1

UZUPEŁNIENIE

Dobro Giffena to takie dobro niższego rzędu, na które konsumpcja wzrasta wraz ze wzrostem jego
ceny.

Prawo Engla mówi, że w miarę wzrostu dochodów udział wydatków na żywność w wydatkach
ogółem się zmniejsza (wyjaśnienie szybkiego spadku udziału wydatków na żywność w całkowitych
wydatkach rodziny).

FORMY RYNKU

Naturalne i sztuczne bariery wejścia to przeszkody utrudniające rozpoczęcie produkcji w gałęzi.
Mogą one rozstrzygać o liczbie przedsiębiorstw na rynku. Naturalną barierą wejścia jest np. duża
ilość kapitału niezbędna do uruchomienia produkcji. Sztuczną barierą wejścia jest np. ochrona
technologii produkcji patentem.

O strukturze rynku decydują również działania samych przedsiębiorstw.

Formy rynku:

KONKURENCJA

DOSKONAŁA

KONKURENCJA

MONOPOLISTYCZNA

OLIGOPOL

MONOPOL

KONKURENCJA DOSKONAŁA

Konkurencja doskonała to rynek, na którym działa wielu producentów i konsumentów, nie ma barier
wejścia (i wyjścia), produkt jest jednorodny, o czym powszechnie wiadomo. Warunki istnienia
konkurencji doskonałej:

1. wielu nabywców i sprzedawców na rynku;
2. produkt oferowany i nabywany jest jednorodny;
3. zarówno nabywcy jak i producenci mają doskonała informację o rynku;
4. nie ma barier wejścia i wyjścia z rynku.

Linia popytu D na rynku doskonale konkurencyjnym jest pozioma. Utarg krańcowy MR jest równy
cenie równowagi rynkowej P

e

. Największy zysk jest przy zrównaniu utargu krańcowego MR z

kosztem krańcowym MC. Linia podaży S przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego pokrywa się z linią
kosztu krańcowego MC.

Popyt i utarg całkowity dla przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego

D=MR

TR

TR

Q

Q

P

P*

2

Przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk

D=MR

Q

P

P*

MC

Uwagi

1. Linia podaży przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego pokrywa się z linią kosztu

marginalnego.

Linia podaży w krótkim i długim okresie

Q

P

P*

S

S

=MC

S

L

Uwagi

1. Linia podaży przedsiębiorstwa w krótkim okresie jest bardziej stroma niż linia podaży w

okresie długim. Powodem jest możliwość racjonalizacji procesu produkcji w długim okresie.

2. Linia podaży przedsiębiorstwa w krótkim okresie rozpoczyna się od ceny niższej niż w długim

okresie. Warunkiem rozpoczęcia produkcji w długim okresie jest pokrycie kosztu
całkowitego przez utarg całkowity. Natomiast w krótkim okresie warunkiem rozpoczęcia
produkcji jest pokrycie kosztów zmiennych przez utarg całkowity i przewyższanie ceny
produktu przeciętnych kosztów zmiennych.

3. Najniższe ceny, dla których warunek jest spełniony nazywamy:

a. Dla długiego okresu: ceną wejścia i ceną wyjścia,
b. Dla krótkiego okresu: ceną wejścia i ceną zamknięcia.

4. W długim okresie przedsiębiorstwa przestaje produkować, gdy cena spadnie poniżej ceny

wyjścia. W krótkim okresie – poniżej ceny zamknięcia.

