plik

Człowiek zmienia powierzchnię Ziemi

Wprowadzenie

Przegląd procesów kształtujących powierzchnię Z i e m i i form

w ich

wyniku byłby niepełny, gdyby został pominięty czynnik antropogeniczny. Człowiek
podejmując r ó ż n o r o d n e działania w środowisku, zmienia je i przystosowuje do swo

ich potrzeb, a wśród tych zmian są także przekształcenia rzeźby  t e r e n u . Mają  o n e cha
rakter bezpośredni i pośredni. Te pierwsze są bardziej oczywiste i polegają na tworze
niu nowych form różnej wielkości, eliminacji niektórych form naturalnych uznanych
za  n i e p o ż ą d a n e oraz takim oddziaływaniu na procesy rzeźbotwórcze przez technicz-
no-inżynierskie ingerencje w krajobraz, że ich skutki mogą być  k o n t r o l o w a n e przez
człowieka. Trudniejsze do jednoznacznej identyfikacji są skutki  p o ś r e d n i e o charakte
rze erozyjnym lub akumulacyjnym, wynikające  p r z e d e wszystkim ze  z m i a n w sposobie
użytkowania terenu, ale także z istnienia w sąsiedztwie form rzeźby i konstrukcji

wzniesionych ręką ludzką, n p . z a p ó r wodnych. Z m i a n y w rzeźbie na ogół współwystę-

pują ze zmianami stosunków wodnych, wzajemnie na siebie wpływając.

a n t r o p o

presji m o ż n a mówić przynajmniej od czasów neolitycznej rewolucji

k t ó r a na

Bliskim Wschodzie została zapoczątkowana o k o ł o dziewięciu tysięcy lat t e m u . Jej

były karczunek lasów i zarośli, z a k ł a d a n i e pól uprawnych, zorganizowany

wypas udomowionych zwierząt, a w konsekwencji z m i a n a w a r u n k ó w kształtowania

odpływu i transportu  m a t e r i a ł u  m i n e r a l n e g o na stoku i w korytach rzecznych. W póź
niejszym okresie  w p r o w a d z o n o tarasowanie stoków,  b u d o w ę  k a n a ł ó w nawadniają
cych, zmiany w rzeźbie towarzyszyły też  n i e o d m i e n n i e pozyskiwaniu bogactw mineral
nych. Wraz z upływem czasu techniczne możliwości przekształcania naturalnej rzeź
by przez człowieka rosły, a znaczne przyspieszenie  z m i a n w rzeźbie jest związane
z okresem od rewolucji przemysłowej  p o d koniec  X V I I I w. i eksplozją populacyjną.
Miarą współczesnych możliwości w tym zakresie są wielkie rozmiary kopalni odkryw
kowych, dziesiątki tysięcy kilometrów uregulowanych rzek i znaczne powierzchnie te
renu stworzone sztucznie w miejscach, gdzie jeszcze  n i e d a w n o znajdowały się zatoki
morskie, jeziora i  m o k r a d ł a .

Stopień antropogenicznej ingerencji w system geomorfologiczny m o ż e być bar

dzo różny.

jego skali świadczy nie tylko wielkość form p o c h o d z e n i a antropogenicz-

421

nego, ale także ich zagęszczenie na niewielkim obszarze i wpływ na przebieg proce
sów naturalnych. Nie ulega wątpliwości, że współczesna rzeźba fragmentów Górnego
Śląska jest p r z e d e wszystkim związana z działalnością człowieka. Współczesny rozwój
stoku przedstawionego na fotografii 37, m i m o że formy antropogeniczne są tu nie

wielkich rozmiarów, ma także niewiele wspólnego z

rzeźby w warunkach na

turalnych.

Antropogeniczne formy rzeźby

A n t r o p o g e n i c z n e formy rzeźby powstają wskutek zamierzonej i celowej działal

ności człowieka  ( n p . usypane hałdy i  k o p c e ) lub są nierozłączną, choć niekoniecznie
zamierzoną konsekwencją pewnych działań (np. leje eksplozywne po  b o m b a c h ) . Ich
powstanie jest  k a ż d o r a z o w o związane z przemieszczeniem  m a t e r i a ł u skalnego.
W najogólniejszym podziale  m o ż n a wyróżnić formy antropogeniczne wypukłe, po

wstałe przez n a g r o m a d z e n i e m a t e r i a ł u skalnego, oraz wklęsłe, powstałe przez jego

usunięcie. W wielu obszarach formy takie występują p a r a m i , sąsiadując ze sobą. Nie
k t ó r e działania ludzkie mają p r z e d e wszystkim c h a r a k t e r przeobrażający naturalne
formy rzeźby. Do nich zalicza się między innymi tarasowanie stoków w celu dostoso

wania ich do p o t r z e b rolnictwa i zapobiegania erozji gleb.

G r a n i c a między antropogenicznymi formami rzeźby a konstrukcjami architekto

nicznymi jest płynna. Z i e m n e k o p c e grzebalne (kurhany) są na przykład tradycyjnie
zaliczane do form rzeźby, n a t o m i a s t p o d o b n e obiekty k a m i e n n e - piramidy - trakto

w a n e są już j a k o obiekty b u d o w l a n e .

N o w e formy rzeźby powstają w rezultacie b a r d z o różnych działań ludzkich

i współcześnie nie ma praktycznie takiego rodzaju aktywności człowieka w środowi
sku, k t ó r a nie pociągałaby za sobą zmian w ukształtowaniu powierzchni ziemi (tab.

16.1). Wielkość tych form jest b a r d z o zróżnicowana: od gigantycznych hałd kopalnia

nych i wyrobisk odkrywkowych, zajmujących powierzchnię nawet dziesiątków kilome
trów kwadratowych, do niewielkich spłaszczeń w obrębie stoku, rowów odwadniają
cych i kopczyków powstałych przez usypanie k a m i e n i zebranych z pola uprawnego.

Do największych form stworzonych przez ludzi należą wyrobiska kopalni odkryw

kowych, zwłaszcza te, w których  p r o w a d z o n a jest eksploatacja węgla, rud żelaza i rud
miedzi.  N i e k t ó r e są rozległymi, ale raczej płytkimi nieckami, jak na przykład piaskow
nie we wschodniej części Wyżyny Śląskiej powstałe w celu pozyskiwania piasku do za
p e ł n i a n i a starych wyrobisk podziemnych. Powierzchnia kopalni piasku w Bukownie
wynosi  p o n a d 15

Wyrobiska kopalni węgla b r u n a t n e g o zajmują nie tylko znacz

ny obszar, ale osiągają też znaczną głębokość. Wyrobisko kopalni węgla brunatnego

zajmuje o k o ł o 14

a jego d n o jest p o ł o ż o n e o k o ł o 200 m poniżej po

wierzchni otaczającego ją t e r e n u . Wyrobisko kopalni

osiąga głębokość

prawie 300 m

16.1). Niekiedy c h a r a k t e r złoża wymusza eksploatację na coraz

większych głębokościach. W t e n sposób powstają głębokie odkrywki o charakterze
wielkich lejów. Z b o c z a kopalni odkrywkowych są zwykle ukształtowane tarasowo, co

z jednej strony odzwierciedla p o s t ę p p r a c górniczych, a z drugiej ułatwia transport
i wzmacnia stateczność powierzchni nachylonych.

