Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka(1)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI

Janina Bujnowicz

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka 346[03].O1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Iwona Kłóska
mgr Dorota Kaczor

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska

Konsultacja:
dr Bożena Zając

Korekta:
mgr Joanna Iwanowska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].O1.01
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. WPROWADZENIE

2. WYMAGANIA

WSTĘPNE 5

3. CELE

KSZTAŁCENIA 6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawy psychologii ogólnej

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające 16
4.1.3. Ćwiczenia 17
4.1.4. Sprawdzian postępów 20

4.2. Osobowość 21
4.2.1.

Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające 25

4.2.3.

Ćwiczenia 25

4.2.4. Sprawdzian postępów 28

4.3. Podstawy psychologii rozwojowej

4.3.1.

Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające 37

4.3.3.

Ćwiczenia 37

4.3.4. Sprawdzian postępów 39

4.4. Podstawy psychologii społecznej 40
4.4.1.

Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające 44

4.4.3.

Ćwiczenia 44

4.4.4. Sprawdzian postępów 46

5. SPRAWDZIAN

OSIĄGNIĘĆ 47

6. LITERATURA

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu

modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
Poradnik dla ucznia. Korzystając z poradnika dla ucznia, ukształtujesz umiejętności,
przewidziane w jednostce modułowej.

W Poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:

– wymagania wstępne,
– cele kształcenia,
– materiał nauczania,
– sprawdzian osiągnięć,
– literaturę.

Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed

rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz.
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych
umiejętności, potrzebnych do zaliczenia jednostki modułowej.

Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku procesu

kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz.

Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym temacie

zamieszczono informacje, które są niezbędne do osiągnięcia zaplanowanych w jednostce
modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, a także wskazówki, z jakich
źródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej. W materiale
nauczania zamieszczono również:

– Pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do

realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania.

– Ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie

stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia, ukształtujesz umiejętności
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej.

– Sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień

ukształtowania umiejętności. Jeżeli Twoje odpowiedzi będą pozytywne, to będziesz
mógł przejść do następnego tematu, jeżeli nie, to sprawdzian postępów pozwoli Ci
wskazać, jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub jakie ćwiczenia wykonać
ponownie, by ukształtować potrzebne umiejętności.

Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej, umożliwi Ci

sprawdzenie, czy dobrze opanowałeś program jednostki. Jest on przygotowany w formie
przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych. Wszystkie
zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz sprawdzają,
czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele.

Ostatnim elementem Poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której

umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej.

Jednostka modułowa: Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów

rozwoju człowieka jest elementem modułu Podstawy funkcjonowania człowieka
w środowisku społecznym. Moduł ten składa się z 6 jednostek:

1. Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka.
2. Doskonalenie umiejętności komunikowania się.
3. Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów.
4. Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy.
6. Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej.

Jednostka modułowa Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów

rozwoju człowieka zawiera podstawowe informacje na temat psychologicznych podstaw
funkcjonowania jednostki i pozwala na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do
wykonywania zawodu opiekunki środowiskowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– brać czynny udział w dyskusji i stosować konstruktywną krytykę,
– formułować i jasno wyrażać opinie,
– współpracować w zespole i przyjmować w nim różne role,
– samodzielnie analizować teksty źródłowe,
– obserwować i wyciągać wnioski z obserwacji,
– wykazywać aktywność w dochodzeniu do wiedzy i umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska,
– scharakteryzować procesy psychiczne,
– określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,
– scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne,
– scharakteryzować podstawowe teorie osobowości,
– zastosować wybrane metody poznawania osobowości,
– scharakteryzować zmiany rozwojowe w poszczególnych okresach życia człowieka,
– wykazać wpływ motywacji na aktywność człowieka,
– wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój osobowości,
– określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki,
– scharakteryzować grupę społeczną, jej funkcje i zadania,
– przedstawić różne aspekty pełnienia ról społecznych,
– zanalizować czynniki społeczne wpływające na kształtowanie postaw prospołecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawy psychologii ogólnej

4.1.1. Materiał nauczania

Podstawowe dziedziny psychologii

Obecnie wiedza o człowieku pełni dwie funkcje:

– jest niezbędna przy konstruowaniu środowiska fizycznego i społecznego, które otaczają

człowieka,

– ma podstawowe znaczenie w procesie sterowania ludzkim zachowaniem.

Zatem wiedza o funkcjonowaniu człowieka jest podstawą wszelkich oddziaływań

wychowawczych czy socjotechnicznych. Dzięki niej można skuteczniej zmieniać zachowanie
ludzi i przystosowywać je do okresu rewolucji naukowo-technicznej.

Ludzie w toku własnej działalności zawodowej, w codziennych kontaktach z innymi

ludźmi zdobywają pewne doświadczenie osobiste i wiedzę o zachowaniu człowieka i jego
osobowości. Wiedzę tę, pochodzącą bezpośrednio z życia, nazywa się czasem wiedzą gorącą.
Pełni ona ważną rolę społeczną; dzięki niej można nieraz przewidzieć i wyjaśnić zachowanie
ludzi; w pewnych przypadkach ułatwia ona kształtowanie postaw i potrzeb.

Natomiast systematyczną i dobrze uzasadnioną wiedzę o zachowaniu i osobowości ludzi

nazywamy czasem wiedzą zimną, pozwoli ona przewidywać i wyjaśniać reakcje człowieka
oraz sterować nimi.

Wśród nauk o człowieku ważne miejsce zajmuje psychologia. Bada ona prawa

zachowania oraz czynniki środowiskowe i osobowościowe, które sterują tym zachowaniem.

