1

Dr inż. Agnieszka Becla

Zwarty konspekt problemowo-tematyczny

do tematu:

CYKL KONIUNKTURALNY

Fluktuacje gospodarki

Sytuacja ekonomiczna większości krajów ulega nieustannym zmianom.

Zmiany te mogą przebiegać łagodnie i nieodczuwalnie dla społeczeństwa, bądź
gwałtownie z ogromnymi konsekwencjami gospodarczymi. Co jakiś czas
produkt narodowy brutto, zatrudnienie oraz realne dochody maleją. Popyt na
dobra maleje. Zyski producentów dóbr zmniejszają się. Przedsiębiorców ogarnia
pesymizm, ograniczają produkcję i inwestycje. Zwalniają ludzi z pracy.
Bezrobocie rośnie, dochody społeczeństwa spadają a firmy ogłaszają upadłość.
Taką sytuację określa się mianem recesji. Gdy recesja osiąga dno, a klimat
gospodarczy staje się absolutnie pesymistyczny, wtedy następuje stopniowa
poprawa. Przedsiębiorcy zwiększają inwestycje, zatrudniają do nowych
przedsięwzięć pracowników. Zatrudnionym ludziom rosną stopniowo dochody,
podwyższa się ich stopa życiowa i chcą wydawać swoje pieniądze na dobra
konsumpcyjne. To z kolei zachęca producentów do produkcji dóbr
konsumpcyjnych, do której potrzebują maszyn. Producenci maszyn zwiększają
swoją aktywność, dokonują inwestycji, zatrudniają nowych ludzi itd., itd.
Sytuacja gospodarcza „nabiera rumieńców”. Recesja ustępuje miejsca ekspansji
gospodarczej, która prowadzi do ponownego rozkwitu gospodarki i okresu
prosperity. Ale obserwatorzy gospodarki (głównie ekonomiści) wiedzą, że po
rozkwicie ponownie wystąpi zahamowanie lub nawet gwałtowne załamanie
wzrostu gospodarczego. "Historia lubi się powtarzać" i powtarza się również
w gospodarce. Ale co jest tego powodem? Ruchy w dół i w górę produktu
narodowego, cen dóbr i usług, stóp procentowych, poziomu zatrudnienia itp.
nazywamy zmianami koniunktury. Koniunktura to, opisywana podstawowymi
wskaźnikami makroekonomicznymi, sytuacja gospodarcza. Zła koniunktura to
zahamowanie wzrostu, chwilowa depresja czy w skrajnym przypadku recesja.
Po okresie złej kondycji gospodarki następuje (prędzej czy później) odwrócenie
koniunktury, wzrost inwestycji, produkcji, ożywienie gospodarki. Takie zmiany
określamy mianem fluktuacji gospodarczych. Powtarzające się fluktuacje
przybierające postać okresowych (periodycznych), regularnych wahań
koniunktury nazywamy cyklami koniunkturalnymi. Cykliczne zmiany sytuacji
ekonomicznej są przez ostatnie dwa stulecia cechą charakterystyczną krajów,
o rozwiniętej, uprzemysłowionej gospodarce. Czy kolejne cykle mają jakieś

2

wspólne przyczyny? Czy zmiany koniunktury są przypadkowe, czy też można
opisać je za pomocą jakiejś teorii?

Cykl gospodarczy i jego cechy

Cykl koniunkturalny to pewien rytm życia gospodarczego,

wspólny dla różnych krajów, to pulsujące zmiany charakteryzujące większość
obszarów zjawisk ekonomicznych. Przyjrzyjmy się schematowi, który
w uproszczony sposób prezentuje owe pulsacje koniunktury. Parametr opisujący
sytuację ekonomiczną nazwijmy koniunkturą gospodarczą.

Schemat 1. Przebieg koniunktury gospodarczej

Ciemniejsze obszary pokazują „czarne chwile” gospodarki, jaśniejsze

pola to okresy ożywienia i wzrostu ekonomicznego. Faza „ciemna” i faza
„jasna” koniunktury składają się na jeden pełny cykl. Jak widać z rysunku
zmiany następują periodycznie (okresowo), raz za razem. Faza „ciemna” składa
się z kryzysu (recesji), który objawia się spadkiem poszczególnych wielkości
gospodarczych i stąd jest nazywana fazą spadku (recesji). Recesja w pewnym
momencie zatrzymuje się, osiąga dno. Wówczas gospodarka znajduje się przez
pewien czas w depresji. Po depresji przychodzi „jaśniejszy” okres, gospodarka
odbija się od dna, następuje faza ekspansji, która rozpoczyna się ożywieniem.
Następuje wzrost parametrów ekonomicznych, który z czasem zwalnia
i ożywienie przechodzi w rozkwit. Wzrost gospodarczy osiąga w pewnym
momencie swój szczyt, coś "podcina mu skrzydła" i wtedy ponownie
rozpoczyna się faza spadku.