422

Rodzaje antropogenicznych form rzeźby związanych z różnymi działaniami ludzkimi w środowisku

Rodzaj

Formy stworzone

Wtórne formy rzeźby

Górnictwo głębinowe

Hałdy materiału płonnego

Zapadliska

Odsypy przy szybach kopalnianych

Indukowane leje krasowe

Otwory wejściowe sztolni

Niecki z osiadania
Formy erozyjne na hałdach

Górnictwo odkrywkowe

Wyrobiska powierzchniowe

Usypiska i formy osuwiskowe

Kamieniołomy

Formy erozyjne na hałdach

Hałdy materiału płonnego

Przemysł przetwórczy

Hałdy odpadów produkcyjnych
Wały i niecki osadnikowe

Transport lądowy

Nasypy

Usypiska i formy osuwiskowe

Przekopy drogowe
Terasy drogowe (półki stokowe)
Tunele

Transport wodny

Kanały

Wykorzystanie energii

Kanały, młynówki

wodnej

Wały zapór ziemnych
Niecki stawów
Zrównania antropogeniczne pod budowę
elektrowni

Melioracja i

rzek Kanały odwadniające i nawadniające

Tereny depresyjne

Obwałowania

Rolnictwo

Terasy rolne

i wąwozy

Kopce i wały kamieniste

Leśnictwo

Terasy pod nasadzenia

Debrze i wąwozy

Rynny zrywki drzewa

Budownictwo

Terasy i zrównania antropogeniczne
Sztuczne wyspy
Wykopy budowlane

Kult i zwyczaje

Kopce grzebalne (kurhany)

Osuwiska

pogrzebowe

Kręgi kamienne i ziemne

Formy erozji liniowej

Komory i korytarze podziemne

Zapadliska

Ołtarze skalne

Działania militarne

Okopy i fosy

Osuwiska

Obwałowania
Leje bombowe

Turystyka i rekreacja

Półki stokowe na szlakach turystycznych

Debrze i wąwozy

Zrównania stoku na potrzeby narciarstwa
Plaże piaszczyste

Upamiętnianie wydarzeń

Kopce

historycznych

Płaskorzeźby skalne

Mniejsze rozmiary osiągają

w których czynnikiem ograniczającym

opłacalną głębokość wydobycia jest stopień spękania skały. Niemniej, w wielu obszarach

występują o g r o m n e kamieniołomy o wysokości ścian do 100 m, a ich n a g r o m a d z e n i e na

niewielkiej przestrzeni powoduje całkowite i dramatyczne przekształcenie n a t u r a l n e g o

423

Z n a c z n a skala pozyskiwania surowców, a w szczególności konieczność usunięcia

skal n a d k ł a d u w kopalniach odkrywkowych, wymusza powstawanie h a ł d i zwałowisk.
Nic więc dziwnego, że rozległym i głębokim wyrobiskom towarzyszą p o t ę ż n e

wiska zewnętrzne. W Turoszowie zajmuje o n o powierzchnię 22

i wznosi się

150 m p o n a d otaczający t e r e n . Krajobraz Kotliny Wałbrzyskiej w S u d e t a c h Środko

wych został całkowicie zmieniony przez usypanie t a m kilkudziesięciu h a ł d o różnym

kształcie i wielkości.

Do form wielkowymiarowych zalicza się także n i e k t ó r e k o p c e i kurhany. Niektó

re z nich z b u d o w a n e kilka tysięcy lat t e m u do dzisiaj pozostają imponującymi osią
gnięciami inżynierskimi. Wielki kopiec ziemny w N e w g r a n g e w Irlandii, kryjący

w swoim wnętrzu k o m o r ę grobową, usypany o k o ł o 3000 lat

ma średnicę

80 m i wysokość 13 m. P o d o b n e rozmiary osiąga sąsiedni kopiec

pochodzą

cy z tego samego okresu. Wielkie kurhany, do 100 m długości i 20 m wysokości, na ste
pach wschodniej Ukrainy, zostały usypane przez Scytów p o m i ę d z y V I I a II w. p.n.e.
Z n a c z n e rozmiary osiąga kopiec grzebalny pierwszego cesarza C h i n k o ł o Xi'an, z I I I

w. p.n.e. M i m o trwającej od p o n a d 2000 lat degradacji ma on wciąż wysokość prawie

50 m (pierwotnie o k o ł o 100 m ) , przy długości b o k u podstawy o k o ł o 500 m. W grani
cach Polski największe rozmiary osiągają wydłużone k o p c e grobowe k o ł o Wietrzycho

wic na Kujawach. Są o n e niskie (do 3 m

ale osiągają p o n a d 100 m długości.

Kopce są także sypane w celu u p a m i ę t n i e n i a ważnych wydarzeń historycznych i mają
charakter symboliczny, jak na przykład K o p i e c Kościuszki i K o p i e c Piłsudskiego

w Krakowie, oba o wysokości o k o ł o 35 m. W wielu miejscach na świecie spotyka się

niewielkie kopce grzebalne, często występujące w znacznych n a g r o m a d z e n i a c h

(cmentarzyska k u r h a n o w e ) .

Inny charakter przekształceń powierzchni ziemi jest związany z działalnością rol

niczą. W jej wyniku nie powstają pojedyncze obiekty o imponujących rozmiarach, lecz
m a ł e formy występujące w znacznych skupiskach, n i e r z a d k o całkowicie przekształca

jące pierwotną rzeźbę stoku. Należą do nich p r z e d e wszystkim terasy rolne. Najwięk

sze zmiany powoduje u p r a w a ryżu, wymagająca d o k ł a d n e j niwelacji t e r e n u , tak aby

warstwa wody mogła być r ó w n o r o z p r o w a d z o n a po powierzchni t e r e n u (fot. 38). Z te

go też  p o w o d u na stromych stokach pojedyncze  p o l e t k a są  b a r d z o wąskie. W  C h i n a c h
i południowo-wschodniej Azji tarasowa  u p r a w a ryżu zajmuje powierzchnię dziesiąt
ków tysięcy kilometrów kwadratowych.  I n n e uprawy nie wymagają tak precyzyjnego
zrównania powierzchni, wówczas terasy rolne mogą być szersze. Progi ograniczające
terasy są  u m a c n i a n e w różny sposób. W obszarze  ś r ó d z i e m n o m o r s k i m typowe są ka
m i e n n e mury oporowe, w środkowej  E u r o p i e progi mają na ogół  c h a r a k t e r skarp
ziemnych,  d o d a t k o w o wzmocnionych roślinnością. Część  p r o g ó w rozdzielających te
rasy powstała w efekcie orania równolegle do poziomic i  o d k ł a d a n i a skib po stronie
niżej położonej. Ten typ jest określany  j a k o terasy z

W obszarach gór

skich, gdzie gleby są kamieniste i t r u d n e do uprawy, p o w s z e c h n e było zbieranie ka
mieni i ich g r o m a d z e n i e w formie h a ł d i kopców. F o r m y takie są p o w s z e c h n e między
innymi w Sudetach Wschodnich.

