie — także męki i śmierci Chrystusa.
Męczeństwo Polikarpa jest najstarszą autentyczną pasją chrześc. (lit. opis sporządzony przez naocznych
świadków). Ciało P. pochowano na górze Mustasia k. Smyrny, obecnie relikwie znajdują się w Rzymie (kościół
San Ambrogio della Massima). W ikonografii przedstawiany jako męczennik (mozaika z VI w. — kościół San
Apollinare Nuovo, Rawenna), biskup (malowidło na szkle z XIII w. — katedra w Lyonie), także w scenach
spotkania ze św. Ignacym Antiocheńskim w drodze do Rzymu (obraz G. Trigi, XVIII w. — kościół San
Clemente, Rzym) lub męczeństwa (malowidło z 1515 — Oberösterreichisches Landesmuseum, Linz).
Wspomnienie liturgiczne: 23 II (dawne — 26 II).
Hermas, święty, żył w I w., autor pierwszego podręcznika etyki chrześc. Pasterz. Orygenes utożsamia go z
Hermasem z Listów Pawła (Rz 16,4); w znanym od 1740 Fragmencie Muratoriego uważa się go za brata papieża
Piusa I (140–155); istnieje jeszcze wiele innych teorii na temat H. i autorstwa Pasterza. H. w swym piśmie
powołuje się na objawienie, które otrzymał od postaci kobiecej symbolizującej Kościół; nawołuje do pokuty,
twierdząc, iż dzięki niej grzechy mogą być odpuszczone wszystkim, bez względu na ciężar popełnionej winy;
odwołuje się gł. do Starego Testamentu (w Pasterzu nie ma odniesień do Nowego Testamentu). Pismo H. cieszyło
się dużym autorytetem w okresie staroż. i było uważane za natchnione — pisali o tym m.in.: Ireneusz, Tertulian,
Klemens Aleksandryjski, Orygenes; później zainteresowanie to zgasło, a 1513 po publikacji wersji łac. ponownie
wzrosło; pierwsi wydawcy starożytnych pism chrześcijańskich. (XVII i XVIII w.) włączyli pismo H. do dzieł
Ojców Apostolskich; przekł. pol. Pasterza w: Pisma Ojców Kościoła (1924).
Papiasz z Hierapolis, ur. ok. 60, zm. ok. 130, wg tradycji wczesnochrześc. uczeń św. Jana Ewangelisty i
przyjaciel św. Polikarpa; był bpem Hierapolis we Frygii (Azja Mniejsza); autor dzieła o życiu i nauce Jezusa
Logion Kyriakon Exegesis [‘wykład mów Pańskich’], rzucającego światło na okoliczności powstania i autorstwo
Ewangelii Marka, Ewangelii Mateusza i Ewangelii Jana; zachowały się tylko fragmenty tego dzieła w pismach
Ireneusza i Euzebiusza z Cezarei; był pierwszym pisarzem chrześc. głoszącym wiarę w tysiącletnie panowanie
Chrystusa na ziemi po zmartwychwstaniu ciał (millenaryzm).

TEKST 1

Ireneusz, O Polikarpie ze Smyrny, Adversus Haereses III, 3, 4



Polikarp był nie tylko uczniem apostolskim, ale był też biskupem smyrneńskim dla Azji



Autor zna go od maleńkości, a życie zakończył jako starzec sędziwy



Za Aniceta przebywał w Rzymie i wielu heretyków nawrócił do Kościoła Bożego, głosił, że jedna jest
tylko prawda jaką przekazali nam apostołowie



Wspomina wydarzenie kiedy Jan Apostoł przyszedł do łaźni w Efezie i spostrzegłszy Keryntosa nie
brał już kąpieli, wybiegł z niej. Zaś sam Polikarp Marcjona uznał za syna szatana. Paweł zalecał:
Heretyka po pierwszym i drugim upomnieniu unikaj.



Poleca lekturę Listu Polikarpa do Filipian by poznać jego wiarę.

TEKST 3

Pokuta u Hermasa

Wizja 1:



Opiekun mój sprzedał mię do Rzymu pani imieniem Rode. Po latach gdy ją spotkał pokochał jak
siostrę.



Pewnego razu zobaczył jak kąpała się w Tybrze, pomógł jej wyjść z wody



Pomyślał że chciałby mieć taką żonę – piękną i dystyngowaną



Gdy później szedł do Kume podziwiał naturę, następnie zapadł w sen.



W dziwnym miejscu się znalazł i padł na kolana wyznając swoje grzechy. Nagle otwarły się niebiosa i
ujrzał ową niewiastę. Wdał się dialog. Niewiasta została wzięta do nieba by Bogu wyznać grzechy
Hermasa, który zgrzeszył przeciw niej.



Wystarczy, że narodziła się w nim zła pożądliwość i za grzech to uznano. W sercu sprawiedliwego nie
rodzi się żądza. Następnie spotkał sędziwą niewiastę, z którą podzielił się swym smutkiem. Ta
oznajmiła że to tylko pragnienie złe się narodziło w jego sercu, ale w sercu męża Bożego tylko tyle
wystarczy by było grzeszne.

Wizja 5:



Gdy modlił się Hermas w domu przyszedł do niego mężczyzna odziany niby pasterz.



Oznajmił mu że posłał go anioł, by ten zamieszkał z nim do końca żywota Hermasa



Przedstawia się przybysz jako pasterz, któremu został Hermas powierzony



Daje mu Pasterz przykazania i podobieństwa, które Hermasowi poleca spisać w trybie
natychmiastowym, oraz przeczytać i zachować. Oto co nakazał Anioł Pokuty:

Przykazanie 4:



Nakazuje przestrzegać czystości, nie może w umyśle nawet powstać myśl
o niewiaściee, a co dopiero o żądzy. Bo inaczej zgrzeszy.



Pamiętać należy zawsze o swojej żonie



Pytanie Hermasa o pokutę, którą ponoś można otrzymać tylko raz – na chrzcie, a komu raz
odpuszczono nie może zgrzeszyć.



Odpowiedź pasterza – iż tylko jeden raz po chrzcie można pokutować skutecznie za grzech

TEKST 4

Nowe wino w bukłakach – List Pseudo-Barnaby 4; 10; 16 frag.

Pkt. 4:



Prosi by mieć się na baczności przed Żydami. Nawiązuje do Mojżesza i ST, w którym opisuje
odejście Izraelitów od Boga poprzez oddanie czci bożkom i zniszczenie przez Mojżesza
kamiennych tablic z przykazaniami

Pkt. 10:



Mojżesz rozumiał prawo nie dosłownie ale duchowo. Zakazał Mojżeszowi jeść świń – bo zakazał
przebywania i zadawania się z ludźmi podobnymi do świń (opływają we wszystko i zapominają o
Bogu, póki świnia żre pana nie widzi, jak jest głodna to kwiczy)



Orła, jastrzębia, sępa, kruka – czyli nie upodabniaj się do ludzi, którym w trudzie nie chce się
pracować na chleb, lecz grabią oni cudza własność.



Mureny, polipa, mątwy – nie zbliżysz się od bezbożników



Otrzymał więc Mojżesz potrójną naukę w sensie duchowym, a Żydzi pojęli ją dosłownie –
cieleśnie.



Innym razem mówił mu Bóg, że będzie spożywał wszystko co ma rozdzielone kopyto i
przeżuwa. Bo takie stworzenie zna swego żywiciela.



Żydzi nie potrafią dobrze pojąć prawa, my zaś je dobrze wykładamy i przestrzegamy.

Pkt. 16:



Żydzi pokładali nadzieję nie w Bogu ale w budynku (mowa o świątyni).



Bóg ma świątynie w naszych sercach odnowionych poprzez odpuszczenie grzechów w chrzcie.

TEKST 5

Katechizm gminy chrześcijańskiej, Nauka 12 apostołów DIDACHE 1-2



Dwie są drogi – jedna życia, druga śmierci – różnica jest między nimi.



Droga życia: miłować Boga, bliźniego – nie rób drugiemu co tobie nie miłe.



Błogosławcie tych, którzy was przeklinają i módlcie się za nieprzyjaciół, pośćcie za
prześladowców. Powstrzymaj się od zmysłowych i cielesnych pożądań. Daj każdemu kto cię
prosi i nie dopominaj się zwrotu. Biada tym którzy biorą a nie potrzebują. Niech twoja jałmużna

ks. dr A. Uciecha, PATROLOGIA (ćw.) semestr I

str. 3

przesiąknie potem rąk twoich, Az będziesz wiedział komu dajesz. Nie zabijaj, nie cudzołóż, nie
uprawiaj rozpusty, nie uwodź młodych chłopców, nie kradnij, nie zajmuj się magia, nie zabijaj
dzieci bezbronnie, nie przysięgaj fałszywie, nie bądź chciwy, zachłanny, obłudny …, nie miej
nikogo w nienawiści, jednych napominaj i módl się za nich, innych kochaj ponad własne życie.

ĆWICZENIA 3.