3

Choć poszczególne cykle się od siebie różnią, można wymienić szereg ich

cech wspólnych:
-

we wczesnej fazie recesji na ogół likwiduje się zapasy; wkrótce potem
gwałtownie spadają inwestycje;

-

w fazie spadku ulega skróceniu czas pracy, bo popyt na pracę spada,
stopniowo rośnie bezrobocie, płace spadają a tym samym i dochody
ludności;

-

depresja charakteryzuje się nadprodukcją (nadwyżką globalnej podaży
nad globalnym popytem), to powoduje spadek cen towarów (zwłaszcza
tak zwanych cen wrażliwych);

-

spadek cen powoduje spadek zysków przedsiębiorców; na giełdach (o
których nie na darmo mówi się, że są barometrem gospodarki,) spadki
zysków spółek owocują zazwyczaj gwałtownym ruchem w dół kursów
akcji;

-

gdy spadają zyski ograniczane są inwestycje, spada popyt na kredyt
bankowy, stopy procentowe (czyli ceny kredytu) obniżają się;

-

gdy recesja osiąga dno, po jakimś czasie następuje ożywienie
koniunktury, które przeradza się w rozkwit (boom!) gospodarczy.
Ekspansja jest lustrzanym odbiciem recesji. Zmiany następują w
przeciwnym kierunku tzn. ceny, zyski, inwestycje, popyt na kredyt
i stopy procentowe rosną.

Obecnie przebieg zmian koniunktury w wielu krajach nie jest już tak

drastyczny jak niegdyś. Został on złagodzony głównie przez interwencję
państwa. Rządy chcąc zapewnić obywatelom spokojniejsze życie a gospodarce
zrównoważony wzrost, przeciwdziałają przyczynom cykli i łagodzą ich skutki
czyli prowadzą tzw. politykę antycykliczną. Działania rządów różnych krajów
spowodowały, że zmiany są łagodniejsze, ale trwają dłużej. Oddziaływanie
łagodzące przebieg cykli koniunkturalnych, przyniosło również spowolnienie
wzrostu gospodarczego.

Wahania cykliczne w gospodarce światowej

Większość

krajów

charakteryzuje

się

regularnym

wzrostem

gospodarczym, przejawiającym się wzrostem możliwości produkcyjnych, a tym
samym z roku na rok większym produktem potencjalnym. Wahania realnego
produktu

narodowego

lub

dochodu

narodowego

oscylują

wokół

długookresowego trendu wzrostu gospodarczego. Z analizy danych
statystycznych wyodrębniono wahania o różnym okresie (czasie trwania),
o różnej długości cyklu. Wśród podstawowych wymienia się:
-

cykle Kitchina – trwają około 3,5 – 4 lata;

-

cykle Juglara – o okresie około 8-10 lat;

-

cykle Kondratiewa – o bardzo długim cyklu rzędu 50-60 lat.