R ó ż n o r o d n e ingerencje w naturalną rzeźbę stoku są związane z b u d o w n i c t w e m

drogowym, zwłaszcza w obszarach górskich. W celu zmniejszenia s p a d k u t r a k t u ko
munikacyjnego wycina się szerokie półki lub przekopy w stokach, których głębokość

425

m o ż e sięgać kilkudziesięciu  m e t r ó w .  U s u n i ę t y  m a t e r i a ł skalny jest wykorzystywany do
budowy nasypów w miejscach przekraczania dolin i poszerzania  p ó ł e k w obrębie sto
ku. Takie  s a m e działania, choć na mniejszą skalę, towarzyszą niekiedy wytyczaniu
szlaków turystycznych i tras narciarskich.

Szczególną kategorią form rzeźby związanych z działalnością człowieka są po

wierzchniowe efekty działań prowadzonych p o d ziemią - górnictwa podziemnego

i eksploatacji w ó d p o d z i e m n y c h . N i e są o n e z a m i e r z o n e i na ogół są b a r d z o kłopotli

wym skutkiem zakłócenia równowagi w ośrodku skalnym. Z dużą różnorodnością ta

kich form m a m y do czynienia na obszarach górnictwa p o d z i e m n e g o .

tu za

padliska  n a d płytko  p o ł o ż o n y m i korytarzami i  k o m o r a m i podziemnymi, niecki z osia
d a n i a i niecki związane z lejem depresyjnym powstającym wskutek odwadniania ko
palni. Niecki z reguły zajmują  d u ż e powierzchnie (nawet do kilku kilometrów długo
ści), ale są płytkie, bez wyraźnych brzegów, a przez to słabo widoczne w rzeźbie. Jeśli
nie są  o d p o w i e d n i o  o d w a d n i a n e , wówczas wypełniają się wodą. W Zagłębiu Wałbrzy
skim  o d n o t o w a n o maksymalną głębokość osiadania 17 m, na  G ó r n y m Śląsku - ponad
20 m. W obszarach krasowych formy zapadliskowe tworzą się wskutek złożonych in
terakcji między eksploatacją  p o d z i e m n ą w skałach krasowiejących, zaburzeniem wa
r u n k ó w hydrogeologicznych i  p r o c e s a m i rozpuszczania  p o d ł o ż a  ( R A M K A 16.1).
Niecki z osiadania towarzyszą także  o b s z a r o m eksploatacji ropy naftowej.

Ramka

Współczesne zapadliska krasowe w okolicach Olkusza

Trwająca od kilkuset lat eksploatacja rud cynkowo-ołowiowych z wapieni triasowych we

wschodniej części Wyżyny Śląskiej spowodowała zaburzenia stateczności masywu

nego, prowadząc do powstania zróżnicowanych genetycznie zapadliskowych form po

wierzchniowych. Reprezentują one trzy typy:

• zapadliska powstające na terenie dawnej eksploatacji, przez zawał stropu płytko poło

żonych wyrobisk;

• zapadliska związane ze współczesnymi wyrobiskami górniczymi. Osiągają one najwięk

sze rozmiary (do 134 m x 65 m, przy głębokości 40 m) i mają tendencję do łączenia się

w rozlegle strefy deformacji powierzchni;

• zapadliska powstałe poza bezpośrednią strefą wyrobisk górniczych, związane z odwod

nieniem masywu skalnego.

Formy trzeciego typu, a także niektóre z zapadlisk drugiego typu należą do grupy lejów
krasowych indukowanych i tworzą się w piaszczystej pokrywie osadowej przykrywającej

wapienie. Odwodnienie podziemne spowodowało obniżenie zwierciadła wód podziem

nych i udrożnienie wcześniej nieaktywnych korytarzy krasowych w wapieniach, do których
były namywane utwory piaszczyste. Tworzyły się w ten sposób pustki podziemne na grani
cy wapień/pokrywa piaszczysta, a zapadanie ich stropów prowadziło do powstania form
powierzchniowych. Lejki indukowane mają średnicę do 15 m i głębokość do 10 m.

Źródło:

1989. Współczesne procesy krasowe w strefie oddziaływania kopalń olkuskiego okręgu rudnego. Kras i Speleologia, t. 6

(15), s. 23-39.

426

Ryc. 16.3. Osiadanie wskutek nadmiernego poboru wód gruntowych (wg E. Kellera, zmieniona)

Dramatyczne są skutki osiadania związane z n a d m i e r n ą eksploatacją w ó d pod

ziemnych. Pobór wody z ośrodka skalnego w  t e m p i e szybszym od  n a t u r a l n e g o  t e m p a
uzupełniania zasobów powoduje nieodwracalną  z m i a n ę struktury  g r u n t u i zmniejsze
nie jego objętości (ryc. 16.3). Wielkość osiadania  m o ż e wynosić nawet kilka  m e t r ó w
i powodować zagrożenie dla stabilności budynków.  P r o b l e m jest szczególnie poważny

w dużych aglomeracjach,

w mieście Meksyk i w Bangkoku. P o d o b n e efekty od

notowano na obszarach rolniczych, gdzie wody p o d z i e m n e p o b i e r a n o do nawadniania
gruntów. W Dolinie Centralnej w Kalifornii obszar objęty osiadaniem zajmuje p o n a d
5

a maksymalne obniżenie t e r e n u wynosi p o n a d 9 m. Do obniżania powierzch

ni terenu prowadzi także osuszanie gruntów torfowych. Torf tracąc wodę, zmniejsza
objętość o kilkadziesiąt procent, a wysuszony łatwo ulega wywiewaniu. W Holandii
trwające od kilku wieków osuszanie bagnistych t e r e n ó w w delcie R e n u i Mozy spowo
dowało ich obniżenie o kilka m e t r ó w i powstanie depresji o głębokości do 7 m.