Literatura apologetyczna.W II -piśmiennictwo chrześcijańskie przybrało -wskutek nowych okoliczności
charakter naukowego uzasadnienia, które znalazło wyraz w apologetycznej polemice. Do Kościoła wstąpiła
większa liczba ludzi mających naukowe wykształcenia. Nowo poznana prawda zmuszała ich z natury rzeczy do
rozprawy z pogańską filozofią. Pierwsi cesarze w II wieku czynili co prawda starania, aby pohamować nienawiść
podburzonego ludu, ale wysłuchiwali oskarżeń wnoszonych w sposób formalny i ferowali wyroki skazujące na
podstawie przypisania komuś samego miana chrześcijanina. Cesarz Marek Aureliusz wydał w 176 r. reskrypt,
który zabraniał wprowadzania nowych religii i bez trudu można go było odnieść do chrześcijan. Oprócz tego
wrogo usposobieni do chrześcijan byli Żydzi. Pisma apologetyczne z II w. są przeważnie ujęte w formę mowy
albo dialogu, opracowane zgodnie z zasadami greckiej retoryki i częściowo pisane z myślą wręczenia ich
cesarzowi. Odrzuca się w nich oszczerstwa pogan, wskazuje na niedorzeczności i nieobyczajności mitów o
bogach i staje się w obronie zwłaszcza monoteizmu i nauki o zmartwychwstaniu. Apologeci pragną wywrzeć
także wpływ na wykształconych pogan, dlatego zauważa się już w ich pismach nasilające się z upływem czasu
wykorzystanie fachowych wyrażeń filozoficznych i rozważań właściwych filozofii. Najlepiej zachowanym i
najstarszym rękopisem apologetów greckich II w. jest Kodeks Arethesa znajdujący się w Paryżu, sporządzony w
914r.
Kwadratus. Apologia, mówi w niej o świadkach dzieł Chrystusowych, zwłaszcza o uzdrowionych i
wskrzeszonych, którzy jeszcze żyją.
Aryston z Pelli. Dialog między Jazonem i Papiskusem o Chrystusie, pierwszy piszący apologety walczący z
judaizmem. Powstanie dialogu ok. 140r. Przytoczony przez judeochrześcijanina Jazona dowód z
starotestamentalnych proroctw doprowdził do tego, że Żyd Papiskus zapragnął przyjąć chrzest.
Retor Miltiades z Azji Mniejszej. Za panowania Marka Aurelego pisma przeciw: montanistom, walentynianom,
trzy apologie przeciw Hellenom, Żydom, i apologię filozofii chrześcijańskiej adresowanej najprawd. Do Marka
Aurelego.
Apolinary, bp. Hierapolis. Napisał cztery apologie: apologię wiary chrześcijańskiej (do M. Aurelego), pięć ksiąg
przeciw Hellenom, dwie księgi o prawdzie i dwie przeciwko Żydom, pismo przeciw montanistom. I pismo o
Wilekanocy.
Meliton bp. Sardes. Apologia (do M. Aurelego) prawdopod. Po raz pierwszy pojawia się myśl, że stosunki
pokojowe między państwem a Kościołem są czymś naturalnym i przynoszą korzyści obydwu.
Arystydes. Z Aten. Apologia (do Hadriana). Apologia zawiera polemikę z religia trzech rodzajów:
barbarzyńców, Greków i Żydów. Dowód na istnienie Boga z harmonii kosmosu. Stąd to pojęcie zostaje uznane za
miarę oceny innych religii. Barbarzyńcy Bóg w przyrodzie, Grecy cechy ludzkie, Żydzi cechy aniołów.
Chrześcijanie posiadają czyste pojęcie Boga i wyróżniają się moralnościa.
JUSTYN. Zm 165 Filozof I Męczennik. Justyn nasiąknięty najpierw filozofią platońską, kolejno spotyka starca w
Efezie, który wskazuje na nieudolności filozofii w dowodzeniu nieśmiertelności duszy przez co odsyła do
głębokiej refleksji nad prorokami. Jedynie wtrwała modlitwa otwiera drogę do Boga. Apologie. Pierwsza część o
charakterze negatywnym odrzuca zarzuty kierowane pod adresem chrześcijan, druga część natomiast ma
charakter pozytywny i omawia szerzej treść religii chrześcijańskiej, najwięcej miejsca poświęca się dowodowi
bóstwa Jezusa na podstawie Starego Testamentu. Apologia druga. Stanowiła prawdopodobnie zakonczenie lub
dodatek do pierwszej. Dialog z Żydem Tryfonem. Jest to zapis dwudniowej rozmowy Justyna z rabi Tarfonem.
Wprowadzenie opisuje duchowy rozwój Justyna, Część pierwsza: żydowskie prawo rytualne miało charakter
przejściowy; drugiej: oddawanie czci Jezusowi nie stoi w sprzeczności z monoteizmem; trzecia: poganie są
również wezwani do Kościoła. Nauka. Według Justyna i innych apologetów Bóg nie ma ani początku ani imienia,
zaprzecza się Jego substancjalnej wszechobecności w świecie, zamieszkuje krainę ponad niebem, jest Ojcem
ponieważ jest Ojcem wszechrzeczy. Tacjan. Uczeń Justyna. Mowa przeciw Grekom. Zachowana w Kodeksie
Arethasa, rozprawa jest nie tyle apologią co propagandą adresowaną do ludzi wykształconych, w której
usprawiedliwia odwrócenie się od filozofii greckiej w kierunku filozofii barbarzyńskiej chrześcijaństwa. Zwalcza
poezję, mitologię, retorykę, sztuki piękne. Wszelkie dobro, które posiada kultura grecka posiada ono od
barbarzyńców -dowód ze starożytności. Atenagoras. Prośba za chrześcijan, do M. Aurelego odpiera trzy zarzuty:
ateizm, uczty kanibalistyczne, związki kazirodcze.

List do Diogeneta Diogenet postawił swojemu przyjacielowi trzy pytania: 1. Na czym polega cześć oddawana
Bogu przez chrześcijan i dlaczego odrzucają oni cześć, którą oddają mu Żydzi. 2. Czym jest miłość bliźniego, tak
bardzo wynoszona przez chrześcijan. 3. Dlaczego religia ta tak późno pojawiła się na świecie. Odpowiadając na te
pytania autor Listu przeprowadza krytykę pogaństwa i judaizmu, aby przejść do opisu niebiańskiego życia
chrześcijan, dowodzi boskiego pochodzenia religii chrześcijańskiej.

TEKST 1

Justyn, Apologia I, 2-3

Kto jest rzeczywiście pobożny, a uważa się go jeszcze za filozofa ten kocha i ceni prawdę. Ten zdrowy rozum
zakazuje iść za tymi co źle mówią i czynią oraz by przyjaciel prawdy zawsze dawał świadectwo sprawiedliwości
nawet gdyby mu śmierć groziła. Słyszeliście jak was nazywają pobożnymi, filozofami, stróżami sprawiedliwości
– pokażcie, że nimi jesteście. Prosi o wydaniu sądu po dokładnym zbadaniu sprawy. Autor wierzy, że nic złego
się chrześcijanom nie stanie, jeżeli nie zostanie wina udowodniona. A mordowanie chrześcijan nie przyniesie im
ujmy. Justyn żąda dokładnego badania oskarżeń. Karać tych, którzy na to zasługują, a niewinnych nie należy
krzywdzić. Powołuje się na mędrca: Jeśli władca i poddani nie kierują się zasadami filozofii, państwa nie mogą
być szczęśliwe. Za cel uznaje przedstawienie publicznie na czym polega życie i nauka chrześcijańska. Nawołuje,
że jeżeli nie będą się poganie kierować sprawiedliwością, to nic ich nie usprawiedliwi przed Bogiem.

TEKST 2

Justyn, Dialog z Żydem Tryfonem



Filozofia jest czymś bardzo cennym, ma też znaczenie w oczach Boga.



Filozofowie to ludzie świątobliwi, tylko wielu z nich nie wie na czym naprawdę polega filozofia i jaki
jest jej cel. Inaczej nie dzielili by się na platoników, stoików, perypatetyków, teoretyków, czy
pitagorejczyków



Powodem tej wielości jest naśladowanie mistrzów przez uczniów zamiast somo dzielnie prowadzić
badania. I tak powstały szkoły nazwane imieniem praojców.



Justyn mówi że sam chciał się przyłączyć do jednego z tych mężów. Wpierw STOIK jednak nie
potrafił nic powiedzieć o Bogu, potem PERYPATETYK lecz chciał pieniądze za naukę, porzucił tego
pseudofilozofa, PITAGOREJCZYCY odprawili gdy oznajmiłem że nie znam nauk jak geometria,
muzyka astronomia. PLATONICY – u jednego z uczniów Platona kontemplował idee i myślał że
dostąpi niedługo oglądania Boga to był cel filozofii Platona.



Pytał się do jakiegoż mistrza ma w końcu iść? Żyli błogosławieni , sprawiedliwi i mili Bogu mężowie
– prorocy. Oni poznali prawdę i ludziom ją przekazali. Są wiarygodnymi świadkami prawdy. Nikt
niczego widzieć i zrozumieć nie może, jeżeli Bóg nie udzieli mu tej łaski.

TEKST 4

List do Diogeneta I. V-VI

Pkt. I:



Pochwała Diogeneta, za trud poznawania religii chrześcijan. Pochwała mądrych pytań dotyczących
wiary chrześcijańskiej np. Jakiemu Bogu zawierzyli? Skąd u nich ta miłość wzajemna? Etc. Godna
pochwały jest gorliwość Diogeneta.

Pkt. II:



Chrześcijanie nie różnią się od innych zamieszkaniem, językiem, strojem. Mieszkają w miastach
helleńskich i barbarzyńskich. Stosują się od miejscowych zwyczajów w ubraniu, jedzeniu, sposobie
życia.



Żyją jako obywatele w swej ojczyźnie i zarazem jako obcy przybysze.



Są w ciele, ale nie żyją według ciała



Są ubodzy, a wzbogacają wielu.

Pkt. VI



Innym słowem: czym dusza dla ciała, tym chrześcijanie w świecie.



Wiele porównań chrześcijan do duszy w świecie czyli ciele



W tych porównaniach wskazuje na miłość chrześcijan do bliźnich, i nienawiść ciała do duszy. Dusza
zamknięta w ciele, ale to ona stanowi o jedności ciała. Choć nieśmiertelna mieszka w namiocie
śmiertelnym.