4

Najlepiej zbadane i opisane są cykle średnie Juglara, trwające przeciętnie

9-10 lat. Ich początek to jakoby kryzys w Anglii w 1825 roku, który wzbudził
pierwsze wahania. Kolejne cykle Juglara wpływają na życie gospodarcze
kolejnych krajów, co związane jest z rozwojem wymiany międzynarodowej,
wzajemnego napędzania koniunktury między krajami. Kryzysy pojawiają się
w latach 1836, 1847. W 1857 roku następuje pierwsza poważna recesja, której
skutki odczuwane są w Ameryce i w Europie. Kolejne kryzysy przypadają na
lata 1866, 1873 (najcięższy i najdłuższy w XIX w.), 1882, 1890, 1900, 1907,
1920, 1929, 1937. Rozwój kryzysów z 1913 i 1937 roku został przerwany przez
I i II wojnę światową. Kryzys lat 1929-1933 nazywany Wielkim Kryzysem
bądź Wielką Depresją zaowocował w Stanach Zjednoczonych i Niemczech
spadkiem produkcji o ponad 40%! Konsekwencje społeczne i gospodarcze
Wielkiego Kryzysu były podstawową przyczyną i głównym argumentem dla
rozwoju teorii J.M.Keynesa i propagowanej przez niego interwencji państwa
w gospodarkę. Jednak regulacja gospodarki przez państwo nie zlikwidowała
kryzysów i cykli, zmniejszyła jedynie ich rozmiary. Po II wojnie światowej ze
względu na różny stopień zniszczeń powojennych i różne tempo powojennej
odbudowy w poszczególnych krajach oraz zmiany gospodarcze i polityczne,
nastąpiło rozdzielenie jednolitego cyklu światowego na oddzielne cykle
krajowe. To również złagodziło przebieg wahań koniunkturalnych. Osłabienia
koniunktury w jednym kraju mogły być łagodzone przez wymianę handlową
z innym krajem. Ponowne ujednolicenie wahań cyklicznych w skali światowej
następuje w latach 70-tych w wyniku gwałtownego wzrostu cen żywności
(1972) i ropy naftowej (1973).

Przyczyny cykliczności rozwoju

Ekonomiści od szeregu lat zastanawiają się co jest przyczyną

powstawania cykli i jak działa mechanizm "zegara" wahań koniunkturalnych.
Powstał cały szereg teorii cykli koniunkturalnych. Zasadniczo możemy
podzielić je na dwie grupy:

- teorie zewnętrzne (tak zwane koncepcje egzogeniczne) - uwypuklają

czynniki zewnętrzne, doszukują się źródeł cyklu koniunkturalnego w wahaniach
czegoś co znajduje się poza gospodarką – w plamach na słońcu, astrologii,
w wojnach, rewolucjach czy wyborach, odkryciach nowych złóż, nowych lądów
czy nowych wynalazków. Jednym z ciekawszych nurtów współczesnej teorii
wahań gospodarczych są koncepcje politycznego cyklu koniunkturalnego.

- teorie wewnętrzne (nazywane też koncepcjami endogenicznymi) –

szukają przyczyn powstawania cykli koniunkturalnych w samonapędzających
się mechanizmach ekonomicznych. Teorie te łączy pogląd, że ekspansja
gospodarcza zawiera w sobie źródła recesji, kryzys i depresja natomiast
wywołują poprawę i rozkwit. Ten proces ekonomiczny powtarza się regularnie

5

i jest łańcuchem następujących po sobie zjawisk gospodarczych. Do
najważniejszych teorii wewnętrznych należą:

- teoria niedostatecznego popytu (podkonsumpcji J.Hobsona)
- teoria cyklu koniunkturalnego J.M.Keynesa
- teoria inwestycyjna (przeinwestowania G.Cassela)
- teoria monetarno-kredytowa
- teoria P.A.Samuelsona-J.R.Hicksa

Polityka antycykliczna państwa

Współczesne teorie cyklu, pozwalają zauważyć, że dno kryzysu zawiera

w sobie źródła poprawy, natomiast szczyt rozkwitu powoduje zapaść
gospodarki. Ta wiedza zmieniła cele ingerencji państwa postulowane przez
J.M.Keynesa. Interwencjonizm keynesowski, zapoczątkowany skutkami
Wielkiej Depresji, ograniczał się do przeciwdziałania kryzysom, do pobudzania
gospodarki w okresach złej koniunktury np. poprzez zamówienia rządowe czy
roboty publiczne. Nowoczesna polityka makroekonomiczna skupia się na
zachowaniu zrównoważonego wzrostu gospodarczego, co wiąże się m. in.
Z zapobieganiem

fluktuacjom

podstawowych

parametrów

makroekonomicznych. Oznacza to przeciwdziałanie wahaniom koniunktury.
Rozumiejąc działanie mechanizmów cykli koniunkturalnych, widzimy, że zbyt
gwałtowna ekspansja jest tak samo niepożądana jak kryzys gospodarczy.
Sprawna polityka antycykliczna wiążę się z zatem z pobudzaniem gospodarki
w okresie kryzysu i ograniczaniem ekspansji w fazie rozkwitu gospodarki. Jest
to tzw. interwencjonizm rozwojowy. W tym celu rząd stosuje głównie narzędzia
polityki fiskalnej i monetarnej. Polityka stymulacyjna (ekspansywna) polega
na pobudzaniu globalnego popytu i globalnej podaży, odwrotne działania tzn.
hamujące wzrost, nazywamy polityką restrykcyjną