Procesy rzeźbotwórcze

w obrębie form antropogenicznych

A n t r o p o g e n i c z n e formy rzeźby p o d d a n e są działaniu naturalnych procesów rzeź-

botwórczych i są przez nie ustawicznie przekształcane. Intensywność takich wtórnych
zmian jest szczególnie duża, gdy obiekty oryginalne przestają być użytkowane, są za
n i e d b a n e lub niewłaściwie utrzymywane. F o r m y w t ó r n e są związane głównie z rucha
mi masowymi, które w zależności od nachylenia stoku przybierają r ó ż n e postaci. Na

ścianach opuszczonych k a m i e n i o ł o m ó w

obrywy, p o w s z e c h n e

też o d p a

danie, tworzą się stożki i hałdy usypiskowe, niekiedy znacznych rozmiarów. Przy
mniejszych nachyleniach, w sprzyjających w a r u n k a c h strukturalnych, dochodzi do ze
ślizgów. Osuwiska, typowe dla utworów słabo skonsolidowanych, dość często wystę-

427

na zboczach wyrobisk kopalnianych, na h a ł d a c h i w p r z e k o p a c h drogowych. Nie

k t ó r e z nich przyniosły tragiczne skutki. U p ł y n n i e n i e zwału m a t e r i a ł u p ł o n n e g o

w miejscowości Aberfan w Walii w 1966 r. s p o w o d o w a ł o spływ błotny, który pogrze

b a ł p o d m a s a m i b ł o t a prawie 150 osób. Uaktywnianie się ruchów masowych następu

je przy n a d m i e r n y m zestromieniu stoku w stosunku do wytrzymałości materiału,

z k t ó r e g o stok jest z b u d o w a n y (zob. rozdział 10.3). D ą ż e n i e do stanu równowagi
i zmniejszenia nachylenia m o ż e

się denudacją górnej części stoku i depozy-

cją w części dolnej. W celu zapobiegania tym p r o c e s o m zbocza form wklęsłych są
u m a c n i a n e , a jeśli w a r u n k i t e r e n o w e pozwalają, tworzone są stoki dłuższe, ale

o mniejszym nachyleniu.

W t ó r n e przekształcenia zachodzą na szeroką skalę na stokach użytkowanych rol

niczo. Wcięcia d r o g o w e w p o d ł o ż u p o d a t n y m na erozję łatwo przeobrażają się w wą

wozy, k t ó r e

się głównym ź r ó d ł e m m a t e r i a ł u klastycznego. Na zbudowanych z fli

szu stokach beskidzkich drogi dostarczają do

m a t e r i a ł u wynoszonego przez stru

m i e n i e ze zlewni. F o r m y erozji liniowej mogą rozwijać się także w obszarach leśnych,

wzdłuż wadliwie

i nieutrzymywanych dróg leśnych. O p r ó c z spływu

powierzchniowego w ich rozwoju rolę odgrywa

a epizodycznie również poto

ki gruzowo-błotne. W K a r k o n o s z a c h powstały w t e n sposób rynny erozyjne głęboko

ści p o n a d 2 m i długości do kilkuset m e t r ó w . Rozcinaniu i rozmywaniu podlegają hał
dy i zwały górnicze oraz zbocza nasypów i p r z e k o p ó w drogowych, jeśli nie są o n e od

p o w i e d n i o u m o c n i o n e . O b s a d z e n i e roślinnością czy nawet obłożenie darnią w znacz
n y m stopniu h a m u j e zjawisko erozji.

W t ó r n e przekształcenia form antropogenicznych odbywają się na ogół w dwóch

k i e r u n k a c h . Ruchy m a s o w e i spłukiwanie prowadzą do degradacji i zatarcia pierwot
nej formy, n a t o m i a s t erozja liniowa powiększa formy wklęsłe i przedłuża czas ich

w krajobrazie.

Antropogeniczne zmiany charakteru i tempa

procesów rzeźbotwórczych

R ó w n i e w a ż n e

tworzenie nowych form rzeźby t e r e n u

świadome modyfi

kowanie przebiegu procesów naturalnych, polegające na zmianie ich  t e m p a , charak
teru lub ich całkowitym powstrzymywaniu. Są to  r ó ż n o r o d n e działania o charakterze
inżynierskim, których skutki są mniej lub bardziej widoczne w krajobrazie, a także
zmiany w sposobie użytkowania gruntu. Mają  o n e na celu zabezpieczenie się przed
negatywnymi skutkami pewnych procesów i pozyskanie  d o d a t k o w e g o  t e r e n u do zago

spodarowania. Mniejsze znaczenie mają względy estetyczne.

Przejawy takich d z i a ł a ń spotyka się p r z e d e wszystkim t a m , gdzie zachodzą na

t u r a l n e procesy s t o k o w e (ruchy m a s o w e i

w o d n a ) , procesy fluwialne i rozwój

koryt rzecznych, litoralnych i eolicznych.  N i e wszystkie  n a t u r a l n e procesy rzeźbo-
twórcze  m o ż n a  p o w s t r z y m a ć i  k o n t r o l o w a ć , nie zawsze też jest to  o p ł a c a l n e z eko
n o m i c z n e g o  p u n k t u widzenia,  m i m o że technicznie możliwe. W takich przypadkach
najlepszym  r o z w i ą z a n i e m jest  p o z o s t a w i e n i e  p e w n e g o obszaru

niezagospoda-

r o w a n e g o .

428

Procesy stokowe

Przy zagospodarowywaniu stoków i obszarów p o ł o ż o n y c h u ich p o d n ó ż a szcze

gólnie ważne

zapewnienie efektywnej o c h r o n y p r z e d negatywnymi skutkami szyb

kich grawitacyjnych ruchów masowych: osuwisk, obrywów i lawin kamiennych, spły

wów błotnych i gruzowych. Podcięcia stoku są stabilizowane w różny sposób, w zależ

ności od spodziewanego  c h a r a k t e r u przemieszczeń.  O d p a d a n i u zapobiegają siatki
metalowe, osuwiska są powstrzymywane przez założenie  b e t o n o w y c h lub  k a m i e n n y c h
opasek i  m u r ó w oporowych, przy czym musi być  z a p e w n i o n e  o d p o w i e d n i e odwodnie
nie stoku (ryc. 16.4). Drogi przebiegające u  p o d n ó ż a stromych i spękanych ścian skal
nych są zabezpieczane specjalnymi zadaszeniami, a pojedyncze, grożące  o b e r w a n i e m

bloki skalne są odstrzeliwane.

