Człowiek zmienia powierzchnię Ziemi

Wprowadzenie

Przegląd procesów kształtujących powierzchnię Z i e m i i form

w ich

wyniku byłby niepełny, gdyby został pominięty czynnik antropogeniczny. Człowiek
podejmując r ó ż n o r o d n e działania w środowisku, zmienia je i przystosowuje do swo­

ich potrzeb, a wśród tych zmian są także przekształcenia rzeźby t e r e n u . Mają o n e cha­
rakter bezpośredni i pośredni. Te pierwsze są bardziej oczywiste i polegają na tworze­
niu nowych form różnej wielkości, eliminacji niektórych form naturalnych uznanych
za n i e p o ż ą d a n e oraz takim oddziaływaniu na procesy rzeźbotwórcze przez technicz-
no-inżynierskie ingerencje w krajobraz, że ich skutki mogą być k o n t r o l o w a n e przez
człowieka. Trudniejsze do jednoznacznej identyfikacji są skutki p o ś r e d n i e o charakte­
rze erozyjnym lub akumulacyjnym, wynikające p r z e d e wszystkim ze z m i a n w sposobie
użytkowania terenu, ale także z istnienia w sąsiedztwie form rzeźby i konstrukcji

wzniesionych ręką ludzką, n p . z a p ó r wodnych. Z m i a n y w rzeźbie na ogół współwystę-

pują ze zmianami stosunków wodnych, wzajemnie na siebie wpływając.

a n t r o p o ­

presji m o ż n a mówić przynajmniej od czasów neolitycznej rewolucji

k t ó r a na

Bliskim Wschodzie została zapoczątkowana o k o ł o dziewięciu tysięcy lat t e m u . Jej

były karczunek lasów i zarośli, z a k ł a d a n i e pól uprawnych, zorganizowany

wypas udomowionych zwierząt, a w konsekwencji z m i a n a w a r u n k ó w kształtowania

odpływu i transportu m a t e r i a ł u m i n e r a l n e g o na stoku i w korytach rzecznych. W póź­
niejszym okresie w p r o w a d z o n o tarasowanie stoków, b u d o w ę k a n a ł ó w nawadniają­
cych, zmiany w rzeźbie towarzyszyły też n i e o d m i e n n i e pozyskiwaniu bogactw mineral­
nych. Wraz z upływem czasu techniczne możliwości przekształcania naturalnej rzeź­
by przez człowieka rosły, a znaczne przyspieszenie z m i a n w rzeźbie jest związane
z okresem od rewolucji przemysłowej p o d koniec X V I I I w. i eksplozją populacyjną.
Miarą współczesnych możliwości w tym zakresie są wielkie rozmiary kopalni odkryw­
kowych, dziesiątki tysięcy kilometrów uregulowanych rzek i znaczne powierzchnie te­
renu stworzone sztucznie w miejscach, gdzie jeszcze n i e d a w n o znajdowały się zatoki
morskie, jeziora i m o k r a d ł a .

Stopień antropogenicznej ingerencji w system geomorfologiczny m o ż e być bar­

dzo różny.

jego skali świadczy nie tylko wielkość form p o c h o d z e n i a antropogenicz-

421

nego, ale także ich zagęszczenie na niewielkim obszarze i wpływ na przebieg proce­
sów naturalnych. Nie ulega wątpliwości, że współczesna rzeźba fragmentów Górnego
Śląska jest p r z e d e wszystkim związana z działalnością człowieka. Współczesny rozwój
stoku przedstawionego na fotografii 37, m i m o że formy antropogeniczne są tu nie­

wielkich rozmiarów, ma także niewiele wspólnego z

rzeźby w warunkach na­

turalnych.

Antropogeniczne formy rzeźby

A n t r o p o g e n i c z n e formy rzeźby powstają wskutek zamierzonej i celowej działal­

ności człowieka ( n p . usypane hałdy i k o p c e ) lub są nierozłączną, choć niekoniecznie
zamierzoną konsekwencją pewnych działań (np. leje eksplozywne po b o m b a c h ) . Ich
powstanie jest k a ż d o r a z o w o związane z przemieszczeniem m a t e r i a ł u skalnego.
W najogólniejszym podziale m o ż n a wyróżnić formy antropogeniczne wypukłe, po­

wstałe przez n a g r o m a d z e n i e m a t e r i a ł u skalnego, oraz wklęsłe, powstałe przez jego

usunięcie. W wielu obszarach formy takie występują p a r a m i , sąsiadując ze sobą. Nie­
k t ó r e działania ludzkie mają p r z e d e wszystkim c h a r a k t e r przeobrażający naturalne
formy rzeźby. Do nich zalicza się między innymi tarasowanie stoków w celu dostoso­

wania ich do p o t r z e b rolnictwa i zapobiegania erozji gleb.

G r a n i c a między antropogenicznymi formami rzeźby a konstrukcjami architekto­

nicznymi jest płynna. Z i e m n e k o p c e grzebalne (kurhany) są na przykład tradycyjnie
zaliczane do form rzeźby, n a t o m i a s t p o d o b n e obiekty k a m i e n n e - piramidy - trakto­

w a n e są już j a k o obiekty b u d o w l a n e .

N o w e formy rzeźby powstają w rezultacie b a r d z o różnych działań ludzkich

i współcześnie nie ma praktycznie takiego rodzaju aktywności człowieka w środowi­
sku, k t ó r a nie pociągałaby za sobą zmian w ukształtowaniu powierzchni ziemi (tab.

16.1). Wielkość tych form jest b a r d z o zróżnicowana: od gigantycznych hałd kopalnia­

nych i wyrobisk odkrywkowych, zajmujących powierzchnię nawet dziesiątków kilome­
trów kwadratowych, do niewielkich spłaszczeń w obrębie stoku, rowów odwadniają­
cych i kopczyków powstałych przez usypanie k a m i e n i zebranych z pola uprawnego.

Do największych form stworzonych przez ludzi należą wyrobiska kopalni odkryw­

kowych, zwłaszcza te, w których p r o w a d z o n a jest eksploatacja węgla, rud żelaza i rud
miedzi. N i e k t ó r e są rozległymi, ale raczej płytkimi nieckami, jak na przykład piaskow­
nie we wschodniej części Wyżyny Śląskiej powstałe w celu pozyskiwania piasku do za­
p e ł n i a n i a starych wyrobisk podziemnych. Powierzchnia kopalni piasku w Bukownie
wynosi p o n a d 15

Wyrobiska kopalni węgla b r u n a t n e g o zajmują nie tylko znacz­

ny obszar, ale osiągają też znaczną głębokość. Wyrobisko kopalni węgla brunatnego

zajmuje o k o ł o 14

a jego d n o jest p o ł o ż o n e o k o ł o 200 m poniżej po­

wierzchni otaczającego ją t e r e n u . Wyrobisko kopalni

osiąga głębokość

prawie 300 m

16.1). Niekiedy c h a r a k t e r złoża wymusza eksploatację na coraz

większych głębokościach. W t e n sposób powstają głębokie odkrywki o charakterze
wielkich lejów. Z b o c z a kopalni odkrywkowych są zwykle ukształtowane tarasowo, co

z jednej strony odzwierciedla p o s t ę p p r a c górniczych, a z drugiej ułatwia transport
i wzmacnia stateczność powierzchni nachylonych.