W toku wieloletnich badań psychologowie sformułowali trzy główne koncepcje

człowieka, które są swego rodzaju portretami psychologicznymi. Każda z tych koncepcji
składa się z dwóch rodzajów twierdzeń. Pierwsze z nich mają charakter opisowy; wskazują,
jak funkcjonuje człowiek, jakie prawa rządzą przebiegiem procesów motywacyjnych, czy
poznawczych. Twierdzenia drugiego rodzaju, zwane projektującymi, są próbą odpowiedzi na
pytania: jak zmieniać człowieka, jakie techniki wychowawcze, psychoterapeutyczne
i propagandowe pozwalają skutecznie kształtować potrzeby, poglądy czy nowy system
wartości ludzi.

Pierwszą wielką koncepcją człowieka stworzoną przez psychologów jest koncepcja

behawiorystyczna. Zgodnie z nią, człowiek jest układem reaktywnym; jego zachowanie jest
całkowicie sterowane przez środowisko zewnętrzne. System nagród i kar znajdujący się
w otoczeniu decyduje o tym, czego człowiek unika i do czego dąży. Jednocześnie procesy
psychiczne nie odgrywają według behawiorystów żadnej roli w sterowaniu ludzkim
zachowaniem; pojęcie silnej woli jest semantyczną fikcją. Zwolennicy tej koncepcji
opracowali system metod i technik zmiany reakcji człowieka, który nazywa się inżynierią
behawiorystyczną. Zgodnie z nią, manipulując środowiskiem, a głównie stosując odpowiedni
repertuar nagród i kar, można dowolnie modyfikować ludzkie zachowanie. Ten
mechanistyczny portret jednostki jest całkowicie sprzeczny z potocznymi wyobrażeniami
o działaniu człowieka.

Drugim spojrzeniem na człowieka jest koncepcja psychodynamiczna. Według niej

zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych, zwanych czasem popędami,
potrzebami lub dążeniami. Popędy te są z reguły nieświadome, często występują między nimi
konflikty, których człowiek nie może samodzielnie rozwiązać. Ludzie są niedoskonałymi
tworami natury. Podstawową metodą zmian zachowania i osobowości jest psychoterapia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

która ułatwia człowiekowi rozwiązywanie jego nieświadomych konfliktów; dzięki niej może
on przystosować się do otaczającego świata. Portret psychodynamiczny jest w znacznym
stopniu klinicznym obrazem człowieka.

Wreszcie po trzecie, psychologowie stworzyli koncepcję poznawczą. Zgodnie z nią

człowiek jest układem przetwarzającym informacje. Jego zachowanie zależy nie tylko od
bieżących informacji, płynących ze świata zewnętrznego, ale również od tak zwanych struktur
poznawczych, czyli zakodowanej w pamięci trwałej wiedzy zdobytej w toku uczenia się
i myślenia. Zwolennicy tej koncepcji zwracają uwagę, że człowiek jest układem
samodzielnym i twórczym. Podstawową metodą powodowania zmian zachowania
i doświadczeń jednostki jest wychowanie, czyli systematyczne i celowe, kształcenie
człowieka na podstawie osiągnięć współczesnej pedagogiki.

Koncepcje te stanowią trzy odmienne spojrzenia na ludzkie zachowanie. Mimo pewnych

zbieżności, większość ich twierdzeń jest przeciwstawna, a nawet sprzeczna. Tak na przykład
behawioryści lansują pogląd, że środowisko zewnętrzne jest jedynym wyznacznikiem
zachowania, podczas gdy zwolennicy koncepcji psychodynamicznych przyjmują, że
głównym czynnikiem motywującym są wewnętrzne, z reguły nieświadome popędy. Takie
różnice poglądów są zrozumiałe na obecnym etapie rozwoju badań.

Obecnie wszyscy psycholodzy są zgodni co do tego, że nie można funkcjonowania człowieka

nie rozpatrywać w odniesieniu do środowiska. Człowiek zarówno zmienia swoje środowisko, jak
też do niego się dostosowuje. Warunki zarówno geograficzne, ekonomiczne, jak i społeczne
i kulturowe wpływają na jakość funkcjonowania jednostki. Jednocześnie człowiek nie jest
biernym odbiorcą bodźców środowiskowych. Sam aktywnie uczestniczy w tworzeniu elementów
środowiska i zmienia swoje otoczenie. Tę wzajemną zależność określa się jako jedność człowieka
i środowiska

Psychologia wyrasta z filozofii. Stając się nauką empiryczną, psychologia oddzieliła się od

filozofii. Symboliczna data to założenie laboratorium eksperymentalnego w Lipsku przez
W. Wundta w 1879 roku. Zrozumienie psychologii współczesnej wymaga powrotu do jej
wczesnych nurtów. Są to:

– strukturalizm (E. Titchener) – poszukuje odpowiedzi na pytanie, jak jest zbudowana

świadomość (psychologia traktowana była jako nauka o świadomych procesach
psychicznych),

– funkcjonalizm (przedstawiciele: James McKeen Cattell, W. James, J. Dewey) zadający

pytanie o funkcje, jakie pełnią procesy umysłowe. Metodą stosowaną przez psychologię
jako naukę o świadomych procesach psychicznych była introspekcja,

– psychologia postaci (Gestalt), której twórcami byli: K. Koffka, W. Köhler,

M. Wertheimer. Psychologia postaci podkreślała podstawowe znaczenie kontekstu
i całościowej interpretacji zjawisk psychicznych.

Nurtami, które negowały pojmowanie psychologii jako nauki o świadomych procesach
psychicznych, były:

– behawioryzm (J. Watsona uważał, że psychologia winna zajmować się zachowaniami

jako tym, co jest intersubiektywnie sprawdzalne),

– psychoanaliza (twórcą, której był S. Freud, wskazał na podstawową rolę procesów

podświadomych i nieświadomych).

Współczesna psychologia określana jest jako „naukowe badanie zachowania jednostek

i ich procesów psychicznych”. Tak pojmowana psychologia stawia sobie następujące cele:

– opisywanie tego, co się dzieje,
– wyjaśnianie tego, co się dzieje,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– przewidywanie tego, co się zdarzy,
– kierowanie tym, co się dzieje,
– polepszanie jakości życia (psychologia służy dobru człowieka, jej prawa mają pomóc

w rozwoju człowieka).