TEKST 5

Tacjan, Przemowa do Greków



Pyta się co wielkiego zrobili filozofowie? Nazywa ich nadętymi pyszałkami.

ks. dr A. Uciecha, PATROLOGIA (ćw.) semestr I

str. 4



Diogenes pokazywał skromność, a zmarł z nieumiarkowania, Arystyp płaszczem purpurowym
zasłaniał łajdactwa; Platona sprzedał Dionizjusz za łakomstwo; Arystoteles podlizywał się
Aleksandrowi (głupiemu młodzieniaszkowi), który zamknął przyjaciela w klatce bo nie chciał mu
oddać boskiej czci. Śmiać się chce gdy widzi ludzi wprowadzających teorie Arystotelesowskie w
życie.



Arystoteles powiedział, że nie może być szczęśliwym ten, kto nie jest piękny, bogaty, silny ciałem i
szlachetnie urodzony. Tacy ludzi właśnie filozofują.

ĆWICZENIA 4.

APOKRYFY Większość apokryfów chrześcijańskich to apokryfy nowotestamentowe. Naśladują one formą
literacką Ewangelie, Dzieje Apostolskie, listy i Apokalipsę. Bardzo znaczna część apokryfów
nowotestamentowych pochodzi od gnostyków, później niektóre z tych pism opracowane zostały w duchu
ortodoksyjnym. Autorami tych apokryfów nowotestamentowych są osoby znane z Nowego Testamentu.
Nieznaczna część apokryfów to pisma budujące i beletrystyczne, które są bardzo podatne na wpływy ludowe,
legendarne i romantyczne, a ich szczególną cechą jest niepohamowana pogoń za cudami. Apokryficzny opis
danych biblijnych dostarczył wiele szczegółów ikonograficznych, które znalazły swój wyraz już w
chrześcijańskiej sztuce starożytności.
Autorytet, do jakiego rościły pretensję pisma apokryficzne, zmusił Kościół do zajęcia stanowiska. Znalazło ono
wyraz w literaturze antygnostyckiej i w sporach dotyczących kanonu, zwłaszcza zaś w wykazie ksiąg
kanonicznych. Dla zachodu ważny jest w tym względzie Dekret Gelazego. Wśród apokryfów wyróżniamy:

-

apokryfy żydowsko - chrześcijańskie

-

apokryficzne Ewangelie pochodzenia niegnostyckiego

-

apokryficzne Ewangelie pochodzenia gnostyckiego

-

apokryficzne Dzieje Apostolskie

-

apokryficzne listy apostolskie

-

apokryficzne Apokalipsy

IRENEUSZ:O samym Ireneuszu dowiadujemy się głównie z jego dzieł. Pochodził z Azji Mniejszej. Ponieważ
wspomina o Polikarpie jako swoim nauczycielu, więc można wnioskować, że urodził się ok. 130/140 roku. Przed
rokiem 177 przebywał w Lyonie, skąd podróżuje do Rzymu ( tam późnej interweniuje jako Biskup w związku z
kontrowersją daty świętowania Wielkanocy). Uchodzi za męczennika, jest najważniejszym teologiem II wieku.
Pisma: Adversus haereses ( Zdemaskowanie i odparcie fałszywej gnozy) – pierwszy „podręcznik teologii”

Księga I – przedstawienie prawd gnostyckich i jego stosunek do tego. Opisuje błędne nauki
Walentyna, ebionitów i nikolaitów.
Księga II – odpiera błędy marcjonitów i walentynian przy pomocy argumentów racjonalnych.
Księga III – obala błędy fałszywej gnozy, wykładając naukę o Bogu i Chrystusie
Księga IV – obala błędne nauki posługując się słowami Chrystusa (Pismo Święte)
Księga V – tematyka eschatologiczna

Wykład nauki apostolskiej: Został napisany z myślą o kandydatach do chrztu świętego. Zawiera krótkie
przedstawienie i wyjaśnienie zasadniczych prawd chrześcijańskich z ich uzasadnieniem: zwłaszcza w oparciu o
argumentacje z Pisma Świętego. Ireneusz zasługuje na miano „twórcy teologii chrześcijańskiej”. Są dwie tego
przyczyny:

–

skutecznie bronił prawd wiary negowanych lub źle rozumianych

–

jako pierwszy przy pomocy pojęć i terminów dogmatycznych „ wyjaśnił całość doktryny
chrześcijańskiej”

Niektóre jego koncepcje na trwałe weszły do teologii – koncepcja rekapitulacji. Teoria rekapitulacji zawiera w
sobie wiele innych idei, które mają swe źródło w Piśmie Świętym. Do takich należy idea Chrystusa jako „nowego Adama”,
ze wszystkimi podobieństwami i przeciwieństwami zachodzącymi między nimi. Na podobnej zasadzie mówi Ireneusz o Maryi
jako „drugiej Ewie”, podkreślając jej rolę w historii zbawienia i formułując idee, które doczekały się szczegółowego
rozwinięcia w późniejszej mariologii.
Kreśląc historię zbawienia, Ireneusz próbuje też przybliżyć tajemnicę Boga i Trójcy Świętej. O ile prawda o jednym
Bogu, Stwórcy wszystkiego, była już wcześniej wyjaśniana przez autorów chrześcijańskich, to wyjaśnienie tajemnicy
Trójcy Świętej, z jakim spotykamy się u Ireneusza, było czymś nowym. Posługuje się w tym celu obrazowym określeniem
„dwóch rąk” Boga. Posiłkując się Pismem Świętyrn, pisze on, że Słowo i Duch współpracowali w dziele stworzenia,
stanowiąc jakby „ręce” Boga. Te „ręce” stanowią jedno z Bogiem, ale istnieje między nimi podział funkcji:

„Bóg jest rozumnym bytem i dlatego przez Rozum-Logos uczynił to, co stworzył. I duchem jest Bóg i dlatego przez Ducha
wszystko upiększył. W ten sposób mówi także prorok: Przez słowo Pana stały się niebiosa i przez jego ducha wszelka ich
moc. Tak więc, skoro Słowo umacnia, to jest tworzy rzeczy cielesne i obdarza istnieniem, a Duch porządkuje różnorodność
mocy, słusznie Słowem nazywa się Syna, a Ducha Mądrością Bożą (Wykład 5, tł. W. Myszor).
Tak sama idea rekapitulacji, jak też nauka o stworzeniu człowieka, o jego upadku i zbawieniu stanowiły w dużej
mierze reakcje na doktrynę spotykaną w gnostycyzmie.
Innym, ważnym dla Ireneusza pojęciem teologicznym, było pojęcie tradycji. Również to pojęcie zostało wypracowane w
dyskusji z gnostykami. Korzystali oni z ksiąg Pisma Świętego, choć interpretowali je w dogodny dla siebie sposób.
Kwestionowali przy tym autorytet apostołów, odwołując się do jakiejś nauki objawionej i przekazanej tylko
wybranym drogą ustnego przekazu. W tej sytuacji Ireneusz widział potrzebę udokumentowania zasadności wiary w to,
że apostołowie przekazali Kościołowi całe Objawienie Chrystusa. Temu służy przedstawienie historii powstawania
ksiąg Nowego Testamentu i informacje o autorach Ewangelii. Kościół ten przekaz odziedziczył, zachował i przekazał
swoim wiernym z absolutną wiernością. Stało się to możliwe dzięki nieprzerwanej sukcesji (następstwo na stolicy
biskupiej), jaka ma miejsce w kościołach założonych przez apostołów. W tych kościołach oraz w tych, które z nimi
zachowują jedność, istnieje właśnie prawdziwa tradycja, czyli całość nauki apostolskiej i jej autentyczne
wyjaśnienie.
Egzegeza. Był autorem, który nie tylko zbierał dane dotyczące historyczności ksiąg Nowego Testamentu i bronił
jedności Pisma Świętego (przeciw gnostykom), ale jako pierwszy podał zasady właściwej jego interpretacji:

-

właściwe odczytanie Pisma Świętego może dokonać się tylko w Kościele

-

interpretacja winna być zgodna z całą tradycją apostolską

-

interpretacja jest właściwa gdy harmonizuje z innymi tekstami Pisma Świętego

-

należy zaniechać spekulacji dotyczących prawd, o których Pismo Święte mówiło mało i w sposób dla
nas niedostępny

GNOZA I. Ogólna charakterystyka gnostycyzmu
Terminem gnostycyzm określa się ruchy religijne, które powstały pod koniec I w. po Chr., a rozwinęły się w
wieku drugim. Ich istotą było szukanie prawdziwego poznania (gr. gnosis), dzięki któremu będzie można
rozwikłać zagadkę świata i zła w nim istniejącego, a także tajemnice ludzkiej egzystencji. Jak na razie nie jest do
końca wyjaśnione pochodzenie gnostycyzmu. Cechami charakterystycznymi gnostycyzmu były:

1.

dualizm występujący w świecie (dobro i zło, światłość i ciemność, duch i materia);

2.

dualizm Boga: są dwaj - ten, który jest Bogiem Najwyższym - Bóg NT - ten, który stworzył zły świat,
Demiurg - Bóg ST;

3.