422

Rodzaje antropogenicznych form rzeźby związanych z różnymi działaniami ludzkimi w środowisku

Rodzaj

Formy stworzone

Wtórne formy rzeźby

Górnictwo głębinowe

Hałdy materiału płonnego

Zapadliska

Odsypy przy szybach kopalnianych

Indukowane leje krasowe

Otwory wejściowe sztolni

Niecki z osiadania
Formy erozyjne na hałdach

Górnictwo odkrywkowe

Wyrobiska powierzchniowe

Usypiska i formy osuwiskowe

Kamieniołomy

Formy erozyjne na hałdach

Hałdy materiału płonnego

Przemysł przetwórczy

Hałdy odpadów produkcyjnych
Wały i niecki osadnikowe

Transport lądowy

Nasypy

Usypiska i formy osuwiskowe

Przekopy drogowe
Terasy drogowe (półki stokowe)
Tunele

Transport wodny

Kanały

Wykorzystanie energii

Kanały, młynówki

wodnej

Wały zapór ziemnych
Niecki stawów
Zrównania antropogeniczne pod budowę
elektrowni

Melioracja i

rzek Kanały odwadniające i nawadniające

Tereny depresyjne

Obwałowania

Rolnictwo

Terasy rolne

i wąwozy

Kopce i wały kamieniste

Leśnictwo

Terasy pod nasadzenia

Debrze i wąwozy

Rynny zrywki drzewa

Budownictwo

Terasy i zrównania antropogeniczne
Sztuczne wyspy
Wykopy budowlane

Kult i zwyczaje

Kopce grzebalne (kurhany)

Osuwiska

pogrzebowe

Kręgi kamienne i ziemne

Formy erozji liniowej

Komory i korytarze podziemne

Zapadliska

Ołtarze skalne

Działania militarne

Okopy i fosy

Osuwiska

Obwałowania
Leje bombowe

Turystyka i rekreacja

Półki stokowe na szlakach turystycznych

Debrze i wąwozy

Zrównania stoku na potrzeby narciarstwa
Plaże piaszczyste

Upamiętnianie wydarzeń

Kopce

historycznych

Płaskorzeźby skalne

Mniejsze rozmiary osiągają

w których czynnikiem ograniczającym

opłacalną głębokość wydobycia jest stopień spękania skały. Niemniej, w wielu obszarach

występują o g r o m n e kamieniołomy o wysokości ścian do 100 m, a ich n a g r o m a d z e n i e na

niewielkiej przestrzeni powoduje całkowite i dramatyczne przekształcenie n a t u r a l n e g o

423

16.1. Wyrobisko kopalni węgla brunatnego w Turoszowie (fot. Migoń)

krajobrazu (ryc. 16.2). W Polsce najwięcej kamieniołomów znajduje się w Sudetach i na
Przedgórzu Sudeckim, a najgłębsze - kamieniołomy granitu w Strzelinie - mają głębo­
kość do 120 m. Działalność kamieniołomów m o ż e prowadzić także do całkowitego znisz­
czenia naturalnych wzniesień przez całkowite wyeksploatowanie kamienia. Podobnie,
pagóry wydmowe, wzgórza

i ozy ulegają często całkowitej niwelacji.

16.2.

marmuru w Carrarze, Włochy, są przykładem całkowitego przekształcenia rzeźby

grzbietów górskich (fot. P. Migoń)

424

Z n a c z n a skala pozyskiwania surowców, a w szczególności konieczność usunięcia

skal n a d k ł a d u w kopalniach odkrywkowych, wymusza powstawanie h a ł d i zwałowisk.
Nic więc dziwnego, że rozległym i głębokim wyrobiskom towarzyszą p o t ę ż n e

wiska zewnętrzne. W Turoszowie zajmuje o n o powierzchnię 22

i wznosi się

150 m p o n a d otaczający t e r e n . Krajobraz Kotliny Wałbrzyskiej w S u d e t a c h Środko­

wych został całkowicie zmieniony przez usypanie t a m kilkudziesięciu h a ł d o różnym

kształcie i wielkości.

Do form wielkowymiarowych zalicza się także n i e k t ó r e k o p c e i kurhany. Niektó­

re z nich z b u d o w a n e kilka tysięcy lat t e m u do dzisiaj pozostają imponującymi osią­
gnięciami inżynierskimi. Wielki kopiec ziemny w N e w g r a n g e w Irlandii, kryjący

w swoim wnętrzu k o m o r ę grobową, usypany o k o ł o 3000 lat

ma średnicę

80 m i wysokość 13 m. P o d o b n e rozmiary osiąga sąsiedni kopiec

pochodzą­

cy z tego samego okresu. Wielkie kurhany, do 100 m długości i 20 m wysokości, na ste­
pach wschodniej Ukrainy, zostały usypane przez Scytów p o m i ę d z y V I I a II w. p.n.e.
Z n a c z n e rozmiary osiąga kopiec grzebalny pierwszego cesarza C h i n k o ł o Xi'an, z I I I

w. p.n.e. M i m o trwającej od p o n a d 2000 lat degradacji ma on wciąż wysokość prawie

50 m (pierwotnie o k o ł o 100 m ) , przy długości b o k u podstawy o k o ł o 500 m. W grani­
cach Polski największe rozmiary osiągają wydłużone k o p c e grobowe k o ł o Wietrzycho­

wic na Kujawach. Są o n e niskie (do 3 m

ale osiągają p o n a d 100 m długości.

Kopce są także sypane w celu u p a m i ę t n i e n i a ważnych wydarzeń historycznych i mają
charakter symboliczny, jak na przykład K o p i e c Kościuszki i K o p i e c Piłsudskiego

w Krakowie, oba o wysokości o k o ł o 35 m. W wielu miejscach na świecie spotyka się

niewielkie kopce grzebalne, często występujące w znacznych n a g r o m a d z e n i a c h

(cmentarzyska k u r h a n o w e ) .