Psychologia dzieli się na pewne działy i dyscypliny. Jeden z podziałów jest rozróżnienie

na psychologię teoretyczną (bada ogólne prawa zachowania i rozwoju człowieka)
i psychologię stosowaną (bada szczegółowe prawa zachowania i rozwoju człowieka oraz stara
się wykorzystać ich znajomość w praktyce).

Podział Psychologii

Psychologia teoretyczna

Psychologia stosowana

– ogólne prawa zachowania

– szczegółowe prawa

(np. psychologia procesów

(np. psychologia

poznawczych,

kliniczna, psychologia

psychologia osobowości, wychowawcza, pracy)
rozwojowa, społeczna)

Dziedziny psychologii:

– ogólna – zdrowy, dorosły człowiek - emocje, pamięć, uczenie się, osobowość;
– rozwojowa – rozwój funkcji i procesów psychicznych;
– społeczna - społeczny kontekst funkcjonowania człowieka;
– praktyczna (stosowana): wychowawcza, defektologiczna (człowiek z defektem),

psychosomatyka (wzajemny wpływ psychiki na zdrowie), penitencjarna, sądowa,
tanatologiczna (dot. ludzi umierających), psychologia sportu, psychologia religii.

Charakterystyka procesów psychicznych

Wrażenia

Wrażenie – proces, w którym receptory zmysłowe i układ nerwowy odbierają energię

bodźca ze środowiska i tworzą jego reprezentację. Receptory dzielimy na:

– eksteroreceptory – odbierają bodźce ze świata zewnętrznego (telereceptory – odbierają

bodźce z odległości – wzrokowe, słuchowe, węchowe, bólowe i kontaktoreceptory –
odbierają bodźce bezpośrednio – dotyku, smaku, temperatury, bólu),

– interoreceptory – odbierają bodźce z wnętrza organizmu – mięśniowo-ruchowe,

równowagi, bólowe, ustrojowe.

Przetwarzanie „z dołu do góry” – analiza rozpoczynająca się w receptorach zmysłowych
zakończona integracją informacji w mózgu.
Przetwarzanie „od góry do dołu” – przetwarzanie informacji sterowane procesami
umysłowymi wyższego poziomu, gdy konstruujemy spostrzeżenia na podstawie naszych
doświadczeń i oczekiwań.
Próg absolutny – minimalna stymulacja potrzebna do wykrycia określonego bodźca.
Bodziec podprogowy – znajdujący się poniżej progu absolutnego świadomego wykrywania
bodźca.
Adaptacja zmysłowa – zmniejszanie się wrażliwości na niezmieniający się bodziec.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Spostrzeganie

– proces polegający na odzwierciedlaniu w świadomości całokształtu

przedmiotu lub zjawiska działającego na narządy zmysłowe.
Spostrzeganiu towarzyszy selektywna uwaga – skupianie świadomości na określonym
bodźcu. W jednej chwili mamy świadomość tylko bardzo ograniczonej ilości wszystkiego,
czego zdolni jesteśmy doświadczać (buty naciskają na stopy, one na podłogę, nos znajduje się
na linii wzroku).
U człowieka wzrok zawsze dominuje nad pozostałymi zmysłami – nazywamy to
przechwyceniem wzrokowym.
W spostrzeganiu mieści się znacznie więcej niż odbierają zmysły, często też spostrzeżenia są
zniekształcone poprzez złudzenia.
Spostrzeganie głębi – zdolność (po części wrodzona) widzenia przedmiotów w trzech
wymiarach, choć obrazy docierające do siatkówki są dwuwymiarowe – umożliwia ocenę
odległości.
Względna wielkość – przy założeniu, że dwa przedmioty mają podobną wielkość,
spostrzegamy jako bardziej oddalony przedmiot, który rzutuje mniejszy obraz na siatkówce.
Względna pozycja – jeżeli jeden przedmiot częściowo zasłania widok innego, to
spostrzegamy go jako bliższy.
Względna wyrazistość – przedmioty bardziej zamazane wydają się nam bardziej oddalone niż
przedmioty o wyraźnych kształtach.
Względna wysokość – jako bardziej oddalone spostrzegamy przedmioty wyższe. Wymiary
pionowe wydają się większe od identycznych poziomych.
Względny ruch – kiedy się poruszamy przedmioty nieruchome wydają się zmieniać swoje
położenie. Im bliżej znajduje się przedmiot, tym szybciej zdaje się poruszać.
Perspektywa liniowa – linie równoległe (tory) zbliżają się do siebie wraz z odległością.
Względna jaskrawość – z dwóch identycznych przedmiotów dalej położony wydaje się
przedmiot mniej jaskrawy.
Stałość spostrzegania – pozwala spostrzegać przedmiot jako niezmienny, mimo że zmieniają
się otrzymywane przez nas bodźce.
Nastawienie percepcyjne – gotowość umysłu do spostrzegania takiego, a nie innego
przedmiotu.
Uważane za oczywiste spostrzeżenia świata zależą bardziej niż sądzimy od naszego
doświadczenia. Spostrzegamy świat nie taki, jaki jest, ale jaki się nam wydaje. Spostrzeżenia
stanowią podstawę wiedzy człowieka o otaczającym go świecie.
Spostrzeganie pozazmysłowe

– Telepatia – porozumiewanie się za pomocą sił psychicznych – wysyłanie myśli do innej

osoby lub odbieranie jej myśli.

– Jasnowidzenie – spostrzeganie zjawisk odległych, np. widzenie płonącego domu

przyjaciela.

– Prekognicja – przewidywanie przyszłych wydarzeń.
– Psychokineza – panowanie ducha nad materią (podnoszenie stolika siłą woli).

Spostrzeżenia są podstawą myślenia sensoryczno-motorycznego.