świat materialny (kosmos) pochodzi od Demiurga i z natury jest zły (wszelka materia jest
bezwartościowa i zła, liczy się tylko duch);

4.

dusza ludzka jest elementem boskim, uwięzionym w materii, może się z niej wyzwolić przez poznanie;
przyniesione na świat przez Chrystusa, które jest jednak dostępne tylko wybranym „ludziom
duchowym”;

5.

doketyzm - pogląd głoszący, że Jezus nie przyjął niczego z cielesności, bo nie narodził się z Maryi,
lecz
za pośrednictwem Maryi;

6.

istnieje hierarchia bytów (emanacji), od najwyższego transcendentnego Boga po świat materii i zła;

„Chrześcijański” charakter gnostycyzmu wyrażał się w przyjmowaniu Pisma św., choć interpretowano je wedle
filozoficznych założeń gnostycyzmu. Za pierwszego gnostyka chrześcijańskiego uważa się Szymona Maga,
znanego nam z Dziejów Apostolskich, zaś do najbardziej znanych gnostyków należą: Walentyn, jego uczeń
Ptolomeusz, Theodot, Bazylides, jego syn Izydor.
II. Literatura gnostycka

W II w. literatura gnostycka znacznie przewyższała ortodoksyjną literaturę chrześcijańską, zarówno co do

ilości, jak i formy. Poza nowotestamentowymi apokryfami pisma gnostyckie uważano w większości za zaginione,
do czasu gdy nieoczekiwanie w 1945 r. odnaleziono mnóstwo dalszych pism gnostyckich
w przekładzie koptyjskim. Odkryto je w pobliżu Nag Hammadi (100 km na północ od Luksoru), w okolicy
starożytnego Chenoboskion. W odnalezionym dzbanie znajdowało się 13 kodeksów papirusowych. Do dzisiaj
zachowało się 1130 stron i 15 fragmentów.

Gnostycyzm, wraz z innymi herezjami, stanowił co prawda zagrożenie, ale też „dzięki niemu” w ogniu

dysput polemicznych następowało krystalizowanie się pojęć teologicznych a działalność apologetyczna i
polemiczna pisarzy kościelnych osiągnęła w III w. tak wysoki poziom, że można już było mówić o właściwej
teologii – systematycznej nauce o Bogu.

ks. dr A. Uciecha, PATROLOGIA (ćw.) semestr I

str. 5

TEKST 1

Fragment Mauratoriego nt. apokryfów (Apokryfy NT, M.Staromiejscki, s.38)

1.

kanon ten dotyczy ksiąg pozakanonicznych:

2.

List do Laodycean i do Aleksandryjczyków [pod imieniem Pawła] dla herezji Marcjona i innych
których nie wprowadza się do Kościoła katolickiego

3.

Mądrość napisana przez przyjaciół Salomona na jego cześć

4.

Apokalipsę Jana i Piotra przyjmujemy [Apokalipsę piotra nie wszyscy chcą czytać w Kościele]

5.

Pasterz Hermasa, spisany w Rzymie za czasów biskupa Piusa jego brata, czytać można ale nie
podawać ludowi w Kościele, ani do kanonu

6.

Z pism Arsinousa, Wlentyna lub Miltiadesa nic nie przyjmujemy, napisali Marcjanowi nową
księgę Psalmów

7.

Bazylidesa, Azjaty i twórcy katafrygijczyków [zwolennicy gnostycyzmu i montaruzmu] [...]

TEKST 3

Ewangelia Tomasza, logia 1-6; 22



Słowa Jezusa żywego zapisane przez Didymos Juda Tomasz: ko odnajdzie znaczenie tych słów, nie
zakosztuje śmierci



Niech nie ustaje ten kto poszukuje, aż znajdzie i zdrży, potem się zdziwi i będzie panował nad
wszystkim



Królestwo nie jest w niebie, ani w morzu, ale w Was, w jest tym co w waszym oku. Gdy poznacie
siebie poznacie Ojca żywego. Kiedy nie poznacie siebie będziecie żyć w nędzy i nędzą będziecie



Poznaj to co przed twym obliczem, a to co ukryte ujawi się przed tobą; niema niczego ukrytego co
odkryte nie zostanie; nie ma tajnego co nie będzie ujawnione



Uczniowie pytali się o post, modlitwę i jałmużnę, Jezus odrzekł: nie kłamcie, nie czyńcie tego co
nienawidzicie



Jezus powiedział uczniom że wejdą do królestwa, jeżeli będą umieć robić z dwóch jedność; z tego co
wewnątrz to co na zewnątrz etc.

TEKST 9

Ireneusz, nauka gnostycka Szymona Czarnoksiężnika: AH 1, 23



Łukasz uczeń i towarzysz apostołów tak opowiada o niejakim Szymonie z Samarii czarnoksiężniku.
Głosił nauki czarnoksięskie w Samarii. Słuchali go wszyscy. Cesarz Klaudiusz otaczał go nawet czcią i
wystawił mu posąg. Wielu uważało go za Boga. Jednym głosił że jest Bogiem Ojcem, Żydom że
Synem Bożym, a innym jeszcze że Duchem Świętym.



Ale w rzeczywistości jest tylko jedną i tą samą Najwyższą Potęgą, Ojcem wszechrzeczy, ponad którym
nie ma nic wyższego, którego można by nazwać imieniem.



Od tego Szymon wzięły się wszystkie herezje. Kupił sobie w Tyrze, w Fenicji prostytutkę Helenę.
Głosił wszędzie chodząc z nią, że jest to pierwsza idea wcielona jego umysłu (Ennoia), a zarazem
matka wszechrzeczy. Stworzył on niegdyś anioły i archanioły z jej (idei) pośrednictwem, a z nich
powstał świat widzialny.



Nie znalazł jednak Ojca, a niechęcąc być Synem byle kogo zatrzymał swą idee w ciele prostytutki.



Wtedy on zstąpił na ziemię jako Ojciec, aby wyzwolić ją z ciała. Mękę jego w idei uznał za pozorną bo
faktycznie nic nie cierpiał gdyż nie był rzeczywistym człowiekiem



Prorocy Starego Zakonu przemawiali, ze wystarczy wierzyć w Szymona i Helenę. Zbawienie nie
zależy od sprawiedliwych uczynków, lecz jest darem łaski. Gdy nastąpi koniec świata spod władzy
aniołów wyzwoleni zostaną wierzący w Szymona



Wtajemniczeni w misteria Szymonowe prowadzą życie rozpustne, uprawiają magię, zażywają środki
odurzające, wywołują duchy, tłumaczą sny i oddają się kuglarstwu. Zwą się Szymonami od imienia
swego założyciela. Następcą Szymona był Samarytanin Menander. Z Szymonem zgadzał się z tym, że
świat stworzyli aniołowie złączeni z Ennoi. Nauczał jednak, że magia daje moc nad tymi aniołami.

TEKST 11

Ireneusz, Teoria rekapitulacji



III, 18, 1. Chrystus przyjmując ciało ludzkie zrekapitulował w sobie długi ludzkości, cośmy stracili w
Adamie to odzyskaliśmy w Jezusie Chrystusie



III, 18, 2. Niemożliwe było stworzyć człowieka na nowo i zbawić przez śmierć. Dlatego Jezus przez
śmierć dokonał naszego zbawienia. Chrystus żył, umarł i zmartwychwstał, aby panował nad umarłymi
i żyjącymi. Nawiązania SA zawarte do świętego Pawła (Listu do Rzymian)



III, 21, 10. Starożytne stworzenie zrekapitulował w sobie, jak kiedyś przez nieposłuszeństwo przyszła
śmierć, tak teraz przez posłuszeństwo jednego człowieka weszła sprawiedliwość i daje owoc życia
ludziom niegdyś umarłym. Przez Słowo Boże wszystko się stało (stworzenie). Rekapituluje Adama
biorąc ciało z Maryi, która była dziewicą. Gdyby ojca miał człowieka to heretycy mogli by
powiedzieć, że był nim Józef. Jednak pierwszy Adam był wzięty z ziemi i ukształtowany przez Słowo
Boże, które potem rekapitulowało Adama w swym wcieleniu.

ĆWICZENIA 5.

TERTULIAN
Życie: Urodził się ok. 155 r w Kartaginie. Ojciec jego był centurionem. Otrzymał wyższe wykształcenie
klasyczne, filozoficzne i prawnicze. Z natury był gwałtowny i bezkompromisowy, skłaniał się do rygoryzmu.
Według Hieronima był kapłanem. Sądził, że w Kościele nastąpiło odejście od pierwotnej surowości. Z tej racji w
207 r. przystąpił do sekty montanistów propagujących skrajny rygoryzm w ascezie i moralności. Z biegiem czasu
stanął na czele zwolenników tej sekty. Zmarł po 220 r w Kartaginie.
Tertulian jest najważniejszym i najbardziej oryginalnym łacińskim pisarzem kościelnym przed Augustynem.
Niepohamowany w swej gwałtowności występował przeciwko poganom, Żydom, heretykom oraz, później,
przeciw chrześcijanom. Położył podwaliny pod łaciński język teologiczny, tworząc 982 terminy, które w
większości zostały przejęte przez późniejszych pisarzy łacińskich.
Dzieła. Z bogatej twórczości Tertuliana zachowało się 31 dzieł, które ze względu na treść można zaszeregować w
trzech grupach: apologetyczne, dogmatyczno – polemiczne, moralno – ascetyczne i z okresu montanistycznego.
1. Pisma apologetyczne .



Do pogan (Ad Nationes), w 2 księgach (przekł. pol. E. Stanula, PSP 29, s. 43-99).



Apologetyk (Apologeticus), w 50 rozdziałach (przekł. pol. J. Sajdak, POK 20).



świadectwie duszy (De testimonio animae), (przekł. pol. A. Guryn, PSP 29, s. 100-108).



Do Skapuli (Ad Scapulam),(przekł. pol. W. Myszor, PSP 29, s. 109-116).



Przeciw Żydom (Adversus ludeos), (w 14 rozdziałach, przekł. pol. W. Myszor, PSP 29, s. 182-218).

2. Pisma dogmatyczno - polemiczne .



Preskrypcja przeciw heretykom (De praescriptione haereticorum), (przekł. pol. E. Stanula, PSP 5, s.
40-78).