Inny charakter przekształceń powierzchni ziemi jest związany z działalnością rol­

niczą. W jej wyniku nie powstają pojedyncze obiekty o imponujących rozmiarach, lecz
m a ł e formy występujące w znacznych skupiskach, n i e r z a d k o całkowicie przekształca­

jące pierwotną rzeźbę stoku. Należą do nich p r z e d e wszystkim terasy rolne. Najwięk­

sze zmiany powoduje u p r a w a ryżu, wymagająca d o k ł a d n e j niwelacji t e r e n u , tak aby

warstwa wody mogła być r ó w n o r o z p r o w a d z o n a po powierzchni t e r e n u (fot. 38). Z te­

go też p o w o d u na stromych stokach pojedyncze p o l e t k a są b a r d z o wąskie. W C h i n a c h
i południowo-wschodniej Azji tarasowa u p r a w a ryżu zajmuje powierzchnię dziesiąt­
ków tysięcy kilometrów kwadratowych. I n n e uprawy nie wymagają tak precyzyjnego
zrównania powierzchni, wówczas terasy rolne mogą być szersze. Progi ograniczające
terasy są u m a c n i a n e w różny sposób. W obszarze ś r ó d z i e m n o m o r s k i m typowe są ka­
m i e n n e mury oporowe, w środkowej E u r o p i e progi mają na ogół c h a r a k t e r skarp
ziemnych, d o d a t k o w o wzmocnionych roślinnością. Część p r o g ó w rozdzielających te­
rasy powstała w efekcie orania równolegle do poziomic i o d k ł a d a n i a skib po stronie
niżej położonej. Ten typ jest określany j a k o terasy z

W obszarach gór­

skich, gdzie gleby są kamieniste i t r u d n e do uprawy, p o w s z e c h n e było zbieranie ka­
mieni i ich g r o m a d z e n i e w formie h a ł d i kopców. F o r m y takie są p o w s z e c h n e między
innymi w Sudetach Wschodnich.

R ó ż n o r o d n e ingerencje w naturalną rzeźbę stoku są związane z b u d o w n i c t w e m

drogowym, zwłaszcza w obszarach górskich. W celu zmniejszenia s p a d k u t r a k t u ko­
munikacyjnego wycina się szerokie półki lub przekopy w stokach, których głębokość

425

m o ż e sięgać kilkudziesięciu m e t r ó w . U s u n i ę t y m a t e r i a ł skalny jest wykorzystywany do
budowy nasypów w miejscach przekraczania dolin i poszerzania p ó ł e k w obrębie sto­
ku. Takie s a m e działania, choć na mniejszą skalę, towarzyszą niekiedy wytyczaniu
szlaków turystycznych i tras narciarskich.

Szczególną kategorią form rzeźby związanych z działalnością człowieka są po­

wierzchniowe efekty działań prowadzonych p o d ziemią - górnictwa podziemnego

i eksploatacji w ó d p o d z i e m n y c h . N i e są o n e z a m i e r z o n e i na ogół są b a r d z o kłopotli­

wym skutkiem zakłócenia równowagi w ośrodku skalnym. Z dużą różnorodnością ta­

kich form m a m y do czynienia na obszarach górnictwa p o d z i e m n e g o .

tu za­

padliska n a d płytko p o ł o ż o n y m i korytarzami i k o m o r a m i podziemnymi, niecki z osia­
d a n i a i niecki związane z lejem depresyjnym powstającym wskutek odwadniania ko­
palni. Niecki z reguły zajmują d u ż e powierzchnie (nawet do kilku kilometrów długo­
ści), ale są płytkie, bez wyraźnych brzegów, a przez to słabo widoczne w rzeźbie. Jeśli
nie są o d p o w i e d n i o o d w a d n i a n e , wówczas wypełniają się wodą. W Zagłębiu Wałbrzy­
skim o d n o t o w a n o maksymalną głębokość osiadania 17 m, na G ó r n y m Śląsku - ponad
20 m. W obszarach krasowych formy zapadliskowe tworzą się wskutek złożonych in­
terakcji między eksploatacją p o d z i e m n ą w skałach krasowiejących, zaburzeniem wa­
r u n k ó w hydrogeologicznych i p r o c e s a m i rozpuszczania p o d ł o ż a ( R A M K A 16.1).
Niecki z osiadania towarzyszą także o b s z a r o m eksploatacji ropy naftowej.

Ramka

Współczesne zapadliska krasowe w okolicach Olkusza

Trwająca od kilkuset lat eksploatacja rud cynkowo-ołowiowych z wapieni triasowych we

wschodniej części Wyżyny Śląskiej spowodowała zaburzenia stateczności masywu

nego, prowadząc do powstania zróżnicowanych genetycznie zapadliskowych form po­

wierzchniowych. Reprezentują one trzy typy:

• zapadliska powstające na terenie dawnej eksploatacji, przez zawał stropu płytko poło­

żonych wyrobisk;

• zapadliska związane ze współczesnymi wyrobiskami górniczymi. Osiągają one najwięk­

sze rozmiary (do 134 m x 65 m, przy głębokości 40 m) i mają tendencję do łączenia się

w rozlegle strefy deformacji powierzchni;

• zapadliska powstałe poza bezpośrednią strefą wyrobisk górniczych, związane z odwod­

nieniem masywu skalnego.

Formy trzeciego typu, a także niektóre z zapadlisk drugiego typu należą do grupy lejów
krasowych indukowanych i tworzą się w piaszczystej pokrywie osadowej przykrywającej

wapienie. Odwodnienie podziemne spowodowało obniżenie zwierciadła wód podziem­

nych i udrożnienie wcześniej nieaktywnych korytarzy krasowych w wapieniach, do których
były namywane utwory piaszczyste. Tworzyły się w ten sposób pustki podziemne na grani­
cy wapień/pokrywa piaszczysta, a zapadanie ich stropów prowadziło do powstania form
powierzchniowych. Lejki indukowane mają średnicę do 15 m i głębokość do 10 m.

Źródło:

1989. Współczesne procesy krasowe w strefie oddziaływania kopalń olkuskiego okręgu rudnego. Kras i Speleologia, t. 6

(15), s. 23-39.

426

Ryc. 16.3. Osiadanie wskutek nadmiernego poboru wód gruntowych (wg E. Kellera, zmieniona)

Dramatyczne są skutki osiadania związane z n a d m i e r n ą eksploatacją w ó d pod­

ziemnych. Pobór wody z ośrodka skalnego w t e m p i e szybszym od n a t u r a l n e g o t e m p a
uzupełniania zasobów powoduje nieodwracalną z m i a n ę struktury g r u n t u i zmniejsze­
nie jego objętości (ryc. 16.3). Wielkość osiadania m o ż e wynosić nawet kilka m e t r ó w
i powodować zagrożenie dla stabilności budynków. P r o b l e m jest szczególnie poważny

w dużych aglomeracjach,

w mieście Meksyk i w Bangkoku. P o d o b n e efekty od­

notowano na obszarach rolniczych, gdzie wody p o d z i e m n e p o b i e r a n o do nawadniania
gruntów. W Dolinie Centralnej w Kalifornii obszar objęty osiadaniem zajmuje p o n a d
5

a maksymalne obniżenie t e r e n u wynosi p o n a d 9 m. Do obniżania powierzch­

ni terenu prowadzi także osuszanie gruntów torfowych. Torf tracąc wodę, zmniejsza
objętość o kilkadziesiąt procent, a wysuszony łatwo ulega wywiewaniu. W Holandii
trwające od kilku wieków osuszanie bagnistych t e r e n ó w w delcie R e n u i Mozy spowo­
dowało ich obniżenie o kilka m e t r ó w i powstanie depresji o głębokości do 7 m.