3

Przedsiębiorstwo w długim okresie

P*

Q*

P*=MR=AC

min

AC

MC

P, MC, AC

Q

Decyzje produkcyjne przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego w krótkim okresie:

Warunki krańcowe

Kryterium decyzyjne

Decyzje przedsiębiorstwa

P>MC

cena przekracza koszty krańcowe

Przedsiębiorstwo zwiększa

produkcję

P=MC

cena równa kosztom krańcowym

Optymalna wielkość produkcji (produkcja

nie ulega zmianie)

P<MC

cena niższa od kosztów krańcowych

Przedsiębiorstwo zmniejsza produkcję

Warunki przeciętne

Kryterium decyzyjne

Decyzje przedsiębiorstwa

P>ATC

cena przekracza przeciętne koszty całkowite

Przedsiębiorstwo produkuje osiągając zysk

nadzwyczajny

P=ATC

cena równa przeciętnym kosztom całkowitym

Przedsiębiorstwo produkuje osiągając zysk

nadzwyczajny = 0

AVC < P < ATC

cena przekracza przeciętne koszty całkowite, ale

pokrywa przeciętne koszty zmienne

Przedsiębiorstwo produkuje ponosząc straty

nadzwyczajne

P < AVC

cena nie pokrywa przeciętnych kosztów zmiennych

Przedsiębiorstwo zaprzestaje produkcji

Decyzje produkcyjne przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego w krótkim okresie:

Warunki krańcowe

Kryterium decyzyjne

Decyzje przedsiębiorstwa w długim okresie

P>MC

cena przekracza koszty krańcowe

Przedsiębiorstwo zwiększa produkcję w dł. okresie

P=MC

cena równa kosztom krańcowym

Optymalna wielkość produkcji w dł. okresie

P<MC

cena niższa od kosztów

krańcowych

Przedsiębiorstwo zmniejsza produkcję w dł. okresie

4

Warunki przeciętne

Kryterium decyzyjne

Decyzje przedsiębiorstwa w długim okresie

P > ATC

Przedsiębiorstwo produkuje osiągając zysk nadz.>0

P = ATC

Przedsiębiorstwo produkuje osiągając zysk nadz. = 0

P < ATC

Przedsiębiorstwo wychodzi z gałęzi

MONOPOL

Monopol to rynek, na którym działa niezagrożony inwazją innych przedsiębiorstw jedyny dostawca
produktu w gałęzi. Cechy charakterystyczne monopolu:

1. jeden wytwórca produktu;
2. brak bliskich substytutów dla wytwarzanego dobra;
3. możliwość decydowania (w dużym zakresie) zakresie cenie wytwarzanych produktów;
4. istnienie barier wejścia innych firm na dany rynek.

Miarą siły rynkowej (market power) przedsiębiorstwa jest nadwyżka ceny nad kosztem krańcowym
przy wielkości produkcji zapewniającej maksymalizację zysku. Monopol w celu zwiększenia zysku
różnicuje cenę, czyli ustala różne ceny dla różnych klientów. Warunkami poprawnego i skutecznego
różnicowania są:

1. zidentyfikowanie grup nabywców skłonnych płacić różne ceny za to samo dobro;
2. nabywcy, którzy kupują taniej, nie mogą mieć możliwości odsprzedawania dobra tym, którzy

mają płacić wyższą cenę.

Monopol wielozakładowy składa się z wielu przedsiębiorstw wytwarzających taki sam produkt. Na
opanowanym przezeń rynku nie występują duże korzyści skali. Monopol jednozakładowy (naturalny)
to taki monopol, który osiąga wielkie korzyści skali.

Popyt i utarg całkowity dla przedsiębiorstwa na rynku konkurencji niedoskonałej

D

TR

TR

Q

Q

P

MR
Q

1

Q

1

Decyzje monopolu o podaży

MR

MC AC

MR
AC
MC
P

MR=MC

AC

1

P

1

Q

Zysk

nadzwyczajny

5

UWAGI

1. Monopol wytwarza mniej i sprzedaje drożej niż gałąź wolnokonkurencyjna

Q

Q

C

Q

M

P

C

P

M

MR

MR
AC
MC
P

D

MC=AC=S

Zysk

monopolu

2. Monopol naturalny to taki dla którego koszty przeciętne zmniejszają się wraz ze wzrostem

produkcji.