Uwaga –

swoista cecha wszystkich procesów poznawczych, to skierowanie strumienia

świadomości na przedmiot, zjawisko lub własne przeżycia, które znajdują się w centrum
uwagi. Uwagę cechują: koncentracja, zakres, natężenie, trwałość, podzielność i przerzutność.
Brak uwagi to nieuwaga. Przyczynami nieuwagi mogą być opisane poniżej czynniki.
Stres. Czynnik wywołujący stres tak bardzo absorbuje uwagę, że „nie starcza” jej na odbiór
innych, ważnych sygnałów i informacji, np. złodzieje zawołali: „pożar”, zapalili świecę
dymną: w powstałej panice nikt nie zwracał uwagi na swoje kieszenie…

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pośpiech. Pośpiech jest rodzajem stresu. „Tak się spieszyłem na egzaminie, że nie
zauważyłem jednego zadania”.
Znużenie. Występuje szybciej przy pracy monotonnej, w hałasie i w wysokiej temperaturze.
Nadmiar punktów. Rozproszenie uwagi. „Musiałam pilnować grzanek i mleka, gotowałam
jajka, robiłam twarożek, więc pomyliłam dżem z ćwikłą.” Kiedy sytuacja ma wiele aspektów,
informacja najświeższa lub budząca reakcję emocjonalną może w chwili podejmowania
decyzji znaleźć się na pierwszym planie świadomości, zamiast tej ważniejszej i zaabsorbować
uwagę kosztem istotniejszych elementów sprawy.
Niezrozumiałość. Ktoś otrzymał dwa polecenia. Jedno całkiem dla niego jasne, drugie –
uzupełniające, którego nie zrozumiał. To drugie puszcza mimo uszu.
Względna słabość sygnału. Ktoś coś mówił, nie dosłyszałam…
Względna obcość sygnału – najtrudniej dostrzec to, co jest nieznane.
Zaabsorbowanie czymś innym. Szukając na plaży okularów, nie zauważyłam dużego kawałka
bursztynu.
Postrzeganie przez zubożający schemat. Widzimy tylko część sytuacji, świata, człowieka.
Niewłaściwe nastawienie. Sterowana potrzebami wybiórczość uwagi, umiejętność
abstrahowania od cech, które zdają się być dla nas nieistotne jest cenną właściwością, ale ma
też wady. Nie zawsze jest jasne, jaka potrzeba steruje uwagą, nie zawsze jesteśmy nastawieni
na odbiór tego, co do nas naprawdę dociera, a raczej widzimy to, co chcemy zobaczyć.
Uprzedzenia. Jednostronna informacja może zrodzić uprzedzenie, które dalej kieruje uwagę
głównie na potwierdzające je fakty. Zmiana sytuacji pociąga za sobą zmianę nastawienia
uwagi, a często i zafałszowanie rzeczywistości.

Wyobrażenia – to proces tworzenia w świadomości obrazów, na podstawie zdobytych
doświadczeń w całości lub we fragmentach, w wyniku pobudzenia ich pamięciowych śladów.
W odróżnieniu od spostrzeżeń wyobrażenia cechuje mniejsza wyrazistość,
fragmentaryczność, nietrwałość i większy stopień ogólności. Wyobrażenia mogą powstawać
niezależnie od zewnętrznej sytuacji, spostrzeżenia zaś występują jedynie wtedy, gdy działa
bodziec.

Wyobrażenia dzielimy na:

– odtwórcze – będące mniej lub bardziej dokładnymi odpowiednikami spostrzeżeń,
– wytwórcze – nowe obrazy, powstałe z nałożenia się różnych spostrzeżeń lub w procesie

świadomego łączenia różnych wyobrażeniowych odpowiedników minionych spostrzeżeń.

Cechy wyobrażeń: brak wyrazistości, fragmentaryczność, nietrwałość, ogólność.
Wyobrażenia są podstawą myślenia konkretno-wyobrażeniowego.

Pamięć

–

proces polegający na utrwalaniu rezultatów uczenia się dzięki przechowywaniu

i przywracaniu informacji. Na proces pamięci składają się trzy etapy:
a) wprowadzenie informacji (kodowanie) – przetwarzanie informacji w systemie pamięci,

na przykład przy odczytywaniu znaczenia,

b) magazynowanie (przechowywanie) – zatrzymanie na pewien czas zakodowanej

informacji,

c) wydobywanie (przywracanie) – proces wydobywania informacji z magazynu pamięci

może się odbywać za pomocą:
– przypominania – sprawność pamięci polegająca na przywracaniu wyuczonych

wcześniej informacji (wypełnianie luk w testach),

– rozpoznawania – sprawność pamięci wymagająca zidentyfikowania wyuczonych

wcześniej informacji (testy wielokrotnego wyboru),

– ponownego uczenia się – sprawność pamięci określana przez ilość czasu potrzebną na

ponowne opanowanie wyuczonych wcześniej informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Proces zapamiętywania może odbywać się na poziomie świadomym i nieświadomym.
Przetwarzanie automatyczne – nieświadome kodowanie przypadkowych informacji, takich
jak: dane o przestrzeni, czasie i częstotliwości oraz informacji dobrze znanych, takich jak
znaczenie słów (co jadłeś wczoraj na obiad?).
Przetwarzanie świadome – kodowanie wymagające uwagi i świadomego wysiłku (pojęcia
nowe, treści do nauczenia się). Wzmacniane jest przez powtarzanie.
Pamięć fleszowa

–

wyraziste, emocjonalne wspomnienia ważnych momentów lub zdarzeń.