Procesy rzeźbotwórcze

w obrębie form antropogenicznych

A n t r o p o g e n i c z n e formy rzeźby p o d d a n e są działaniu naturalnych procesów rzeź-

botwórczych i są przez nie ustawicznie przekształcane. Intensywność takich wtórnych
zmian jest szczególnie duża, gdy obiekty oryginalne przestają być użytkowane, są za­
n i e d b a n e lub niewłaściwie utrzymywane. F o r m y w t ó r n e są związane głównie z rucha­
mi masowymi, które w zależności od nachylenia stoku przybierają r ó ż n e postaci. Na

ścianach opuszczonych k a m i e n i o ł o m ó w

obrywy, p o w s z e c h n e

też o d p a ­

danie, tworzą się stożki i hałdy usypiskowe, niekiedy znacznych rozmiarów. Przy
mniejszych nachyleniach, w sprzyjających w a r u n k a c h strukturalnych, dochodzi do ze­
ślizgów. Osuwiska, typowe dla utworów słabo skonsolidowanych, dość często wystę-

427

na zboczach wyrobisk kopalnianych, na h a ł d a c h i w p r z e k o p a c h drogowych. Nie­

k t ó r e z nich przyniosły tragiczne skutki. U p ł y n n i e n i e zwału m a t e r i a ł u p ł o n n e g o

w miejscowości Aberfan w Walii w 1966 r. s p o w o d o w a ł o spływ błotny, który pogrze­

b a ł p o d m a s a m i b ł o t a prawie 150 osób. Uaktywnianie się ruchów masowych następu­

je przy n a d m i e r n y m zestromieniu stoku w stosunku do wytrzymałości materiału,

z k t ó r e g o stok jest z b u d o w a n y (zob. rozdział 10.3). D ą ż e n i e do stanu równowagi
i zmniejszenia nachylenia m o ż e

się denudacją górnej części stoku i depozy-

cją w części dolnej. W celu zapobiegania tym p r o c e s o m zbocza form wklęsłych są
u m a c n i a n e , a jeśli w a r u n k i t e r e n o w e pozwalają, tworzone są stoki dłuższe, ale

o mniejszym nachyleniu.

W t ó r n e przekształcenia zachodzą na szeroką skalę na stokach użytkowanych rol­

niczo. Wcięcia d r o g o w e w p o d ł o ż u p o d a t n y m na erozję łatwo przeobrażają się w wą­

wozy, k t ó r e

się głównym ź r ó d ł e m m a t e r i a ł u klastycznego. Na zbudowanych z fli­

szu stokach beskidzkich drogi dostarczają do

m a t e r i a ł u wynoszonego przez stru­

m i e n i e ze zlewni. F o r m y erozji liniowej mogą rozwijać się także w obszarach leśnych,

wzdłuż wadliwie

i nieutrzymywanych dróg leśnych. O p r ó c z spływu

powierzchniowego w ich rozwoju rolę odgrywa

a epizodycznie również poto­

ki gruzowo-błotne. W K a r k o n o s z a c h powstały w t e n sposób rynny erozyjne głęboko­

ści p o n a d 2 m i długości do kilkuset m e t r ó w . Rozcinaniu i rozmywaniu podlegają hał­
dy i zwały górnicze oraz zbocza nasypów i p r z e k o p ó w drogowych, jeśli nie są o n e od­

p o w i e d n i o u m o c n i o n e . O b s a d z e n i e roślinnością czy nawet obłożenie darnią w znacz­
n y m stopniu h a m u j e zjawisko erozji.

W t ó r n e przekształcenia form antropogenicznych odbywają się na ogół w dwóch

k i e r u n k a c h . Ruchy m a s o w e i spłukiwanie prowadzą do degradacji i zatarcia pierwot­
nej formy, n a t o m i a s t erozja liniowa powiększa formy wklęsłe i przedłuża czas ich

w krajobrazie.

Antropogeniczne zmiany charakteru i tempa

procesów rzeźbotwórczych

R ó w n i e w a ż n e

tworzenie nowych form rzeźby t e r e n u

świadome modyfi­

kowanie przebiegu procesów naturalnych, polegające na zmianie ich t e m p a , charak­
teru lub ich całkowitym powstrzymywaniu. Są to r ó ż n o r o d n e działania o charakterze
inżynierskim, których skutki są mniej lub bardziej widoczne w krajobrazie, a także
zmiany w sposobie użytkowania gruntu. Mają o n e na celu zabezpieczenie się przed
negatywnymi skutkami pewnych procesów i pozyskanie d o d a t k o w e g o t e r e n u do zago­

spodarowania. Mniejsze znaczenie mają względy estetyczne.

Przejawy takich d z i a ł a ń spotyka się p r z e d e wszystkim t a m , gdzie zachodzą na­

t u r a l n e procesy s t o k o w e (ruchy m a s o w e i

w o d n a ) , procesy fluwialne i rozwój

koryt rzecznych, litoralnych i eolicznych. N i e wszystkie n a t u r a l n e procesy rzeźbo-
twórcze m o ż n a p o w s t r z y m a ć i k o n t r o l o w a ć , nie zawsze też jest to o p ł a c a l n e z eko­
n o m i c z n e g o p u n k t u widzenia, m i m o że technicznie możliwe. W takich przypadkach
najlepszym r o z w i ą z a n i e m jest p o z o s t a w i e n i e p e w n e g o obszaru

niezagospoda-

r o w a n e g o .

428

Procesy stokowe

Przy zagospodarowywaniu stoków i obszarów p o ł o ż o n y c h u ich p o d n ó ż a szcze­

gólnie ważne

zapewnienie efektywnej o c h r o n y p r z e d negatywnymi skutkami szyb­

kich grawitacyjnych ruchów masowych: osuwisk, obrywów i lawin kamiennych, spły­

wów błotnych i gruzowych. Podcięcia stoku są stabilizowane w różny sposób, w zależ­

ności od spodziewanego c h a r a k t e r u przemieszczeń. O d p a d a n i u zapobiegają siatki
metalowe, osuwiska są powstrzymywane przez założenie b e t o n o w y c h lub k a m i e n n y c h
opasek i m u r ó w oporowych, przy czym musi być z a p e w n i o n e o d p o w i e d n i e odwodnie­
nie stoku (ryc. 16.4). Drogi przebiegające u p o d n ó ż a stromych i spękanych ścian skal­
nych są zabezpieczane specjalnymi zadaszeniami, a pojedyncze, grożące o b e r w a n i e m

bloki skalne są odstrzeliwane.

