„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

0

    

 

 
 
 

MINISTERSTWO EDUKACJI 
             i   NAUKI 

 
 

 
 

Janina Bujnowicz 

 
 
 

 

 

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych 
aspektów rozwoju człowieka 346[03].O1.01 

 
 
 
Poradnik dla ucznia 

 
 

 
 
 
 

 

 
 

 

 
 
 
 
 
Wydawca 

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy 
Radom 2005 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

1

Recenzenci: 
mgr Iwona Kłóska 
mgr Dorota Kaczor 
 
 
Opracowanie redakcyjne: 
mgr inż. Katarzyna Maćkowska 
 
 
Konsultacja: 
dr Bożena Zając 
 
 
Korekta: 
mgr Joanna Iwanowska 
 

 
 
 

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].O1.01 
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka zawartego 
w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa. 

 
 
 

 
 
 
 

 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Wydawca 

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

2

SPIS  TREŚCI 

 

1.   WPROWADZENIE 

3 

2. WYMAGANIA 

WSTĘPNE 5 

3. CELE 

KSZTAŁCENIA 6 

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 

7 

4.1. Podstawy psychologii ogólnej 

7 

4.1.1. Materiał nauczania 

7 

4.1.2. Pytania sprawdzające 16 
4.1.3. Ćwiczenia 17 
4.1.4. Sprawdzian postępów 20 

4.2. Osobowość 21 
 4.2.1. 

Materiał nauczania 

21 

 

4.2.2. Pytania sprawdzające 25 

 4.2.3. 

Ćwiczenia 25 

 

4.2.4. Sprawdzian postępów 28 

4.3. Podstawy psychologii rozwojowej 

29 

 4.3.1. 

Materiał nauczania 

29 

 

4.3.2. Pytania sprawdzające 37 

 4.3.3. 

Ćwiczenia 37 

 

4.3.4. Sprawdzian postępów 39 

4.4. Podstawy psychologii społecznej 40 
 4.4.1. 

Materiał nauczania 

40 

 

4.4.2. Pytania sprawdzające 44 

 4.4.3. 

Ćwiczenia 44 

 

4.4.4. Sprawdzian postępów 46 

5. SPRAWDZIAN 

OSIĄGNIĘĆ 47 

6. LITERATURA 

51 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

3

1. WPROWADZENIE 

 

Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu 

modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej 
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera  
Poradnik dla ucznia. Korzystając z poradnika dla ucznia, ukształtujesz umiejętności, 
przewidziane w jednostce modułowej. 

W Poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części: 

–  wymagania wstępne, 
–  cele kształcenia, 
–  materiał nauczania, 
–  sprawdzian osiągnięć, 
–  literaturę. 

Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed 

rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz. 
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie 
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych 
umiejętności, potrzebnych do zaliczenia jednostki modułowej. 

Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku procesu 

kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami 
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz. 

Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym temacie 

zamieszczono informacje, które są niezbędne do osiągnięcia zaplanowanych w jednostce 
modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, a także wskazówki, z jakich 
źródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej. W materiale 
nauczania zamieszczono również: 

–  Pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do 

realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania. 

–  Ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie 

stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia, ukształtujesz umiejętności 
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej. 

–  Sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień 

ukształtowania umiejętności. Jeżeli Twoje odpowiedzi będą pozytywne, to będziesz 
mógł przejść do następnego tematu, jeżeli nie, to sprawdzian postępów pozwoli Ci 
wskazać, jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub jakie ćwiczenia wykonać 
ponownie, by ukształtować potrzebne umiejętności. 

Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej, umożliwi Ci 

sprawdzenie, czy dobrze opanowałeś program jednostki. Jest on przygotowany w formie 
przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych. Wszystkie 
zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz sprawdzają, 
czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele. 

Ostatnim elementem Poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której 

umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej. 

Jednostka modułowa:  Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów 

rozwoju człowieka jest elementem modułu Podstawy funkcjonowania człowieka 
w środowisku społecznym. Moduł ten składa się z 6 jednostek: 

1.  Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka. 
2.  Doskonalenie umiejętności komunikowania się. 
3.  Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów. 
4.  Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

4

5.  Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy. 
6.  Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej. 

Jednostka modułowa Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów 

rozwoju człowieka zawiera podstawowe informacje na temat psychologicznych podstaw 
funkcjonowania jednostki i pozwala na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do 
wykonywania zawodu opiekunki środowiskowej. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE 

 

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: 

–  brać czynny udział w dyskusji i stosować konstruktywną krytykę, 
–  formułować i jasno wyrażać opinie, 
–  współpracować w zespole i przyjmować w nim różne role, 
–  samodzielnie analizować teksty źródłowe, 
–  obserwować i wyciągać wnioski z obserwacji, 
–  wykazywać aktywność w dochodzeniu do wiedzy i umiejętności. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

6

3. CELE KSZTAŁCENIA 

 

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: 

–  wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska, 
–  scharakteryzować procesy psychiczne, 
–  określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości, 
–  scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne, 
–  scharakteryzować podstawowe teorie osobowości, 
–  zastosować wybrane metody poznawania osobowości, 
–  scharakteryzować zmiany rozwojowe w poszczególnych okresach życia człowieka, 
–  wykazać wpływ motywacji na aktywność człowieka, 
–  wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój osobowości, 
–  określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki, 
–  scharakteryzować grupę społeczną, jej funkcje i zadania, 
–  przedstawić różne aspekty pełnienia ról społecznych, 
–  zanalizować czynniki społeczne wpływające na kształtowanie postaw prospołecznych. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 
 

4.1. Podstawy psychologii ogólnej 
 

4.1.1. Materiał nauczania 

 

Podstawowe dziedziny psychologii 

Obecnie wiedza o człowieku pełni dwie funkcje: 

–  jest niezbędna przy konstruowaniu środowiska fizycznego i społecznego, które otaczają 

człowieka, 

–  ma podstawowe znaczenie w procesie sterowania ludzkim zachowaniem. 

Zatem wiedza o funkcjonowaniu człowieka jest podstawą wszelkich oddziaływań 

wychowawczych czy socjotechnicznych. Dzięki niej można skuteczniej zmieniać zachowanie 
ludzi i przystosowywać je do okresu rewolucji naukowo-technicznej. 

Ludzie w toku własnej działalności zawodowej, w codziennych kontaktach z innymi 

ludźmi zdobywają pewne doświadczenie osobiste i wiedzę o zachowaniu człowieka i jego 
osobowości. Wiedzę tę, pochodzącą bezpośrednio z życia, nazywa się czasem wiedzą gorącą. 
Pełni ona ważną rolę społeczną; dzięki niej można nieraz przewidzieć i wyjaśnić zachowanie 
ludzi; w pewnych przypadkach ułatwia ona kształtowanie postaw i potrzeb. 

Natomiast systematyczną i dobrze uzasadnioną wiedzę o zachowaniu i osobowości ludzi 

nazywamy czasem wiedzą zimną, pozwoli ona przewidywać i wyjaśniać reakcje człowieka 
oraz sterować nimi.  

Wśród nauk o człowieku ważne miejsce zajmuje psychologia. Bada ona prawa 

zachowania oraz czynniki środowiskowe i osobowościowe, które sterują tym zachowaniem. 

W toku wieloletnich badań psychologowie sformułowali trzy główne koncepcje 

człowieka, które są swego rodzaju portretami psychologicznymi. Każda z tych koncepcji 
składa się z dwóch rodzajów twierdzeń. Pierwsze z nich mają charakter opisowy; wskazują, 
jak funkcjonuje człowiek, jakie prawa rządzą przebiegiem procesów motywacyjnych, czy 
poznawczych. Twierdzenia drugiego rodzaju, zwane projektującymi, są próbą odpowiedzi na 
pytania: jak zmieniać człowieka, jakie techniki wychowawcze, psychoterapeutyczne 
i propagandowe  pozwalają skutecznie kształtować potrzeby, poglądy czy nowy system 
wartości ludzi. 

Pierwszą wielką koncepcją człowieka stworzoną przez psychologów jest koncepcja 

behawiorystyczna. Zgodnie z nią, człowiek jest układem reaktywnym; jego zachowanie jest 
całkowicie sterowane przez środowisko zewnętrzne. System nagród i kar znajdujący się 
w otoczeniu decyduje o tym, czego człowiek unika i do czego dąży. Jednocześnie procesy 
psychiczne nie odgrywają według behawiorystów żadnej roli w sterowaniu ludzkim 
zachowaniem; pojęcie silnej woli jest semantyczną fikcją. Zwolennicy tej koncepcji 
opracowali system metod i technik zmiany reakcji człowieka, który nazywa się inżynierią 
behawiorystyczną. Zgodnie z nią, manipulując środowiskiem, a głównie stosując odpowiedni 
repertuar nagród i kar, można dowolnie modyfikować ludzkie zachowanie. Ten 
mechanistyczny portret jednostki jest całkowicie sprzeczny z potocznymi wyobrażeniami 
o działaniu człowieka. 

Drugim spojrzeniem na człowieka jest koncepcja psychodynamiczna. Według niej 

zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych, zwanych czasem popędami, 
potrzebami lub dążeniami. Popędy te są z reguły nieświadome, często występują między nimi 
konflikty, których człowiek nie może samodzielnie rozwiązać. Ludzie są niedoskonałymi 
tworami natury. Podstawową metodą zmian zachowania i osobowości jest psychoterapia, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

8

która ułatwia człowiekowi rozwiązywanie jego nieświadomych konfliktów; dzięki niej może 
on przystosować się do otaczającego  świata. Portret psychodynamiczny jest w znacznym 
stopniu klinicznym obrazem człowieka. 

Wreszcie po trzecie, psychologowie stworzyli koncepcję poznawczą. Zgodnie z nią 

człowiek jest układem przetwarzającym informacje. Jego zachowanie zależy nie tylko od 
bieżących informacji, płynących ze świata zewnętrznego, ale również od tak zwanych struktur 
poznawczych, czyli zakodowanej w pamięci trwałej wiedzy zdobytej w toku uczenia się 
i myślenia. Zwolennicy tej koncepcji zwracają uwagę,  że człowiek jest układem 
samodzielnym i twórczym. Podstawową metodą powodowania zmian zachowania 
i doświadczeń jednostki jest wychowanie, czyli systematyczne i celowe, kształcenie 
człowieka na podstawie osiągnięć współczesnej pedagogiki.  

Koncepcje te stanowią trzy odmienne spojrzenia na ludzkie zachowanie. Mimo pewnych 

zbieżności, większość ich twierdzeń jest przeciwstawna, a nawet sprzeczna. Tak na przykład 
behawioryści lansują pogląd,  że  środowisko zewnętrzne jest jedynym wyznacznikiem 
zachowania, podczas gdy zwolennicy koncepcji psychodynamicznych przyjmują,  że 
głównym czynnikiem motywującym są wewnętrzne, z reguły nieświadome popędy. Takie 
różnice poglądów są zrozumiałe na obecnym etapie rozwoju badań. 

 
Obecnie wszyscy psycholodzy są zgodni co do tego, że nie można funkcjonowania człowieka 

nie rozpatrywać w odniesieniu do środowiska. Człowiek zarówno zmienia swoje środowisko, jak 
też do niego się dostosowuje. Warunki zarówno geograficzne, ekonomiczne, jak i społeczne 
i kulturowe  wpływają na jakość funkcjonowania jednostki. Jednocześnie człowiek nie jest 
biernym odbiorcą bodźców środowiskowych. Sam aktywnie uczestniczy w tworzeniu elementów 
środowiska i zmienia swoje otoczenie. Tę wzajemną zależność określa się jako jedność człowieka 
i środowiska 

 
Psychologia wyrasta z filozofii. Stając się nauką empiryczną, psychologia oddzieliła się od 

filozofii. Symboliczna data to założenie laboratorium eksperymentalnego w Lipsku przez 
W. Wundta w 1879 roku. Zrozumienie psychologii współczesnej wymaga powrotu do jej 
wczesnych nurtów. Są to: 

–  strukturalizm (E. Titchener) – poszukuje odpowiedzi na pytanie, jak jest zbudowana 

świadomość (psychologia traktowana była jako nauka o świadomych procesach 
psychicznych), 

–  funkcjonalizm (przedstawiciele: James McKeen Cattell, W. James, J. Dewey) zadający 

pytanie o funkcje, jakie pełnią procesy umysłowe. Metodą stosowaną przez psychologię 
jako naukę o świadomych procesach psychicznych była introspekcja, 

–  psychologia postaci (Gestalt), której twórcami byli: K. Koffka, W. Köhler, 

M. Wertheimer. Psychologia postaci podkreślała podstawowe znaczenie kontekstu 
i całościowej interpretacji zjawisk psychicznych. 

Nurtami, które negowały pojmowanie psychologii jako nauki o świadomych procesach 
psychicznych, były: 

–  behawioryzm (J. Watsona uważał,  że psychologia winna zajmować się zachowaniami 

jako tym, co jest intersubiektywnie sprawdzalne),  

–  psychoanaliza (twórcą, której był S. Freud, wskazał na podstawową rolę procesów 

podświadomych i nieświadomych).  

 

Współczesna psychologia określana jest jako „naukowe badanie zachowania jednostek 

i ich procesów psychicznych”. Tak pojmowana psychologia stawia sobie następujące cele:  

–  opisywanie tego, co się dzieje,  
–  wyjaśnianie tego, co się dzieje,  

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

9

–  przewidywanie tego, co się zdarzy,  
–  kierowanie tym, co się dzieje,  
–  polepszanie jakości  życia (psychologia służy dobru człowieka, jej prawa mają pomóc 

w rozwoju człowieka).  

Psychologia dzieli się na pewne działy i dyscypliny. Jeden z podziałów jest rozróżnienie 

na psychologię teoretyczną (bada ogólne prawa zachowania i rozwoju człowieka) 
i psychologię stosowaną (bada szczegółowe prawa zachowania i rozwoju człowieka oraz stara 
się wykorzystać ich znajomość w praktyce).  
 

                             

 

    Podział Psychologii  

 

Psychologia teoretyczna           

Psychologia stosowana  

– ogólne prawa zachowania            

 

– szczegółowe prawa  

(np. psychologia procesów             

 

(np. psychologia  

poznawczych,                                 

 

kliniczna, psychologia              

psychologia osobowości,                            wychowawcza, pracy) 
rozwojowa, społeczna)             

 

 

 

  

 

Dziedziny psychologii: 

–  ogólna – zdrowy, dorosły człowiek - emocje, pamięć, uczenie się, osobowość; 
–  rozwojowa – rozwój funkcji i procesów psychicznych; 
–  społeczna - społeczny kontekst funkcjonowania człowieka; 
–  praktyczna (stosowana): wychowawcza, defektologiczna (człowiek z defektem), 

psychosomatyka (wzajemny wpływ psychiki na zdrowie), penitencjarna, sądowa, 
tanatologiczna (dot. ludzi umierających), psychologia sportu, psychologia religii. 

 

Charakterystyka procesów psychicznych 

 

Wrażenia 

Wrażenie – proces, w którym receptory zmysłowe i układ nerwowy odbierają energię 

bodźca ze środowiska i tworzą jego reprezentację. Receptory dzielimy na: 

–  eksteroreceptory – odbierają bodźce ze świata zewnętrznego (telereceptory – odbierają 

bodźce z odległości – wzrokowe, słuchowe, węchowe, bólowe i kontaktoreceptory – 
odbierają bodźce bezpośrednio – dotyku, smaku, temperatury, bólu), 

–  interoreceptory – odbierają bodźce z wnętrza organizmu – mięśniowo-ruchowe, 

równowagi, bólowe, ustrojowe. 

Przetwarzanie „z dołu do góry” – analiza rozpoczynająca się w receptorach zmysłowych 
zakończona integracją informacji w mózgu. 
Przetwarzanie „od góry do dołu” – przetwarzanie informacji sterowane procesami 
umysłowymi wyższego poziomu, gdy konstruujemy spostrzeżenia na podstawie naszych 
doświadczeń i oczekiwań. 
Próg absolutny – minimalna stymulacja potrzebna do wykrycia określonego bodźca. 
Bodziec podprogowy – znajdujący się poniżej progu absolutnego świadomego wykrywania 
bodźca.  
Adaptacja zmysłowa – zmniejszanie się wrażliwości na niezmieniający się bodziec. 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

10

Spostrzeganie

 

– proces polegający na odzwierciedlaniu w świadomości całokształtu 

przedmiotu lub zjawiska działającego na narządy zmysłowe. 
Spostrzeganiu towarzyszy selektywna uwaga – skupianie świadomości na określonym 
bodźcu. W jednej chwili mamy świadomość tylko bardzo ograniczonej ilości wszystkiego, 
czego zdolni jesteśmy doświadczać (buty naciskają na stopy, one na podłogę, nos znajduje się 
na linii wzroku). 
U człowieka wzrok zawsze dominuje nad pozostałymi zmysłami – nazywamy to 
przechwyceniem wzrokowym. 
W spostrzeganiu mieści się znacznie więcej niż odbierają zmysły, często też spostrzeżenia są 
zniekształcone poprzez złudzenia. 
Spostrzeganie głębi – zdolność (po części wrodzona) widzenia przedmiotów w trzech 
wymiarach, choć obrazy docierające do siatkówki są dwuwymiarowe – umożliwia ocenę 
odległości. 
Względna wielkość – przy założeniu,  że dwa przedmioty mają podobną wielkość, 
spostrzegamy jako bardziej oddalony przedmiot, który rzutuje mniejszy obraz na siatkówce. 
Względna pozycja – jeżeli jeden przedmiot częściowo zasłania widok innego, to 
spostrzegamy go jako bliższy. 
Względna wyrazistość – przedmioty bardziej zamazane wydają się nam bardziej oddalone niż 
przedmioty o wyraźnych kształtach. 
Względna wysokość – jako bardziej oddalone spostrzegamy przedmioty wyższe. Wymiary 
pionowe wydają się większe od identycznych poziomych. 
Względny ruch – kiedy się poruszamy przedmioty nieruchome wydają się zmieniać swoje 
położenie. Im bliżej znajduje się przedmiot, tym szybciej zdaje się poruszać. 
Perspektywa liniowa – linie równoległe (tory) zbliżają się do siebie wraz z odległością. 
Względna jaskrawość – z dwóch identycznych przedmiotów dalej położony wydaje się 
przedmiot mniej jaskrawy. 
Stałość spostrzegania – pozwala spostrzegać przedmiot jako niezmienny, mimo że zmieniają 
się otrzymywane przez nas bodźce. 
Nastawienie percepcyjne – gotowość umysłu do spostrzegania takiego, a nie innego 
przedmiotu. 
Uważane za oczywiste spostrzeżenia  świata zależą bardziej niż  sądzimy od naszego 
doświadczenia. Spostrzegamy świat nie taki,  jaki jest, ale jaki się nam wydaje. Spostrzeżenia 
stanowią podstawę wiedzy człowieka o otaczającym go świecie. 
Spostrzeganie pozazmysłowe 

–  Telepatia – porozumiewanie się za pomocą sił psychicznych – wysyłanie myśli do innej 

osoby lub odbieranie jej myśli. 