Przeciw Marcjonowi (Adversus Marcionem), w 5 księgach (przekł. pol. S. Ryznar, PSP 58, s. 33-315).



0 chrzcie (De baptismo), (przekł. pol. E. Stanula, PSP 5, s. 133-154).



Lekarstwo na ukłucie skorpiona (Scorpiace), (przekł. pol. W. Myszor, PSP 29, s. 117-146).



Przeciw Prakseaszowi (Adversus Praxean), (przekł. pol. fragm. M. Michalski, ALP t. I, s. 258-263).

3. Pisma moralno – ascetyczne:



D o męczenników (Ad martyres), (przekł. pol. E. Stanula, PSP 5, s. 31-39).



widowiskach (De spectaculis), (przekł. pol. W. Myszor, PSP 5, s. 79-113).



modlitwie (De oratione), (przekł. pol. W. Kania, PSP 5, s. 114-132).



cierpliwości (Depatientia), (przekł. pol. E. Stanula, PSP 5, s. 155-174).



pokucie (De poenitentia), (przekł. pol. E. Stanula, PSP 5, s. 175-192).



Do żony (Ad uxorem), w 2 księgach, (przekł. pol. K. Obrycki, PSP 29, s. 147-164).



4. Pisma z okresu montanistycznego .



Zachęta do czystości (De exhortatione castitatis), (przekł. pol. K. Obrycki, PSP 29, s. 165-181).



wieńcu (De corona), (przekł. pol. fragm. A. Bober, AP, s. 56-57).



wstydliwości (De pudicitia), (przekł. pol. fragm. M. Michalski, ALP t. I, s. 252-258).

ZAGADNIENIA TEOLOGICZNE:
Teologia prawa - legalizm.
Myślenie kategoriami prawniczymi jest istotną cechą osobowości Tertuliana. W walce z prześladowcami
odwołuje się do prawa rzymskiego. Podobnie postępuje w walce z herezjami. Relacje między Bogiem i
człowiekiem ujmuje w kategoriach prawnych.



Bóg jest dawcą prawa. Ewangelia jest prawem chrześcijan.



Grzech jest naruszeniem prawa Bożego, za które przewidziana jest kara.



Pokuta jest rodzajem kary dobrowolnie przyjętej przez grzesznika. ,,Za cenę pokuty Pan postanowił

odpuszczać nam grzechy. Za pokutę proponuje nam odzyskanie bezkarności" (O pokucie 6).



Cnotą najdroższą Bogu jest sprawiedliwość (O pokucie 2).

ks. dr A. Uciecha, PATROLOGIA (ćw.) semestr I

str. 6



Bojaźń przed Bogiem, prawodawcą i sędzią, jest podstawą zbawienia.

Trójca Święta.
Tertulian poprawnie formułuje naukę o Trójcy Świętej. Niektóre jego określenia są tak dokładne, że na stałe
weszły do nauki Kościoła.
określa jedność Boga i troistość osób
Syn pochodzi z substancji Ojca; Duch Święty z Ojca przez Syna;
Logos jest inny od Ojca jako osoba, lecz nie jest inny przez substancję;
Duch Święty = „trzecia osoba”
Chrystus.
Posiada dwie natury w jednej osobie; właściwości każdej z tych natur są pełne.
W wielu sformułowaniach chrystologicznych Tertulian wyprzedził orzeczenia Soborów – Nicejskiego i
Chalcedońskiego.

CYPRIAN
Życie: ur. 200/210 prawdopodobnie w Kartaginie w zamożnej rodzinie, najpierw był retorem, ok. 246
ochrzczony, w 248/249 wyświęcony na biskupa w swoim rodzinnym mieście. Prześladowanie za Decjusza
przerwało jego działalność, ukrywał się w pobliżu miasta. 14. 09. 258r. za Waleriana został ścięty.
Zbiór listów Cypriana wysoko ceniony jest przez Hieronima i Augustyna.
Zbiór listów obejmuje osiemdziesiąt jeden listów(pisane po łacinie), w tym sześćdziesiąt pięć pióra samego
Cypriana, natomiast szesnaście pozostałych to listy pisane do niego, albo do kleru w Kartaginie (w tym dwa do
kleru w rzymskiego od Nowacjana, i dwa papieża Korneliusza.
Okoliczności powstania
Dwadzieścia siedem listów wysłał Cyprian w czasie prześladowania za panowania Decjusza ze swego miejsca
schronienia do kleru i wiernych. Dwanaście listów jest świadectwem korespondencji trzymywanej z Rzymem w
tym samym czasie (styczeń 250r. – marzec 251 r.). Dwanaście listów, pochodzących z okresu 250 – 253r. traktuje
o schizmie Nowacjana. Dziewięć listów, napisanych w latach 254 – 257, pochodzi z czasów sporów o chrzest
heretyków.
Treść historyczna
Listy te przedstawiają duża wartość dla historii tamtego okresu. Cyprian był przede wszystkim duszpasterzem
(biskup Kartaginy) angażował się w sprawy bieżące. Tematykę bieżącą podejmował również w listach, reagował
w nich na zaistniałe wydarzenia (patrz. okoliczności powstania) Jego listy można określić świadectwem chwili i
stąd płynie ich wartość historyczna.
Treść teologiczna
W listach Cyprian zawarł swoje przemyślenia, stąd tez niektóre można nazwać małymi rozprawami teologiczno –
ascetycznymi. Główne zagadnienia:

eklezjologiczna – podstawowa idea to jedność Kościoła w obliczu schizm i herezji. Tylko w tym
jednym Kościele można znaleźć zbawienie. Wyjątkowa pozycja biskupa Rzymu ( nie określona
jednoznacznie).
eucharystia – (L.63) Reakcja na błędy w tej materii (używania do sprawowania Eucharystii wody
zamiast wina). Wyjaśnienie natury i roli eucharystii (ofiara, element jednoczący z Chrystusem i ludzi
między sobą)
chrzest – wykrystalizowanie nauki o chrzcie ( uznanie praktyki chrztu dzieci)
moralno – ascetyczna – podziw dla dziewic (czystość i ubóstwo) i wyznawców (wytrwanie w wierze
wśród prześladowań).
dyscyplinarna – nie przyznaje wyznawcom prawa rozgrzeszania „odpadłych”(ci którzy się załamali
przy prześladowaniach).

TEKST 1
Tertulian, Filozofia źródłem herezji: Preskrypcja przeciw heretykom

1.

PKT 6

a.

nawiązania do nauczania św. Pawła:

i. herezja to grzech ciężki (Ga 5,20)

ii. nakaz wyrzucania heretyka przy pierwszym upomnieniu (Tt 3,10 n.)

iii. w każdym z listów napomina przed fałszywymi naukami czyli herezjami

b.

„herezja” z gr. samowolne wybieranie [którego dokonuje każdy heretyk]

c.

Apostoł [Paweł] twierdz iż dlatego heretyk sam siebie potępił [sam wybrał to co zasługuje
na potępienie]

d.

„Dla nas jedynymi nauczycielami są apostołowie pańscy”, oni sami też nie wybrali lecz
przekazują wiernie to co otrzymali od Chrystusa

e.

nawet gdyby anioł głosił swoja naukę to go odrzucimy

i. anioł uwodziciel w Filumenie dziewicy udaje anioła światłości by uwieść

Apellesa twórcę herezji

2.

PKT 7

a.

nauki heretyckie

i. to wymysłu ludzi i demonów

ii. to płody tego świata, który Pan nazwał głupotą [z niej czerpią wszystkie herezje]

1.

platonik Walentyn = nauka o eonach, nieskończoność form i
trychotomia człowieka

2.

stoik Marcjon = „Bóg dobry”, czyli w spokoju;

3.

twierdzący, że dusza jest śmiertelna EPIKUREJCZYCY

4.

zaprzeczający zmartwychwstaniu ciał

5.

materia = Bóg ---> Zenon

6.

Bóg na kształt ognia ---> Heraklit

iii. te same u heretyków co u filozofów problemy i wywody

1.

skąd zło?

2.

po co istnieje?

3.

skąd wziął się człowiek?

4.

skąd Bóg?

iv. oskarżenie Arystotelesa, za to że dał wszystkim dialektykę [ona stanowi źródło

wszystkich bajek i niekończących się wywodów genealogicznych, problemów
bez płodności i pustej gadaniny]

v. Kol 2,8 > Baczcie się by ktoś was nie zwiódł filozofią

vi. nasza nauka zrodziła się z portyku Salomona, która mówi, iż nalezy szukać

Boga w prostocie serca.

vii. Po Chrystusie nie potrzebujemy żadnych dociekań po Ewangelii żadnych badań.

Bo poza tym w co uwierzyliśmy nie ma niczego więcej w co mogli byśmy
wierzyć

TEKST 2

Tertulian, Traducjonizm, De anima 27

1.

Jak następuje poczęcie istoty żywej?

2.

czy równocześnie powstaje substancja jej ciała i duszy?

3.

Według nas obie te substancje zostają równocześnie poczęte utworzone i ukształtowane

4.

śmierć odłączenie duszy od ciała, zżycie to połączenie duszy z ciałem

5.

Skoro przy śmierci rozłączenie następuje równocześnie, to i przy poczęciu połączenie ich musi
być równoczesne

6.

Refleksja nad tym gdyby nie poczęły się równocześnie

a.

inny czas poczęcia. jaki?

b.

inny czas zapłodnienia.

c.

inne nasienie zapładniające – cielesne i duchowe

7.

nie wstydźmy się, nie sama rzecz jest nieczysta, ale jej nadużywanie [rozkosz cielesna ta jest
wstydliwa]

8.

W akcie spółkowania współdziała ciało i dusza [dusza instynktownie, ciało aktywnie]

9.