Znacznie

powstrzymywanie spływów i p o t o k ó w gruzowych i błot­

nych, które są przemieszczeniami o znacznej prędkości i energii. W wielu obszarach

16.4. Opaski kamienne na stromych stokach w strefie klimatu monsunowego (Hongkong), zmniejszają­

ce zagrożenie osuwiskami i

gruzowymi. Bezpośrednio powyżej opasek fragment niszy osuwiskowej

(fot. P. Migoń)

429

Ryc. 16.5. Systemy zabezpieczeń przed dalszym transportem w strefie wielkiego

gruzowego pod

wulkanem Ontake, Japonia (fot. Migoń)

górskich

możliwe wyznaczenie szczególnie często wykorzystywanych dróg,

którymi spływy poruszają się. Należą do nich głębokie żleby rozcinające stoki i górne
odcinki dolin rzecznych o dużym spadku. W celu utrzymania spływającej masy
nisto-błotnej w dnie doliny i niedopuszczenia do jej rozprzestrzenienia się na
głe części stoku i d n a doliny n a t u r a l n e koryto jest przekształcane w głęboką obudo­
waną rynnę o o d p o w i e d n i o dużym, p ł a s k o d e n n y m przekroju poprzecznym. Inną me­

todą przeciwdziałania s k u t k o m p o t o k ó w gruzowo-błotnych jest b u d o w a zapór i zbior­
ników zatrzymujących niesione rumowisko, często w układzie kaskadowym

16.5). Tego typu zabezpieczenia są powszechne w wielu krajach alpejskich, w Kolum­

bii Brytyjskiej, a p r z e d e wszystkim w Japonii.

Procesy fluwialne

Największy zasięg w skali globalnej mają a n t r o p o g e n i c z n e zmiany koryt rzecz­

nych i modyfikacje przebiegu procesów fluwialnych, określane przez inżynierów-hy-
d r o t e c h n i k ó w łącznie j a k o regulacja rzek. Większość działań regulacyjnych jest moty­

w o w a n a o c h r o n ą t e r e n ó w położonych w dnie doliny przed powodziami oraz chęcią

przekształcenia rzek w arterie komunikacyjne, umożliwiające żeglugę. Należy pod­
kreślić, że geomorfologiczne aspekty regulacji są n a d r z ę d n e w stosunku do hydrolo­
gicznych, a zmiany mają na ogół przebieg dwuetapowy. W pierwszym etapie jest mo­

dyfikowany c h a r a k t e r i przebieg koryta, przekształcana jest też równina zalewowa.
Powoduje to skutki w t ó r n e , związane z innym r o z k ł a d e m przestrzennym erozji i aku­
mulacji, zmianą zdolności transportowych strumienia i z m i a n a m i nadrzecznych zbio­
rowisk roślinnych. Istotnym, chociaż nie zawsze uświadamianym, skutkiem ingerencji

430

antropogenicznych, wynikającym z samej natury systemu fluwialnego, są zmiany p o ­

niżej i powyżej regulowanego odcinka rzeki, a także wzdłuż dopływów.

Typowe przekształcenia koryt towarzyszące regulacji - t o :

• powiększanie przekroju p o p r z e c z n e g o koryta, aby m o g ł o o n o pomieścić d u ż e

pływy wezbraniowe;

• wyrównywanie dna, p o ł ą c z o n e z likwidacją bystrzy i

w celu zwiększenia pręd­

kości i obniżenia w t e n sposób wysokości fali

• podwyższanie brzegów koryta, w szczególności przez b u d o w ę obwałowań. Najczę­

ściej pomiędzy obwałowaniami znajduje się także fragment równiny

• umacnianie brzegów zagrożonych

boczną i b u d o w a systemów ostróg spycha­

jących n u r t od brzegów do środka koryta (ryc. 16.6).

Bardziej spektakularnym p r z y k ł a d e m z m i a n koryt rzecznych jest ich prostowanie,

głównie w celu poprawy możliwości żeglugowych. Dotyczy to zwłaszcza rzek nizin­
nych, wykazujących tendencję do m e a n d r o w a n i a . Poszczególne zakola są o d c i n a n e
i pozostawiane na równinie zalewowej j a k o starorzecza, ewentualnie zasypywane, na­
tomiast szyje m e a n d r o w e są p r z e c i n a n e nowymi, sztucznymi korytami. W t e n sposób
rzeka naturalnie m e a n d r u j ą c a jest z a m i e n i a n a w rzekę o korycie o b a r d z o niskim
stopniu

Na przykład, wskutek p r a c regulacyjnych na O d r z e , trwających od

połowy X V I I I w. do początków XX

n a t u r a l n y bieg rzeki został skrócony o k o ł o

160 km, co stanowiło mniej więcej 1/6 jej długości (ryc. 16.7).

Poważne zmiany w charakterze procesów fluwialnych są wywołane budową z a p ó r

wodnych. Z a p o r y

większą część, a niekiedy nawet niemal całość niesione­

go przez rzekę rumowiska, powodując niedociążenie m a t e r i a ł e m poniżej zapory. Po­

woduje to wzmożenie erozji dennej i bocznej, pogłębianie i poszerzanie koryta, co

z kolei zwiększa zagrożenie stabilności m o s t ó w i konstrukcji wznoszonych wzdłuż brze-

Ryc. 16.7. Wyprostowanie i skrócenie koryta Odry pod

w wyniku prac regulacyjnych

Ryc. 16.8. Konsekwencje wybudowania zapory wodnej dla

akumulacji i erozji wzdłuż biegu rzeki

gów. Równocześnie powyżej zapory jest wymuszona akumulacja, co z czasem powodu­

je

zbiornika, aż do utraty jego pierwotnie zamierzonych funkcji (ryc. 16.8).

W t ó r n e zmiany towarzyszące regulacji i b u d o w i e z a p ó r wodnych często są bardzo

niekorzystne z p u n k t u widzenia gospodarki ludzkiej i stanu środowiska. O p r ó c z do­
tkliwych skutków ekologicznych (znacznie zmniejszenie bioróżnorodności, pogorsze­
nie

wody, przesuszenie równiny zalewowej) p r o b l e m e m

się p e w n e

ska geomorfologiczne. Należy do nich p r z e d e wszystkim wzrost zdolności erozyjnych
strumienia wskutek wzrostu turbulencji przepływu, z a h a m o w a n i e nadbudowy teras
zalewowych i ujemny bilans akumulacyjny delt. W skrajnych przypadkach całkowitej
zmianie ulega c h a r a k t e r rzeki, z roztokowej na krętą, o j e d n y m wąskim i wciętym ko-

432

rycie. Z kolei, n a d m i e r n y p o b ó r wody z koryt rzek tranzytowych w obszarach
chych i suchych m o ż e spowodować ich okresowy lub całkowity zanik, a o d s ł o n i ę t e
osady rzeczne stają się p o d a t n e na wywiewanie i t r a n s p o r t

Taki los spotkał

między innymi niektóre rzeki Azji Centralnej (Amu-daria), z a c h o d n i c h Chin
i

części Stanów Zjednoczonych ( K o l o r a d o ) .