Pamięć ikoniczna – chwilowa pamięć sensoryczna bodźców wzrokowych, pamięć
fotograficzna lub obrazowa trwająca zaledwie kilka dziesiątych sekundy.
Pamięć echoiczna – chwilowa pamięć sensoryczna bodźców słuchowych, nawet przy
odwróceniu uwagi dźwięki i słowa mogą być powtórzone w ciągu czterech sekund.
Pamięć sensoryczna – bezpośrednia, wstępna rejestracja informacji zmysłowych.
Treści wprowadzane do pamięci są przechowywane w magazynach pamięci:
– magazynie pamięci sensorycznej – informacje docierają do systemu pamięci przez

zmysły. Rejestrujemy je i przechowujemy na krótko w pamięci ikonicznej lub echoicznej,

– magazynie pamięci krótkotrwałej – pojemność tej pamięci dla prezentowanej w danej

chwili informacji jest bardzo ograniczona – umożliwia zachowanie na kilka sekund
ok. 7–8 informacji w zależności od ich typu i sposobu prezentacji,

– magazynie pamięci długotrwałej – zdolność trwałego przechowywania informacji jest

w zasadzie nieograniczona.

Pamięć jawna – pamięć faktów i doświadczeń, które są nam świadomie znane i deklarowane
(pamięć deklaratywna).
Pamięć utajona – bez świadomego zapamiętywania (umiejętności i zdolności).
Treści pamięci jawnej i utajonej przetwarzamy i przechowujemy osobno. Można stracić
pamięć jawną (doznać amnezji), wykazując jednak pamięć utajoną materiału, który nie jest
przywoływany świadomie.
Torowanie – uaktywnienie (często nieświadome) określonych skojarzeń w pamięci.
Nastrój a pamięć – przeżywając radość, pamiętamy inne szczęśliwe chwile. Nastrój jest
wskazówką do odtwarzania, uaktywniającą inne wspomnienia, wywołane przez tę samą
emocję. Wspomnienia podtrzymują obecny nastrój.
Transfer pozytywny – dawne informacje ułatwiają uczenie się nowych.
Zapominanie motywowane – wyparcie: podstawowy mechanizm obronny, który usuwa ze
świadomości myśli, uczucia i wspomnienia wywołujące lęk.
Zapominanie to błąd odtwarzania. Zapominanie może wystąpić w każdym stadium pamięci.

Uczenie się – stosunkowo trwała zmiana zachowania w wyniku doświadczenia. Ze
wszystkich istot na świecie człowiek jest najbardziej zdolny do zmiany zachowania przez
uczenie się.
Uczenie się skojarzeniowe – uczenie się, że pewne zdarzenia występują razem. Zdarzeniami
mogą być dwa bodźce (w warunkowaniu klasycznym) lub reakcja i jej skutki
(w warunkowaniu instrumentalnym).
Warunkowanie klasyczne – typ uczenia się, w którym organizm zaczyna kojarzyć bodźce
(obojętny sygnalizuje bezwarunkowy – naturalnie i automatycznie wywołujący reakcję
bezwarunkową – niewyuczoną, naturalną.). Warunkowanie klasyczne ma znaczenie
przystosowawcze. Pomaga organizmowi przygotować się na dobre lub złe zdarzenia.
Warunkowanie instrumentalne – typ uczenia się, w którym zachowanie się nasila, jeśli
następuje po nim wzmocnienie lub zanika, jeśli następuje po nim kara.
Wygasanie reakcji – słabnięcie uwarunkowanej reakcji; występuje w warunkowaniu
klasycznym, kiedy po bodźcu warunkowym nie pojawia się bodziec bezwarunkowy;
w warunkowaniu instrumentalnym występuje, kiedy reakcja przestaje być wzmacniana.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Generalizacja – tendencja występująca po uwarunkowaniu, polegająca na wywoływaniu
podobnych reakcji przez podobne bodźce.
Różnicowanie – w warunkowaniu klasycznym jest to zdolność rozróżniania pomiędzy
bodźcem warunkowym a innym bodźcem, który nie sygnalizuje bodźca bezwarunkowego.
W warunkowaniu instrumentalnym jest to odmienne reagowanie na bodźce, które sygnalizują,
czy dane zachowanie zostanie wzmocnione czy nie.
Poprzez warunkowanie klasyczne organizm kojarzy różne bodźce, na które nie ma wpływu.
W warunkowaniu instrumentalnym organizm kojarzy swoje zachowanie z jego skutkami.
Zachowania, po których następuje wzmocnienie nasilają się, zachowania, po których
następuje kara zanikają.
Zachowanie reaktywne – zachowanie, które pojawia się jako automatyczna reakcja na pewien
bodziec (pojęcie wprowadzone przez Skinnera do określenia zachowania wyuczonego przez
warunkowanie klasyczne).
Zachowanie sprawcze – zachowanie oddziałujące na środowisko i wywołujące określone
konsekwencje.
Prawo efektu: zasada Thorndike`a – zachowania, po których następują korzystne konsekwencje
stają się częstsze, a zachowania wywołujące niekorzystne skutki pojawiają się rzadziej.
Kształtowanie reakcji – procedura w warunkowaniu instrumentalnym polegająca na
doprowadzeniu do coraz dokładniejszych przybliżeń pożądanego zachowania dzięki
stosowaniu czynników wzmacniających reakcję.
Wzmacnianie regularne (za każdym razem) – szybsza nauka i nieregularne, (co jakiś czas) –
nauka wolniejsza, większa odporność na wygasanie (odżywa nadzieja).
Karanie – nieprzyjemne zdarzenie zmniejszające częstotliwość poprzedzającego je
zachowania, często jednak wywołuje reakcje niepożądane, jak gniew, lęk lub opór.

Tabela 1.