Nawiązanie do Adama i jego stworzenia

10. Pięknie jest wydać nowego człowieka
11. od Adama pochodzą wszystkie dusze ludzkie

ks. dr A. Uciecha, PATROLOGIA (ćw.) semestr I

str. 7

TEKST 5

Akta prokonsularne św. Cypriana

Pkt. 1:



Za czwartego konsula cesarza Waleriana, a trzeciego Galiena, dnia 3 września w Kartaginie, w
Sali sądowej prokonsul Paternus rzekła do biskupa Cypriana, iż cesarze Walerian i Galien
przysłali nakaz by wszyscy nie zachowujący religii rzymskiej natychmiast uznali rzymskie
obrzędy. Prosił o odpowiedź Cypriana.



Cyprian powiedział, że jest biskupem i chrześcijaninem. Wyznał wiarę w jedynego Boga.
Oznajmił również że modlą się chrześcijanie w dzień i w nocy nawet za cesarzy



Wybrał więc Cyprian wygnanie do miasta Kurubis, a prezbiterów nie wydał powołując się na
zakaz donosicielstwa.



Paternus zakazał spotkań w określonych miejscach i cmentarzach pod groźba śmierci.

Pkt. 2:



Cyprian wygnany. Podczas jego pobytu na wygnaniu stanowisko prokonsula przejął Aspazjusz
Petroniusz Galeriusz Maksym. Ten odwołał go z wygnania i przyprowadzono go przed trybunał.



13 września zjawiło się u biskupa dwóch oficerów Tuskus i Bassus (strator i ekwistrator).



Wywieziono go do Sexti, gdzie prokonsul odbywał kurację zdrowotną, w miejscowości Wieś
Saturna.

Pkt. 3:



14 września zebrał się w Sexti tłum ludzi. Zasiedli w Sali przesłuchań kryminalnych. Prokonsul
chce by wykonał Cyprian rozkaz cesarzy – złożenie ofiary bogom. Cyprian odmówił.

Pkt. 4:



Skazano go na ścięcie, za świętokradzkie życie, nakłanianie innych do konspiracyjnego życia,
wrogości do bóstw i praw rzymskich, za przywództwo najniegodziwszym przestępcom.



Odpowiedź Cypriana: Bogu niech będą dzięki.

Pkt. 5:



Tłum sprzeciwił się karze. Wyprowadzono Cypriana. Czekając na kata modlili się chrześcijanie
za niego do Pana.



Po ścięciu ciało złożono w pobliżu, zaś nocą zabrano je stamtąd w radości i blasku świecdo
posiadłości prokuratora Markobiusza i tam pogrzebano przy drodze Mapalijskiej. W kilka dni
później zmarł prokonsul Galeriusz.

TEKST 6

Cyprian, o jedności Kościoła Katolickiego 4-5



Pan powiedział do Piotra, że jest opoką, na której zbuduje Kościół, którego bramy piekielne nie
przemogą. Jemu tez dał klucze królestwa niebieskiego. Cokolwiek zwiążesz na ziemi związane
będzie w niebie …



Na jednym więc buduje Kościół



Wszystkim apostołom jedną dał moc Ducha Świętego do odpuszczania grzechów



Pochodzenie jej jest od jednego



Nawiązanie do Pnp 6, 8 – o jednej gołębicy



Czy może ktoś nazywać się wyznawcom jednej wiary, kto zrywa z tym jednym Kościołem? Czy
może się za członka nazywać ten, kto się mu sprzeciwia? Nawiązanie Ef 4, 4n. Jeden Pan, jedna
wiara, jeden Bóg …



Jedności muszą również usilnie strzec i bronić biskupi, tak by dowieść, że biskupstwo jest jedno
ogarniające coraz większą liczbę ludzi. Tak jak wiele jest promieni ale jedno słońce i jak wiele
gałęzi a jedno drzewo. Odłam gałąź od drzewa a ta liści już nie wypuści. Tak samo Kościół wiele
promieni światłości Pańskiej wysyła na świat cały, ale jedno stanowi tylko światło niepodzielne.

ĆWICZENIA 5.

KLEMENS ALEKSANDRYJSKI

Klemens miał imię rzymskie, być może imię pana, który go wyzwolił,. Urodził się prawdopodobnie w Atenach, około 150 r., w
rodzinie pogańskiej. Wykształcenie otrzymał staranne. Wydaje się, że zanim przyjął chrześcijaństwo, należał do wtajemniczonych
w misteria, może misteria eleuzyjskie. Okoliczności jego nawrócenia nie znamy. Nie jest wykluczone, że pociągnęła go
wzniosłość i czystość moralności ewangelicznej. Innym motywem - o charakterze raczej intelektualnym - była okoliczność, iż
widział w nauce chrześcijańskiej niejako dopełnienie filozofii greckiej.

Nawróciwszy się, zaczął podróżować po południowej Italii, Syrii i Palestynie, w poszukiwaniu najbardziej renomowanego
mistrza, aż wreszcie w Pantenusie znalazł wymarzonego nauczyciela, dzięki któremu pozostał w Aleksandrii. Przebywał w niej aż
do czasu prześladowania wznieconego przez cesarza Septymiusa Sewera; w 202 lub 203 r. Na wygnaniu nadal służył Kościołowi i
pisał dzieła. Nie można z całą pewnością ustalić czy był kapłanem. Zmarł niedługo przed 215 r. Klemensa należy uznać za
pierwszego uczonego chrześcijańskiego.
Zachowały się nam trzy główne dzieła Klemensa , stanowiące jak gdyby trylogię:
Protreptyk - Słowo zachęty dla pogan / Pedagog – Wychowawca / Stromaty - Kobierce
Przedstawiają one niejako drogę rozwoju i duchowego postępu człowieka – od nawrócenia do doskonałości.
Zagadnienia moralne - Klemens przeplata wykład moralności radami dotyczącymi dobrego wychowania, przy czym nie zawsze
unika trywialności i złego smaku. Uczy, jak należy dyskretnie wymiotować, pluć,, czyścić zęby. Jest to kodeks człowieka dobrze
wychowanego.
Te rady praktyczne - mające swój odpowiednik u moralistów pogańskich, których Klemens wyraźnie naśladuje - nie powinny nas
mylić. Klemens nie traci z oczu nigdy swego właściwego celu, jakim jest wpajanie chrześcijańskiej moralności według zasad
Ewangelii.
Wszystkie zasady przejęte z myśli greckiej, ujmuje, on w perspektywie chrześcijańskiej, chrystianizuje przez odniesienie do
Ewangelii. A moralność Klemensowa jest wymagająca, żąda umartwienia posuwającego się aż do dźwigania krzyża, stanowi
preludium przyszłego monastycyzmu. Jego zasługa polega na tym, że pisze dla ludzi światowych, nie domagając się od nich
zerwania ze światem, lecz przeciwnie, pokazuje im sens, ich obecności w świecie i płynące stąd wymagania.
Zagadnienia teologiczne - Klemens bronił — tak jak przedstawiciele filozofii greckiej — nauki o wieczności materii świata,
jednakże później nazwał Boga przyczyną istnienia wszystkich rzeczy.
Zgodnie ze swym poglądem na grzech, poglądem ukształtowanym w walce z gnostycyzmem i skierowanym przede wszystkim
przeciwko próbom materializacji zła, Klemens nauczał, że człowieka może splamić tylko osobisty czyn. Grzech Adama polegał na
tym, że nie zechciał, iżby wychowywał go Bóg. Grzech ten, który sprowadził na ludzi dotkliwe skutki, przechodzi dziedzicznie na
potomstwo nie przez rodzenie, lecz przez zły przykład. Jeśli Klemens, występując przeciwko pogańskiemu pojmowaniu ofiary,
podkreśla, że chrześcijanie nie składają żadnej ofiary „Bogu, Temu, który nie odczuwa żadnej potrzeby", nie przeczy to jego
wierze w eucharystyczną ucztę ofiarną.
„Jest tylko jedna dziewicza Matka; nazywam ją Kościołem". Trójstopniowa hierarchia kościelna (biskupi, kapłani, diakoni) jest
wzorowana na hierarchii aniołów.
Klemens przyjmuje wraz z Platonem, że kary, które zsyła Bóg, mają Wyłącznie jeden cel — oczyszczenie. Platon mówił: „Ten,
kto doznaje kary, doświadcza dobra”. Słów tych Klemens nie odnosi jednak wyraźnie do kar piekielnych. Klemens podziela także
platoński trójpodział człowieka: ciało, dusza, rozum.

Zagadnienia filozoficzne – Klemens przypisuje filozofii greckiej, której treść w rzeczywistości została w dużej części skradziona
ze starotestamentowego objawienia, w pewnym sensie nadprzyrodzony charakter. Podobnie jak Prawo Żydów, tak i filozofia
pogan wychowywała na przyjęcie Chrystusa, co więcej, miała, tak jak Prawo, pewną moc usprawiedliwiającą.
Podstawę i punkt wyjścia wszelkiego filozofowania upatruje on w wierze. Chrześcijaninowi jednak, który z pomocą rozumu chce
poznać treść wiary, filozofia może okazać się wielce użyteczna. Nie czyni ona wprawdzie prawdy chrześcijańskiej prawdziwszą,
odsłania jednak bezpodstawność napaści przeciwników; dzięki niej każdy wierzący może stać się wiedzącym i tym samym
„chrześcijańskim gnostykiem".
Ideał chrześcijańskiego gnostyka - Poznanie jest czymś więcej niż wiara. Zapewne wszyscy wierzący mogą osiągnąć zbawienie,
gnoza jednak jest jednym ze sposobów udoskonalenia człowieka jako człowieka. Nie wszyscy są w stanie dotrzeć do celu, jaki
staje się udziałem prawdziwego gnostyka, ponieważ droga do niego nie jest łatwa i wygodna. Trudy, których musi się podjąć
gnostyk, nie są związane przede wszystkim z dziedziną intelektualną, chociaż edukacja umysłowa jest konieczną, aby ze świata
zmysłowego wznieść się do ujęcia rzeczy duchowych. Do swego celu może dotrzeć tylko dzięki darzeniu do moralnej
doskonałości. Jego dusza musi być wolna od każdego złego poruszenia, gdyż tylko ten, kto jest czystego serca, może oglądać
Boga. Droga prowadząca do takiego spokoju duszy — to droga miłości bliźniego i miłości Boga. Tak, jak cień towarzyszy ciału,
dobre uczynki idą w ślad za poznaniem. Chociaż prawdziwą ojczyzną gnostyka jest niebo, to jednak życie ziemskie traktuje on
jako zadanie postawione mu przez Boga.