W wielu krajach, zwłaszcza zachodniej Europy,

rzek nie przyniosła ocze­

kiwanych skutków, a straty w środowisku są większe niż efekty pozytywne. Rozpoczęto

rzek, czyli działania w celu przywrócenia stanu sprzed regulacji i stworze­

nia warunków nieskrępowanego przebiegu procesów erozji, transportu i akumulacji.
Tam, gdzie równina zalewowa została zabudowana, jest to j e d n a k praktycznie niemoż­
liwe, w innych miejscach m o ż e być przeprowadzone w ograniczonym zakresie.

Wybrzeża morskie

Ingerencje w przebieg procesów modelujących wybrzeża morskie są związane

z dążeniami do powstrzymania erozji brzegu w miejscach

o b i e k t o m in­

frastruktury oraz do zapewnienia możliwości funkcjonowania p o r t ó w przez przeciw­
działanie zamulaniu k a n a ł ó w portowych. D z i a ł a n i a inżynierskie obejmują między in­
nymi konstrukcję różnego typu m u r ó w oporowych, odbijających u d e r z e n i a fal (ryc.

16.9), sztucznych rumowisk i platform rozpraszających energię fal, falochronów przy

wejściu do kanałów portowych, sztucznych wysp przybrzeżnych i ostróg zatrzymują­

cych transport rumowiska wzdłuż brzegu. Erozję wybrzeża klifowego m o ż n a p o ­

wstrzymać przez stworzenie sztucznej plaży i w a r u n k ó w do przewagi akumulacji n a d

ubytkiem rumowiska.

16.9. Różne rodzaje umocnień zabezpieczających brzeg przed niszczeniem, wschodnia Anglia

(fot. Migoń)

433

Ryc. 16.10. Akumulacja przybrzeżna wymuszona budową falochronów (wg E.A. Kellera, zmieniona).

Kierunek prądu wzdłużbrzegowego z lewej strony na prawą: A - akumulacja litoralna

Całkowite powstrzymanie erozji brzegu nie jest j e d n a k możliwe i zapewnienie

skutecznej o c h r o n y na p e w n y m odcinku powoduje z reguły wzrost erozji na odcinku
sąsiednim, p o ł o ż o n y m na d r o d z e p r ą d u przybrzeżnego. Dzieje się tak dlatego, że brak
erozji oznacza równocześnie niedociążenie p r ą d u przybrzeżnego rumowiskiem. Nisz­
czenie brzegu poniżej nie m o ż e być z a t e m z r ó w n o w a ż o n e dostawą materiału z odcin­
ka sąsiedniego. P o d o b n e są efekty wybudowania falochronów wychodzących w mo­
rze. Zatrzymują o n e rumowisko przemieszczane przez p r ą d przybrzeżny przed falo­
c h r o n e m - co jest zjawiskiem p o ż ą d a n y m , ale z a r a z e m stwarzają warunki do przyspie­
szenia erozji p o z a n i m (ryc. 16.10). Z n a n e są przypadki przyrostu i ubytku wybrzeża
po o b u s t r o n a c h falochronów sięgające 1000 m w ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat.

Procesy eoliczne

t r a n s p o r t i

eoliczna są z wielu względów dla ludzi niekorzyst­

n e , dlatego p o d e j m o w a n e są r ó ż n e próby ograniczenia tych procesów w obszarach,

w których w a r u n k i n a t u r a l n e sprzyjają ich występowaniu. Dotyczy to w szczególności

miejsc sąsiadujących z t e r e n a m i uprawnymi i szlakami komunikacyjnymi, a także sa­
mych t e r e n ó w uprawnych zagrożonych

erozją gleb.

434

Skutecznym środkiem powstrzymywania wywiewania jest tworzenie częściowo

przepuszczalnych szpalerów roślinnych (krzewiastych i drzewiastych), których obecność
skraca szerokość potencjalnej powierzchni deflacyjnej, a także powoduje redukcję
prędkości strumienia powietrza. Szpalery, a także płoty i siatki, są stawiane wzdłuż dróg
i linii kolejowych. Większe powierzchnie deflacyjne są obsadzane roślinnością, która
ogranicza wywiewanie i wymusza depozycję materiału już niesionego przez wiatr.

Niektóre m e t o d y zapobiegania erozji eolicznej na polach uprawnych są p o d o b n e

do stosowanych w odniesieniu do erozji

Należy do nich taki d o b ó r upraw, aby

w okresie występowania najsilniejszych wiatrów gleba była c h r o n i o n a przez zwartą

pokrywę wegetacyjną. W ograniczonym zakresie piaszczyste powierzchnie deflacyjne
są przykrywane warstwą żwiru, zbyt ciężkiego w stosunku do możliwości wywiewania.
W p o d o b n y sposób są stosowane oleje i środki chemiczne, aczkolwiek powoduje to
r ó ż n o r o d n e negatywne skutki ekologiczne.

Działalność człowieka kształtująca rzeźbę powierzchni Z i e m i przejawia się nie

tylko w tworzeniu nowych form, niszczeniu

oraz świadomym oddziaływa­

niu na kierunek i t e m p o naturalnych procesów rzeźbotwórczych. Wiele działań przy­
nosi niezamierzone skutki geomorfologiczne, k t ó r e w d o d a t k u mogą pojawiać się

w dużym oddaleniu od miejsc pierwotnej ingerencji, a także z o p ó ź n i e n i e m sięgają­

cym nawet kilkudziesięciu lat. Te p o ś r e d n i e zmiany mogą być długofalową konse­
kwencją różnych działań, niekoniecznie związanych z przekształceniami powierzchni
ziemi, i ujawniają się na poziomie globalnym, regionalnym i lokalnym. J a k o całość ilu­
strują o n e znakomicie r ó ż n o r o d n e powiązania przyczynowo-skutkowe w systemie
geomorfologicznym, ale również nierozerwalne związki p o m i ę d z y różnymi e l e m e n t a ­
mi środowiska.

Dyskusja na t e m a t roli człowieka w globalnych z m i a n a c h środowiska Z i e m i ,

zwłaszcza zmianach klimatu, trwa od wielu lat i jest daleka od rozstrzygnięcia. N i e
sposób dzisiaj jednoznacznie stwierdzić, czy „ a n t r o p o g e n i c z n e ocieplenie

jest bezspornym faktem (choć większość badaczy klimatu przychyla się do takiego sta­

nowiska), a tym bardziej wskazać, jaki jest udział człowieka w odnotowywanym w wie­
lu obszarach wzroście t e m p e r a t u r y i zmienności klimatu. N i e ulega n a t o m i a s t wątpli­

wości, że możliwości wpływu człowieka na otaczające go środowisko rosły w ostatnich
wiekach w b a r d z o szybkim t e m p i e i obecnie są rzeczywiście o g r o m n e . Jeśli nawet nie
jesteśmy jeszcze w stanie wywołać z m i a n środowiska „ n i e p l a n o w a n y c h " przez n a t u r ę ,

z pewnością jest możliwe potęgowanie tendencji naturalnych i a n t r o p o g e n i c z n e przy­
spieszenie zmian o naturalnych korzeniach.