–  Jasnowidzenie – spostrzeganie zjawisk odległych, np. widzenie płonącego domu 

przyjaciela. 

–  Prekognicja – przewidywanie przyszłych wydarzeń. 
–  Psychokineza – panowanie ducha nad materią (podnoszenie stolika siłą woli). 

Spostrzeżenia są podstawą myślenia sensoryczno-motorycznego. 

 

Uwaga –

 swoista cecha wszystkich procesów poznawczych, to skierowanie strumienia 

świadomości na przedmiot, zjawisko lub własne przeżycia, które znajdują się w centrum 
uwagi. Uwagę cechują: koncentracja, zakres, natężenie, trwałość, podzielność i przerzutność. 
Brak uwagi to nieuwaga. Przyczynami nieuwagi mogą być opisane poniżej czynniki. 
Stres. Czynnik wywołujący stres tak bardzo absorbuje uwagę, że „nie starcza” jej na odbiór 
innych, ważnych sygnałów i informacji, np. złodzieje zawołali: „pożar”, zapalili świecę 
dymną: w powstałej panice nikt nie zwracał uwagi na swoje kieszenie… 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

11

Pośpiech. Pośpiech jest rodzajem stresu. „Tak się spieszyłem na egzaminie, że nie 
zauważyłem jednego zadania”. 
Znużenie. Występuje szybciej przy pracy monotonnej, w hałasie i w wysokiej temperaturze.  
Nadmiar punktów. Rozproszenie uwagi. „Musiałam pilnować grzanek i mleka, gotowałam 
jajka, robiłam twarożek, więc pomyliłam dżem z ćwikłą.” Kiedy sytuacja ma wiele aspektów, 
informacja najświeższa lub budząca reakcję emocjonalną może w chwili podejmowania 
decyzji znaleźć się na pierwszym planie świadomości, zamiast tej ważniejszej i zaabsorbować 
uwagę kosztem istotniejszych elementów sprawy. 
Niezrozumiałość. Ktoś otrzymał dwa polecenia. Jedno całkiem dla niego jasne, drugie – 
uzupełniające, którego nie zrozumiał. To drugie puszcza mimo uszu. 
Względna słabość sygnału. Ktoś coś mówił, nie dosłyszałam… 
Względna obcość sygnału – najtrudniej dostrzec to, co jest nieznane. 
Zaabsorbowanie czymś innym. Szukając na plaży okularów, nie zauważyłam dużego kawałka 
bursztynu. 
Postrzeganie przez zubożający schemat. Widzimy tylko część sytuacji, świata, człowieka. 
Niewłaściwe nastawienie. Sterowana potrzebami wybiórczość uwagi, umiejętność 
abstrahowania od cech, które zdają się być dla nas nieistotne jest cenną właściwością, ale ma 
też wady. Nie zawsze jest jasne, jaka potrzeba steruje uwagą, nie zawsze jesteśmy nastawieni 
na odbiór tego, co do nas naprawdę dociera, a raczej widzimy to, co chcemy zobaczyć. 
Uprzedzenia. Jednostronna informacja może zrodzić uprzedzenie, które dalej kieruje uwagę 
głównie na potwierdzające je fakty. Zmiana sytuacji pociąga za sobą zmianę nastawienia 
uwagi, a często i zafałszowanie rzeczywistości. 

 

Wyobrażenia – to proces tworzenia w świadomości obrazów, na podstawie zdobytych 
doświadczeń w całości lub we fragmentach, w wyniku pobudzenia ich pamięciowych śladów. 
W odróżnieniu od spostrzeżeń wyobrażenia cechuje mniejsza wyrazistość, 
fragmentaryczność, nietrwałość i większy stopień ogólności. Wyobrażenia mogą powstawać 
niezależnie od zewnętrznej sytuacji, spostrzeżenia zaś występują jedynie wtedy, gdy działa 
bodziec. 

Wyobrażenia dzielimy na: 

–  odtwórcze – będące mniej lub bardziej dokładnymi odpowiednikami spostrzeżeń, 
–  wytwórcze – nowe obrazy, powstałe z nałożenia się różnych spostrzeżeń lub w procesie 

świadomego łączenia różnych wyobrażeniowych odpowiedników minionych spostrzeżeń. 

Cechy wyobrażeń: brak wyrazistości, fragmentaryczność, nietrwałość, ogólność. 
Wyobrażenia są podstawą myślenia konkretno-wyobrażeniowego. 
 
Pamięć

 

–

 

proces polegający na utrwalaniu rezultatów uczenia się dzięki przechowywaniu 

i przywracaniu informacji. Na proces pamięci składają się trzy etapy:  
a)  wprowadzenie informacji (kodowanie) – przetwarzanie informacji w systemie pamięci, 

na przykład przy odczytywaniu znaczenia, 

b)  magazynowanie (przechowywanie) – zatrzymanie na pewien czas zakodowanej 

informacji, 

c)  wydobywanie (przywracanie) – proces wydobywania informacji z magazynu pamięci 

może się odbywać za pomocą: 
–  przypominania – sprawność pamięci polegająca na przywracaniu wyuczonych 

wcześniej informacji (wypełnianie luk w testach), 

–  rozpoznawania – sprawność pamięci wymagająca zidentyfikowania wyuczonych 

wcześniej informacji (testy wielokrotnego wyboru), 

–  ponownego uczenia się – sprawność pamięci określana przez ilość czasu potrzebną na 

ponowne opanowanie wyuczonych wcześniej informacji. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

12

Proces zapamiętywania może odbywać się na poziomie świadomym i nieświadomym. 
Przetwarzanie automatyczne – nieświadome kodowanie przypadkowych informacji, takich 
jak: dane o przestrzeni, czasie i częstotliwości oraz informacji dobrze znanych, takich jak 
znaczenie słów (co jadłeś wczoraj na obiad?). 
Przetwarzanie  świadome – kodowanie wymagające uwagi i świadomego wysiłku (pojęcia 
nowe, treści do nauczenia się). Wzmacniane jest przez powtarzanie. 
Pamięć fleszowa

 –

 wyraziste, emocjonalne wspomnienia ważnych momentów lub zdarzeń. 

Pamięć ikoniczna – chwilowa pamięć sensoryczna bodźców wzrokowych, pamięć 
fotograficzna lub obrazowa trwająca zaledwie kilka dziesiątych sekundy. 
Pamięć echoiczna – chwilowa pamięć sensoryczna bodźców słuchowych, nawet przy 
odwróceniu uwagi dźwięki i słowa mogą być powtórzone w ciągu czterech sekund. 
Pamięć sensoryczna – bezpośrednia, wstępna rejestracja informacji zmysłowych. 
Treści wprowadzane do pamięci są przechowywane w magazynach pamięci: 
–  magazynie pamięci sensorycznej – informacje docierają do systemu pamięci przez 

zmysły. Rejestrujemy je i przechowujemy na krótko w pamięci ikonicznej lub echoicznej, 

–  magazynie pamięci krótkotrwałej – pojemność tej pamięci dla prezentowanej w danej 

chwili informacji jest bardzo ograniczona – umożliwia zachowanie na kilka sekund 
ok. 7–8 informacji w zależności od ich typu i sposobu prezentacji, 

–  magazynie pamięci długotrwałej – zdolność trwałego przechowywania informacji jest 

w zasadzie nieograniczona. 

Pamięć jawna – pamięć faktów i doświadczeń, które są nam świadomie znane i deklarowane 
(pamięć deklaratywna). 
Pamięć utajona – bez świadomego zapamiętywania (umiejętności i zdolności). 
Treści pamięci jawnej i utajonej przetwarzamy i przechowujemy osobno. Można stracić 
pamięć jawną (doznać amnezji), wykazując jednak pamięć utajoną materiału, który nie jest 
przywoływany świadomie. 
Torowanie – uaktywnienie (często nieświadome) określonych skojarzeń w pamięci. 
Nastrój a pamięć – przeżywając radość, pamiętamy inne szczęśliwe chwile. Nastrój jest 
wskazówką do odtwarzania, uaktywniającą inne wspomnienia, wywołane przez tę samą 
emocję. Wspomnienia podtrzymują obecny nastrój. 
Transfer pozytywny – dawne informacje ułatwiają uczenie się nowych. 
Zapominanie motywowane – wyparcie: podstawowy mechanizm obronny, który usuwa ze 
świadomości myśli, uczucia i wspomnienia wywołujące lęk. 
Zapominanie to błąd odtwarzania. Zapominanie może wystąpić w każdym stadium pamięci. 

 

Uczenie się – stosunkowo trwała zmiana zachowania w wyniku doświadczenia. Ze 
wszystkich istot na świecie człowiek jest najbardziej zdolny do zmiany zachowania przez 
uczenie się. 
Uczenie się skojarzeniowe – uczenie się, że pewne zdarzenia występują razem. Zdarzeniami 
mogą być dwa bodźce (w warunkowaniu klasycznym) lub reakcja i jej skutki 
(w warunkowaniu instrumentalnym). 
Warunkowanie klasyczne – typ uczenia się, w którym organizm zaczyna kojarzyć bodźce 
(obojętny sygnalizuje bezwarunkowy – naturalnie i automatycznie wywołujący reakcję 
bezwarunkową – niewyuczoną, naturalną.). Warunkowanie klasyczne ma znaczenie 
przystosowawcze. Pomaga organizmowi przygotować się na dobre lub złe zdarzenia. 
Warunkowanie instrumentalne – typ uczenia się, w którym zachowanie się nasila, jeśli 
następuje po nim wzmocnienie lub zanika, jeśli następuje po nim kara. 
Wygasanie reakcji – słabnięcie uwarunkowanej reakcji; występuje w warunkowaniu 
klasycznym, kiedy po bodźcu warunkowym nie pojawia się bodziec bezwarunkowy; 
w warunkowaniu instrumentalnym występuje, kiedy reakcja przestaje być wzmacniana. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

13

Generalizacja – tendencja występująca po uwarunkowaniu, polegająca na wywoływaniu 
podobnych reakcji przez podobne bodźce. 
Różnicowanie – w warunkowaniu klasycznym jest to zdolność rozróżniania pomiędzy 
bodźcem warunkowym a innym bodźcem, który nie sygnalizuje bodźca bezwarunkowego. 
W warunkowaniu instrumentalnym jest to odmienne reagowanie na bodźce, które sygnalizują, 
czy dane zachowanie zostanie wzmocnione czy nie. 
Poprzez warunkowanie klasyczne organizm kojarzy różne bodźce, na które nie ma wpływu. 
W warunkowaniu instrumentalnym organizm kojarzy swoje zachowanie z jego skutkami. 
Zachowania, po których następuje wzmocnienie nasilają się, zachowania, po których 
następuje kara zanikają. 
Zachowanie reaktywne – zachowanie, które pojawia się jako automatyczna reakcja na pewien 
bodziec (pojęcie wprowadzone przez Skinnera do określenia zachowania wyuczonego przez 
warunkowanie klasyczne). 
Zachowanie sprawcze – zachowanie oddziałujące na środowisko i wywołujące określone 
konsekwencje. 
Prawo efektu: zasada Thorndike`a – zachowania, po których następują korzystne konsekwencje 
stają się częstsze, a zachowania wywołujące niekorzystne skutki pojawiają się rzadziej. 
Kształtowanie reakcji – procedura w warunkowaniu instrumentalnym polegająca na 
doprowadzeniu do coraz dokładniejszych przybliżeń pożądanego zachowania dzięki 
stosowaniu czynników wzmacniających reakcję. 
Wzmacnianie regularne (za każdym razem) – szybsza nauka i nieregularne, (co jakiś czas) – 
nauka wolniejsza, większa odporność na wygasanie (odżywa nadzieja). 
Karanie – nieprzyjemne zdarzenie zmniejszające częstotliwość poprzedzającego je 
zachowania, często jednak wywołuje reakcje niepożądane, jak gniew, lęk lub opór. 
 

Tabela 1.

 

Porównanie warunkowania klasycznego i instrumentalnego. Źródło: David G. Myers „Psychologia”, 

Zysk i S-ka, Poznań 2003 

 

Warunkowanie klasyczne 

Warunkowanie instrumentalne 

reakcja 

mimowolna, automatyczna 

„dobrowolna”, działa na środowisko 

nabywanie 

kojarzenie faktów; BW zapowiada 
BB 

kojarzenie reakcji z konsekwencjami 
(bodźce wzmacniające i karzące) 

wygasanie 

RW słabnie, jeżeli BW jest 
wielokrotnie prezentowany bez 
wzmocnienia 

reagowanie słabnie bez wzmacniania 

procesy 
poznawcze 

rozwijają się oczekiwania, że po 
BW pojawi się BB 

rozwijają się oczekiwania, że reakcja 
będzie wzmacniana lub karana; 
występuje również uczenie się 
utajone, bez wzmocnienia 

predyspozycje 
biologiczne 

naturalne predyspozycje warunkują, 
jakie bodźce i reakcje mogą być 
łatwo ze sobą skojarzone 

organizm najłatwiej uczy się 
zachowań podobnych do 
naturalnych; zachowania 
nienaturalne instynktownie 
upodabniają się do naturalnych 

BW – bodziec warunkowy; BB – bodziec bezwarunkowy; RW – reakcja warunkowa RB – reakcja 
bezwarunkowa 

 

Uczenie się następuje także przez obserwację i naśladowanie. Uczyć się można przez:  

–  imitację, czyli powtarzanie, trenowanie określonych czynności, 
–  modelowanie, czyli podawanie wzorów (obserwacja modeli), 
–  internalizację, czyli zrozumienie, uwewnętrznienie, doświadczenie osobiste. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

14

Sednem procesu uczenia się jest zmiana w osobistym doświadczeniu i obrazie siebie. 
Myślenie – to tworzenie pojęć, które organizują nasz świat, rozwiązywanie problemów oraz 
skuteczne podejmowanie decyzji i formułowanie sądów. 
Poznanie – czynność psychiczna związana z przetwarzaniem, rozumieniem i przekazywaniem 
informacji. 
Pojęcia – abstrakcyjne zbiory podobnych przedmiotów, zdarzeń lub osób tworzone na 
podstawie definicji (trójkąt ma trzy boki – wszystkie figury o trzech bokach to trójkąty) lub 
prototypu. 
Prototyp – najlepszy przykład kategorii, dopasowanie nowych cech do prototypu jest łatwą 
i szybką metodą włączania cech do kategorii (np. zwierząt do prototypu wróbla). Jeżeli coś 
nie pasuje do prototypu, miewamy kłopoty z klasyfikacją (pingwin to ptak?). 
Algorytm – metodyczna, logiczna zasada lub procedura gwarantująca rozwiązanie 
określonego problemu, przeciwieństwo zazwyczaj szybszych lecz bardziej zawodnych 
heurystyk. 
Heurystyka – praktyczna strategia pozwalająca często skutecznie formułować  sądy 
i rozwiązywać problemy, zazwyczaj szybsza lecz bardziej zawodna. 
Wgląd – nagły, często oryginalny pomysł rozwiązania problemu, przeciwieństwo rozwiązań 
opartych na strategiach. 

Naszą pomysłowość w rozwiązywaniu problemów hamują dwie tendencje: 

–  do potwierdzania (szukanie informacji, które potwierdzą czyjeś wstępne założenia), 
–  fiksacja – niezdolność widzenia problemu z nowej perspektywy. 

Chętniej szukamy dowodów na potwierdzenie swoich przekonań niż na ich zaprzeczenie. 

Myślenie człowieka charakteryzuje także: 

–  Nadmierna pewność – większa pewność niż  słuszność, tendencja do przeceniania 

niezawodności własnej wiedzy i ocen. 

–  Sposób ujęcia – forma podawania informacji może mieć znaczący wpływ na decyzje 

i oceny. 

–  Tendencyjność przekonań – tendencja do zaprzeczania logice wskutek utrwalonych 

wcześniej przekonań, gdy błędne wnioski uznaje się za prawidłowe lub prawidłowe 
wnioski uznaje się za błędne. 

–  Konserwatywizm przekonań – przywiązanie do pierwotnych koncepcji mimo wykazania 

błędów, na których się opierały. 

–  Fiksacja – nieumiejętność widzenia problemu ze świeżej perspektywy. 

Poziomy myślenia: 

–  myślenie sensoryczno-motoryczne (zmysłowo-ruchowe); materiałem do tego rodzaju 

myślenia są spostrzeżenia, a rozwiązanie następuje na drodze prób i błędów; 

–  konkretno-wyobrażeniowe; materiałem do myślenia są wyobrażenia, ale zachodzi 

w konkretnych sytuacjach; 

–  abstrakcyjne, pojęciowe; materiałem są pojęcia i słowa języka; zachodzi niezależnie od 

zewnętrznej sytuacji. 