Porównanie warunkowania klasycznego i instrumentalnego. Źródło: David G. Myers „Psychologia”,

Zysk i S-ka, Poznań 2003

Warunkowanie klasyczne

Warunkowanie instrumentalne

reakcja

mimowolna, automatyczna

„dobrowolna”, działa na środowisko

nabywanie

kojarzenie faktów; BW zapowiada
BB

kojarzenie reakcji z konsekwencjami
(bodźce wzmacniające i karzące)

wygasanie

RW słabnie, jeżeli BW jest
wielokrotnie prezentowany bez
wzmocnienia

reagowanie słabnie bez wzmacniania

procesy
poznawcze

rozwijają się oczekiwania, że po
BW pojawi się BB

rozwijają się oczekiwania, że reakcja
będzie wzmacniana lub karana;
występuje również uczenie się
utajone, bez wzmocnienia

predyspozycje
biologiczne

naturalne predyspozycje warunkują,
jakie bodźce i reakcje mogą być
łatwo ze sobą skojarzone

organizm najłatwiej uczy się
zachowań podobnych do
naturalnych; zachowania
nienaturalne instynktownie
upodabniają się do naturalnych

BW – bodziec warunkowy; BB – bodziec bezwarunkowy; RW – reakcja warunkowa RB – reakcja
bezwarunkowa

Uczenie się następuje także przez obserwację i naśladowanie. Uczyć się można przez:

– imitację, czyli powtarzanie, trenowanie określonych czynności,
– modelowanie, czyli podawanie wzorów (obserwacja modeli),
– internalizację, czyli zrozumienie, uwewnętrznienie, doświadczenie osobiste.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sednem procesu uczenia się jest zmiana w osobistym doświadczeniu i obrazie siebie.
Myślenie – to tworzenie pojęć, które organizują nasz świat, rozwiązywanie problemów oraz
skuteczne podejmowanie decyzji i formułowanie sądów.
Poznanie – czynność psychiczna związana z przetwarzaniem, rozumieniem i przekazywaniem
informacji.
Pojęcia – abstrakcyjne zbiory podobnych przedmiotów, zdarzeń lub osób tworzone na
podstawie definicji (trójkąt ma trzy boki – wszystkie figury o trzech bokach to trójkąty) lub
prototypu.
Prototyp – najlepszy przykład kategorii, dopasowanie nowych cech do prototypu jest łatwą
i szybką metodą włączania cech do kategorii (np. zwierząt do prototypu wróbla). Jeżeli coś
nie pasuje do prototypu, miewamy kłopoty z klasyfikacją (pingwin to ptak?).
Algorytm – metodyczna, logiczna zasada lub procedura gwarantująca rozwiązanie
określonego problemu, przeciwieństwo zazwyczaj szybszych lecz bardziej zawodnych
heurystyk.
Heurystyka – praktyczna strategia pozwalająca często skutecznie formułować sądy
i rozwiązywać problemy, zazwyczaj szybsza lecz bardziej zawodna.
Wgląd – nagły, często oryginalny pomysł rozwiązania problemu, przeciwieństwo rozwiązań
opartych na strategiach.

Naszą pomysłowość w rozwiązywaniu problemów hamują dwie tendencje:

– do potwierdzania (szukanie informacji, które potwierdzą czyjeś wstępne założenia),
– fiksacja – niezdolność widzenia problemu z nowej perspektywy.

Chętniej szukamy dowodów na potwierdzenie swoich przekonań niż na ich zaprzeczenie.

Myślenie człowieka charakteryzuje także:

– Nadmierna pewność – większa pewność niż słuszność, tendencja do przeceniania

niezawodności własnej wiedzy i ocen.

– Sposób ujęcia – forma podawania informacji może mieć znaczący wpływ na decyzje

i oceny.

– Tendencyjność przekonań – tendencja do zaprzeczania logice wskutek utrwalonych

wcześniej przekonań, gdy błędne wnioski uznaje się za prawidłowe lub prawidłowe
wnioski uznaje się za błędne.

– Konserwatywizm przekonań – przywiązanie do pierwotnych koncepcji mimo wykazania

błędów, na których się opierały.

– Fiksacja – nieumiejętność widzenia problemu ze świeżej perspektywy.

Poziomy myślenia:

– myślenie sensoryczno-motoryczne (zmysłowo-ruchowe); materiałem do tego rodzaju

myślenia są spostrzeżenia, a rozwiązanie następuje na drodze prób i błędów;

– konkretno-wyobrażeniowe; materiałem do myślenia są wyobrażenia, ale zachodzi

w konkretnych sytuacjach;

– abstrakcyjne, pojęciowe; materiałem są pojęcia i słowa języka; zachodzi niezależnie od

zewnętrznej sytuacji.

Język – najbardziej widoczny przejaw zdolności myślenia
Świat bez języka byłby światem bez pojęć i kultur, które wyrażamy w języku. Język wpływa
na to, co myślimy, jak spostrzegamy i pamiętamy. Nauka ma nam zapewniać wzrost
sprawności wypowiadania się (i myślenia), choć i tak większość myślenia odbywa się bez
słów.
Myślenie bez języka – niektóre procesy myślowe (np. spostrzeganie i zapamiętywanie
różnych kolorów) nie wymagają języka. Czasami myślimy bardziej wyobrażeniami niż
słowami i wymyślamy nowe słowa do opisania nowych idei. Myślenie wpływa, więc na
język, który wpływa na nasze myśli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Procesy emocjonalne i motywacyjne

Motywacja – potrzeba lub pragnienie, które pobudza i kieruje zachowaniem. Jesteśmy nie
tylko popychani przez „potrzebę” redukowania popędów, ale również przyciągani przez
podniety. Ludzie o dużej potrzebie osiągnięć zazwyczaj wolą zadania o umiarkowanym
stopniu trudności i wykazują wytrwałość w ich wykonywaniu.
Źródła motywacji i osiągnięć – przede wszystkim środowisko i przykład. Z rozwojem
człowieka motywacja uwewnętrznia się.
Motywacja wewnętrzna to chęć bycia efektywnym i podejmowanie określonych działań dla
własnej przyjemności.
Motywacja zewnętrzna to dążenie do zewnętrznych nagród i unikanie kar.

Emocje – reakcja całego organizmu obejmująca:

– pobudzenie fizjologiczne,
– zachowania ekspresyjne,
– świadome doznania.