Skutki globalnych zmian klimatycznych są i z a p e w n e będą n a d a l o d c z u w a n e naj­

wyraźniej w wysokich szerokościach geograficznych. W kontekście geomorfologicz-

Pośrednie skutki geomorfologiczne

przekształceń środowiska

Zmiany globalne

435

Ramka

Zmiany poziomu morza jako efekt antropopresji

Większość scenariuszy globalnych zmian

przyjmuje mniejszy lub większy wzrost

średniej temperatury powietrza. Jedną z konsekwencji tego zjawiska będzie przyspieszo­
ne topnienie lodowców, a to z kolei spowoduje zmiany poziomu morza w oceanie świa­
towym. Tendencję podniesienia poziomu morza zaobserwowano już w XX

kiedy na­

wzrost o 15-20 cm.

dla XXI w. są różne i stale modyfikowane, wraz

z przyrostem danych oraz doskonaleniem procedur modelowania. Najczęściej przyjmuje
się wzrost około 50 cm w ciągu stulecia, ale publikowane były też bardziej katastroficzne
prognozy.

Podniesienie poziomu morza jest konsekwencją:

• wzrostu objętości wody wraz ze wzrostem temperatury;

• topnienia

i małych czasz lodowych;

• topnienia wielkich lądolodów kontynentalnych;

• zmniejszonej retencji w zanikającej wieloletniej zmarzlinie;

• zmniejszonej retencji w mokradłach.

Największy udział w prognozowanym wzroście poziomu oceanu światowego ma topnienie
lądolodu antarktycznego i grenlandzkiego.

436

oznacza to p r z e o b r a ż e n i a rzeźby wywołane zanikiem wieloletniej zmarzliny,

nieniem lodowców i lądolodów oraz powiązanym z tymi zjawiskami w z r o s t e m pozio­
mu o c e a n u światowego. O c e n i a się, że podniesienie średniej rocznej t e m p e r a t u r y
o 1°C powoduje na półkuli północnej przesuwanie się granicy występowania zmarzli­
ny o 100-150 km na p ó ł n o c , a zjawisko to jest o d n o t o w y w a n e od połowy XX w. Ka­
tastrofalnie szybki zanik lodowców górskich w niskich i u m i a r k o w a n y c h szeroko­
ściach geograficznych jest faktem bezspornym, a w ostatnich latach wystąpiły też zja­

wiska odrywania się potężnych m a s lodów

na Antarktydzie.

Do powierzchniowych efektów zaniku zmarzliny należy wzrost zasięgu obszarów

rzeźbie wytopiskowej, przyspieszenie erozji wcześniej przemarzniętych brzegów

rzek i mórz, większa częstotliwość osuwisk i spływów gruzowo-błotnych. Konsekwen­
cją topnienia lodowców jest tworzenie się nowych form morenowych, przyspieszona

osadów wodnolodowcowych na p r z e d p o l u , odsłanianie świeżych p o ­

wierzchni skalnych i wzrost przepływów w rzekach lodowcowych, co z kolei wpływa

na stabilność koryt rzecznych. Z m i a n a w a r u n k ó w stateczności zboczy dolin wcześniej
zlodowaconych, k t ó r e tracą boczne p o d p a r c i e przez masy lodowe, zwiększa z kolei
prawdopodobieństwo występowania ruchów masowych r ó ż n e g o typu.

Powiązany z zanikiem lodowców wzrost p o z i o m u o c e a n u światowego, k t ó r e g o

amplituda jest różnie o c e n i a n a ( R A M K A 16.2), przyniesie raczej niewielkie zmiany
na wybrzeżach klifowych, n a t o m i a s t wybrzeża niskie są znacznie bardziej n a r a ż o n e na
erozję i recesję. O d p o w i e d n i a o c h r o n a nisko położonych, a zagospodarowanych tere­
nów wzdłuż wybrzeża będzie wymagała dalszych działań inżynierskich, co jeszcze p o ­

większy skalę antropogenicznej ingerencji w geomorfologiczny system litoralny.

Zmiany regionalne i lokalne

A n t r o p o g e n i c z n e u w a r u n k o w a n i a z m i a n w skali regionalnej i lokalnej są znacz­

nie lepiej u d o k u m e n t o w a n e niż przyczyny z m i a n globalnych, a d a n e archeologiczne

historyczne

stwierdzić, że znaczne perturbacje naturalnych systemów geo­

morfologicznych wystąpiły już p r z e d kilkoma tysiącami lat.

Największy zasięg miały konsekwencje przyspieszonej erozji gleb, k t ó r a z a c h o ­

dziła na stokach użytkowanych rolniczo, p o z b a w i o n y c h zwartej pokrywy roślinnej.
Spłukiwanie warstw pokrywowych p o w o d o w a ł o przyrost grubości u t w o r ó w

wialnych, k t ó r e w

w a r u n k a c h topograficznych i geologicznych przyra­

stały nawet w t e m p i e do 1 m na 100 lat, a dzisiaj tworzą serie o s a d o w e o całkowitej
grubości do 3-4 m. Jeśli spłukiwany m a t e r i a ł dostawał się do koryt rzecznych, był
dalej t r a n s p o r t o w a n y w postaci obciążenia d e n n e g o lub zawiesinowego, a n a s t ę p n i e

był d e p o n o w a n y na t e r a s a c h zalewowych, lub był p r z e n o s z o n y aż do ujścia rzeki
i t a m osadzany w o b r ę b i e istniejącej delty lub e s t u a r i u m . Przyspieszona a k u m u l a c j a
p o w o d o w a ł a progradację delt, z a m u l a n i e ujść rzek i o d c i n a n i e od m o r z a p o r t ó w p o ­
łożonych w głębi e s t u a r i u m lub delty ( R A M K A 16.3). P o d o b n e procesy zachodziły
w obszarach powierzchniowej eksploatacji kopalin, gdzie r o z d r o b n i o n a skała p ł o n ­
na dostawała się do koryt rzecznych. Z drugiej strony, o g r a n i c z a n i e erozji na stoku
i przegradzanie dolin z a p o r a m i p o w o d o w a ł o n i e d o c i ą ż e n i e rzek, mniejszą d o s t a w ę