 
Język – najbardziej widoczny przejaw zdolności myślenia 
Świat bez języka byłby światem bez pojęć i kultur, które wyrażamy w języku. Język wpływa 
na to, co myślimy, jak spostrzegamy i pamiętamy. Nauka ma nam zapewniać wzrost 
sprawności wypowiadania się (i myślenia), choć i tak większość myślenia odbywa się bez 
słów. 
Myślenie bez języka – niektóre procesy myślowe (np. spostrzeganie i zapamiętywanie 
różnych kolorów) nie wymagają  języka. Czasami myślimy bardziej wyobrażeniami niż 
słowami i wymyślamy nowe słowa do opisania nowych idei. Myślenie wpływa, więc na 
język, który wpływa na nasze myśli. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

15

Procesy emocjonalne i motywacyjne 

Motywacja – potrzeba lub pragnienie, które pobudza i kieruje zachowaniem. Jesteśmy nie 
tylko popychani przez „potrzebę” redukowania popędów, ale również przyciągani przez 
podniety. Ludzie o dużej potrzebie osiągnięć zazwyczaj wolą zadania o umiarkowanym 
stopniu trudności i wykazują wytrwałość w ich wykonywaniu. 
Źródła motywacji i osiągnięć – przede wszystkim środowisko i przykład. Z rozwojem 
człowieka motywacja uwewnętrznia się. 
Motywacja wewnętrzna to chęć bycia efektywnym i podejmowanie określonych działań dla 
własnej przyjemności.  
Motywacja zewnętrzna to dążenie do zewnętrznych nagród i unikanie kar. 

 

Emocje – reakcja całego organizmu obejmująca: 

–  pobudzenie fizjologiczne, 
–  zachowania ekspresyjne, 
–  świadome doznania. 

Pobudzenie – emocje są reakcjami psychicznymi, które obejmują pobudzenie fizjologiczne, 
kontrolowane przez autonomiczny układ nerwowy. Sprawność wykonywania różnych zadań 
jest przeważnie najlepsza, gdy pobudzenie jest umiarkowane, lecz optymalny stopień 
pobudzenia zależy od trudności zadania. 
Stany fizjologiczne towarzyszące emocjom. Trudno na ogół odróżnić pobudzenie 
fizjologiczne, jakie pojawia się w związku z określoną emocją, od pobudzenia związanego 
z inną emocją. Występują jednak subtelne różnice w drogach pobudzenia mózgowego 
i hormonach uczestniczących w różnych emocjach. 
Efekty wyrazów twarzy – przejawy ekspresji nie tylko komunikują emocje, ale również je 
nasilają i regulują. 
Nie można podać jednoznacznej definicji pojęcia „emocja”. Jedni traktują  ją jako pewien 
stan, inni definiują  ją jako proces i określenia te można by mnożyć.  Źródłem emocji jest 
obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając ją, ustosunkowuje się do 
niej: cieszy się, kocha, smuci, gniewa, cierpi. I właśnie to przeżywanie stosunku do siebie 
samego i do otoczenia, to właśnie emocje i uczucia. Procesy emocjonalne regulują stosunki 
pomiędzy człowiekiem a otoczeniem. W emocjach można wyróżnić trzy ich podstawowe 
cechy: znak, treść i intensywność. Jeśli chodzi o znak emocji to może to być „+” lub „-”. To, 
co przyczynia się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołuje emocje i uczucia dodatnie, 
pozytywne i człowiek do tego dąży (tendencja propulsywna). Emocje te występują po 
osiągnięciu zamierzonego celu i w sytuacjach równowagi pomiędzy organizmem 
a środowiskiem. Emocje ujemne, negatywne występują wtedy, kiedy procesy regulacyjne 
ulegają zakłóceniom. Emocje i uczucia negatywne wzbudza to, co utrudnia lub uniemożliwia 
zaspokajanie potrzeb, także sytuacje zagrożenia. I tu pojawia się tendencja do przerywania 
kontaktu ze źródłem (tendencja repulsywna). Intensywność wynika z aktywacji, czyli 
pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Może objawiać się od skrajnego podniecenia 
emocjonalnego, do którego przyczyn należą, np. wściekłość, panika, ekstaza, aż do zupełnego 
braku podniecenia, którego przejawem może być śpiączka czy głęboki sen. Treść emocji to 
czynnik najbardziej specyficzny. Jednostka uczy się  świadomego odzwierciedlania przeżyć, 
kojarzenia określonych sygnałów z uruchomieniem określonych mechanizmów 
regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie treści. Ze względu na siłę 
emocji wyróżniamy: 

–  Nastroje – stany emocjonalne, które nie są skierowane na jakiś określony przedmiot, 

wywołują je różne wydarzenia o znaczeniu dodatnim lub ujemnym. Ich źródłem może 
być samopoczucie fizyczne. Nie są ani silne, ani długotrwałe. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

16

–  Afekty – procesy emocjonalne silne i krótkotrwałe. Człowiek w stanie afektu może 

stracić panowanie nad sobą.  

–  Namiętności – emocje długotrwałe i bardzo silne. Wywierają istotny wpływ na całe 

zachowanie się człowieka. Prowadzą do podporządkowania im całej aktywności. 

Uczucia wyższe – emocje związane z zaspokajaniem wyższych potrzeb. Powstają one w toku 
rozwoju osobniczego. Z genezą ich powstania wiążą się procesy poznawcze i wcześniejsze 
doświadczenia. Uczucia są produktem społecznego rozwoju jednostki, są ustosunkowaniem 
się do świata w aspekcie wartości społecznych. Można je podzielić według ich treści na: 
społeczno-moralne, poznawcze, praksyczne i estetyczne. Emocje i uczucia mogą być 
krótkotrwałe. Dotyczą wtedy określonej sytuacji. Gdy sytuacja się zmienia, wtedy słabną 
i znikają. Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych  łączy się z trwałym stosunkiem do 
przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten jest uwarunkowany nabytym doświadczeniem. Im 
człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze jego uczucie. Uczucia mogą się różnić między sobą 
głębią. Są tym głębsze, im lepiej są zaspokajane ludzkie potrzeby. Za tym idzie trwałość 
uczuć – im uczucia głębsze, tym bardziej trwałe. 

 
4.1.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 
1.  Czym zajmuje się psychologia jako nauka? 
2.  Na czym polega koncepcja: 

− 

behawiorystyczna, 

− 

psychodynamiczna, 

− 

poznawcza? 

3.  Na czym polegają wrażenia? 
4.  Co to są spostrzeżenia? 
5.  Co to jest uwaga i jakie są przyczyny nieuwagi? 
6.  Co to są wyobrażenia i czym się charakteryzują? 
7.  Czym jest pamięć i jaka jest jej rola w życiu człowieka? 
8.  Na czym polega uczenie się? 
9.  Jaka jest różnica między warunkowaniem klasycznym a instrumentalnym? 
10.  Czym jest myślenie i jakie są jego poziomy? 
11.  Co to jest motywacja i skąd się bierze? 
12.  Co to są nastroje, afekty, namiętności i uczucia wyższe? 

 

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania 

ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią 
partią materiału nauczania. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

17

4.1.3. Ćwiczenia 

 

Ćwiczenie 1 

Opisz, jakich wrażeń dostarcza Ci przedmiot. 

 
 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnera do wykonania tego ćwiczenia, 
2)  podawać różne przedmioty partnera i brać od niego różne przedmioty, 
3)  kolejno opisywać, jakich wrażeń zmysłowych dostarczają te przedmioty, zwracając 

uwagę na wymienienie wszystkich rodzajów wrażeń, 

4)  na forum całej klasy omówić swoje doświadczenia. 

 Wyposażenie stanowiska pracy: 
−  różne przedmioty, np. długopis, jabłko, kartka papieru, materiał, woda. 
 
Ćwiczenie 2 

Utwórz wyobrażenie odtwórcze. 

 

 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  usiąść wygodnie i zamknąć oczy, 
2)  wyobrazić sobie twarz kogoś bliskiego, 
3)  postarać się jak najdłużej utrzymać ten obraz przed oczami, jednocześnie wyobrażając 

sobie całą twarz i jej szczegóły, 

4)  po zakończeniu wymienić się z sąsiadem uwagami na temat tego wyobrażenia. 

Ćwiczenie 3 

Utwórz wyobrażenie twórcze. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  usiąść wygodnie i zamknąć oczy, 
2)  wyobrazić sobie, że jesteś na przyjęciu u Królewny Śnieżki. Wyobraź sobie jej zamek, jak 

jesteście ubrani, co jecie. Swobodnie możesz się w wyobraźni poruszać po zamku 
i prowadzić rozmowy, 

3)  otworzyć oczy i porozmawiać z sąsiadem o różnicach w obu wyobrażeniach (w ćwiczeniu 

2 i 3). 
 

Ćwiczenie 4 

Sprawdź swoją pamięć. 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnera do wykonania tego ćwiczenia, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

18

2)  na kartce papieru napisać ciągi przypadkowych liczb, zaczynając od ciągu 

trzyelementowego, w każdym następnym etapie zwiększając o jeden element dojść do 
dziewięciu elementów, 

3)  przeczytać powoli pierwszy ciąg, a Twój partner niech po zakończeniu czytania spróbuje 

napisać liczby, jakie usłyszał w takiej samej kolejności, 

4)  powtarzać próby z każdym następnym ciągiem, podając partnerowi ciąg o jeden element 

dłuższy, 

5)  zakończyć ćwiczenie, gdy partner popełni 2 razy błąd, 
6)  zamienić się rolami, 
7)  powtórzyć  ćwiczenie tym razem jednak zadanie osoby powtarzającej liczby jest 

trudniejsze. Po usłyszeniu ciągu liczb ma je odtworzyć w kolejności odwrotnej (od 
ostatniej do pierwszej), 

8)  porównać swoje wyniki z pierwszej i drugiej próby. 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– kartka, 

długopis. 

 

Ćwiczenie 5 

Sprawdź wybiórczość swojej pamięci. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnera do wykonania ćwiczenia, 
2)  przeczytać tekst otrzymany od nauczyciela – partner stara się skupić, 
3)  rozwiązać zagadkę. Jeśli nie udaje się od razu, zastanów się, czego nie zapamiętałeś 

i dlaczego, 

4)  posłuchać tekstu czytanego przez Twojego partnera, 
5)  zadać podane na kartce pytania, 
6)  odpowiedzieć na pytanie: Czym różnił się sposób zapamiętywania? 
 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

–  teksty 1 i 2.  
 
Ćwiczenie 6 

Sprawdź, czy ulegasz fiksacji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  do wykonania tego ćwiczenia dobrać się w trzyosobowe grupy, 
2)  przeczytać instrukcję, 
3)  po rozwiązaniu zagadki zastanowić się, dlaczego była trudna. 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– zapałki, świeczka, pinezki, kartka, długopis, teksty poleceń. 

 
 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

19

Ćwiczenie 7 

Wskaż niejasności w wyrażaniu uczuć, które zachodzą, gdy nie opisuje się uczuć. 

1.  Dziewczyna pyta swojego chłopaka: „Dlaczego nie możesz nigdy przyjść na czas”. Co by 

ta dziewczyna mogła powiedzieć, gdyby jasno opisywała swoje uczucia? 

2.  Zauważyłeś, że w Twojej grupie ktoś, kto zwykle dużo mówił, nagle ucichł. Co by  ta 

osoba mogła powiedzieć, gdyby jasno opisywała swoje uczucia? 

3.  Podczas spotkania grupy słyszysz, jak Janek mówi do Adama: „Za dużo gadasz”. Co 

Janek mógłby powiedzieć, gdyby jasno opisywał swoje uczucia? 

4.  Zosia nagle zmieniła temat po uwadze zrobionej przez Anię. Co Zosia mogłaby 

powiedzieć, gdyby jasno opisywała swoje uczucia? 

5.  Chłopak mówi do dziewczyny: „Nie powinnaś mi dawać takich drogich prezentów”. Co 

mógłby powiedzieć, gdyby jasno opisywał swoje uczucia? 

6.  Pasażer mówi do taksówkarza: „Czy musimy jechać tak szybko?”. Co pasażer mógłby 

powiedzieć, gdyby jasno opisywał swoje uczucia? 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnerów do pracy w trzyosobowym zespole, 
2)  dla każdej z podanych sytuacji opisać dwa różne uczucia, które mogą być wyrażone 

takim zdaniem, 

3)  porównać swoje odpowiedzi z odpowiedziami innymi członków grupy. Jeśli są różne, to 

podyskutujcie na ten temat, 

4)  w całej klasie porozmawiać o skutkach niejasnego wyrażania uczuć. Co się dzieje, kiedy 

ktoś niejasno przedstawia swoje uczucia? Jak na to odpowiadają inni? Co czują? 

 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– kartka, 

długopis. 

 

Ćwiczenie 8 

Sprawdź, w jaki sposób ujawniasz i wyrażasz swoje uczucia. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnerów do pracy w czteroosobowej grupie, 
2)  przypomnieć sobie jakieś zdarzenie, które silnie na ciebie wpłynęło, 
3)  opowiedzieć o swoim zdarzeniu partnerom w grupie, 
4)  jeżeli opowiada zdarzenie jeden z partnerów – zadawać mu pytania, aby dopytać się 

o szczegóły, 

5)  jeżeli w danym momencie nie opowiadasz zdarzenia, ani nie zadajesz pytań – 

obserwować i notować osiągnięcia (trafność zadawanych pytań, sposób zadawania pytań) 
dopytującego się, 

6)  po zakończeniu opowiadania wziąć udział w podsumowaniu – w jaki sposób 

opowiadający mówił o swoich uczuciach i czy dopytujący umiał rozmawiać o czyichś 
uczuciach, 

7)  zmieniać się w roli dopytującego. 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

– kartka, 

długopis. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

20

4.1.4. Sprawdzian postępów 
 

Czy potrafisz:                                                                                       Tak                     Nie 
1) wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka 

i środowiska? 

2) scharakteryzować procesy psychiczne? 
3) określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu 

rzeczywistości? 

4) scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne? 
 

Jeżeli zaznaczyłeś „tak”, to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do 

następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, to wróć do odpowiedniej 
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

21

4.2. Osobowość 
 

4.2.1. Materiał nauczania 
 

Osobowość to wewnętrzny system regulacji, pozwalający na adaptację i wewnętrzną 

integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym  środowisku w wymiarze czasowym 
(poczucie stabilności). 
Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób 
reagowania jednostki na środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia 
z nim w interakcje. Osobowość kształtowana jest przez całe  życie, szczególnie w okresie 
dzieciństwa oraz młodości poprzez wpływ bodźców zewnętrznych w procesie socjalizacji, 
a także własnej aktywności jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również wrodzone cechy 
biofizyczne. 
 
Teorie osobowości 
Różnorodne poglądy na konstrukcję osobowości człowieka doprowadziły do powstania 
licznych teorii: 
–  Psychodynamiczne: teoria freudowska – w procesie kształtowania osobowości kładzie 

nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki 
z rodzicami; teoria osobowości Freuda powstała na gruncie filozofii deterministycznej 
i pozytywistycznej. Dynamika osobowości jest sposobem rozdziału i wykorzystania 
energii psychicznej przez systemy osobowości – id, ego i superego. 

–  Teorie neopsychoanalityczne podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz 

interakcji społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung, 
Alfred Adler, Harry Stack Sullivan, Karen Horney, Erik Erikson.  

–  Teorie pola  traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do 

zaspokojenia podstawowego popędu, jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciel: 
Kurt Goldstein.  

–  Teorie czynnikowe  przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych 

sposobów zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford, 
Raymond Cattell, Hans Eysenck.  

–  Teorie uczenia się podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania 

oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: John Dollard, Neal Miller.  

–  Teoria uczenia się społecznego zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się 

osobowości, tj. bodźce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura.  

–  Teorie humanistyczne interpretują człowieka jako podmiot autonomiczny, który 

przyjmuje postawę badawczą wobec rzeczywistości, który obserwuje, przewiduje, planuje 
i wnioskuje i który, zgodnie z posiadaną wiedzą przystosowuje się do świata i kształtuje 
go. Przedstawiciele: Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls, Kazimierz 
Dąbrowski.  

–  Teorie systemowe – człowiek jako członek grupy, w której współdziała w celu 

zaspokojenia własnych potrzeb i osiągnięcia celów. Przedstawiciel: Milton Erickson.  

Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują,  że wprawdzie cechy biofizyczne 
człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie determinują. 
Natomiast decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma aktywność samej 
jednostki.

 

 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

22

Metody badania osobowości 

Podstawowe metody badawcze w psychologii to: obserwacja, wywiad, rozmowa, techniki 
kwestionariuszowe, eksperyment. 
W badaniu osobowości można wyodrębnić następujące etapy: 
1.  Określenie celu diagnozy, tj. sformułowanie pytań dotyczących problemów, które nas 

interesują. 

2.  Dokonanie opisu zjawiska – diagnoza opisowa. 
3.  Wykrycie lub określenie hipotetycznych źródeł i łańcucha przyczynowego zjawisk, które 

do interesującego nas zjawiska doprowadził – diagnoza genetyczna. 

 
Informacje uzyskuje się za pomocą metod, technik i przy użyciu narzędzi badawczych. 

–  Metoda – szeroko rozumiany sposób zdobywania informacji, np. obserwacja. 
–  Technika – węższe zastosowanie danej metody, np. obserwacja kategoryzowana. 
–  Narzędzie badawcze – konkretne zastosowanie techniki – z konkretną instrukcją 

i kategoryzacją. 

Mamy w zasadzie trzy metody umożliwiające poznanie człowieka: 
I.   Obserwacja. 
II. Informacje uzyskane bezpośrednio od jednostki, uzyskane przez zadawanie jej pytań 

(wywiad, ankieta, techniki socjometryczne). 

III.  Informacje uzyskiwane pośrednio metodami projekcyjnymi, wykorzystującymi fakt, że 

niektóre ukryte myśli człowieka manifestowane są w pewnych jego zachowaniach. 