Znacznie

powstrzymywanie spływów i p o t o k ó w gruzowych i błot

nych, które są przemieszczeniami o znacznej prędkości i energii. W wielu obszarach

16.4. Opaski kamienne na stromych stokach w strefie klimatu monsunowego (Hongkong), zmniejszają

ce zagrożenie osuwiskami i

gruzowymi. Bezpośrednio powyżej opasek fragment niszy osuwiskowej

(fot. P. Migoń)

429

Ryc. 16.5. Systemy zabezpieczeń przed dalszym transportem w strefie wielkiego

gruzowego pod

wulkanem Ontake, Japonia (fot. Migoń)

górskich

możliwe wyznaczenie szczególnie często wykorzystywanych dróg,

którymi spływy poruszają się. Należą do nich głębokie żleby rozcinające stoki i górne
odcinki dolin rzecznych o dużym spadku. W celu utrzymania spływającej masy
nisto-błotnej w dnie doliny i niedopuszczenia do jej rozprzestrzenienia się na
głe części stoku i d n a doliny n a t u r a l n e koryto jest przekształcane w głęboką obudo
waną rynnę o o d p o w i e d n i o dużym, p ł a s k o d e n n y m przekroju poprzecznym. Inną me

todą przeciwdziałania s k u t k o m p o t o k ó w gruzowo-błotnych jest b u d o w a zapór i zbior
ników zatrzymujących niesione rumowisko, często w układzie kaskadowym

16.5). Tego typu zabezpieczenia są powszechne w wielu krajach alpejskich, w Kolum

bii Brytyjskiej, a p r z e d e wszystkim w Japonii.

Procesy fluwialne

Największy zasięg w skali globalnej mają a n t r o p o g e n i c z n e zmiany koryt rzecz

nych i modyfikacje przebiegu procesów fluwialnych, określane przez inżynierów-hy-
d r o t e c h n i k ó w łącznie j a k o regulacja rzek. Większość działań regulacyjnych jest moty

w o w a n a o c h r o n ą t e r e n ó w położonych w dnie doliny przed powodziami oraz chęcią

przekształcenia rzek w arterie komunikacyjne, umożliwiające żeglugę. Należy pod
kreślić, że geomorfologiczne aspekty regulacji są n a d r z ę d n e w stosunku do hydrolo
gicznych, a zmiany mają na ogół przebieg dwuetapowy. W pierwszym etapie jest mo

dyfikowany  c h a r a k t e r i przebieg koryta, przekształcana jest też równina zalewowa.
Powoduje to skutki  w t ó r n e , związane z innym  r o z k ł a d e m przestrzennym erozji i aku
mulacji, zmianą zdolności transportowych strumienia i  z m i a n a m i nadrzecznych zbio
rowisk roślinnych. Istotnym, chociaż nie zawsze uświadamianym, skutkiem ingerencji

430

antropogenicznych, wynikającym z samej natury systemu fluwialnego, są zmiany p o

niżej i powyżej regulowanego odcinka rzeki, a także wzdłuż dopływów.

Typowe przekształcenia koryt towarzyszące regulacji - t o :

• powiększanie przekroju p o p r z e c z n e g o koryta, aby m o g ł o o n o pomieścić d u ż e

pływy wezbraniowe;

• wyrównywanie dna, p o ł ą c z o n e z likwidacją bystrzy i

w celu zwiększenia pręd

kości i obniżenia w t e n sposób wysokości fali

• podwyższanie brzegów koryta, w szczególności przez b u d o w ę obwałowań. Najczę

ściej pomiędzy obwałowaniami znajduje się także fragment równiny

• umacnianie brzegów zagrożonych

boczną i b u d o w a systemów ostróg spycha

jących n u r t od brzegów do środka koryta (ryc. 16.6).

Bardziej spektakularnym p r z y k ł a d e m z m i a n koryt rzecznych jest ich prostowanie,

głównie w celu poprawy możliwości żeglugowych. Dotyczy to zwłaszcza rzek nizin
nych, wykazujących tendencję do  m e a n d r o w a n i a . Poszczególne zakola są  o d c i n a n e
i pozostawiane na równinie zalewowej  j a k o starorzecza, ewentualnie zasypywane, na
tomiast szyje  m e a n d r o w e są  p r z e c i n a n e nowymi, sztucznymi korytami. W  t e n sposób
rzeka naturalnie  m e a n d r u j ą c a jest  z a m i e n i a n a w rzekę o korycie o  b a r d z o niskim
stopniu

Na przykład, wskutek p r a c regulacyjnych na O d r z e , trwających od

połowy X V I I I w. do początków XX

n a t u r a l n y bieg rzeki został skrócony o k o ł o

160 km, co stanowiło mniej więcej 1/6 jej długości (ryc. 16.7).

Poważne zmiany w charakterze procesów fluwialnych są wywołane budową z a p ó r

wodnych. Z a p o r y

większą część, a niekiedy nawet niemal całość niesione

go przez rzekę rumowiska, powodując niedociążenie m a t e r i a ł e m poniżej zapory. Po

woduje to wzmożenie erozji dennej i bocznej, pogłębianie i poszerzanie koryta, co

z kolei zwiększa zagrożenie stabilności m o s t ó w i konstrukcji wznoszonych wzdłuż brze-

Ryc. 16.7. Wyprostowanie i skrócenie koryta Odry pod

w wyniku prac regulacyjnych

Ryc. 16.8. Konsekwencje wybudowania zapory wodnej dla

akumulacji i erozji wzdłuż biegu rzeki

gów. Równocześnie powyżej zapory jest wymuszona akumulacja, co z czasem powodu

zbiornika, aż do utraty jego pierwotnie zamierzonych funkcji (ryc. 16.8).

W t ó r n e zmiany towarzyszące regulacji i b u d o w i e z a p ó r wodnych często są bardzo

niekorzystne z p u n k t u widzenia gospodarki ludzkiej i stanu środowiska. O p r ó c z do
tkliwych skutków ekologicznych (znacznie zmniejszenie bioróżnorodności, pogorsze
nie

wody, przesuszenie równiny zalewowej) p r o b l e m e m

się p e w n e

ska geomorfologiczne. Należy do nich  p r z e d e wszystkim wzrost zdolności erozyjnych
strumienia wskutek wzrostu turbulencji przepływu,  z a h a m o w a n i e nadbudowy teras
zalewowych i ujemny bilans akumulacyjny delt. W skrajnych przypadkach całkowitej
zmianie ulega  c h a r a k t e r rzeki, z roztokowej na krętą, o  j e d n y m wąskim i wciętym ko-

432

rycie. Z kolei,  n a d m i e r n y  p o b ó r wody z koryt rzek tranzytowych w obszarach
chych i suchych  m o ż e spowodować ich okresowy lub całkowity zanik, a  o d s ł o n i ę t e
osady rzeczne stają się  p o d a t n e na wywiewanie i  t r a n s p o r t

Taki los spotkał

między innymi niektóre rzeki Azji Centralnej (Amu-daria), z a c h o d n i c h Chin
i

części Stanów Zjednoczonych ( K o l o r a d o ) .