Q

D

MC

AC

MR

MR
AC
MC
P

Q

1

P

1

AC

1

Pozytywne strony monopolu:

• koncentracja kapitału,

• korzyści skali,

• zmniejszenie kosztów produkcji

• B+R, innowacyjność, postęp techniczny (Schumpeter)

Strategie różnicowania cen:

• Cel: zwiększenie sumy zysku
• Sposób osiągnięcia celu: segmentacja rynku i sprzedaż własnych wyrobów po różnych cenach na

poszczególnych rynkach (segmentach rynku)

• Przykłady: ceny na bilety lotnicze, ceny usług telekomunikacyjnych

KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA

Konkurencja monopolistyczna to rynek, na którym działa wielu producentów i nabywców, nie ma
barier wejścia (i wyjścia), lecz produkt nie jest jednorodny. Cechy charakterystyczne to:

6

1. duża liczba producentów;
2. zróżnicowanie produktów;
3. konkurencja cenowa;
4. istnieją warunki wejścia na rynek, ale nie ma barier przed wchodzeniem nowych producentów

na rynek.

W długim okresie przedsiębiorstwo działające na rynku konkurencji monopolistycznej osiąga stan
równowagi w punkcie styczności linii popytu z linią kosztów przeciętnych. Sposobem przedsiębiorstw
z rynku konkurencji monopolistycznej na zachowanie typowych dla krótkiego okresu zysków
nadzwyczajnych (jeśli cena P jest wyższa od ATC1, wówczas przedsiębiorstwo osiąga zysk
nadzwyczajny) jest konkurencja niecenowa. Formą konkurencji niecenowej jest różnicowanie
produktu (nadawanie wyrobom cech, które odróżniają je od produktów konkurentów).

Krótki okres

MR

D

AC

MC

MR
AC
MC
P

Q

D

A

B

C

Długi okres

MR

D

AC

MC

MR
AC
MC
P

Q

AC

*

=P

*

T

UWAGI

1. W krótkim okresie mogą pojawić się zyski nadzwyczajne (obszar ABCD).
2. W długim okresie przedsiębiorstwo osiąga równowagę w punkcie styczności linii popytu z

linią kosztów przeciętnych. Zyski nadzwyczajne znikają, a cena P* zrównuje się z kosztem
przeciętnym AC*.

3. Punkt T oznacza produkcję poniżej optimum technicznego.

7

KONKURENCJA OLIGOPOLISTYCZNA

Oligopol to rynek, na którym działa niewiele (kilka, kilkanaście) firm. Bariery wejścia na rynek są
dość wysokie, a zachowaniach przedsiębiorstw decyduje ich współzależność. Na rynku
oligopolistycznym istnieje względna sztywność cen na wytwarzane wyroby.

Kartel to porozumienie przedsiębiorstw zawierane w celu regulowania cen przez ograniczenie
produkcji i konkurencji. Są legalne i jawne. Kartel gromadzi przedsiębiorstwa z jednej gałęzi
produkcji, zachowujące, w zasadzie, swą niezależność. Kartele są zwykle nietrwałe, jeden członek
kartelu może bowiem odnosić krótkookresowe korzyści przez zwiększanie skali produkcji ponad
poziom przewidziany w porozumieniu (przykładem międzynarodowego kartelu jest Organizacja
Krajów Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC)).

Zmowa to jawne lub tajne porozumienie między funkcjonującymi przedsiębiorstwami. Określa ceny,
poziom produkcji i udziały w rynku oraz ma na celu uniknięcie wzajemnej konkurencji. W długim
okresie przedsiębiorstwo zaprzestanie produkcji, gdy cen spadnie poniżej ceny wyjścia. Odwrotnie,
kiedy cena, rosnąc, przekroczy cenę wejścia, przedsiębiorstwo podejmie produkcję.

Cena wejścia i cena wyjścia to najniższa cena w długim okresie, kiedy warunkiem rozpoczęcia
produkcji w długim okresie jest pokrycie przez utarg całkowity TR kosztu całkowitego TC.