 
Obserwowanie innych ludzi i rozmawianie z nimi było i jest źródłem informacji na temat ich 
właściwości psychicznych, aktualnych stanów emocjonalnych, dążeń, intencji itd. Obserwacja 
i rozmowa z innymi są ważnymi regulatorami życia społecznego. Są podstawowym sposobem 
poznawania ludzi. Psycholog, który chce posłużyć się metodą obserwacji i rozmowy, ma do 
dyspozycji cztery kategorie wiedzy: 
–  wiedzę określającą i wyjaśniającą relację, która zachodzi między wskaźnikami 

obserwacyjnymi oraz werbalnymi a stanami psychicznymi jednostki ujawniającej te 
wskaźniki, 

–  wiedzę określającą korelację między odpowiednimi wskaźnikami a stanami 

psychicznymi, 

–  wiedzę wywodzącą się z doświadczenia potocznego, która nie została jednoznacznie 

odrzucona, ani też uwiarygodniona poprzez badania empiryczne, 

–  wiedzę wywodzącą się z doświadczenia potocznego lub pseudonaukowych spekulacji, 

której poprawność została jednoznacznie zanegowana w badaniach empirycznych. 

Obserwacja to planowe spostrzeganie osób, ich wytworów i innych przedmiotów oraz 
zjawisk. Jest to podstawowa metoda gromadzenia informacji, polegająca na systematycznym 
rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej oraz na interpretacji uzyskanych danych. 
Obserwacja psychologiczna polega na celowym rozpoznawaniu wskaźników należących do 
wyróżnionych kategorii danych obserwacyjnych, następnie na wnioskowaniu 
o właściwościach lub stanach psychicznych poznawanej jednostki. Aby zabezpieczyć się 
przed błędami diagnostycznymi, należy wykorzystywać wiele wskaźników podczas 
wyciągania wniosków obserwacyjnych oraz prowadzić obserwację w dłuższym czasie lub 
powtarzać obserwację. W celu ograniczenia błędów w interpretacji dostępnych wskaźników 
psychologowie opracowali wiele skal obserwacyjnych. Każda ze skal służy do oszacowania 
jednego lub kilku wymiarów osobowości. Wyróżnia się skale retrospektywne 
i nieretrospektywne. Retrospektywne odwołują się do doświadczeń zdobytych wcześniej 
przez badacza. Nieretrospektywne ułatwiają precyzyjne, szybkie i bezpośrednie rejestrowanie 
obserwowanego zachowania osoby badanej. Metoda obserwacji psychologicznej jest 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

23

podstawowym, a często jedynym sposobem poznania ludzi, z którymi trudno nawiązać 
kontakt. Jest również cennym źródłem dodatkowych informacji, uzyskanych w trakcie 
prowadzenia rozmowy. 
Proces obserwowania składa się z następujących etapów: 
–  określenie celu obserwacji, 
–  stwierdzenie, jakie osoby lub zjawiska mają być obiektem obserwacji, 
–  określenie rodzaju planowanej obserwacji, 
–  ustalenie sposobu, w jaki ma być ona przeprowadzona,  
–  ustalenie formy prowadzenia zapisu, 
–  ustalenie zachowań osoby przeprowadzającej obserwację, 
–  ustalenie zasad opracowania danych i ich interpretację. 
 

Rozmowa jest to proces komunikacji językowej między psychologiem a osobą badaną. 

Rozmowa służy przede wszystkim poznaniu prawidłowości  życia psychicznego człowieka, 
lecz aby spełniła swój cel musi być bardzo rzetelna. Pytania dobierane do rozmowy muszą 
spełniać kilka warunków: 
−  dotyczyć bodźców emitowanych przez otoczenie człowieka i jego reakcji na te bodźce, 
−  koncentrować się na doświadczeniach, 

−  być konkretne, aby umożliwiały uzyskanie konkretnej reakcji – odpowiedzi. 
Pytań musi być wiele, aby objąć jak największy zakres zachowań człowieka. Często rozmowa 
jest zastępowana przez  ankiety i kwestionariusze. 
W przypadku, gdy różnym osobom będą zadawane identyczne pytania w ustalonej kolejności, 
a odpowiedzi na nie będą precyzyjnie zarejestrowane oraz, gdy pytania nie będą odnosiły się 
do osoby badanej bezpośrednio (nie będą dotyczyły faktów z jej życia) – wówczas będzie to 
po prostu wywiad psychologiczny. Istnieje wiele sposobów prowadzenia rozmów 
i 

wywiadów psychologicznych, ważne jest, aby osoba badana czuła się możliwie 

komfortowo. Wywiad jest uzyskiwaniem informacji o faktach i opiniach respondenta przez 
bezpośrednie zadawanie mu pytań. Najgłębszy jest wywiad indywidualny z jednym 
respondentem. 
 
Ankieta jest uzyskiwaniem informacji o faktach i opiniach respondenta przez zadawanie mu 
pytań na piśmie oraz podaniem odpowiedzi również na piśmie. Zestaw pytań zamieszczonych 
w formularzu ankiety lub służący jako podstawa do zadawania pytań w trakcie wywiadu to 
kwestionariusz wywiadu lub ankiety. W kwestionariuszu możemy zastosować: 
–  pytania zamknięte, skategoryzowane (odpowiedzi TAK, NIE, NIE WIEM, ale także 

RACZEJ TAK, CZĘSTO itp.), 

–  pytania otwarte – odpowiedź „własnymi słowami”, 
–  pytania rozszerzonej wypowiedzi – wymagają rozwiniętej odpowiedzi wielozdaniowej. 
 
Eksperyment naturalny polega na wywoływaniu lub zmienianiu przebiegu procesów 
i obserwowaniu skutków tych oddziaływań. Jest uważany za najdoskonalszą z metod 
badawczych, przynoszącą najbardziej obiektywne wyniki, ale wymagającą najściślejszej 
kontroli przebiegu. 
 

Tabela 2. Metody diagnostyki. Źródło: opracowanie własne 

metoda odmiana 

główna wartość największe ograniczenie 

obserwacja uczestnicząca naturalność sytuacji 

stronniczość obserwatora 

wywiad indywidualny bezpośredniość kontaktu  wpływ klimatu rozmowy 
ankieta audytoryjna sprawność organizacyjna  stronniczość respondenta 
eksperyment naturalny 

pewność wyniku 

trudność kontroli przebiegu 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

24

Gdy narzędzie rzeczywiście umożliwia dokładne zbadanie tego zjawiska, do którego zostało 
utworzone, mówimy o nim, że jest trafne. Trafny kwestionariusz, to kwestionariusz 
rzeczywiście dający wiedzę o tych sprawach, do których zbadania został napisany. 
 
Testy inteligencji i testy zdolności są tradycyjnie stosowanymi narzędziami pomiaru 
sprawności intelektualnej. Podstawowymi założeniami podejścia psychometrycznego dla 
zrozumienia istoty testowej diagnozy inteligencji są:

 

–  inteligencję i jej rozwój można badać, analizując zróżnicowanie indywidualne poziomu 

wykonania zadań umysłowych, 

–  o strukturze intelektu można wnosić na podstawie interkorelacji wyników tych zadań, 

stosując metody statystyczne, takie jak analiza czynnikowa, 

–  istotnym celem psychologii różnic indywidualnych jest konstrukcja narzędzi pomiaru, 

które będą użyteczne w praktyce. 

Szczegółowe cechy przysługujące testom inteligencji i zdolności: 

–  testy są zbiorami zadań mających określone przez konstruktora, poprawne rozwiązania, 
–  testy są narzędziami standardowymi, 
–  wyniki testów ujmuje się ilościowo, zwykle w formie punktów, 
–  testy są narzędziami znormalizowanymi, 
–  testy inteligencji i zdolności można określić jako wystandaryzowane i znormalizowane 

narzędzia, mierzące sprawność intelektualną na podstawie efektywnego wykonywania 
zadań umysłowych. 

W zależności od formy testy można podzielić na otwarte i zamknięte. W testach zamkniętych 
badany otrzymuje zadania wraz z potencjalnymi rozwiązaniami i sam musi dokonać wyboru 
poprawnej odpowiedzi. W testach otwartych każdorazowo sam formułuje odpowiedź. 
Zadania zamknięte występują częściej w testach stosowanych do badania grup. Wyróżnia się 
testy werbalne i wykonaniowe oraz testy mocy i testy szybkości. W testach werbalnych 
badany udziela odpowiedzi ustnie lub pisemnie. W testach wykonaniowych badany musi 
wykonywać jakieś działania na konkretnym materiale, np. rysowanie, prowadzenie ołówka 
przez ścieżki labiryntu. W testach szybkości wszystkie zadania są stosunkowo łatwe, a przy 
ocenie bierze się pod uwagę czas ich wykonania. W testach mocy zadania są zróżnicowane 
pod względem trudności, a o wyniku decyduje nie szybkość, ale czy badany potrafi je 
rozwiązać. 
Test (kwestionariusz, inwentarz) osobowości jest podstawową metodą poznania osobowości 
człowieka, wykorzystującą samoopis w postaci odpowiedzi osoby badanej na zbiór 
standardowych pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych określeń. W rezultacie 
zobiektywizowanej oceny odpowiedzi test dostarcza wyników ilościowych, 
charakteryzujących się pożądanymi własnościami psychometrycznymi, to jest rzetelnych 
i trafnych oraz podlegających normalizacji. Metoda ta używana jest również do badania 
osobowości na podstawie obserwacji lub szacowania, zwłaszcza dzieci. Taki test zbudowany 
jest z szeregu pozycji według określonej reguły, wskutek czego możliwy jest np. pomiar 
nasilenia danej cechy osobowości. Skonstruowany w formie pytania, stwierdzenia albo 
jednowyrazowego określenia, na które dana osoba zgodnie z procedurą ma odpowiedzieć.  
Innymi metodami testowymi służącymi badaniu osobowości są metody projekcyjne 
(wykorzystujące mechanizm projekcji); osoba badana swobodnie interpretuje przedstawiony 
jej niejednoznaczny materiał bodźcowy i w ten sposób ujawnia nieuświadamiane motywy, 
emocje, postawy i mechanizmy obronne. Mechanizm projekcji to jeden z mechanizmów 
obronnych osobowości, polegający na przypisywaniu innym własnych nieakceptowanych 
uczuć, pragnień lub impulsów; umożliwia redukcję związanego z ich pojawieniem się  lęku, 
np. przypisywanie innym wrogich zamiarów wobec siebie może redukować  lęk, który 
wzbudziły własne agresywne tendencje, i usprawiedliwiać wrogie wobec innych zachowanie. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

25

W szerszym znaczeniu to rzutowanie własnych stanów wewnętrznych, pragnień, uczuć na 
świat zewnętrzny, interpretowanie rzeczywistości zgodnie z 

własnymi, nie zawsze 

uświadamianymi nastawieniami, emocjami, oczekiwaniami. 

4.2.2. Pytania sprawdzające 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń: 
1.  Co to jest osobowość  w ujęciu psychoanalitycznym? 
2.  Jakie znasz inne teorie osobowości? 
3.  Jak współczesna psychologia definiuje osobowość? 
4.  Jakie znasz metody poznania człowieka? 
5.  Jaka jest różnica pomiędzy metodą a techniką? 
6.  Jakie znasz rodzaje testów? 

 

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania 

ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią 
partią materiału nauczania. 

 
4.2.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Weź udział w debacie na temat tezy: „Osobowość powoduje, że sami stwarzamy takie 

sytuacje, na które chcemy reagować”. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty, 
2)  znaleźć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej, 
3)  jeżeli jesteś w grupie popierającej tezę, przygotuj argumenty na jej poparcie, 
4)  jeżeli jesteś w grupie negującej tezę, to przygotuj argumenty potrzebne do zanegowania, 
5)  z każdej grupy wybrać 3 osoby reprezentujące grupę w debacie, 
6)  ze wszystkich członków debaty wybrać przewodniczącego, osobę, która będzie pilnowała 

czasu wypowiedzi, pozostałe osoby przyjmują rolę obserwatorów, 

7)  zastosować się do wymagań roli, jaką na siebie przyjąłeś. 
 
 Wyposażenie stanowiska pracy: 
– kartka, 

długopis. 

 
Ćwiczenie 2 

Określ własną tożsamość za pomocą „mapy życia”. 

 

 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 

 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  przypomnieć sobie, jak wyglądało Twoje życie do dnia dzisiejszego, 
2)  na arkuszu narysować „mapę drogową” swojego dotychczasowego życia, począwszy od 

narodzin, na mapie powinny być widoczne dobre miejsca, a także drogi „otwarte”, 
postoje z pięknym widokiem itp., powinny być też inne miejsca – wyboje, dziury, 
szpitale, roboty drogowe itp., 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

26

3)  zaznaczyć przeszkody, objazdy, przebudowy oraz główny kierunek dzisiejszej trasy, 
4)  teraz narysować drogi przyszłości, 
5)  porównać trasę dotychczasowego życia z drogą przyszłości, 
6)  zastanowić się, w jaki sposób będziesz omijać w przyszłości przeszkody, 
7)  porównać swój rysunek z rysunkami kolegów, 
8)  porównać oceny zdarzeń  życiowych i sposoby radzenia sobie z napotykanymi 

trudnościami. 

 
 Wyposażenie stanowiska pracy: 
– duży arkusz papieru, flamastry. 
 
Ćwiczenie 3 

Przeprowadź wywiad z koleżanką/kolegą. 

 
 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  przypomnieć sobie informacje na temat rozmowy i wywiadu, 
2)  ustalić cel przeprowadzanego wywiadu, 
3)  napisać pytania do wywiadu, 
4)  dobrać partnera i przeprowadź z nim wywiad, 
5)  zapisać otrzymywane informacje, 
6)  zastanowić się czy o wszystko zapytałeś i czy odpowiedzi są zadowalające, 
7)  dobrać innego partnera i przeprowadź z nim rozmowę na ten sam temat, 
8)  porównać ilość i jakość otrzymanych informacji, 
9)  w całej grupie porozmawiać o tym, w jaki sposób powinna się zachowywać osoba 

zbierająca informacje. 

 
 Wyposażenie stanowiska pracy: 
– kartka, 

ołówek. 

 
Ćwiczenie 4 

Przeprowadź obserwację zachowania wybranej osoby. 

 
 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  przypomnieć sobie informacje na temat obserwacji, 
2)  wybrać obiekt do obserwacji, 
3)  obserwować obiektu przez 10 minut, 
4)  w trakcie obserwacji zapisać wszystko, co zauważyłeś, 
5)  po skończonej obserwacji przeczytać krytycznie swoje notatki, czy rzeczywiście mogłeś 

to wszystko zaobserwować, czy nie pojawiła się interpretacja, czy nie pominąłeś 
szczegółów, 

6)  porozmawiać w grupie o trudnościach, z jakimi musi sobie radzić obserwator. 
 
 Wyposażenie stanowiska pracy: 
– kartka, 

ołówek 

 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

27

Ćwiczenie 5 

Określ, jakie błędy zawierają podane przykłady obserwacji. 

Przykłady tekstu: 

–  Na lekcji Paweł zachowywał się na ogół dość dobrze. Były jednak momenty, gdy nie 

zachowywał się poprawnie. Czasem zgłaszał się do odpowiedzi. Niektóre jego 
odpowiedzi były trafne. Rozwiązywał na tablicy zadanie matematyczne. Wykonał je dość 
dobrze, ale kilka razy się pomylił. 

–  Hospitowałem lekcję biologii. Tematem były zwierzęta domowe. Dzieci oglądały różne 

obrazki. Krysia wykazywała dużą spostrzegawczość. 

–  Dzisiaj byłam na lekcji matematyki. Adrian był przy tablicy i nie umiał rozwiązać 

zadania. Później był też pytany i też nie odpowiedział. Adrian nie ma zdolności do 
matematyki. 

–  Na lekcji polskiego dzieci uczyły się wiersza. Potem Janek powiedział wiersz głośno. 
 
 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnera do wykonania ćwiczenia, 
2)  przeczytać kolejno podane przykłady obserwacji i zastanowić się, jakie zawierają błędy, 
3)  dobrać się czwórkami i porównać Wasze wnioski, 
4)  spróbować w grupie określić, jak należy poprawnie pisać obserwację, 
5)  napisać jasną instrukcję dla osoby, która ma przeprowadzić i opisać obserwację, 
6)  zaprezentować na forum klasy efekty pracy grupy, 
7)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia. 

 

 Wyposażenie stanowiska pracy: 
–  papier, przybory do pisania. 
 
Ćwiczenie 6 

Sprawdź, które informacje są prawdziwe, a które wynikają z Twojego sposobu 

interpretowania świata. 
 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnerów do pracy w trzyosobowej grupie, 
2)  usiąść z partnerami w kole, twarzą do siebie, 
3)  przyjąć rolę osoby A, B, lub C, 
4)  jako osoba A patrząc na osobę B powiedzieć, co widzisz, 
5)  przyjrzeć się uważnie i wymienić wszystko, co zauważysz (masz na to ok. 2 – 3 min), 
6)  jako osoba C sprawdzić, czy A rzeczywiście widzi to, o czym mówi, 
7)  teraz zamienić się i osoba B patrząc na C mówi, co myśli sobie patrząc na nią (też 2 – 3 

min), 

8)  osoba A sprawdza, czy B wypowiada jedynie własne myśli, 
9)  trzecia zmiana. Osoba C, patrząc na A mówi, co czuje patrząc na nią (2 – 3 min), 
10)  osoba B kontroluje, czy C rzeczywiście mówi o uczuciach, 
11)  dokonać zmian ról, aż wszyscy przejdą przez wszystkie trzy etapy – widzę, myślę, czuję, 
12)  wziąć udział w dyskusji w całej klasie o tym, co było trudne w tym ćwiczeniu i czy udało 

się odkryć coś nowego w swoim poznawaniu rzeczywistości. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

28

Wyposażenie stanowiska pracy: 

–  papier, przybory do pisania. 
 