W wielu krajach, zwłaszcza zachodniej Europy,

rzek nie przyniosła ocze

kiwanych skutków, a straty w środowisku są większe niż efekty pozytywne. Rozpoczęto

rzek, czyli działania w celu przywrócenia stanu sprzed regulacji i stworze

nia warunków nieskrępowanego przebiegu procesów erozji, transportu i akumulacji.
Tam, gdzie równina zalewowa została zabudowana, jest to j e d n a k praktycznie niemoż
liwe, w innych miejscach m o ż e być przeprowadzone w ograniczonym zakresie.

Wybrzeża morskie

Ingerencje w przebieg procesów modelujących wybrzeża morskie są związane

z dążeniami do powstrzymania erozji brzegu w miejscach

o b i e k t o m in

frastruktury oraz do zapewnienia możliwości funkcjonowania  p o r t ó w przez przeciw
działanie zamulaniu  k a n a ł ó w portowych.  D z i a ł a n i a inżynierskie obejmują między in
nymi konstrukcję różnego typu  m u r ó w oporowych, odbijających  u d e r z e n i a fal (ryc.

16.9), sztucznych rumowisk i platform rozpraszających energię fal, falochronów przy

wejściu do kanałów portowych, sztucznych wysp przybrzeżnych i ostróg zatrzymują

cych transport rumowiska wzdłuż brzegu. Erozję wybrzeża klifowego m o ż n a p o

wstrzymać przez stworzenie sztucznej plaży i w a r u n k ó w do przewagi akumulacji n a d

ubytkiem rumowiska.

16.9. Różne rodzaje umocnień zabezpieczających brzeg przed niszczeniem, wschodnia Anglia

(fot. Migoń)

433

Ryc. 16.10. Akumulacja przybrzeżna wymuszona budową falochronów (wg E.A. Kellera, zmieniona).

Kierunek prądu wzdłużbrzegowego z lewej strony na prawą: A - akumulacja litoralna

Całkowite powstrzymanie erozji brzegu nie jest j e d n a k możliwe i zapewnienie

skutecznej  o c h r o n y na  p e w n y m odcinku powoduje z reguły wzrost erozji na odcinku
sąsiednim,  p o ł o ż o n y m na  d r o d z e  p r ą d u przybrzeżnego. Dzieje się tak dlatego, że brak
erozji oznacza równocześnie niedociążenie  p r ą d u przybrzeżnego rumowiskiem. Nisz
czenie brzegu poniżej nie  m o ż e być  z a t e m  z r ó w n o w a ż o n e dostawą materiału z odcin
ka sąsiedniego.  P o d o b n e są efekty wybudowania falochronów wychodzących w mo
rze. Zatrzymują  o n e rumowisko przemieszczane przez  p r ą d przybrzeżny przed falo
c h r o n e m - co jest zjawiskiem  p o ż ą d a n y m , ale  z a r a z e m stwarzają warunki do przyspie
szenia erozji  p o z a  n i m (ryc. 16.10).  Z n a n e są przypadki przyrostu i ubytku wybrzeża
po  o b u  s t r o n a c h falochronów sięgające 1000 m w ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat.

Procesy eoliczne

t r a n s p o r t i

eoliczna są z wielu względów dla ludzi niekorzyst

n e , dlatego p o d e j m o w a n e są r ó ż n e próby ograniczenia tych procesów w obszarach,

w których w a r u n k i n a t u r a l n e sprzyjają ich występowaniu. Dotyczy to w szczególności

miejsc sąsiadujących z t e r e n a m i uprawnymi i szlakami komunikacyjnymi, a także sa
mych t e r e n ó w uprawnych zagrożonych

erozją gleb.

434

Skutecznym środkiem powstrzymywania wywiewania jest tworzenie częściowo

przepuszczalnych szpalerów roślinnych (krzewiastych i drzewiastych), których obecność
skraca szerokość potencjalnej powierzchni deflacyjnej, a także powoduje redukcję
prędkości strumienia powietrza. Szpalery, a także płoty i siatki, są stawiane wzdłuż dróg
i linii kolejowych. Większe powierzchnie deflacyjne są obsadzane roślinnością, która
ogranicza wywiewanie i wymusza depozycję materiału już niesionego przez wiatr.

Niektóre m e t o d y zapobiegania erozji eolicznej na polach uprawnych są p o d o b n e

do stosowanych w odniesieniu do erozji

Należy do nich taki d o b ó r upraw, aby

w okresie występowania najsilniejszych wiatrów gleba była c h r o n i o n a przez zwartą

pokrywę wegetacyjną. W ograniczonym zakresie piaszczyste powierzchnie deflacyjne
są przykrywane warstwą żwiru, zbyt ciężkiego w stosunku do możliwości wywiewania.
W p o d o b n y sposób są stosowane oleje i środki chemiczne, aczkolwiek powoduje to
r ó ż n o r o d n e negatywne skutki ekologiczne.

Działalność człowieka kształtująca rzeźbę powierzchni Z i e m i przejawia się nie

tylko w tworzeniu nowych form, niszczeniu

oraz świadomym oddziaływa

niu na kierunek i t e m p o naturalnych procesów rzeźbotwórczych. Wiele działań przy
nosi niezamierzone skutki geomorfologiczne, k t ó r e w d o d a t k u mogą pojawiać się

w dużym oddaleniu od miejsc pierwotnej ingerencji, a także z o p ó ź n i e n i e m sięgają

cym nawet kilkudziesięciu lat. Te  p o ś r e d n i e zmiany mogą być długofalową konse
kwencją różnych działań, niekoniecznie związanych z przekształceniami powierzchni
ziemi, i ujawniają się na poziomie globalnym, regionalnym i lokalnym.  J a k o całość ilu
strują  o n e znakomicie  r ó ż n o r o d n e powiązania przyczynowo-skutkowe w systemie
geomorfologicznym, ale również nierozerwalne związki  p o m i ę d z y różnymi  e l e m e n t a
mi środowiska.

Dyskusja na t e m a t roli człowieka w globalnych z m i a n a c h środowiska Z i e m i ,

zwłaszcza zmianach klimatu, trwa od wielu lat i jest daleka od rozstrzygnięcia. N i e
sposób dzisiaj jednoznacznie stwierdzić, czy „ a n t r o p o g e n i c z n e ocieplenie

jest bezspornym faktem (choć większość badaczy klimatu przychyla się do takiego sta

nowiska), a tym bardziej wskazać, jaki jest udział człowieka w odnotowywanym w wie
lu obszarach wzroście t e m p e r a t u r y i zmienności klimatu. N i e ulega n a t o m i a s t wątpli

wości, że możliwości wpływu człowieka na otaczające go środowisko rosły w ostatnich
wiekach w b a r d z o szybkim t e m p i e i obecnie są rzeczywiście o g r o m n e . Jeśli nawet nie
jesteśmy jeszcze w stanie wywołać z m i a n środowiska „ n i e p l a n o w a n y c h " przez n a t u r ę ,

z pewnością jest możliwe potęgowanie tendencji naturalnych i a n t r o p o g e n i c z n e przy
spieszenie zmian o naturalnych korzeniach.