Cena zamknięcia to najniższa cena dla krótkiego okresu, kiedy trwanie produkcji jest uzależnione od
pokrycia przez utarg całkowity TR kosztów zmiennych VC przy jednoczesnym przewyższeniu ceny P
nad przeciętnymi kosztami zmiennymi AVC. W krótkim okresie podobną role, co ceny wejścia i
wyjścia odgrywa cena zamknięcia.

Odstraszanie konkurentów polega na obronie rynku przez przedsiębiorstwo. Chodzi przede wszystkim
o uwiarygodnienie zapowiedzi, że będzie ono zwalczać przybysza.

Rynek sporny to atrakcyjny rynek na który wejście i z którego wyjście nie jest trudne.

Złamana krzywa popytu

Q

D

MC

MR

MR

MC

B

MC

C

P

0

MR
MC
P

Q

0

C

B

A

UWAGA

1. Na rynku oligopolistycznym istnieje sztywność cen na wytwarzane wyroby. Kiedy koszty

produkcji rosną oligopolista stosunkowo rzadko podnosi ceny swoich produktów.

8

2. Na rynku konkurencji oligopolistycznej występuje konkurencja niecelowa (podobnie jak dla

rynku konkurencji monopolistycznej).

3. Na rynku oligopolistycznym występuje sytuacja tzw. DYLEMATU WIĘŹNIA. Aby uniknąć

takiej sytuacji, oligopoliści akceptują często przywództwo cenowe największego lub
najbardziej efektywnego z przedsiębiorstw działających na rynku. Jest to oligopol z
przedsiębiorstwem dominującym.

Dylemat więźnia

Produkcja firmy B

Duża Mała

Duża

3,5 3,5*

5 3

Produkcja firmy A

Mała

3 5

4 4

*-zyski przedsiębiorstw


Współczynnik koncentracji jest miernikiem, pokazującym położenie danego rynku między
strukturami konkurencji doskonałej i monopolu. Przedstawia on stopień kontroli, jaką mała liczba firm
posiada nad rynkiem. Niski współczynnik koncentracji wskazuje na duży stopień konkurencyjności na
rynku, a wysoki współczynnik – na brak sił konkurencji.

Indeks Herfindahla-Hirschmana to suma kwadratów udziałów w sprzedaży wszystkich
przedsiębiorstw działających na rynku. Należy on do przedziału od 10 000 dla czystego monopolu
(100% udziału w rynku) do 0 dla rynku z nieskończenie wieloma bardzo małymi przedsiębiorstwami
(ich udziały dążą do zera).

PODSUMOWANIE

Konkurencja

niedoskonała

Struktura rynku

Konkurencja

doskonała

Konkurencja

monopolistyczna

Oligopol

Monopol

Liczba

producentów

wiele wiele kilka jeden

Zróżnicowanie

produktu

produkty

identyczne,

homogeniczne

produkty

zróżnicowane

(bliskie substytuty)

∗lokalizacja

∗marka wyrobu

produkty mniej lub

bardziej

zróżnicowane

produkt unikalny

(brak substytutów)

Wpływ na cenę

żaden ograniczony średni

znaczny

Swoboda wejścia

na rynek

pełna pełna ograniczona

brak (silne bariery)

Korzyści skali

małe małe przeciętne

duże

Metody

marketingu

Wymiana rynkowa

lub aukcja

Reklama i konkurencja jakościowa,

polityka cenowa (różnicowanie cen)

Reklama, polityka

cenowa

(różnicowanie cen)

Przykład

niektóre nie

przetworzone

produkty rolne

(np. owoce,

pszenica)

handel detaliczny

(art. spożywcze,

benzyna); usługi

(fryzjer,

restauracje)

przemysł

samochodowy,

elektroniczny

tytoniowy,

surowce (stal,

aluminium)

monopole

państwowe,

lokalne linie

telefoniczne