Ekspansywna polityka fiskalna polega na obniżaniu podatków, ceł i tym

podobnych opłat fiskalnych. Zwiększa to dochody do dyspozycji konsumentów
i producentów, ale ogranicza wpływy do budżetu. Z drugiej strony dla
pobudzenia koniunktury rząd zwiększa wydatki. Zmniejszenie przychodów
budżetu i wzrost wydatków może się wiązać z powstaniem deficytu
budżetowego. Tego rodzaju polityka prowadzi do wzrostu wydatków
konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Jej rezultatem jest zwiększenie produkcji
i poziomu zatrudnienia. W przypadku hamowania zbyt gwałtownego wzrostu
państwo ogranicza wydatki, zwiększa podatki i opłaty (a tym samym wpływy do
budżety). Ogranicza się w ten sposób zbyt szybki wzrost cen, obniża inflację,
ale również produkcję i poziom zatrudnienia (rośnie bezrobocie). Taka polityka
nazywa się restrykcyjną polityką fiskalną.

Restrykcyjna polityka monetarna (polityka drogiego pieniądza) –

polega na ograniczeniu podaży pieniądza (ograniczanie ilości płynnego
pieniądza w gospodarce) poprzez zwiększenie poziomu rezerw obowiązkowych

6

banków, stóp dyskontowych i redyskontowych oraz sprzedaż rządowych
papierów wartościowych. W wyniku tych działań stopy procentowe rosną, co
prowadzi do spadku popytu na kredyt i zmniejszenia inwestycji. Zmniejszenie
inwestycji powoduje (poprzez mechanizm mnożnika) spadek popytu
globalnego, produkcji i poziomu zatrudnienia. Odwrotna polityka to
stymulacyjna polityka pieniężna (polityka taniego kredytu). Polega ona na
zwiększeniu możliwości udzielania przez banki kredytów (zwiększeniu
pieniądza w obiegu). Rząd dokonuje tego przez skupowanie papierów
wartościowych (tą operację wykonuje najczęściej bank centralny), obniżenie
poziomu rezerw obowiązkowych i stóp dyskontowych. Zwiększa to ilość
udzielanych kredytów, pobudza inwestycje, popyt globalny, zwiększa produkcję
i zatrudnienie.

Jak już wcześniej zauważyliśmy, przy omawianiu cykli koniunkturalnych,

polityka antycykliczna złagodziła ich przebieg, ale wydłużyła czas ich trwania.
Ponadto zjawiska zaobserwowane w krajach kapitalistycznych, zachwiały
pogląd na odwrotną zależność między bezrobociem a inflacją. Stąd wśród
współczesnych ekonomistów pojawiają się często postulaty ograniczania
wpływu państwa na gospodarkę. Tym bardziej, że działania takie mogą same
być źródłem wahania koniunktury. Część ekonomistów reprezentuje tzw. nurt
antyetatystyczny (liberalny), przeciwstawiający się nadmiernej ingerencji
państwa w procesy gospodarcze.

Pytania i zadania kontrolne

1. Wyjaśnij pojęcie koniunktury i cyklu koniunkturalnego.
2. Przedstaw i wyjaśnij fazy cyklu koniunkturalnego.
3. Na czym polegają cykle Kitchina?
4. Na czym polegają cykle Juglara?
5. Na czym polegają cykle Kondratiewa?
6. Czym różnią się teorie zewnętrzne cykli koniunkturalnych od teorii wewnętrznych?
7. Wyjaśnij koncepcję politycznego cyklu koniunkturalnego.
8. Wyjaśnij teorię podkonsumpcji J.Hobsona.
9. Wyjaśnij teorię cyklu koniunkturalnego J.M.Keynesa.
10. Wyjaśnij teorię przeinwestowania G.Cassela.
11. Wyjaśnij teorię monetarno-kredytową cyklu koniunkturalnego.
12. Wyjaśnij teorię cyklu koniunkturalnego P.A.Samuelsona-J.R.Hicksa.
13. Na czym polega polityka antycykliczna państwa i jakie narzędzia wykorzystuje?