4.2.4. Sprawdzian postępów 
 

Czy potrafisz:                                                                                       Tak                     Nie 

1)  scharakteryzować podstawowe teorie osobowości? 
2)  zastosować wybrane metody poznawania osobowości? 

 
 

Jeżeli zaznaczyłeś „tak”, to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do 

następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, to wróć do odpowiedniej 
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

29

4.3. Podstawy psychologii rozwojowej 

 
4.3.1. Materiał nauczania 

 

Czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości człowieka 

Osobowość rozwija się w trakcie życia jednostki. Nie jest ukształtowana z chwilą narodzin 
dziecka. Istnieją jedynie wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne, wpływające na dalszy 
rozwój, ale nieokreślające go ściśle. Człowiek od urodzenia nawiązuje kontakty ze 
środowiskiem społecznym, co wpływa w 

decydujący sposób na kształtowanie się 

osobowości. Poznaje świat, rozwija swe zdolności i zainteresowania, kształtuje potrzeby 
i postawy – wchodząc ze środowiskiem w aktywny kontakt. Aktywność ta ma istotny 
i ukierunkowany wpływ na rozwój osobowości. 
Wszystkie geny, które organizm otrzymuje od swoich rodziców, nazywamy genotypem, 
natomiast cechy, które kształtują się pod wpływem rozwoju to fenotyp. Każda istota żywa jest 
efektem dziedziczenia i wpływu  środowiska. Bezsensowne jest pytanie, ile potrzeba 
dziedziczności i ile środowiska by mógł nastąpić rozwój. W rzeczywistości, by można było 
mówić o rozwoju muszą współdziałać ze sobą w całości zarówno materiał genetyczny, jak 
i środowisko.  
 
Teoria rozwoju 
Czynnikami, które w warunkach życia ludzkiego wpływają na rozwój struktury i funkcji 
układu nerwowego dziecka, a wtórnie na rozwój zarówno jego właściwości jak i procesów 
psychicznych są: 
1.  Odziedziczone i wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne organizmu (szczególnie 

mózgu). 

2.  Własna aktywność i działalność dziecka. 
3.  Środowisko. 
4.  Wychowanie i nauczanie. 
 
Ad. 1. Do zadatków organicznych zaliczamy przede wszystkim strukturę i niektóre 
właściwości funkcjonalne układu nerwowego, zwłaszcza mózgu. Dla rozwoju dziecka ważna 
jest budowa i funkcjonowanie analizatorów, a także typ układu nerwowego, tj. siła, 
równowaga i ruchliwość podstawowych procesów nerwowych – pobudzenia i hamowania. To 
samo wyposażenie genetyczne (które można znaleźć tylko u bliźniaków jednojajowych) może 
prowadzić do zróżnicowanych dróg rozwoju, jeśli nosiciele wchodzą w reakcje z różnymi 
środowiskami. Analogicznie – to samo środowisko (to jest oczywiście jedynie teoretycznie 
możliwe, bowiem dwoje różnych ludzi przeżywa to samo środowisko w różny sposób) 
wchodząc w interakcje z różnym materiałem genetycznym, doprowadzi do różnych typów 
rozwoju. 
Oddziaływanie materiału genetycznego na zachowanie ma zawsze charakter pośredni. Nie 
dziedziczy się  żadnych cech psychicznych bezpośrednio tak jak, np. grupę krwi czy kolor 
oczu. Nie istnieją, więc cechy zachowań, które powstałyby pod wpływem bezpośredniego 
wpływu dziedziczności. Geny oddziałują zawsze przez środowisko. Różne dzieci, którym na 
skutek wrodzonych odchyleń od normy z trudem przychodzi normalnie funkcjonować 
w środowisku, nie rozwijają się w taki sam sposób, jeżeli dostają odmienne wsparcie. 
Wpływy środowiska nie prowadzą również do usunięcia anomalii. Znaczy to tyle, że nawet, 
gdybyśmy wiedzieli, jakie geny dziecko odziedziczyło po swoich rodzicach, nie można by 
dokładnie przewidzieć, jakie cechy się u niego rozwiną. Geny wyznaczają zakres reakcji, 
czyli obszar zmienności nasilenia cechy w różnych  środowiskach. Np. dziecko, które 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

30

odziedziczyło po rodzicach określony genotyp inteligencji, w warunkach niekorzystnej 
stymulacji może osiągnąć iloraz inteligencji równy 40, a w warunkach bardzo korzystnej 
stymulacji – 160. Pojęcie granicy osiągnięć należy zawsze traktować jako względne. 
Nauczyciel, który pomimo znacznych wysiłków nie dostrzega u swoich uczniów żadnych 
postępów w nauce może w sposób uprawniony powiedzieć, że za pomocą stosowanych przez 
niego metod nie można już doprowadzić do wzrostu osiągnięć dziecka w nauce. Zawsze 
jednak istnieje szansa osiągnięcia sukcesów za pomocą innych metod przez niego 
niezastosowanych. 
 
Ad. 2. Istotę rozwoju psychicznego upatruje się w coraz lepszym orientowaniu się dziecka 
w rzeczywistości i coraz sensowniejszym działaniu w niej. Już malutkie dziecko, chwytając 
przedmioty i manipulując nimi, poznaje je coraz lepiej, a dzięki temu uczy się posługiwać 
nimi w swoim działaniu w sposób coraz bardziej celowy, coraz bardziej zgodny z ich budową 
i przeznaczeniem. W miarę tego jak dziecko coraz więcej się porusza, dotyka, rozgląda, mówi 
– coraz więcej bodźców oddziałuje na nie i wywołuje coraz to inne reakcje, powstaje coraz 
więcej połączeń nerwowych, następuje rozwój struktury i funkcji układu nerwowego dziecka. 
Wraz z rozwojem i coraz większym komplikowaniem się działalności, rozwija się i kształtuje 
nieodzowna w działaniu  świadomość celów działania oraz sposobów i środków osiągania 
tychże. W związku z pojawieniem się nowych potrzeb i dążeń w coraz bardziej złożonym 
środowisku człowiek zmienia repertuar swoich czynności i działań, kształtuje takie ich formy 
i rodzaje, które zapewniają mu optymalne funkcjonowanie. Dlatego własną aktywność 
dziecka, a zwłaszcza  świadomą jego działalność, uważamy za ważny czynnik rozwoju 
psychicznego. Dziecko nie jest biernym przedmiotem wpływów zewnętrznych, lecz 
aktywnym podmiotem, biorącym udział we wszystkich, dotyczących go procesach. (Nie ma 
innej drogi wykształcenia, np. silnej woli, jak udział w realnej walce z rzeczywistymi 
przeszkodami). Dlatego wychowanie nie powinno polegać jedynie na świadomym podawaniu 
dziecku pewnych treści (naukowych, moralnych, itp.), ale przede wszystkim na świadomym 
organizowaniu jego działalności i trybu życia według tych treści. 
Plastyczność – zdolność do wytwarzania nowych form czynności i działań  bądź 
przekształcania czynności już opracowanych, albo też nadawania im innego kierunku, jest 
szczególnie silna w okresie dzieciństwa i młodości. Nie znaczy to, aby człowiek dojrzały czy 
w podeszłym wieku nie mógł wyuczyć się nowych sposobów działania, odpowiednich do 
zmieniającej się sytuacji życiowej. 
W miarę dorastania człowiek poszerza swój świat i wzbogaca swoją psychikę. Każdy 
człowiek modyfikuje oddziałujące nań wpływy zewnętrzne. Przyczynia się tym samym do 
biegu zdarzeń. Dorastający człowiek, także w oparciu o własną aktywność, zdobywa coraz 
nowe doświadczenia, wchodzi w coraz bardziej różnorodne interakcje z różnymi ludźmi, 
podejmuje złożone zadania, odgrywa coraz bardziej skomplikowane role społeczne, a tym 
samym zasadniczo wpływa na kształtowanie własnej osobowości. 
Poszczególne czynniki nie mogą być od siebie sztucznie odrywane i izolowane, ponieważ 
w rzeczywistości działają zawsze we wzajemnym powiązaniu, warunkują się i modyfikują 
nawzajem, zmieniają swą rolę i znaczenie w zależności od pozostałych czynników i innych 
warunków. 
Przykładem związku czynników są różne strategie uczenia się. Widać tu występowanie 
zarówno czynnika wrodzonego, elementy aktywności własnej jak i wpływu wychowania 
i nauczania. System sensoryczny to innymi słowy podstawowy, odruchowo uaktywniany 
preferowany zmysł, czyli właściwy nam sposób odbierania i reagowania na informacje 
przekazywane kanałem wzrokowym, słuchowym lub kinestetycznym. Sposób ten decyduje 
o tym,  jak  odbieramy  świat, jakiego typu informacje najlepiej spostrzegamy i pamiętamy, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

31

czyli, jak tworzymy reprezentację  świata. System ten determinuje naszą osobistą strategię 
uczenia się. 
 
Ad. 3. Ekologiczne warunki rozwoju można podzielić na dwie podstawowe grupy. Jedną 
z nich  tworzą rozmaite składniki  środowiska naturalnego, zwane również czynnikami 
biograficznymi. Należą do nich: ukształtowanie terenu (klimat, temperatura, wilgotność, 
nasłonecznienie, ruchy powietrza itp.), fauna i flora otoczenia, zasoby mineralne i wodne, 
wraz z mikroelementami znajdującymi się w glebie i w wodzie. Środowisko naturalne 
wyznacza tryb życia człowieka, a co za tym idzie, ma oczywisty wpływ nie tylko na rozwój 
fizyczny człowieka, ale również na rozwój psychiczny. 
Druga grupa to uwarunkowania ekonomiczne i społeczno-kulturowe rozwoju jednostki. 
Rozwijają się one na podłożu określonych warunków biologiczno-naturalnych. Np. warunki 
klimatyczne wpływają na sposób uprawy ziemi, polowania, budowania, domów, tryb życia, 
odżywianie się. Chodzi, więc zarówno o warunki materialne, wyznaczane przez poziom 
ekonomiczny całego społeczeństwa oraz dochody konkretnej rodziny, jak i składniki 
środowiska lokalnego, jak gęstość zaludnienia, typowy rodzaj budownictwa, stan higieny, 
warunki mieszkaniowe i komunikacyjne, zróżnicowanie zawodowe mieszkańców, poziom 
organizacyjny szkolnictwa w danym regionie i miejscu zamieszkania dziecka itp. 
Należy też zwrócić uwagę na strukturę samej rodziny, tj. z jakich i ilu osób się składa oraz na 
miejsce dziecka w tej rodzinie (rodzeństwo, jego płeć, kolejność urodzenia itp.). Nie ma 
idealnej pozycji dziecka w rodzinie, która sprzyjałaby najbardziej rozwojowi i osiąganiu 
korzystnych efektów wychowawczych. W okresie dzieciństwa i młodości całe otoczenie 
dziecka staje się zarazem jego środowiskiem wychowawczym. 
Warto jednak podkreślić specyficzną cechę środowiska społeczno-kulturowego, jaką jest jego 
zmienność. Doświadczenia poprzednich pokoleń, zdobycze ich kultury i cywilizacji 
utrwalone w postaci wytworów techniki i nauki oraz dzieł i zabytków sztuki, są przez 
następne generacje poszerzane i wzbogacane. Środowisko ulega przeobrażeniom wskutek 
uczestnictwa ludzi w procesie przemian społecznych. Nie determinuje ono w sposób 
fatalistyczny rozwoju jednostki, gdyż każdy człowiek może brać czynny udział w tych 
przeobrażeniach. Oczywiście dla człowieka unikającego wszelkiego rodzaju zmian, nowości, 
kontaktów z innymi ludźmi  środowisko będzie czymś znacznie bardziej trwałym niż dla 
innego, wchodzącego do różnych grup społecznych, zmieniającego miejsce pobytu. 
 
Ad. 4. Należy zwrócić uwagę na to, że w społeczeństwie ludzkim dzieci nie są pozostawione 
samym sobie, czy też oddane na pastwę żywiołowo działających wpływów otoczenia. Dzieci 
są wychowywane przez starszych w różnych formach i na różne sposoby. 
Wychowanie polega na takim organizowaniu trybu życia i działalności dziecka (jego zabawy 
i nauki), by kształtować jego poznanie, formować spostrzeżenia, pojęcia i sądy, wzbogacać 
jego wiedzę o świecie, kształcić myślenie, a jednocześnie wyrabiać odpowiednie nawyki, 
sprawności i umiejętności, kształtować postawy, zainteresowania i zdolności, a więc 
prowadzić w rezultacie do wychowania jak najwszechstronniej rozwiniętej osobowości. Nie 
ma wychowania bez nauczania. W procesie wychowania nie jest obojętna treść tego, czego 
się człowiek uczy. 
Proces wychowania jest procesem społecznym, historycznie uwarunkowanym, zmieniającym 
swe oblicze ideologiczne i polityczne w zależności od ustroju społecznego, w którym się 
rozwija i któremu służy; zmienia się również treść nauczania i wychowania, a wraz z nimi 
wpływ wychowania na rozwój psychiczny dziecka. Ogromna jest możliwość wpływania na 
tempo i tok rozwoju przez odpowiednie organizowanie treści i metod nauczania. 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

32

Tabela 3. Zmiany psychofizyczne zachodzące w poszczególnych okresach rozwojowych człowieka.  Źródło: 
opracowanie własne

 

Okres 

Rozwój fizyczny 

i motoryczny 

Rozwój procesów 

poznawczych 

Rozwój procesów 

emocjonalnych 

Stadium 
noworodka 
(0-1 m. ż.) 

Przeciętny ciężar 2800–
3500g., długość ciała: ok. 
50–52 cm. Układ kostny nie 
osiągnął ostatecznej postaci. 
Układ mięśniowy: włókna 
mięśniowe cienkie, siła ich 
skurczu niewielka. Układ 
nerwowy nie w pełni 
dojrzały: tkanka mózgowa 
niedostatecznie 
zróżnicowana. Trzy rodzaje 
odruchów bezwarunkowych 

W 2–3 tyg. reaguje na słabe 
i średnie bodźce słuchowe. 
W pierwszych dniach życia 
wrażliwość na bodźce 
smakowe i węchowe. 
Koordynacja gałek ocznych na 
bodźce świetlne. Początkowo 
reakcja jedynie na duże, 
jaskrawe poruszające się 
przedmioty. Wrażliwy na dotyk

 

Wiek 
niemowlęcy 
(0-1 r. ż.) 

Waga dziecka rocznego ok. 
10 kg, przeciętny wzrost 76 
cm, wzrost w ciągu roku 
zwiększa się o 50%, ciężar 
podwaja się po 4–5 
miesiącach życia. 
Powiększenie masy ciała 
przez wzrost tkanki 
tłuszczowej, 
a dalej przez wzrost 
muskulatury i kośćca (tu 
coraz więcej ośrodków 
kostnienia). Rozwój 
lokomocji ściśle związany ze 
zmianami postawy ciała. 
Położone na plecach unosi 
głowę i ramiona-5 m. ż., 
siedzi dłużej trzymając się 
podpory – 6 m. ż., siedzi 
przez moment 
wyprostowane – 7 m. ż., 
pełza na brzuchu – 7 m. ż., 
staje podciągane za ręce – 8 
m. ż., raczkuje – 9 m. ż., 
chodzi trzymane za ręce – 
9.5 m. ż., staje samodzielnie 
– 11,5 m. ż., Chodzi 
samodzielnie – 12,5m. ż. 
Rozwój chwytu i 
manipulacji 

Pod koniec 3 i na początku 4 
m. ż. zdolność różnicowania 
barw. W 4 m. ż. może 
wyróżniać barwę czerwoną od 
innych, w 12 m. ż. potrafi 
różnicować 4 zasadnicze 
barwy. W 3 m. ż. rozróżnia 
twarz matki w masce i bez 
maski, w 4 m. ż. odróżnia 
twarze bliskich od obcych, w 7 
m. ż. rozróżnia wyraz 
mimiczny gniewu 
i przyjaznego nastawienia na 
tej samej twarzy. Ok. 4-5 m. 
potrafi słuchowo zlokalizować 
źródło dźwięku. Dopiero w IV 
kwartale życia niektóre 
słyszane i najprostsze słowa 
zaczynają nabierać określonego 
znaczenia. Poznaje przedmiot 
kilkoma zmysłami. Wstępna 
faza rozwoju mowy. 1–2 m – 
dźwięki nieartykułowane, 2 m.-
gruchanie, 5 m.– wrażliwość na 
melodię i intonację głosu, 
6-9 m. – różnicowanie 
wokalizacji (zależne od stanu 
emocjon.), 9–11 naśladowanie 
struktur dźwiękowych 
otoczenia, 11–12 m.– początki 
mowy właściwej, pierwsze 
słowa,11–12 m. – rozumienie 
kilkunastu słów i zwrotów. 
Przejawy konkretno-
obrazowego myślenia dziecka 

Niektóre emocje wrodzone 
(Watson): gniew lub 
wściekłość przy 
unieruchomieniu głowy, strach 
w momencie utraty 
równowagi, zadowolenie przy 
głaskaniu ciała dziecka. 
Dziecko boi się bodźców 
nowych i zjawisk niezwykłych. 
Wpływ stanu emocjonalnego 
osoby, która z dzieckiem 
przebywa. Reakcje i stany 
emocjonalne bardzo 
krótkotrwałe i zmienne, jednak 
te, które częściej przeżywa, 
łatwiej się utrwalają i decydują 
o zasadniczej postawie 
emocjonalnej dziecka 

Wiek 
poniemowlęcy 
(do 3 r. ż.) 