Skutki globalnych zmian klimatycznych są i z a p e w n e będą n a d a l o d c z u w a n e naj

wyraźniej w wysokich szerokościach geograficznych. W kontekście geomorfologicz-

Pośrednie skutki geomorfologiczne

przekształceń środowiska

Zmiany globalne

435

Ramka

Zmiany poziomu morza jako efekt antropopresji

Większość scenariuszy globalnych zmian

przyjmuje mniejszy lub większy wzrost

średniej temperatury powietrza. Jedną z konsekwencji tego zjawiska będzie przyspieszo
ne topnienie lodowców, a to z kolei spowoduje zmiany poziomu morza w oceanie świa
towym. Tendencję podniesienia poziomu morza zaobserwowano już w XX

kiedy na

wzrost o 15-20 cm.

dla XXI w. są różne i stale modyfikowane, wraz

z przyrostem danych oraz doskonaleniem procedur modelowania. Najczęściej przyjmuje
się wzrost około 50 cm w ciągu stulecia, ale publikowane były też bardziej katastroficzne
prognozy.

Podniesienie poziomu morza jest konsekwencją:

• wzrostu objętości wody wraz ze wzrostem temperatury;

• topnienia

i małych czasz lodowych;

• topnienia wielkich lądolodów kontynentalnych;

• zmniejszonej retencji w zanikającej wieloletniej zmarzlinie;

• zmniejszonej retencji w mokradłach.

Największy udział w prognozowanym wzroście poziomu oceanu światowego ma topnienie
lądolodu antarktycznego i grenlandzkiego.

436

oznacza to p r z e o b r a ż e n i a rzeźby wywołane zanikiem wieloletniej zmarzliny,

nieniem lodowców i lądolodów oraz powiązanym z tymi zjawiskami  w z r o s t e m pozio
mu  o c e a n u światowego.  O c e n i a się, że podniesienie średniej rocznej  t e m p e r a t u r y
o 1°C powoduje na półkuli północnej przesuwanie się granicy występowania zmarzli
ny o 100-150 km na  p ó ł n o c , a zjawisko to jest  o d n o t o w y w a n e od połowy XX w. Ka
tastrofalnie szybki zanik lodowców górskich w niskich i  u m i a r k o w a n y c h szeroko
ściach geograficznych jest faktem bezspornym, a w ostatnich latach wystąpiły też zja

wiska odrywania się potężnych m a s lodów

na Antarktydzie.

Do powierzchniowych efektów zaniku zmarzliny należy wzrost zasięgu obszarów

rzeźbie wytopiskowej, przyspieszenie erozji wcześniej przemarzniętych brzegów

rzek i mórz, większa częstotliwość osuwisk i spływów gruzowo-błotnych. Konsekwen
cją topnienia lodowców jest tworzenie się nowych form morenowych, przyspieszona

osadów wodnolodowcowych na p r z e d p o l u , odsłanianie świeżych p o

wierzchni skalnych i wzrost przepływów w rzekach lodowcowych, co z kolei wpływa

na stabilność koryt rzecznych.  Z m i a n a  w a r u n k ó w stateczności zboczy dolin wcześniej
zlodowaconych,  k t ó r e tracą boczne  p o d p a r c i e przez masy lodowe, zwiększa z kolei
prawdopodobieństwo występowania ruchów masowych  r ó ż n e g o typu.

Powiązany z zanikiem lodowców wzrost p o z i o m u o c e a n u światowego, k t ó r e g o

amplituda jest różnie  o c e n i a n a  ( R A M K A 16.2), przyniesie raczej niewielkie zmiany
na wybrzeżach klifowych,  n a t o m i a s t wybrzeża niskie są znacznie bardziej  n a r a ż o n e na
erozję i recesję.  O d p o w i e d n i a  o c h r o n a nisko położonych, a zagospodarowanych tere
nów wzdłuż wybrzeża będzie wymagała dalszych działań inżynierskich, co jeszcze  p o

większy skalę antropogenicznej ingerencji w geomorfologiczny system litoralny.

Zmiany regionalne i lokalne

A n t r o p o g e n i c z n e u w a r u n k o w a n i a z m i a n w skali regionalnej i lokalnej są znacz

nie lepiej u d o k u m e n t o w a n e niż przyczyny z m i a n globalnych, a d a n e archeologiczne

historyczne

stwierdzić, że znaczne perturbacje naturalnych systemów geo

morfologicznych wystąpiły już p r z e d kilkoma tysiącami lat.

Największy zasięg miały konsekwencje przyspieszonej erozji gleb, k t ó r a z a c h o

dziła na stokach użytkowanych rolniczo, p o z b a w i o n y c h zwartej pokrywy roślinnej.
Spłukiwanie warstw pokrywowych p o w o d o w a ł o przyrost grubości u t w o r ó w

wialnych, k t ó r e w

w a r u n k a c h topograficznych i geologicznych przyra

stały nawet w  t e m p i e do 1 m na 100 lat, a dzisiaj tworzą serie  o s a d o w e o całkowitej
grubości do 3-4 m. Jeśli spłukiwany  m a t e r i a ł dostawał się do koryt rzecznych, był
dalej  t r a n s p o r t o w a n y w postaci obciążenia  d e n n e g o lub zawiesinowego, a  n a s t ę p n i e

był  d e p o n o w a n y na  t e r a s a c h zalewowych, lub był  p r z e n o s z o n y aż do ujścia rzeki
i  t a m osadzany w  o b r ę b i e istniejącej delty lub  e s t u a r i u m . Przyspieszona  a k u m u l a c j a
p o w o d o w a ł a progradację delt,  z a m u l a n i e ujść rzek i  o d c i n a n i e od  m o r z a  p o r t ó w  p o
łożonych w głębi  e s t u a r i u m lub delty  ( R A M K A 16.3).  P o d o b n e procesy zachodziły
w obszarach powierzchniowej eksploatacji kopalin, gdzie  r o z d r o b n i o n a skała  p ł o n
na dostawała się do koryt rzecznych. Z drugiej strony,  o g r a n i c z a n i e erozji na stoku
i przegradzanie dolin  z a p o r a m i  p o w o d o w a ł o  n i e d o c i ą ż e n i e rzek, mniejszą  d o s t a w ę

437

Ramka

Zasypywanie estuariów

Estuaria rzek Azji Mniejszej uchodzących do Morza Egejskiego były w okresie
nym szybko zasypywane przez osady. Przy ujściu rzeki Menderes (grecki Meander)
sunięcie linii brzegowej w ostatnich 2000 lat wyniosło ponad 10 km. Spowodowało to mię
dzy innymi odcięcie od morza starożytnego portu w Milecie oraz przekształcenie dawnej
zatoki morskiej w przybrzeżne jezioro