ORYGENES był jednym z najwybitniejszych autorów epoki patrystycznej. Jednocześnie był myślicielem,
którego poglądy budziły kontrowersje. Był autorem niezwykle płodnym, ale duża część jego dzieł przepadła lub
też została zniekształcona.

Jedno z jego największych dzieł – „Hexapla”(zestawienie oryginalnego tekstu Pisma Św. ST ze

wszystkimi znanymi jego tłumaczeniami), ze względu na trudności w przepisywaniu, nie dotrwało do naszych
czasów. Jedyny egzemplarz znajdował się w bibliotece w Cezarei. Widział je jeszcze Euzebiusz z Cezarei (+339
r.), później tekst ten zaginął.

Dzieło „O zasadach” – z powodu niektórych hipotez i opinii tam zamieszczonych – wzbudziło

kontrowersje już za życia Orygenesa. Po jego śmierci zastrzeżenia jeszcze wzrosły. To była jedna z przyczyn, że
dzieło nie zachowało się w wersji oryginalnej. Znamy go jedynie z fragmentów oraz z „poprawionej” wersji
łacińskiej Rufina., który usiłował je oczyścić z bardziej jaskrawych błędów doktrynalnych. Z tego choćby
względu, trudno jednoznacznie ocenić trafność zarzutów wysuwanych pod adresem Orygenesa.

ks. dr A. Uciecha, PATROLOGIA (ćw.) semestr I

str. 8

Z wielkiej liczby komentarzy biblijnych zachowała się znikoma ilość, np. fragmenty „Komentarza do

Ewangelii św. Jana”(uważanego za najznakomitsze dzieło Oryenesa). Z dzieł związanych z duchowością
zachowały się dwa: traktat „O modlitwie” i „Zachęta do męczeństwa”.
Śmiałe próby syntez teologicznych, a zwłaszcza nauka o preegzystencji dusz (patrz teza 13), apokatastazie
(możliwość „powszechnego zbawienia”) i potępienie ciała, wywołały jeszcze za życia Orygenesa liczne
sprzeciwy. Po stronie Orygenesa stanęli jego uczniowie ze szkoły cezarejskiej: Grzegorz Cudotwórca, Pamfil i
Euzebiusz z Cezarei, a w środowisku aleksandryjskim – Juliusz Afrykański i Dionizy Wielki.

Pierwszym przeciwnikiem Orygenesa był Metody z Olimpu (+311r.) – zwalczał on tezy Orygenesa

dotyczące zmartwychwstania w swoim traktacie „O zmartwychwstaniu”. W IV w. ataki na Orygenesa wzmogły
się. Na czele jego przeciwników stali: Teofil (patriarcha aleksandryjski), Epifaniusz (bp. Salaminy), i Hieronim.
Pierwsze oficjalne potępienie nauki Orygenesa pochodzi od papieża Anastazego (400r.), a ostatnią fazę walki z
poglądami Orygenesa rozpoczął edykt Justyniana z 534r., w którym potępieniu uległo 9 zdań z pism tego pisarza.
Natomiast w 553r. na II Soborze w Konstantynopolu – jak pisze Focjusz (IX w.) w swojej „Bibliotece” –
Orygenesa i jego pisma obłożono anatemą.
Dzisiaj w ocenie poglądów Orygenesa zwraca się uwagę na kilka kwestii. Najpierw, należy jego myśl odczytywać
w kontekście historycznym. Następnie, trzeba uwzględnić sposób prezentowania poglądów przez Orygenesa.
Często przytacza on opinie i hipotezy bez opowiadania się za nimi. A przede wszystkim tworzył on wtedy, gdy
teologia jako nauka zaczynała się tworzyć.

Punktem wyjścia chrystologii Orygenesa jest prawda o Synu Bożym będącym Mądrością (Logosem) i

istnienie „duszy ludzkiej Chrystusa”. Według Orygenesa Syn pochodzi od Ojca, przy czym podkreśla wieczność
Syna i nazywa go „współistotnym” (homousios). Skoro Bóg jest odwieczny i skoro odwiecznie jest Ojcem,
odwiecznie musiał też istnieć Syn, a więc „ nie było takiego czasu, w którym by go nie było” („O zasadach” IV;
4,1). Orygenes mówi jednak, że tylko Ojciec jest „ sam jedynym Bogiem”(autotheos), Logos – Syn Boży jest
natomiast „ drugim Bogiem”(deuteros theos) i jest tylko „ obrazem jego dobroci”, a nie „dobrem absolutnym” jak
Bóg Ojciec. Inne jest także działanie Syna – Syn dociera jedynie do istot rozumnych, a Ojciec dociera do każdego
bytu / Duch Święty – tylko do świętych / („ O zasadach” I; 3,5).
Jeśli chodzi o zagadnienie duszy ludzkiej Chrystusa, to Orygenes twierdzi, że w Jezusie dusza zjednoczyła się ze
Słowem i dzięki temu nastąpiło Wcielenie. Chrystus zaś przyjął prawdziwe ciało i jest BOGIEM-
CZŁOWIEKIEM (theanthropos) [jest to termin wprowadzony po raz pierwszy przez Orygenesa]. Wcielenie
Chrystusa było wyrazem miłości, jaką darzył człowieka i wolą jego odkupienia.
Wyjaśnienie przyczyn Wcielenia zakładało jednak w interpretacji Orygenesa przyjęcie teorii o preegzystencji
dusz. Zgodnie z tą teorią, Bóg stwarzając świat, stworzył też byty rozumne. Były one wolne i zjednoczone przez
miłość z Logosem, tworzyły preegzystujący Kościół. Ten stan został zburzony przez grzech – odłączenie się od
Boga. Wynikiem tego było stopniowe oddalanie się tych dusz od Boga. Część z nich została „ucieleśniona” i tak
powstali ludzie. Tylko jedna dusza nie zgrzeszyła – była to ta, która stała się duszą ludzką Chrystusa. Dusze
zamieszkałe w ciałach – ludzie, pozostawały pod władzą najbardziej upadłego bytu – szatana. By mogły wrócić
do Boga, konieczne było ich „wykupienie” spod władzy szatana. po to właśnie na świat przyszedł Chrystus.

ATANAZY WIELKI ALEKSANDRYJSKI (295-373). Urodzony w Aleksandrii, jako diakon i sekretarz
biskupa Aleksandra wziął udział w Soborze Nicejskim na którym już polemizował z arianami. W 328 r. został
biskupem jednak na synodzie w Tyrze w wyniku fałszywych oskarżeń został złożony z urzędu biskupa. Jako
czołowy obrońca nicejskiego wyznania wiary pięć razy był na wygnaniu, ogółem 17 lat.
Główną przyczyną zwołania Soboru w Nicei była potrzeba zaprowadzenia porządku w Kościele w kontekście
podziałów zapoczątkowanych przez Ariusza i jego poglądy. Również Atanazy w znacznej mierze porusza ten
właśnie problem.
Najważniejszym pismem są trzy Mowy przeciw arianom (Oratores contra Arianos) napisane ok. 335 r. albo w
latach 356 i później. W pierwszej broni nauki nicejskiej o odwiecznym pochodzeniu Syna od Ojca i o istotowej
jedności Syna z Ojcem. W drugiej i trzeciej omawia teksty biblijne na które powoływali się arianie (np.Prz 8,22).
Ariusz twierdził, że Bóg w dziele stworzenia potrzebował Logosu jako istoty pośredniej. Atanazy odpowiada, że
Bóg ani nie jest tak słaby, aby potrzebować pomoce pośrednika, ani tak wyniosły, by bez niego nie chciał
stworzyć świata. Ariusz nazywa Syna stworzeniem, wytworem woli Ojca, Atanazy na to odpowiada że Syn
zawiera w sobie pojęcie bycia zrodzonym, a to nie oznacza pochodzić z woli lecz z istoty Ojca. Syn mając całą
pełnię bóstwa nie może być stworzeniem. Natomiast rodzenie w wypadku Ojca nie można porównywać z
ludzkim, lecz jak „wypromieniowanie światła ze słońca, lub myśli z duszy”. Syn jest jedno z Ojcem „przez
podobieństwo”, a to podobieństwo musi być różne od naśladownictwa, do którego powołani są ludzie. Istnieje

jedno bóstwo w Trójcy, ale nie jako „coś” wspólnego i rozdzielonego na trzy, lecz jedno bóstwo Ojca, które Syn
w pełni dziedziczy i objawia. Atanazy Wielki napisał również Apologię przeciw Arianom (Apologia contra
Arianos), natomiast problematykę soboru podejmuje również w Liście o dekretach Soboru Nicejskiego (Epistola
de decretis Nicaenae synodi), gdzie dołączone są materiały dokumentalne soboru.