Stosunkowo poważne 
zwolnienie przyrostu ciężaru 
ciała przy szybkim wzroście 
wysokości. Dziecko 
smukleje, sylwetka wydłuża 
się. Obwód klatki piersiowej 

Większego znaczenia nabierają 
telereceptory- wzrok i słuch. 
Dzięki słowom identyfikuje 
przedmioty i łączy je w klasy. 
Dziecko uczy się nie tylko 
uogólniać, ale i oddzielać daną 

Wypowiedzi wyrażają 
przedmiotowy stan aktualny 
i podmiotowo przeżywany stan 
uczuciowy. Uczucia zmienne 
a reakcje uczuciowe 
gwałtowne. Cieszy się, śmieje, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

33

ciągle mniejszy od czaszki. 
Postępuje proces kostnienia. 
Ciemiączko duże zarasta w 
18 m. ż. Ustalają się 
fizjologiczne krzywizny 
kręgosłupa. Pierwsze zęby: 
ok. 6 m. ż. dolne 2 siekacze 
wew., ok. 8 m. ż. siekacze 
wew., górne, później zew. 
górne i dolne. Pod koniec 1 
r. ż. 8 siekaczy. W 3 r .ż. 
mleczne uzębienie 
kompletne. W 2 r. ż. kroki 
się wydłużają, maleje liczba 
ruchów zbędnych, uczy się 
pokonywać przeszkody, 
potrafi wejść na schody 
(półtora roku), w 3 r. ż. 
jeździ na 3 kołowym 
rowerku. Większa precyzja 
ruchów palcami rąk. 
Koordynacja wzrokowo-
ruchowa 

cechę od konkretnego obrazu 
przedmiotu. Uwaga 
mimowolna, mało podzielna, 
ma bardzo ograniczony zakres, 
słabą koncentrację 
i przerzutność. Pamięć-
charakter mimowolny. 
Wyobraźnia ściśle związana ze 
spostrzeżeniami. Elementarny 
zasób słów oraz podstawy 
systemu gramatycznego. 
Dziecko stopniowo uczy się 
wybiegać myślą poza aktualnie 
istniejącą sytuację. Rozwój 
myślenia splata się ściśle 
z rozwojem jego działalności, 
przede wszystkim z zabawą 
oraz z rozwojem mowy 

płacze z błahych powodów. 
Uczucia ściśle powiązane 
z działalnością. Pojawia się 
współczucie, miłość, zazdrość, 
niechęć, nienawiść. W 3 r. ż. 
reaguje na konflikty pomiędzy 
rodzicami, rodzeństwem. 
Z tego okresu początki 
zakłóceń równowagi 
emocjonalnej oraz nerwic 
o charakterze lękowym. 
Wyraża współczucie na widok 
bólu 

Wiek 
przedszkolny 
(3 do 7 lat), 
fazy: 

faza I (3 do 4 
lat)  

faza II (4 do 
5,5 lat)  

faza III (od 
5,5 do 7 lat) 

Zwiększenie wymiarów 
i masy ciała, w budowie 
ciała jeszcze wyraźne 
dysproporcje, na początku 
wiązadła stawowe słabe, 
słaba muskulatura, kościec 
wrażliwy i giętki. W II fazie-
proces kostnienia 
(najwyraźniej kości 
nadgarstka). III faza-
ustalenie naturalnych 
krzywizn kręgosłupa, ruchy 
mięśni całkiem swobodne. 
Ok 5 r. ż. pojemność płuc 
wzrasta, oddech głębszy. 
90% wagi mózgu dorosłego 
u 6-latka. Czynności lepiej 
skoordynowane. Podst. 
czynności ruchowe: chód, 
bieg, skoki i in. Wzrasta 
umiejętność utrzymywania 
ciała w równowadze. Samo- 
dzielne ubieranie sprawne 
u 6-7-latków 

Wzrok: rozróżnianie 4 barw 
zasadniczych (5 r. ż.), wzrost 
ostrości wzroku. Słuch: rozwój 
słuchu werbalnego 
i muzycznego. Spostrzeżenia: 
synkretyzm, ścisły związek 
z działaniem. Reprodukowanie 
figur geometrycznych. Uwaga 
mimowolna, skoncentrowana 
na bodźcach silnych 
i atrakcyjnych, a nie 
podtrzymywana wysiłkiem 
woli. Animizm 
i antropomorfizm. Wyobraźnia 
mimowolna zamienia się 
w dowolną: kierowaną 
i twórczą. Pamięć charakter 
mimowolny, pod koniec tej 
fazy zaczątki pamięci 
dowolnej. Rozwija się pamięć 
bezpośrednia i trwała. Rozwój 
mowy: doskonalenie 
gramatyki, coraz dłuższe 
zdania 

Nie potrafi maskować swych 
przeżyć uczuciowych, 
czynności – charakter 
ekspresyjny, labilność 
uczuciowa. 6-latek wstępuje 
w wiek „rozumu”, potrafi 
lepiej panować nad impulsami, 
pobudliwość uczuciowa 
zmniejsza się, intelektualizacja 
uczuć. Im młodsze dziecko, 
tym więcej okazji do 
konfliktów i wybuchów 
gniewu stwarzają mu kontakty 
z rówieśnikami. Kłótliwość 
i agresywność, przeplatane 
wybuchami czułości i 
zazdrości ustępują miejsca u 5-
latka przyjaznej postawie 
wobec dzieci i dorosłych. 6-
latek kryzys uczuciowy-
przeważa podniecenie, 
skłonności destrukcyjne. 
Kryzys ten mija dopiero u 7-
latka 

Młodszy wiek 
szkolny (7-10 
lat) Fazy 
rozwoju: 

I wiek 7 i 8 lat 

II wiek 9 i 10 lat 

Kościec ma mniej tkanek 
chrzęstnych, proces 
kostnienia znacznie postąpił 
naprzód. Rozwój sprawności 
pracy w zakresie drobnych 
mięśni (dobrze może 
trzymać w ręku np. ołówek). 
Mięśnie duże rozwijają się 
wcześniej niż drobne (zdolne 
raczej do ruchów silnych i 
zamaszystych). Kościec jako 

Dynamiczny rozwój procesów 
poznawczych. W I fazie 
operuje wyobrażeniami 
w sposób przedoperacyjny, 
w II fazie operując coraz 
bardziej złożonymi pojęciami, 
potrafi nie tylko przeprowadzić 
rozumowanie, ale wrócić do 
punktu wyjścia. Dokonuje 
operacji myślowych za pomocą 
manipulacji przedmiotami lub 

Rozszerza się krąg 
przedmiotów, zjawisk, zdarzeń 
i spraw, które wywołują 
reakcje emocjonalne, zmienia 
się i różnicuje w sposób istotny 
charakter emocjonalnych 
doznań. Nierzadka emocje 
wyrażane w sposób burzliwy. 
Emocje pozytywne 
i negatywne mają swoją 
wyraźną przyczynę i są 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

34

całość miękki i plastyczny. 
Kościec i stawy łatwo 
ulegają deformacjom. Różne 
cz. kośćca krzepną, rosną i 
zmieniają się w różnej 
kolejności. Uzębienie w 
końcu tego okresu prawie 
pełne. Duża indywidualna 
zmienność procesów 
wzrastania i dojrzewania 
(czynniki dziedziczne i 
środowiskowe). Przyrost 
wysokości i ciężaru ciała 
powolny i w zasadzie 
równomierny, jednakże 
między 6 a 8 r. ż. zwany 
skok „szkolny”. Zwiększa 
się ogólna ruchliwość, 
ulepsza się praca układu 
oddechowego, wzrasta 
pojemność płuc, objętość 
klatki piersiowej. Ćwiczenia 
ruchowe jako czynnik 
warunkujący poziom 
rozwoju motorycznego. 
Cecha zwinnościowa –
najwyższe tempo rozwoju. 
Tempo rozwoju 
wytrzymałości u chłopców 
coraz słabsze. U chłopców 
ok.13% przyrostu wysokości 
ciała i 25% przyrostu siły 

wyobrażeniami konkretnych 
przedmiotów, ale i próby 
operowania symbolami. Coraz 
wyższy poziom operacji 
porównywania 
i klasyfikowania, 
abstrahowania i uogólniania, 
analizy i syntezy. Rozwój 
wrażeń wzrokowych 
i słuchowych. Dzieci 
prawidłowo spostrzegają 
obrazy, kontury, schematy 
i rysunki przedmiotów. Pod 
wpływem nauczania 
spostrzeżenia stają się bardziej 
ukierunkowane, trwałe, 
dokładne i skuteczne. Uwaga 
w nierozerwalnym związku 
z procesami spostrzegania 
i obserwacji. Uwaga coraz 
bardziej zdolna do 
koncentracji, trwałości 
i przerzutności. Wzmożony 
rozwój pamięci i jakościowa jej 
przemiana. Zaczyna rozwijać 
się pamięć logiczna. Zjawia się 
mowa pisana. Wzrost 
złożoności mowy 

skierowane ku określonemu 
przedmiotowi. Stara się 
pohamować emocje, 
zapanować nad nimi. Dziecko 
staje się zdolne do 
przeżywania trwających dłużej 
stanów emocjonalnych lub 
nastrojów uczuciowych, które 
powstają pod wpływem 
sytuacji i zdarzeń mających 
znaczenie dla jego potrzeb. 
Rozwijają się uczucia wyższe 
– jako trwały, określony, 
stosunek emocjonalny do ludzi 
(w znacznym stopniu 
uświadamiany przez dziecko), 
przedmiotów, zjawisk 

Wiek dorastania 

(11/12 – 18 r. ż.) 

Intensywny przyrost 
wysokości u dziewcząt 
zaczyna się co najmniej od 
11,5 r. ż. i trwa do 14,5 r. ż., 
po czym gwałtownie spada. 
Chłopcy najbardziej 
intensywnie rosną od 13,5 r. 
ż. do 15,5 r. ż. W następnych 
latach chłopcy bardziej 
przewyższają dziewczęta 
osiąganym wzrostem. Ciężar 
ciała u dziewcząt wzrasta 
najbardziej w 14 i 15 r. ż., 
a u chłopców między 15 
a 17 r. ż. Skok 
pokwitaniowy jako zjawisko 
wzmożonego tempa 
przyrostu długości ciała 
i jego ciężaru w przeciągu 
krótkiego czasu (2–3 lata), 
jest zjawiskiem stałym. 
Występuje wcześniej 
u dziewcząt w zakresie 
wysokości i ciężaru ciała, 
natomiast później w zakresie 
podściółki tłuszczowej. Jej 
przyrost jest jednak większy 

Spostrzeżenia dokładniejsze, 
bogatsze w szczegóły, 
wielostronne w treści, bardziej 
świadomie ukierunkowane. 
Doskonalenie się uwagi 
dowolnej i procesów 
myślowych umożliwia 
dokładniejszą analizę i syntezę 
spostrzeganej rzeczywistości. 
Częstsze posługiwanie się 
pamięcią logiczną. Od 11–12 r. 
ż. skokowo wzrasta liczba 
zapamiętywanych słów 
abstrakcyjnych. 
Przekształcanie się pamięci 
mimowolnej w dowolną. 
Porównywanie, uogólnianie, 
wnioskowanie, dowodzenie, 
klasyfikacja osiągają coraz 
wyższy poziom. Rozumowanie 
przybiera postać operacji 
formalnych (w przeciwieństwie 
do konkretnych). Myślenie 
staje się myśleniem 
hipotetyczno – dedukcyjnym. 
Wyobraźnia znajduje swój 
wyraz najczęściej 

Niezwykła intensywność 
i żywość przeżyć 
uczuciowych. Przeżycia 
osiągają stopień wysokiego 
napięcia: smutek przeżywany 
bywa głęboko i często ma 
charakter “tragedii”, radość 
osiąga wysokie szczyty 
uniesienia. Łatwość oscylacji 
między nastrojami 
krańcowymi: łatwe przejście 
od radości do smutku, od 
nadziei do rozpaczy. 
Chwiejność emocjonalna. 
Bezprzedmiotowość uczuć. 
Większe w porównaniu 
z poprzednim okresem 
opanowanie w manifestowaniu 
przeżyć emocjonalnych, 
a także wzmożenie kontroli 
nad sposobem wyrażania 
swoich uczuć. Bardziej 
subtelne i mniej gwałtowne 
sposoby reagowania. 
Maskowanie swoich uczuć 
wobec dorosłych. 
Kształtowanie się uczuć 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

35

u dziewcząt, natomiast 
przyrost siły mięśniowej – 
większy i szybszy 
u chłopców. Przejściowe 
dysproporcje w sylwetkach 
ciała. Pojawiają się drugo- 
i trzeciorzędne cechy 
płciowe. U dziewcząt 
rozszerzają się kości 
miednicowe, formują się 
piersi. U chłopców 
rozrastają się kości barkowe, 
pojawia się zarost na twarzy, 
następuje mutacja głosu. 
U obu płci pojawia się 
owłosienie w okolicach 
narządów płciowych i pod 
pachami. Wzmaga się 
działalność gruczołów 
wydzielniczych skóry. 
Między 12 a 16 r. ż. wzrost 
ciężaru i objętości serca. 
Zwiększają się komórki 
mózgowe, różnicują się ich 
funkcje, wzrost rozgałęzień 
końcowych dendrytów 
i neurytów, powstawanie 
nowych włókien i coraz 
większa ich specjalizacja. 
Moment dojrzałości 
płciowej u dziewcząt –13, 14 
r. ż. (różnice indywidualne 
bardzo duże). U chłopców 
przeciętnie 15–16 r. ż. 

w marzeniach i twórczości 
młodzieży. Wyobraźnia wiąże 
się ściśle z ich wzmożoną 
emocjonalnością 

wyższych 

m. – miesiąc, r. – rok, ż. – życia. 
 
 
Tabela 4. Rozwój społeczny człowieka. Źródło: opracowanie własne 

Okres 

Rozwój społeczny 

Dominujący rodzaj działania 

Stadium 
noworodka 
(0-1 m. ż.) 

 

Sen przez 4/5 doby. Stany czuwania 
krótkotrwałe, chwiejne i łatwo 
przechodzą w drzemkę i sen 

Wiek 
niemowlęcy 
(0-1 r. ż.) 

2-miesięczne dziecko w życzliwym kontakcie 
z osobą dorosłą łatwo staje się wesołe i ożywione 
– stan radosnego ożywienia (niezwykle ważny dla 
całokształtu rozwoju psychicznego, dla jego 
obcowania z otoczeniem oraz dla rozwoju życia 
uczuciowego). Ta reakcja prowadzi do coraz 
bardziej złożonych społecznych form zachowania 
niemowlęcia. Już od 4 m. ż. wyrażają 
niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nie 
uwagi. W 5 m. ż. odróżnia osoby znane od 
nieznajomych. W 7-8 m. ż. zwracają na siebie 
uwagę: gaworzą, płaczą. W 10 m. ż. naśladuje 
ruchy motoryczne dorosłego. Podaje zabawkę, 
bawią się z matką w chowanego 

Aktywność ukierunkowana na 
przedmioty lub osoby z najbliższego 
otoczenia. 
W dużej mierze zależy od środowiska 
wychowawczego. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

36

Wiek 
poniemowlęcy 
(do 3 r. ż.) 

Potęguje się pragnienie przebywania 
z dorosłymi. Kontakt z rówieśnikiem: dotyka, 
popycha, pociąga za włosy, ubranie. 
W początkowych formach zabaw tematycznych  
w grupkach 2-3–osobowych, naśladują 
zachowania rówieśników, zbiorowo karmią lale, 
kąpią je, czeszą itp. , próby samodzielnego 
ubierania się, mycia i innych pożytecznych 
w życiu codziennym czynności 

Zabawa manipulacyjna i ruchowa. Ruchy 
narzędziowe, zabawa konstrukcyjna, 
tematyczna. Początki twórczości 
artystycznej: rysunek (stadium bazgrot 
2r. ż. do poł. 4 r.ż. , ulepianki, 
wycinanki. Przyswaja sobie proste 
czynności samoobsługowe, słucha 
poleceń, nakazów. Mowa w jedności 
z działalnością motoryczną i umysłową 

Wiek 
przedszkolny 
(3 do 7 lat), 
fazy: 
Faza I 

(3 do 4 lat)  

faza II 

(4 do 5,5 lat)  

faza III 

(od 5,5 do 7 
lat) 

Ok. 5 r. ż. dystans między ojcem a dzieckiem 
zmniejsza się, ich stosunki stają się bardziej 
swobodne, bardziej posłuszni ojcu niż matce, pod 
koniec tego okresu stosunek do obojga rodziców 
wyrównuje się. Widoczne zależności 
z kolejnością urodzenia dziecka i płcią 
rodzeństwa. W kontaktach z rówieśnikami- 
kontakty pozytywne i negatywne. Formy zabaw: 
samotna, równoległa, wspólna, zespołowa. 
W zabawach zachowanie współzawodniczące 

Nadal zabawa, duże znaczenie nabierają 
rozmaite zajęcia. Zabawa staje się 
bardziej samodzielna i twórcza, od 
indywidualnych do zespołowych. 
Zabawy tematyczne, konstrukcyjne: 
poziome szeregowanie klocków  
u 3-latków, budowle dwuwymiarowe -  
4-latki, 5-latki trójwymiarowe, 6-latki 
dwu- wymiar. Rysunek - stadium 
uproszczonego 
i prymitywnego schematu(do 6 r. ż.), 
stadium wzbogaconego i 
udoskonalonego schematu (5-6r. ż.) 

Młodszy wiek 
szkolny (7-10 
lat) Fazy 
rozwoju: 

I wiek 7 i 8 lat 

II wiek 9 i 10 
lat 

Dla rozwoju społecznego istotne są: układ 
stosunków, atmosfera, postawy, przekonania 
i tryb życia w domu rodzinnym lub instytucji 
wychowania zbiorowego, zamierzone oddziaływania 
nauczycieli, swobodne obcowanie dziecka z 
rówieśnikami. Podstawowe znaczenie ma wpływ 
osób znaczących, jak również oddziaływanie 
formalnych i nieformalnych grup. W oczach dziecka 
zaczyna wyrastać nowy autorytet – nauczyciela, 
który na terenie szkoły i we wszystkich sprawach  
z nią związanych zaczyna przerastać autorytet 
rodziców. Dzieci tworzą bandy i mniejsze paczki  
(8-9 r. ż.). Rozwijają one własne systemy wartości, 
obyczajów, rodzą „mody” zabawowe. Uczestnictwo 
daje swoiste poczucie osiągnięcia pozycji społecznej, 
co wytwarza poczucie lojalności wobec bandy jako 
takiej i jej członków 

Zaczynają dominować zabawy 
zespołowe, oparte na pewnych zasadach 
– gry. Zabawa niekiedy staje się 
środkiem organizacji pracy szkolnej 
dziecka. Zajęcia i zabawy o charakterze 
manualnym, 
a wśród nich zabawy konstrukcyjne. 
Rysunki jako lepsze odbicie 
rzeczywistości. Czytelnictwo i twórczość 
literacka. Praca składa się przede 
wszystkim z nauki szkolnej i z pomocy 
rodzinie. Dziecko zaczyna samodzielnie 
wykonywać w rodzinie różne stałe prace 

Wiek 
dorastania 
(11/12 – 18 r. 
ż.) 