Pobudzenie – emocje są reakcjami psychicznymi, które obejmują pobudzenie fizjologiczne,
kontrolowane przez autonomiczny układ nerwowy. Sprawność wykonywania różnych zadań
jest przeważnie najlepsza, gdy pobudzenie jest umiarkowane, lecz optymalny stopień
pobudzenia zależy od trudności zadania.
Stany fizjologiczne towarzyszące emocjom. Trudno na ogół odróżnić pobudzenie
fizjologiczne, jakie pojawia się w związku z określoną emocją, od pobudzenia związanego
z inną emocją. Występują jednak subtelne różnice w drogach pobudzenia mózgowego
i hormonach uczestniczących w różnych emocjach.
Efekty wyrazów twarzy – przejawy ekspresji nie tylko komunikują emocje, ale również je
nasilają i regulują.
Nie można podać jednoznacznej definicji pojęcia „emocja”. Jedni traktują ją jako pewien
stan, inni definiują ją jako proces i określenia te można by mnożyć. Źródłem emocji jest
obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając ją, ustosunkowuje się do
niej: cieszy się, kocha, smuci, gniewa, cierpi. I właśnie to przeżywanie stosunku do siebie
samego i do otoczenia, to właśnie emocje i uczucia. Procesy emocjonalne regulują stosunki
pomiędzy człowiekiem a otoczeniem. W emocjach można wyróżnić trzy ich podstawowe
cechy: znak, treść i intensywność. Jeśli chodzi o znak emocji to może to być „+” lub „-”. To,
co przyczynia się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołuje emocje i uczucia dodatnie,
pozytywne i człowiek do tego dąży (tendencja propulsywna). Emocje te występują po
osiągnięciu zamierzonego celu i w sytuacjach równowagi pomiędzy organizmem
a środowiskiem. Emocje ujemne, negatywne występują wtedy, kiedy procesy regulacyjne
ulegają zakłóceniom. Emocje i uczucia negatywne wzbudza to, co utrudnia lub uniemożliwia
zaspokajanie potrzeb, także sytuacje zagrożenia. I tu pojawia się tendencja do przerywania
kontaktu ze źródłem (tendencja repulsywna). Intensywność wynika z aktywacji, czyli
pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Może objawiać się od skrajnego podniecenia
emocjonalnego, do którego przyczyn należą, np. wściekłość, panika, ekstaza, aż do zupełnego
braku podniecenia, którego przejawem może być śpiączka czy głęboki sen. Treść emocji to
czynnik najbardziej specyficzny. Jednostka uczy się świadomego odzwierciedlania przeżyć,
kojarzenia określonych sygnałów z uruchomieniem określonych mechanizmów
regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie treści. Ze względu na siłę
emocji wyróżniamy:

– Nastroje – stany emocjonalne, które nie są skierowane na jakiś określony przedmiot,

wywołują je różne wydarzenia o znaczeniu dodatnim lub ujemnym. Ich źródłem może
być samopoczucie fizyczne. Nie są ani silne, ani długotrwałe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– Afekty – procesy emocjonalne silne i krótkotrwałe. Człowiek w stanie afektu może

stracić panowanie nad sobą.

– Namiętności – emocje długotrwałe i bardzo silne. Wywierają istotny wpływ na całe

zachowanie się człowieka. Prowadzą do podporządkowania im całej aktywności.

Uczucia wyższe – emocje związane z zaspokajaniem wyższych potrzeb. Powstają one w toku
rozwoju osobniczego. Z genezą ich powstania wiążą się procesy poznawcze i wcześniejsze
doświadczenia. Uczucia są produktem społecznego rozwoju jednostki, są ustosunkowaniem
się do świata w aspekcie wartości społecznych. Można je podzielić według ich treści na:
społeczno-moralne, poznawcze, praksyczne i estetyczne. Emocje i uczucia mogą być
krótkotrwałe. Dotyczą wtedy określonej sytuacji. Gdy sytuacja się zmienia, wtedy słabną
i znikają. Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych łączy się z trwałym stosunkiem do
przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten jest uwarunkowany nabytym doświadczeniem. Im
człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze jego uczucie. Uczucia mogą się różnić między sobą
głębią. Są tym głębsze, im lepiej są zaspokajane ludzkie potrzeby. Za tym idzie trwałość
uczuć – im uczucia głębsze, tym bardziej trwałe.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje się psychologia jako nauka?
2. Na czym polega koncepcja:

−

behawiorystyczna,

−

psychodynamiczna,

−

poznawcza?

3. Na czym polegają wrażenia?
4. Co to są spostrzeżenia?
5. Co to jest uwaga i jakie są przyczyny nieuwagi?
6. Co to są wyobrażenia i czym się charakteryzują?
7. Czym jest pamięć i jaka jest jej rola w życiu człowieka?
8. Na czym polega uczenie się?
9. Jaka jest różnica między warunkowaniem klasycznym a instrumentalnym?
10. Czym jest myślenie i jakie są jego poziomy?
11. Co to jest motywacja i skąd się bierze?
12. Co to są nastroje, afekty, namiętności i uczucia wyższe?

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania

ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz, jakich wrażeń dostarcza Ci przedmiot.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnera do wykonania tego ćwiczenia,
2) podawać różne przedmioty partnera i brać od niego różne przedmioty,
3) kolejno opisywać, jakich wrażeń zmysłowych dostarczają te przedmioty, zwracając

uwagę na wymienienie wszystkich rodzajów wrażeń,

4) na forum całej klasy omówić swoje doświadczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:
− różne przedmioty, np. długopis, jabłko, kartka papieru, materiał, woda.