Przyczyną tego zjawiska, typowego

całego basenu Morza Śródziemnego, były zmiany

użytkowania ziemi w zlewniach obszaru. Wycięcie lasów i wprowadzenie na stoki upraw

rolnych, a także znaczne rozrzedzenie roślinności niskiej wskutek wypasu stworzyło do

godne warunki do erozji gleb i transportu zawiesiny w kierunku ujść rzek do morza. Sprzy

jały temu uwarunkowania naturalne: strome stoki, częste opady o dużym natężeniu, duże

spadki podłużne wielu koryt. Powszechne tarasowanie stoków przez pewien czas po

wstrzymywało negatywne zjawiska, ale regres cywilizacyjny wywołany upadkiem cesarstwa

rzymskiego przyczynił się do ogólnego zaniedbania systemów zabezpieczeń przed erozją.

r u m o w i s k a do ujść rzek, co w efekcie sprzyjało intensyfikacji erozji delt i przyle
głych o d c i n k ó w wybrzeża. Zjawisko takie o b s e r w o w a n o między innymi w delcie
Nilu po o d d a n i u do użytku Wielkiej Tamy Asuańskiej. D a l e k o s i ę ż n e skutki antro-

438

popresji ujawniły również ścisłe zależności między s y s t e m e m stokowym, rzecznym
i litoralnym.

rolnictwa i gospodarki hodowlanej wpływa na uaktywnienie proce

sów eolicznych. Pustynnienie,  r o z u m i a n e  j a k o nabieranie przez dany obszar cech kraj
obrazu pustynnego ze skąpą szatą roślinną, niewystarczającymi  z a s o b a m i  w o d n y m i
i rosnącą rzeźbotwórczą rolą wiatru, jest  p r z e d e wszystkim konsekwencją nieracjonal
nego korzystania z zasobów środowiska.  U s u n i ę c i e roślinności i przesuszenie gleb
sprzyja deflacji i transportowi eolicznemu, szczególnie  b u r z o m pyłowym. Reaktywa
cji ulegają stare formy wydmowe,  k t ó r e przy  o d p o w i e d n i m reżimie wiatrowym mogą
stać się wydmami mobilnymi i zagrażać osiedlom, szlakom komunikacyjnym i ujęciom

wody. Zjawiska takie występują powszechnie na obrzeżach Sahary, w środkowej Azji,
były także znacznym u t r u d n i e n i e m dla gospodarki na Wielkich R ó w n i n a c h w Amery

Ożywienie procesów eolicznych wskutek usunięcia roślinności obserwu

je się także w obszarach o klimacie wilgotnym. W różnych krajach europejskich,

w okresie od średniowiecza do dzisiaj, p r o b l e m e m stawała się reaktywacja plejstoceń-

skich pól wydmowych i piasków pokrywowych (ryc. 16.11).

Innym rodzajem oddziaływań p o ś r e d n i c h jest przyspieszenie procesów wietrze

niowych p o d wpływem rosnącego zanieczyszczenia atmosfery. Dotyczy to w szczegól
ności obszarów miejskich i przemysłowych, gdzie w atmosferze występuje podwyższo
na zawartość związków siarki i sadzy. Związki te są d e p o n o w a n e na odsłoniętych p o

wierzchniach skalnych, między innymi na k a m i e n i a c h budowlanych, gdzie wchodzą
w reakcje z m i n e r a ł a m i budującymi skałę. W skałach wapiennych w efekcie reakcji
węglanu wapnia ze związkami siarki tworzy się gips,

w postaci powierzch

niowych naskorupień, k t ó r e ulegają łatwo łuszczeniu i o d p a d a n i u . Zjawiska te są p o -

16.11. Antropogenicznie wymuszone ożywienie procesów eolicznych na Wyżynie

-Częstochowskiej (fot. Migoń)

439

Ryc. 16.12. Efekty wietrzenia w zanieczyszczonej atmosferze miejskiej (fot.

Migoń)

w a ż n y m z a g r o ż e n i e m dla trwałości wielu unikatowych o b i e k t ó w i detali architekto

nicznych (ryc. 16.12).

S u m a regionalnych i lokalnych z m i a n s p o w o d o w a n y c h antropopresją, rejestro

w a n y c h w różnej skali i na różny s p o s ó b wszędzie na świecie, składa się na globalny
w y m i a r ludzkiej ingerencji w system geomorfologiczny. W e d ł u g niektórych o c e n cał

kowita d e n u d a c j a w ś r o d k o w y m h o l o c e n i e stanowiła tylko o k o ł o

denudacji

współczesnej. O c e n y te m o g ą być przyjmowane sceptycznie, ale nie ulega wątpliwo

ści, że o b e c n o ś ć czynnika a n t r o p o g e n i c z n e g o

współczesnym przekształceniom

rzeźby szczególny c h a r a k t e r , niespotykany we wcześniejszych e t a p a c h rozwoju Z i e m i .

Literatura polska

Maruszczak

1988. Zmiany środowiska przyrodniczego kraju w czasach

L. Starkel

Przemiany środowiska geograficznego Polski,

Ossolineum,

s. 109-135.

Przeglądowy

pokazujący antropogeniczne zmiany środowiska na ziemiach polskich na tle ogólnych

tendencji zmian klimatu.

Pietrzak

2002. Geomorfologiczne skutki zmian użytkowania ziemi na Pogórzu Wiśnickim. Instytut Geogra

fii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
Monograficzne ujęcie zmian środowiska, w tym rzeźby terenu, w silnie

i od dawna zasie

dlonym pogórskim regionie Karpat.

Sinkiewicz

1998. Rozwój denudacji antropogenicznej w środkowej części Polski

Uniwersytet Mi

kołaja Kopernika, Toruń.
Na przykładach z Kujaw omówiono wpływ działalności człowieka na przyspieszenie denudacji mechanicz
nej, obserwowany w formach i osadach. Autor pokazuje, że nawet w obszarach nizinnych skutki antropo
presji mogą być znaczące.

440

Literatura zagraniczna

Cooke R.U., Doornkamp J.C., 1994.

Management.

Clarendon Press,

Oxford.
Fundamentalna pozycja z zakresu geomorfologii

Goudie

2005. The

Impact on the Natural

Blackwell, Oxford.

Szóste wydanie książki, będącej kompleksowym przedstawieniem problematyki

działalności ludz

kiej na funkcjonowanie środowiska. Obszerny rozdział jest poświęcony zmianom rzeźby terenu, a najnow
sze wydanie zawiera także omówienie scenariuszy i prognoz na przyszłość.