Porównywanie własnych rodziców z innymi ludźmi, 
z wzorami dostarczanymi przez literaturę często 
prowadzi do rozczarowań. Rodzice stają się w 
oczach dorastających dzieci zwykłymi ludźmi, 
pełnymi błędów i uchybień. Tracą zaufanie do 
rodziców, przestają zwierzać się ze swoich przeżyć, 
szukają wsparcia wśród rówieśników lub starszych 
kolegów. Ingerencję dorosłych w osobiste sprawy 
przyjmuje młodzież niechętnie,  
a nawet z objawami protestu i buntu. Młodzież 
wrażliwa na wpływ grupy rówieśniczej i jej 
zachowanie się często jest determinowane przez 
różne elementy życia społecznego w klasie szkolnej, 
jak: normy grupowe, pozycja ucznia w grupie, rola, 
jaką pełni, stopień integracji członków grupy, ogólna 
atmosfera klasy. Typy nieformalnych grup 
rówieśniczych: najbliżsi przyjaciele, małe paczki, 
szersze grupy koleżeńskie, bandy 

Próby swych sił na niwie twórczości, 
zwłaszcza literackiej: piszą wiersze, 
nowele, dramaty czy pamiętniki. Rozwój 
zainteresowań. Młodzież dorastająca 
koncentruje się na pewnych określonych 
dziedzinach, a poszczególne jednostki 
angażują się silnie w wybranej przez 
siebie dziedzinie. Kształtowanie się 
światopoglądu 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

37

4.3.2. Pytania sprawdzające 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń 
1.  Jakie są podstawowe czynniki rozwojowe człowieka? 
2.  Jakie wyróżniamy stadia rozwojowe w życiu człowieka? 
3.  Na czym polega rozwój fizyczny i motoryczny? 
4.  Jak przebiega u człowieka rozwój procesów poznawczych? 
5.  Jak przebiega rozwój emocjonalny człowieka? 
6.  Jak przebiega rozwój społeczny człowieka? 
7.  Jaki jest dominujący rodzaj działania w poszczególnych okresach rozwojowych 

człowieka? 

 

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania 

ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią 
partią materiału nauczania. 

 
4.3.3. Ćwiczenia 

 

Ćwiczenie 1 

Weź udział w dyskusji „Który czynnik rozwojowy jest najistotniejszy dla człowieka, 

kiedy i dlaczego?” 
 
 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  znaleźć swoje miejsce w jednym z 4 zespołów – tym, który będzie zajmował się 

czynnikiem rozwojowym, który uważasz za najważniejszy, 

2)  poszukać w grupie argumentów na poparcie swojego stanowiska, 
3)  przyjrzeć się różnym okresom rozwojowym w życiu człowieka i przeanalizować rolę 

wybranego czynnika na przestrzeni rozwoju, 

4)  wybrać rzecznika swojej grupy, który przedstawi argumenty grupy na forum klasy, 
5)  sprawdzić, czy po wysłuchaniu argumentów innych grup nie chcesz zmienić zdania, 
6)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia. 
 
 Wyposażenie stanowiska pracy: 
–  kartka, przybory do pisania. 
 
Ćwiczenie 2 

Określ, w jaki sposób otoczenie i niemowlę nawiązują pierwsze więzi emocjonalno-

społeczne. 

 

 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  obejrzeć film „Bobas. Świat widziany oczami niemowlęcia”, 
2)  wskazać sposoby nawiązywania kontaktu przez niemowlę z otoczeniem, 
3)  wziąć udział w prezentacji i podsumowaniu ćwiczenia. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

38

 Wyposażenie stanowiska pracy: 
–  telewizor, odtwarzacz wideo, film „Bobas. Świat widziany oczami niemowlęcia”. 
 
Ćwiczenie 3 

Zidentyfikuj sposoby wyrażania uczuć w różnych stadiach rozwojowych. 

 
 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnerów do pracy pięcioosobowej grupie. Każdy w grupie przyjmuje rolę osoby 

w innym okresie rozwojowym, 

2)  wziąć udział w odegraniu scenki konfliktu, zwracając uwagę, aby zachowywać się 

zgodnie z przyjętą rolą, 

3)  porównać w grupie poszczególne zachowania, 
4)  odpowiedzieć na pytania „Czy któreś z prezentowanych zachowań sprawiały trudność? 

Dlaczego?”, 

5)  zaprezentować wnioski na forum klasy. 
 
 Wyposażenie stanowiska pracy: 
–  arkusz papieru, przybory do pisania. 
 
Ćwiczenie 4 

Rozpoznaj sposoby komunikowania się na różnych poziomach rozwojowych. Zdefiniuj 

w zrozumiały sposób (w zależności od okresu rozwojowego słuchacza) poniższe pojęcia. 

− 

Drużba to asystent przy ślubie. 

− 

Kaskada to niewielki wodospad, tworzący kilka progów. 

− 

Keson to cylinder żelazny wpuszczany na dno zbiornika wodnego ułatwiający budowanie 
filaru mostowego. 

− 

Klimat to zespół czynników atmosferycznych występujących na danym obszarze, 
wyodrębniający go spośród innych obszarów. 

− 

Kopalnia to zakład górniczy zajmujący się wydobywaniem z ziemi kopalin użytecznych. 

− 

Kwasoryt to technika graficzna polegająca na wytrawieniu rysunku kwasem azotowym 
na płytce metalowej. 

− 

Lumbago to reumatyczne zapalenie mięśni okolicy lędźwiowej. 

− 

Maszkaron to motyw dekoracyjny w formie groteskowo-fantazyjnie ujętej stylizowanej 
głowy ludzkiej lub zwierzęcej. 

− 

Dydaktyka to dział pedagogiki traktujący o nauczaniu. 

− 

Hydrodynamika to nauka zajmująca się prawami ruchu cieczy. 

 
 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnerów do pracy w jednej z pięciu grup. Każda  grupa przyjmuje rolę opiekuna 

osoby w innym okresie rozwojowym, 

2)  wytłumaczyć w sposób zrozumiały dla Twojego podopiecznego podane definicje, 
3)  porównać swoje propozycje z propozycjami innych osób w grupie, 
4)  porównać swoją pracę z pracami innych grup, 
5)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia. 
 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

39

 Wyposażenie stanowiska pracy: 
– kartka, 

ołówek. 

 

Ćwiczenie 5 

Określ swój system sensoryczny. 

 

 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 

 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnera do wykonania ćwiczenia, najlepiej kogoś, kto Cię dobrze zna, 
2)  przeczytać uważnie otrzymany tekst, 
3)  zastanowić się, jaki, jest Twój system sensoryczny, 
4)  porównać swoje spostrzeżenia ze spostrzeżeniami kolegi na swój temat. Czy jest coś, co 

Cię zaskoczyło? 

 Wyposażenie stanowiska pracy: 
–  tekst dla każdego ucznia. 

 

Ćwiczenie 6 

Rozpoznaj, jakie są konsekwencje spotkania różnych typów sensorycznych. 

opiekunka słuchowiec – podopieczny kinestetyk 
opiekunka wzrokowiec – podopieczny kinestetyk 
opiekunka kinestetyk – podopieczny słuchowiec 
opiekunka słuchowiec – podopieczny wzrokowiec 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 

 

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnerów do pracy w trzyosobowym zespole najlepiej w ten sposób, aby w miarę 

możliwości w każdej trójce znalazły się osoby o różnych typach sensorycznych, 

2)  korzystając z informacji z poprzedniego ćwiczenia, rozpatrzyć konsekwencje spotkania 

osób wskazanych w tekście ćwiczenia, 

3)  zaprezentować wyniki pracy grupy na forum klasy, 
4)  odpowiedzieć na pytanie „Na jakie elementy kontaktu musi zwrócić uwagę opiekunka, 

aby być w pełni zrozumiałą dla swojego podopiecznego?” 

Wyposażenie stanowiska pracy: 

–  arkusz papieru, przybory do pisania. 

[ 

4.3.4. Sprawdzian postępów 

 

Czy potrafisz:                                                                                       Tak                     Nie 
1) scharakteryzować zmiany rozwojowe 

w poszczególnych okresach życia człowieka? 

2) wykazać wpływ motywacji na aktywność człowieka? 
3) wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój 

osobowości? 

4) określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój 

i zachowanie jednostki? 

Jeżeli zaznaczyłeś „tak” to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do 

następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, to wróć do odpowiedniej 
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

40

4.4. Podstawy psychologii społecznej 

 
4.4.1. Materiał nauczania 

 

Grupa społeczna to w psychologii społecznej i socjologii zaliczany do zbiorowości 

społecznej zbiór, co najmniej trzech osób (w niektórych ujęciach dwóch), którego członkowie 
współdziałają ze sobą w celu zaspokajania własnych potrzeb i osiągania celów. 
Cechy charakterystyczne grupy społecznej: 
–  W  grupie społecznej zachodzą trwałe interakcje i wspólne osiąganie celu, zgodnie 

z przyjętymi w tej grupie normami. 

–  Grupa społeczna charakteryzuje się trwałą strukturą społeczną. 
–  Każdy jej członek zajmuje określoną pozycję (status społeczny) i między nim a innymi 

członkami występują więzi społeczne. 

–  Grupę społeczną ująć można, więc jako system statusów społecznych, a także jej 

strukturę można ujmować jako powiązane ze sobą role społeczne, wynikające z pozycji 
społecznych odgrywających je członków. 

–  Członkowie należący do grup społecznych mają  świadomość przynależności do grupy 

oraz istnieją mniej lub bardziej wyraźne kryteria wyodrębniające tę grupę z szerszego 
otoczenia. 

Relacje zachodzące w grupie wpływają na kształtowanie się postaw prospołecznych 
człowieka. Prospołeczność pozbawia człowieka egoistycznego myślenia i działania „tylko dla 
siebie”. Uczy zbiorowego działania w celu realizacji wspólnych celów grupy. Bywa 
uznawana za wskaźnik świadomości grupowej i poczucia wspólnoty interesów. 
 
Postawy i wzorce społecznych zachowań kształtują się w dzieciństwie. Postawa prospołeczna 
oznacza wrażliwość na innych ludzi i zdolność do bezinteresownego działania na ich rzecz. 
Cechuje ludzi, o których mówi się, że są „otwarci” i wykazują zachowania aprobowane przez 
innych. Zachowania te zazwyczaj kojarzą się z udzielaniem pomocy i przeciwdziałaniem 
krzywdzie. 
Działania społeczne są istotnym elementem zachowań człowieka. Pozwalają one na zgodne 
współbycie z innymi ludźmi, dając świadectwo prawdziwej istocie naszego człowieczeństwa. 
Niektórzy autorzy wyrażają pogląd,  że postawy społeczne człowieka dorosłego są 
zdeterminowane przebiegiem socjalizacji w pierwszych latach życia. Zgodnie z tym 
poglądem rodzina kształtuje zasadnicze postawy społeczne, które w późniejszym wieku nie 
ulegają poważniejszym zmianom. 
 
Rodzaje grup społecznych 
Grupa społeczna zazwyczaj posiada określone kryteria rekrutacji członków i funkcje członka 
grupy (czyli jego powinności względem niej). Ze względu na kryteria przyjęć do grupy 
można wyróżnić grupy ekskluzywne, w których kryteria te są fundamentalne przy rekrutacji 
nowych członków oraz grupy inkluzywne, w których kryteria są mniej istotne. 
Można różnicować grupy ze względu na wielkość. Grupy małe to takie, w których 
członkowie mają możliwość kontaktu bezpośredniego. W grupach dużych niemożliwy jest 
model komunikacji „każdy z każdym”. W niektórych ujęciach duże grupy określane są jako 
wielkie struktury społeczne i nie są uznawane za grupy społeczne. 
Ze względu na formalizację struktury i stosunków społecznych w grupie, jak również 
stosunków społecznych członków grupy z zewnętrznym  środowiskiem, wyróżnić można 
grupy formalne i grupy nieformalne. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

41

Ze względu na utożsamianie się jednostek z grupą, jej normami i wartościami 
wyszczególniane są grupy odniesienia.  
Inna typologia grup społecznych wskazuje grupy pierwotne oraz grupy wtórne.  
Grupy pierwotne to grupy odznaczające się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki 
osobiste i współpracę. Charakteryzują się względną trwałością, bezpośrednimi kontaktami, 
małą liczebnością, niewyspecjalizowanym charakterem kontaktów, względną zażyłością 
uczestników. Do grup pierwotnych zalicza się: 

–  rodzinę, 
–  grupę rówieśniczą, 
–  społeczność lokalną. 

Człowiek przez całe swoje życie wchodzi w relacje z innymi ludźmi i przynależy do różnych 
grup społecznych, pełniąc w nich różne role. Pierwszą i pierwotną grupą jest rodzina – jest to 
grupa o niepowtarzalnym charakterze, ponieważ: 

1.  Jest to jedyna grupa społeczna, która bazuje na czynnikach naturalnych i biologicznych, 

której więzi miłości i pokrewieństwa nabierają najwyższego znaczenia. 

2.  Jest to jedyna grupa zbudowana na miłości, gdzie prawo interweniuje wyjątkowo. 

 3.   Tworzy najmniejszą społeczność ludzką naturalną, a zarazem najkonieczniejszą. 
Funkcje rodziny: 

a)  zaspokaja podstawowe biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka (bezpieczeństwa, 

miłości, przynależności). Kształtuje nowe potrzeby – poznawcze, emocjonalne 
i społeczne:  życzliwości, uznania, zaspokojenia ciekawości, samourzeczywistnienia 
i wiele innych, 

b)  przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa, pośredniczy w nadawaniu przez 

dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom z otoczenia oraz większości bodźców 
zewnętrznych, 

c)  członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów zachowań 

w konkretnych  sytuacjach  życia codziennego, przekazują dzieciom określony system 
wartości i norm społecznych, 

d)  stanowi teren socjalizacji dziecka: przyjmowania przez nie zadań i obowiązków 

wykraczających poza jego osobiste potrzeby i interesy, współdziałania w grupie, 
pełnienia ról społecznych, 

e)  jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje swe siły i możliwości, 

znajduje oparcie i punkt odniesienia (wzorce) w członkach rodziny, może liczyć na ich 
wsparcie i pomoc. 

Inną grupą pierwotną jest grupa rówieśnicza. Jest to zbiór osób w zbliżonym wieku. Grupa 
taka tworzona jest spontanicznie, przynależność do niej jest dobrowolna. Do grup 
rówieśniczych zaliczamy zarówno grupy nieformalne (zabawowe, „paczki”), jak i grupy 
formalne dziecięce i młodzieżowe. Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju 
i procesie wychowania jednostki bardzo wcześnie – już w wieku 3 lat dzieci łączą się w małe 
grupy dla wspólnej zabawy. W okresie szkolnym wyraźnie wzrasta wpływ grupy na jej 
członków. Wspólne upodobania, zainteresowania, ideały odgrywają coraz większą rolę 
w stosunkach koleżeńskich, a nawet decydują o przynależności do takiej, a nie innej grupy. 
W całokształcie oddziaływań wychowawczych na jednostkę grupa rówieśnicza pełni ważną 
funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy, 
reprezentujący pokolenie dorosłych nie są w stanie zaspokoić: potrzebę przynależności do 
zespołu, którego członkowie pełnią równorzędne, choć zróżnicowane role społeczne, na 
zasadzie „równi z równymi”, potrzebę nawiązywania kontaktów towarzyskich oraz wymiany 
opinii i poglądów bez udziału dorosłych. 
Grupy wtórne to grupy charakteryzujące się małą trwałością i wielością członków. Tworzone 
są dla osiągnięcia określonego celu, charakteryzują się formalnym i rzeczowym typem więzi, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

42

przy czym komunikacja między członkami grupy ma charakter nieosobowy (np. grupy 
zawodowe, partie polityczne). Często grupy wtórne rozwiązywane są po zrealizowaniu 
określonego celu, do którego zastały powołane. 
 
Struktura grupy – układ miejsc, jakie zajmują poszczególni jej członkowie względem siebie 
(wzajemny układ stosunków pomiędzy poszczególnymi członkami badanej grupy). Miejsce 
w tej strukturze to pozycja jednostki. Znaczenie, które ze względu na realizację wspólnych 
celów zespół przywiązuje do tego miejsca w układzie to status pozycji. 
 
Role pełnione w zespole: 
1.  Role związane z dziedziną działania – dziedzina aktywności podejmowana szczególnie 

chętnie lub szczególnie często (nauka, sport, zabawa itp.). 

2.  Role zadaniowe – jakiego rodzaju zadania w danej dziedzinie działalności członkowie 

grupy wybierają i jak je pełnią (nowe pomysły, referowanie, obserwacja, rozładowywanie 
napięć, oferowanie pomocy, ocenianie, odmawianie pomocy, torpedowanie pomysłów 
itp.) – konstruktywne dla grupy, antygrupowe. 

Elementy składające się na spójność grupy: 
1.  Swoiste poczucie wysokiego znaczenia danej grupy, jej roli i odrębności od innych grup. 
2.  Atrakcyjność grupy dla jej członków, możliwość dawania satysfakcji płynąca 

 przynależności do zespołu. 

3.  Orientacja na osiągnięcie wspólnych celów wartościowych dla wszystkich członków 

grupy. 