EUZEBIUSZ Z CEZAREI

Wielkim reprezentantem tradycyjnej teologii apologetów i Orygenesa na początku IV wieku, jest

Euzebiusz Cezarejski. Jest on pierwszym i najwybitniejszym historykiem. Czynnikami dominującymi w jego
działalności są z jednej strony łączenie teologii z historią, z drugiej strony przedziwny patronat Konstantyna nad
Kościołem. Historykiem uczyniła Euzebiusza przede wszystkim jego erudycja. Był on biskupem Cezarei
palestyńskiej i pracował w bibliotece założonej przez Orygenesa i Pamfiliusza. Pierre Nautin wykazał, jak
dokładnie jego wersja – dotycząca dziejów pierwszych trzech stuleci – jest oparta na dokumentacji, jaką miał do
rozporządzenia w Cezarei. Jeśli porównamy jego pojęcie dziejopisarstwa z pojęciem starożytnych historyków, to
– jak zauważa Modigliano - głównymi rysami charakterystycznymi są: przywiązywanie wielkiej wagi do
najświetniejszej przeszłości, poświęcanie obszernego miejsca na kontrowersje doktrynalne oraz skrupulatne
wykorzystywanie dokumentów. Również godna uwagi jest – jak wyjaśnił W. Volker - część poświęcona
męczennikom. Euzebiusz sam doświadczył prześladowania Dioklecjanowego i chciał przypomnieć czasy
pierwszych wieków chrześcijaństwa.

Jego historia zawierała też pewną filozofię; przestudiował ją z dużym pożytkiem Jean Sirinelli. Mieści

się ta filozofia zwłaszcza w pierwszych rozdziałach „Demonstratio evangelica” (Dowód ewangeliczny).
Euzebiusz zamierzał napisać historię religii rodzaju ludzkiego. Chrześcijaństwo jest według niego naturalną i
najstarszą religią, zarówno przez swój monoteizm, jak swą moralność. Ta pierwotna religia została – wyjąwszy
pewnych mędrców – zdegenerowana, wyradzając się pod wpływem szatana w bałwochwalstwo. Pierwotna
tradycja zachowała się jednak u Żydów. Pod wielu względami te pomysły przypominają Klemensa
Aleksandryjskiego, jeśli chodzi o usiłowanie przedstawienia porównawczej historii religijnych tradycji różnych
narodów. Chrystus przyszedł zwyciężyć szatana i w ten sposób przywrócić pierwotny monoteizm. W swym
przemówieniu „Do zgromadzenia świętych”, w których Euzebiusz wyraża swe poglądy polityczne i religijne,
przedstawia on Konstantyna, jako człowieka, który doprowadził do jedności religijnej i politycznej całego świata,
przez zniszczenie politeizmu, stanowiącego przyczynę podziału miedzy narodami. Znamienny jest u Euzebiusza
całkowity brak wszelkich obliczeń dotyczących czasu powtórnego przyjścia Chrystusa, które pochłaniały uwagę
wcześniejszych historyków chrześcijańskich, Hipolita, Hegezyppa. Euzebiusz zwraca uwagę raczej na Królestwo
Boże na ziemi. Euzebiusz pozostaje w podobnym przeciwieństwie do Orygenesa, jak Marks w przeciwieństwie do
Hegla.

Euzebiuszowa teologia Logosu (Słowa) wiąże się z jego poglądami na historię. Kontynuując teologię

historii, jaką stwierdzamy u Klemensa Rzymskiego, a której uprawianie trwa przez cały okres przednicejski,
pojmuje on Logos przede wszystkim w jego funkcji we wszechświecie. Logos jest – według niego – pośrednikiem
Ojca w układaniu przezeń dziejów świata. Działanie Logosu rozciąga się tak samo daleko, jak działanie Ojca.
Logos objawiał się już w Starym Testamencie. Nowy Testament przedstawia tylko wyższy stopień tego
objawienia. Nauka o Wcieleniu jest zredukowana do minimum. Ponadto w subordynacjonizmie Euzebiusza
główny nacisk położono na monoteizmie. Bogiem w sensie absolutnym tego słowa, jest tylko Ojciec.
Chrześcijaństwo nie różni się od pierwotnego monoteizmu. Polityczny odpowiednik tego subordynacjonizmu
uwidacznia się w paraleli między Bogiem, Ojcem, pierwotnym monadą, na podobieństwo Plotynowej „Jedni” –
Logosem (Słowem), istotą utrzymującą w jedności wszystkie byty intelektualne oraz cesarzem, istotą wiążącą w
jedno wszystkie rzeczy zmysłowe.

Ta teologia Logosu miała doniosłe znaczenie nie tylko o ile wywierała wpływ na Euzebiusza, lecz

także ponieważ trzymała się jej przeważna część biskupów wschodnich w przeddzień soboru nicejskiego,
zwłaszcza biskupi będący zwolennikami Orygenesa. Była to doktryna Dionizego Aleksandryjskiego i Grzegorza z
Neocezarei (Taumaturga). Ona to przerwała w tradycji homojańskiej uczniów Euzebiusza, Akacjusza z Cezarei,
Euzebiusza z Emezy i Melecjusza z Antiochii. Nie była to teologia ariańska, bo uznawała za Orygenesem
zrodzenie odwieczne Logosu. Uważała jednak to zrodzenie za wynik dobrowolnej decyzji Boga, w związku ze
stworzeniem świata i objawieniem się. Ta doktryna o Logosie nie potrafiła się wyzwolić z powiązania z teorią o
wszechświecie.

ks. dr A. Uciecha, PATROLOGIA (ćw.) semestr I

str. 9

TEKST 1

Klemens Aleksandryjski, logos protreptikos i Logos paidagogos (Pedagog I, 1)



W człowieku wyróżniamy decyzje, czyny i afekty



Decyzje kształtuje logos nawracający (protrptikos). Pod jego wpływem wyrzekamy się starych
błędów i z młodzieńczą werwą dążymy do zbawienia.



Czynami kieruje logos nakazujący



Afekty zaś leczy logos uśmierzający



Ściśle mówiąc jeden istnieje tylko Logos



W poprzednim dziele nazwał Logosa nawracającym/pobudzającym bo miał tylko tą funkcje na
względzie, a która pobudza ludzi do troski o zbawienie, które jest istota religii



W tym dziele Logos będzie przemawiał jako prawodawca i równocześnie lekarz żądający
posłuszeństwa od tych, których poprzednio nawrócił. Określił go więc nazwą: pedagog,
wychowawca.



Będzie on nas zaprawiał w cnocie, będzie pełnił funkcje praktyczną.



Ta praktyczność polegać ma na realizowaniu decyzji uporządkowania naszego życia moralnego,
podjętego pod wpływem nawrócenia, oraz dawaniu nam do tego siły (przykazania i przykłady
błędów)



Przykazania wdrażają do posłuszeństwa, przykłady zaś nakłaniają do wybierania dobra, a
unikania zła



Poznanie zdobywa się przez naukę, zdrowie przez leczenie. Łagodząc nakazy wychowawcy
działamy jak lekarstwo łagodzące. Chorego wpierw należy wyleczyć potem można go dopiero
uczyć i wchodzić w tajniki gnozy.
Logos jak piękną ma metodę: najpierw napomina, potem wychowuje, Az wreszcie naucza.

TEKST 3

Orygenes, O zasadach. Wstęp Rufina, tłumacza.



Wielu braci pragnęło, aby przełożono z języka greckiego dzieła Orygenesa na łacinę i udostępnili
rzymskim czytelnikom



Biskup Damazy namówił Hieronima do tego. Ten przetłumaczył 2 homilie do Pnp



Jego dzieło na temat Pnp jest arcydziełem – przewyższył w nim samego siebie



Wskazanie niegodności tłumacza do tej wielkiej pracy



Przetłumaczono 70 listów Orygenesa i komentarze niektóre do pism Apostoła



Został tekst tak przetłumaczony, aby nie przytaczać tego co w księgach Orygenesa pozostaje w
wewnętrznej sprzeczności i niezgodzie



Powód sprzeczności zawarty został w Apologetyku Pamfilusa, który bronił dzieł Orygenesa.



Heretycy sfałszowali wiele rzeczy w pismach Orygenesa wedle tłumacza, szczególnie dotyczy do
dzieła które ma przetłumaczyć czyli „O zasadach”



Pominął te miejsca gdzie sfałszowana została prawda o Trójcy



Zastrzega sobie zaklinając by nie zmieniać tych tekstów, nic do nich nie dodawać nie ujmować, i
by z oryginałem je porównywać.

TEKST 5

Euzebiusz z Cezarei, Historia kościoła od czasów Jezusa Chrystusa



Spuściznę Świętych Apostołów i wszystko, cokolwiek wielkiego lub słynnego od czasu
Zbawiciela się zdarzyło Euzebiusz postanowił dla potomnych opisać



Szczególnie: sprawunki zacnych mężów, jak ustnie przekazywane było Słowo Boże, o ludziach
którzy w błędy wpadali i fałszywa gnozę szerzyli, los Żydów po zabójstwie Zbawiciela,
zwalczanie chrześcijan przez pogan



Świadom wielkiego zadania i tego że jako pierwszy pisze takie dzieło historyczne



Poprzez zebranie materiałów, które są luźne zazwyczaj stworzyć historię całą



Początek zaczyna od działalności Jezusa, bo kto chce o jego kościele pisać wpierw od niego musi
zacząć.

TEKST 7

Atanazy Wielki, Nauka Ariusza w ujęciu Atanazego: Pierwsza mowa przeciw arianom



„Talia” Ariusz to utwór błazeński, zniewieściały w stylu i rytmie, zaczyna się od zaznaczenia, iż
dzieło to ma być świadectwem tego, czego się nauczył od ludzi świętych, których śladami kroczy