437

Ramka

Zasypywanie estuariów

Estuaria rzek Azji Mniejszej uchodzących do Morza Egejskiego były w okresie
nym szybko zasypywane przez osady. Przy ujściu rzeki Menderes (grecki Meander)
sunięcie linii brzegowej w ostatnich 2000 lat wyniosło ponad 10 km. Spowodowało to mię­
dzy innymi odcięcie od morza starożytnego portu w Milecie oraz przekształcenie dawnej
zatoki morskiej w przybrzeżne jezioro

Przyczyną tego zjawiska, typowego

całego basenu Morza Śródziemnego, były zmiany

użytkowania ziemi w zlewniach obszaru. Wycięcie lasów i wprowadzenie na stoki upraw

rolnych, a także znaczne rozrzedzenie roślinności niskiej wskutek wypasu stworzyło do­

godne warunki do erozji gleb i transportu zawiesiny w kierunku ujść rzek do morza. Sprzy­

jały temu uwarunkowania naturalne: strome stoki, częste opady o dużym natężeniu, duże

spadki podłużne wielu koryt. Powszechne tarasowanie stoków przez pewien czas po­

wstrzymywało negatywne zjawiska, ale regres cywilizacyjny wywołany upadkiem cesarstwa

rzymskiego przyczynił się do ogólnego zaniedbania systemów zabezpieczeń przed erozją.

r u m o w i s k a do ujść rzek, co w efekcie sprzyjało intensyfikacji erozji delt i przyle­
głych o d c i n k ó w wybrzeża. Zjawisko takie o b s e r w o w a n o między innymi w delcie
Nilu po o d d a n i u do użytku Wielkiej Tamy Asuańskiej. D a l e k o s i ę ż n e skutki antro-

438

popresji ujawniły również ścisłe zależności między s y s t e m e m stokowym, rzecznym
i litoralnym.

rolnictwa i gospodarki hodowlanej wpływa na uaktywnienie proce­

sów eolicznych. Pustynnienie, r o z u m i a n e j a k o nabieranie przez dany obszar cech kraj­
obrazu pustynnego ze skąpą szatą roślinną, niewystarczającymi z a s o b a m i w o d n y m i
i rosnącą rzeźbotwórczą rolą wiatru, jest p r z e d e wszystkim konsekwencją nieracjonal­
nego korzystania z zasobów środowiska. U s u n i ę c i e roślinności i przesuszenie gleb
sprzyja deflacji i transportowi eolicznemu, szczególnie b u r z o m pyłowym. Reaktywa­
cji ulegają stare formy wydmowe, k t ó r e przy o d p o w i e d n i m reżimie wiatrowym mogą
stać się wydmami mobilnymi i zagrażać osiedlom, szlakom komunikacyjnym i ujęciom

wody. Zjawiska takie występują powszechnie na obrzeżach Sahary, w środkowej Azji,
były także znacznym u t r u d n i e n i e m dla gospodarki na Wielkich R ó w n i n a c h w Amery­

ce

Ożywienie procesów eolicznych wskutek usunięcia roślinności obserwu­

je się także w obszarach o klimacie wilgotnym. W różnych krajach europejskich,

w okresie od średniowiecza do dzisiaj, p r o b l e m e m stawała się reaktywacja plejstoceń-

skich pól wydmowych i piasków pokrywowych (ryc. 16.11).

Innym rodzajem oddziaływań p o ś r e d n i c h jest przyspieszenie procesów wietrze­

niowych p o d wpływem rosnącego zanieczyszczenia atmosfery. Dotyczy to w szczegól­
ności obszarów miejskich i przemysłowych, gdzie w atmosferze występuje podwyższo­
na zawartość związków siarki i sadzy. Związki te są d e p o n o w a n e na odsłoniętych p o ­

wierzchniach skalnych, między innymi na k a m i e n i a c h budowlanych, gdzie wchodzą
w reakcje z m i n e r a ł a m i budującymi skałę. W skałach wapiennych w efekcie reakcji
węglanu wapnia ze związkami siarki tworzy się gips,

w postaci powierzch­

niowych naskorupień, k t ó r e ulegają łatwo łuszczeniu i o d p a d a n i u . Zjawiska te są p o -

16.11. Antropogenicznie wymuszone ożywienie procesów eolicznych na Wyżynie

-Częstochowskiej (fot. Migoń)

439

Ryc. 16.12. Efekty wietrzenia w zanieczyszczonej atmosferze miejskiej (fot.

Migoń)

w a ż n y m z a g r o ż e n i e m dla trwałości wielu unikatowych o b i e k t ó w i detali architekto­

nicznych (ryc. 16.12).

S u m a regionalnych i lokalnych z m i a n s p o w o d o w a n y c h antropopresją, rejestro­

w a n y c h w różnej skali i na różny s p o s ó b wszędzie na świecie, składa się na globalny
w y m i a r ludzkiej ingerencji w system geomorfologiczny. W e d ł u g niektórych o c e n cał­

kowita d e n u d a c j a w ś r o d k o w y m h o l o c e n i e stanowiła tylko o k o ł o

denudacji

współczesnej. O c e n y te m o g ą być przyjmowane sceptycznie, ale nie ulega wątpliwo­

ści, że o b e c n o ś ć czynnika a n t r o p o g e n i c z n e g o

współczesnym przekształceniom

rzeźby szczególny c h a r a k t e r , niespotykany we wcześniejszych e t a p a c h rozwoju Z i e m i .

Literatura polska

Maruszczak

1988. Zmiany środowiska przyrodniczego kraju w czasach

L. Starkel

Przemiany środowiska geograficznego Polski,

Ossolineum,

s. 109-135.

Przeglądowy

pokazujący antropogeniczne zmiany środowiska na ziemiach polskich na tle ogólnych

tendencji zmian klimatu.

Pietrzak

2002. Geomorfologiczne skutki zmian użytkowania ziemi na Pogórzu Wiśnickim. Instytut Geogra­

fii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
Monograficzne ujęcie zmian środowiska, w tym rzeźby terenu, w silnie

i od dawna zasie­

dlonym pogórskim regionie Karpat.

Sinkiewicz

1998. Rozwój denudacji antropogenicznej w środkowej części Polski

Uniwersytet Mi­

kołaja Kopernika, Toruń.
Na przykładach z Kujaw omówiono wpływ działalności człowieka na przyspieszenie denudacji mechanicz­
nej, obserwowany w formach i osadach. Autor pokazuje, że nawet w obszarach nizinnych skutki antropo­
presji mogą być znaczące.

440

Literatura zagraniczna

Cooke R.U., Doornkamp J.C., 1994.

in

Management.

Clarendon Press,

Oxford.
Fundamentalna pozycja z zakresu geomorfologii

Goudie

2005. The

Impact on the Natural

Blackwell, Oxford.

Szóste wydanie książki, będącej kompleksowym przedstawieniem problematyki

działalności ludz­

kiej na funkcjonowanie środowiska. Obszerny rozdział jest poświęcony zmianom rzeźby terenu, a najnow­
sze wydanie zawiera także omówienie scenariuszy i prognoz na przyszłość.