4.  Zbieżność interesów i motywów skłaniających poszczególnych członków grupy do 

przynależności do niej. 

5.  Akceptowanie przez wszystkich członków zespołu obowiązujących w nim norm. 
6.  Liczba związków przyjacielskich łączących członków grupy. 
7.  Różne płaszczyzny więzi łączące uczestników zespołu. 
Pewne przecenianie własnej grupy jest oznaką spójności. 
 
Normy grupowe 
Każda grupa, pozostająca jakiś czas razem, tworzy normy wspólnego zachowania. Normy 
stanowią jakby wzorcowe uogólnienia dotyczące przewidywań zachowania się członków 
grupy w ważnych dla nich sytuacjach. Przewidywania zachowań, ujęte w normy 
o charakterze  wewnętrznie spójnym, pozwalają na określenie oczekiwań dotyczących roli 
członków grupy: 

–  normy nieformalne, np. obowiązujące w społeczności klasowej (koleżeńskie lub 

zespołotwórcze), 

–  normy szkolne lub występujące w miejscu pracy – wysunięte przez szkołę, zakład pracy 

zalecenia, wymagania, reguły postępowania, 

–  normy o charakterze ogólnym, określające powinności człowieka wobec drugiego 

człowieka, rodziny, kraju. 

Normy grupowe składają się z: 

–  oceny znaczenia różnych rodzajów zachowania się z punktu widzenia interesów grupy, 
–  oczekiwań dotyczących pożądanych sposobów zachowania się członków grupy, 
–  reakcji grupy na zachowania jej członków, przybierające formę sankcji pozytywnych 

(nagród) w przypadkach pożądanych zachowań i sankcji negatywnych (kar) w przypadku 
zachowań niepożądanych, sprzecznych z interesami grupy. 

Człowiek przyswaja sobie reguły postępowania w oparciu o różnorodne doświadczenia 
społeczne. Przyswojone reguły postępowania powstają jako wynik wymagań grupy 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

43

społecznej w stosunku do jednostki. W zależności od tego, kim jest dany człowiek, 
podporządkowuje się on określonym wymaganiom. 

 

Role społeczne 
Każdy człowiek odgrywa w społeczeństwie różnorodne role społeczne. Rola społeczna to 
sposób zachowania, którego oczekuje się od jednostki ze względu na miejsce, jakie zajmuje 
ona w grupie społecznej. Z podjęciem danej roli wiąże się przyjęcie systemu reguł 
postępowania. Określona kultura wymaga specyficznego sposobu pełnienia roli. Na przykład 
zupełnie inne reguły postępowania obowiązywały młodą dziewczynę sto lat temu, inne 
obowiązują dziś. 
Człowiek niemal od pierwszych chwil swego życia podlega różnorodnym oddziaływaniom 
społecznym. Rodzice, wychowawcy, rówieśnicy stawiają jednostce wymagania dotyczące jej 
sposobu zachowania się. Człowiek uczy się zatem zachowywać się w taki sposób, który 
przynosi mu aprobatę grupy społecznej. Unika zaś tych rodzajów zachowania, które są 
sprzeczne z wymogami grupy. 
Niektóre role są narzucane jednostce przez społeczeństwo. Są to role wywodzące się z różnic 
biologicznych między ludźmi oraz z różnic wieku. Są jednak także role, które człowiek 
wybiera sobie sam. Niezależnie od tego, czy jakąś rolę człowiek podejmuje dobrowolnie, czy 
też jest mu ona narzucona przez społeczeństwo, musi przy jej pełnieniu przestrzegać 
wymagań z nią związanych. Nie zawsze człowiek przyjmuje rolę narzuconą mu przez 
społeczeństwo. Czasem dzieje się tak, dlatego, że dana rola jest dla niego za trudna, kiedy ma 
jakieś negatywne doświadczenia związane z jej pełnieniem. Odrzucanie roli wiąże się często 
z brakiem właściwych wzorów postępowania. 
 
Osoby znaczące 
Na wybór i 

sposób pełnienia ról społecznych, a 

jednocześnie na kształtowanie się 

osobowości, wywierają duży wpływ tzw. osoby znaczące. Osobami tymi są zazwyczaj ludzie, 
z którymi przebywamy przez dłuższy czas, którzy są dla nas szczególnie ważni i często 
decydują o naszym postępowaniu. Osobami znaczącymi są przede wszystkim rodzice, 
rodzeństwo, wychowawcy, przyjaciele. Taką osobą może być również ulubiony aktor czy 
piosenkarz, a zatem osoby, z którymi nie wchodzimy w bezpośredni kontakt. Osoby znaczące 
są wzorami do naśladowania. W toku rozwoju jednostka przechodzi stopniowo od 
naśladownictwa cenionych i atrakcyjnych sposobów zachowania się innych ludzi do 
przyswojenia sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób bardziej świadomy i do 
samodzielnego stosowania ich w różnych sytuacjach. 
 
Przejmowanie wzorów 
Proces przyswajania sobie reguł, które jednostka ma pełnić, konstruowania obrazu samego 
siebie, uświadamiania sobie potrzeb i sposobów ich zaspokajania (postaw) jest długotrwały. 
We wczesnych stadiach życia człowieka przejmowanie wzorów odbywa się na drodze 
empatii, naśladowania, modelowania i identyfikacji. 
Empatia to wczuwanie się w stany psychiczne innych osób. Z jednej strony może to być 
trafne rozumienie czyichś uczuć, z drugiej – doznawanie reakcji emocjonalnej, wywołanej 
przez spostrzeżenie cudzych emocji. 
Naśladowanie, jako forma gromadzenia doświadczenia, występuje wtedy, kiedy jednostka, 
obserwując zachowanie osoby znaczącej, naśladuje je. Występuje ono wtedy, gdy jednostka 
znajduje się w podobnej sytuacji jak osoba, którą naśladuje. Naśladowanie wiąże się 
z zewnętrznym przejmowaniem reguł postępowania. Dziecko naśladuje matkę nie dlatego, iż 
uważa,  że to, co ona robi, jest moralnie słuszne, lecz dlatego, że jest ona dla niego 
pierwszoplanową osobą znaczącą. Naśladowane mogą być nie tylko osoby z najbliższego 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

44

kręgu dziecka. Występuje przecież także naśladowanie bohaterów seriali telewizyjnych, 
filmów, bohaterów książkowych czy też ulubionych aktorów bądź piosenkarzy. Ten rodzaj 
naśladownictwa wiąże się z chęcią ukształtowania siebie na wzór ideału. Wpływa zatem na 
kształtowanie obrazu JA idealnego. 
Bardziej złożonym sposobem przeniesienia doświadczenia jest modelowanie. Jednostka 
przejmuje od osoby znaczącej (modelu) nie tylko określone formy zachowania, ale również 
tendencje uczuciowo-motywacyjne. Przejmowanie emocjonalno-motywacyjnych zachowań 
od modelu może sprzyjać kształtowaniu się emocjonalnie pozytywnego lub też negatywnego 
stosunku do innych ludzi. 
Kształtowanie osobowości może odbywać się także drogą identyfikacji. Niektórzy uczeni 
uważają, że identyfikacja to zgeneralizowane modelowanie. Identyfikacja obejmuje tendencję 
do przejmowania zachowań zewnętrznych i wewnętrznych stanów emocjonalno-
motywacyjnych. Identyfikacja wiąże się z chęcią całkowitego upodobnienia się do osoby, 
z którą jednostka się identyfikuje. W okresie, kiedy dziecko uczęszcza do szkoły, może 
identyfikować się także z nauczycielami i swoimi rówieśnikami. W niektórych przypadkach 
identyfikowanie się z rówieśnikami może prowadzić do kształtowania się osobowości 
społecznie nieakceptowanej. Dzieje się to wtedy, gdy rówieśnicy, z którymi identyfikuje się 
jednostka, kierują się aspołecznymi zasadami zachowania. 

4.4.2. Pytania sprawdzające 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Co oznacza pojęcie postawy prospołecznej? 
2.  Jakie znasz rodzaje grup społecznych? 
3.  Jakie funkcje spełnia rodzina? 
4.  Jaka jest rola grupy rówieśniczej? 
5.  Co to są normy grupowe? 
6.  Co to są role grupowe i role społeczne? 
7.  W jaki sposób następuje społeczne uczenie się? 

 

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania 

ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność to zapoznaj, się raz jeszcze z odpowiednią 
partią materiału nauczania. 

 

4.4.3. Ćwiczenia 

Ćwiczenie 1 

Jakie korzyści i niedogodności dla rozwoju dziecka wynikają z określonych pozycji 

dziecka w rodzinie? 

 

 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 

 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnerów do pracy w 4–5-osobowej grupie. Najlepiej, jeśli w każdej grupie 

znajdą się osoby zajmujące w swojej rodzinie różne pozycje (jedynak, starsza siostra, 
młodsza siostra itp.), 

2)  porozmawiać o blaskach i cieniach każdej z ról w rodzinie, 
3)  odpowiedzieć na pytania:  

– W jaki sposób można wykorzystać swoją pozycję? 
– Jakie mogą być nieprawidłowe układy w podejmowaniu ról w rodzinie? 
– Czy każda pozycja może być zła lub idealna? Dlaczego? 

4)  wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

45

Wyposażenie stanowiska pracy: 

–  arkusz papieru, przybory do pisania. 
 
Ćwiczenie 2 

Dokonaj analizy podejmowanych ról społecznych. 

 

 Sposób 

wykonania 

ćwiczenia 

 
 Aby 

wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnerów do pracy w 4-osobowej grupie, 
2)  wyobrazić sobie, że jesteś na przyjęciu, 
3)  wejść w rolę swojego rodzica i podjąć z innymi „rodzicami” rozmowę o swoich 

dzieciach, 

4)  starać się używać typowych dla Twojego rodzica zwrotów i określeń,  
5)  słuchać uważnie tego, co i w jaki sposób mówią inni „rodzice”, 
6)  stać się znów sobą i porozmawiać z innymi uczestnikami ćwiczenia o roli rodzica, 
7)  ocenić na skali 10 stopniowej swoje stosunki z rodzicami, 
8)  zastanowić się, czego nauczyłeś się od swoich rodziców, 
9)  spróbować określić, jakie Twoje zachowania są wynikiem Twoich układów w rodzinie. 
 
 Wyposażenie stanowiska pracy: 
–  arkusz papieru, przybory do pisania. 
 
Ćwiczenie 3 

Sprawdź, jaką rolę przyjmujesz w grupie. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  dobrać partnerów do pracy w 8–10-osobowej grupie, 
2)  przeczytać uważnie instrukcję do ćwiczenia, 
3)  przedyskutować z partnerami każdą propozycję, zanim podejmiecie ostateczną decyzję, 
4)  być aktywnym w pracy grupowej, 
5)  po podjęciu decyzji przez grupę sprawdzić, czy jest ona zgodna z Twoimi wyborami, 
6)  przeanalizować w grupie, w jaki sposób były podejmowane decyzje, 
7)  zastanowić się, jaki jest Twój udział w końcowym efekcie pracy grupowej, 
8)  określić na skali 10 stopniowej poziom swojej satysfakcji z pracy. Zastanowić się, czy 

mógł być wyższy, co należało zrobić, dlaczego tak nie postąpiłeś, 

9)  w całej grupie określić, jaką każdy uczestnik ćwiczenia przyjął rolę grupową, jakie były 

jej plusy a jakie minusy. 

 

 Wyposażenie stanowiska pracy: 
–  instrukcja do wykonania ćwiczenia. 

 
 
 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

46

4.4.4. Sprawdzian postępów 
 

Czy potrafisz:                                                                                       Tak                     Nie 
1) scharakteryzować grupę społeczną, jej funkcje i zadania? 
2) przedstawić różne aspekty pełnienia ról społecznych? 
3) zanalizować czynniki społeczne wpływające na 

kształtowanie postaw prospołecznych? 

 

Jeżeli zaznaczyłeś „tak”, to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i zakończyłeś 

kształcenie w jednostce modułowej Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych 
aspektów rozwoju człowieka. Możesz teraz przystąpić do sprawdzianu osiągnięć. Jeżeli, 
w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, to wróć do odpowiedniej partii materiału 
nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

47

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ 
 

Sprawdzian I 
 
INSTRUKCJA DLA UCZNIA 
 

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję. 
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 
4.  Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi. 
5.  Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedź otocz kółkiem. 
6.  Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedź, 

a następnie otocz kółkiem odpowiedź prawidłową. 

7.  Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 30 minut. 
8.  Jeżeli masz pytania i wątpliwości, to podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi. 
9.  Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna. 
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi, to sprawdź poprawność wybranych odpowiedzi. 
11. Sprawdź ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana. 
12. Powodzenia. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

48

Zestaw zadań testowych 

 
1. Koncepcja, według której zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych, 

zwanych czasem popędami, potrzebami lub dążeniami to koncepcja: 
a) behawioralna, 
b) psychodynamiczna, 
c) poznawcza, 
d) humanistyczna. 

2. Psychologia stosowana to psychologia: 

a) ogólnych praw dotyczących człowieka, 
b) teoretyczna, 
c) przeznaczona do szerokiego zastosowania, 
d) określająca prawa szczegółowe. 

3. Procesy poznawcze uruchamiane bodźcem zewnętrznym, działającym na zmysły, to: 

a) spostrzeżenia i wyobrażenia, 
b) myślenie i wrażenia, 
c) wrażenia i spostrzeżenia, 
d) pamięć i wyobrażenia. 

4. Brak wyrazistości, nietrwałość, fragmentaryczność i ogólność o cechy: 

a) pamięci, 
b) wyobrażeń,  
c) myślenia, 
d) spostrzeżeń. 

5. Jeżeli  ślina napływa do ust, gdy czujemy zapach pieczonego ciasta, co jest bodźcem 

bezwarunkowym 
a) ciasto, 
b) ślina, 
c) zapach, 
d) usta. 

6. Wygasanie reakcji w warunkowaniu klasycznym następuje, gdy: 

a) nie nastąpi nagroda, 
b) po bodźcu warunkowym nie pojawi się bodziec bezwarunkowy, 
c) nastąpi kara, 
d) po bodźcu bezwarunkowym nie pojawi się bodziec warunkowy. 

7. W warunkowaniu instrumentalnym organizm: 

a) kojarzy zachowania z jego skutkami, 
b) kojarzy różne bodźce, na które nie ma wpływu, 
c) kojarzy różne bodźce, na które  ma wpływ, 
d) kojarzy bodźce wzmacniane.  

8. Informacje typu: „co jadłeś wczoraj na obiad?” 

a) wymagają kodowania, 
b) wymagają zapamiętywania, 
c) kodowane są automatycznie, 
d) wymagają świadomego przetworzenia. 

9. Rodzajem myślenia występującym tylko u człowieka jest: 

a) myślenie konkretno-wyobrażeniowe, 
b) myślenie sensoryczno-motoryczne, 
c) myślenie pojęciowe, 
d) myślenie obrazowe.  
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

49

10. Motywacja wewnętrzna to: 

a) chęć do bycia skutecznym ze względu na nagrodę, 
b) chęć do dokonania czegoś dla własnej przyjemności, 
c) chęć do dokonania czegoś, z którą się ukrywamy, 
d) chęć do uzyskania uznania. 

11. Składnikami emocji są: 

a) pobudzenie fizjologiczne, przejawy ekspresji i świadome doznania, 
b) pobudzenie fizjologiczne i świadome doznania, 
c) przejawy ekspresji i świadome doznania, 
d) przejawy ekspresji i pobudzenie fizjologiczne. 

12. Podstawowe emocje człowieka są: 

a) wytworem kulturowym, 
b) wrodzone, 
c) wyuczone, 
d) następstwem rozwoju. 

13. Emocje związane z zaspokajaniem potrzeb wyższego rzędu to: 

a) afekty, 
b) nastroje, 
c) uczucia wyższe, 
d) namiętności. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

50

KARTA ODPOWIEDZI 

 

Imię i nazwisko .................................................................................................. 
 

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju 
człowieka 

 

Zakreśl poprawną odpowiedź. 
 

Nr pytania 

Odpowiedź Punkty 

1 a b c d 

 

2 a b c d 

 

3 a b c d 

 

4 a b c d 

 

5 a b c d 

 

6 a b c d 

 

7 a b c d 

 

8 a b c d 

 

9 a b c d 

 

10 a b c d 

 

11 a b c d 

 

12 a b c d 

 

13 a b c d 

 

Razem:   

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

51

6. LITERATURA 
 

1.  Aronson E., Wilson T.D., Akert M.: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka, 

Poznań 1997 

2.  Bańka A.: Wykłady z psychologii. T. 9. Społeczna psychologia środowiskowa. Scholar, 

Warszawa 2003 

3.  Brich A.: Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości. PWN, 

Warszawa 2001 

4.  Bryant P. E., Colman A.M.: Psychologia rozwojowa. Zysk i S-ka, Poznań 1997 
5.  Brzezińska A.: Wykłady z psychologii. T. 3. Społeczna psychologia rozwoju. Scholar, 

Warszawa 2005 

6.  Formański J.: Psychologia. Podręcznik dla szkół medycznych. PZWL, Warszawa 2003 
7.  Harwas-Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. T. 3. Rozwój funkcji 

psychicznych. PWN, Warszawa 2002 

8.  Lewis M., Havilard-Jones J.M.: Psychologia emocji. GWP, Gdańsk 2005 
9.  Maruszewski T.: Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata. GWP, 

Gdańsk 2001 

10. Pervin L.A.: Psychologia osobowości. GWP, Gdańsk 2002 
11. Psychologia środowiskowa. Praca zbiorowa. GWP, Gdańsk 2004 
12. Rathus S.A.: Psychologia współczesna. GWP, Gdańsk 2004 
13. Strelau J.: Psychologia. T. 1 i T. 2. GWP, Gdańsk 2000 
14. Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych. GWP, Gdańsk 2004 
15. Tavris C., Wade C.: Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Zysk i S-ka, Poznań 2002