Ćwiczenie 2

Utwórz wyobrażenie odtwórcze.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) usiąść wygodnie i zamknąć oczy,
2) wyobrazić sobie twarz kogoś bliskiego,
3) postarać się jak najdłużej utrzymać ten obraz przed oczami, jednocześnie wyobrażając

sobie całą twarz i jej szczegóły,

4) po zakończeniu wymienić się z sąsiadem uwagami na temat tego wyobrażenia.

Ćwiczenie 3

Utwórz wyobrażenie twórcze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) usiąść wygodnie i zamknąć oczy,
2) wyobrazić sobie, że jesteś na przyjęciu u Królewny Śnieżki. Wyobraź sobie jej zamek, jak

jesteście ubrani, co jecie. Swobodnie możesz się w wyobraźni poruszać po zamku
i prowadzić rozmowy,

3) otworzyć oczy i porozmawiać z sąsiadem o różnicach w obu wyobrażeniach (w ćwiczeniu

2 i 3).

Ćwiczenie 4

Sprawdź swoją pamięć.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnera do wykonania tego ćwiczenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) na kartce papieru napisać ciągi przypadkowych liczb, zaczynając od ciągu

trzyelementowego, w każdym następnym etapie zwiększając o jeden element dojść do
dziewięciu elementów,

3) przeczytać powoli pierwszy ciąg, a Twój partner niech po zakończeniu czytania spróbuje

napisać liczby, jakie usłyszał w takiej samej kolejności,

4) powtarzać próby z każdym następnym ciągiem, podając partnerowi ciąg o jeden element

dłuższy,

5) zakończyć ćwiczenie, gdy partner popełni 2 razy błąd,
6) zamienić się rolami,
7) powtórzyć ćwiczenie tym razem jednak zadanie osoby powtarzającej liczby jest

trudniejsze. Po usłyszeniu ciągu liczb ma je odtworzyć w kolejności odwrotnej (od
ostatniej do pierwszej),

8) porównać swoje wyniki z pierwszej i drugiej próby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– kartka,

długopis.

Ćwiczenie 5

Sprawdź wybiórczość swojej pamięci.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2) przeczytać tekst otrzymany od nauczyciela – partner stara się skupić,
3) rozwiązać zagadkę. Jeśli nie udaje się od razu, zastanów się, czego nie zapamiętałeś

i dlaczego,

4) posłuchać tekstu czytanego przez Twojego partnera,
5) zadać podane na kartce pytania,
6) odpowiedzieć na pytanie: Czym różnił się sposób zapamiętywania?

Wyposażenie stanowiska pracy:

– teksty 1 i 2.

Ćwiczenie 6

Sprawdź, czy ulegasz fiksacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) do wykonania tego ćwiczenia dobrać się w trzyosobowe grupy,
2) przeczytać instrukcję,
3) po rozwiązaniu zagadki zastanowić się, dlaczego była trudna.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– zapałki, świeczka, pinezki, kartka, długopis, teksty poleceń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 7

Wskaż niejasności w wyrażaniu uczuć, które zachodzą, gdy nie opisuje się uczuć.

1. Dziewczyna pyta swojego chłopaka: „Dlaczego nie możesz nigdy przyjść na czas”. Co by

ta dziewczyna mogła powiedzieć, gdyby jasno opisywała swoje uczucia?

2. Zauważyłeś, że w Twojej grupie ktoś, kto zwykle dużo mówił, nagle ucichł. Co by ta

osoba mogła powiedzieć, gdyby jasno opisywała swoje uczucia?

3. Podczas spotkania grupy słyszysz, jak Janek mówi do Adama: „Za dużo gadasz”. Co

Janek mógłby powiedzieć, gdyby jasno opisywał swoje uczucia?

4. Zosia nagle zmieniła temat po uwadze zrobionej przez Anię. Co Zosia mogłaby

powiedzieć, gdyby jasno opisywała swoje uczucia?

5. Chłopak mówi do dziewczyny: „Nie powinnaś mi dawać takich drogich prezentów”. Co

mógłby powiedzieć, gdyby jasno opisywał swoje uczucia?

6. Pasażer mówi do taksówkarza: „Czy musimy jechać tak szybko?”. Co pasażer mógłby

powiedzieć, gdyby jasno opisywał swoje uczucia?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w trzyosobowym zespole,
2) dla każdej z podanych sytuacji opisać dwa różne uczucia, które mogą być wyrażone

takim zdaniem,

3) porównać swoje odpowiedzi z odpowiedziami innymi członków grupy. Jeśli są różne, to

podyskutujcie na ten temat,

4) w całej klasie porozmawiać o skutkach niejasnego wyrażania uczuć. Co się dzieje, kiedy

ktoś niejasno przedstawia swoje uczucia? Jak na to odpowiadają inni? Co czują?

Wyposażenie stanowiska pracy:

– kartka,

długopis.

Ćwiczenie 8

Sprawdź, w jaki sposób ujawniasz i wyrażasz swoje uczucia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w czteroosobowej grupie,
2) przypomnieć sobie jakieś zdarzenie, które silnie na ciebie wpłynęło,
3) opowiedzieć o swoim zdarzeniu partnerom w grupie,
4) jeżeli opowiada zdarzenie jeden z partnerów – zadawać mu pytania, aby dopytać się

o szczegóły,

5) jeżeli w danym momencie nie opowiadasz zdarzenia, ani nie zadajesz pytań –

obserwować i notować osiągnięcia (trafność zadawanych pytań, sposób zadawania pytań)
dopytującego się,

6) po zakończeniu opowiadania wziąć udział w podsumowaniu – w jaki sposób

opowiadający mówił o swoich uczuciach i czy dopytujący umiał rozmawiać o czyichś
uczuciach,

7) zmieniać się w roli dopytującego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– kartka,

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie
1) wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka

i środowiska?

2) scharakteryzować procesy psychiczne?
3) określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu

rzeczywistości?

4) scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne?

Jeżeli zaznaczyłeś „tak”, to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do

następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Osobowość

4.2.1. Materiał nauczania

Osobowość to wewnętrzny system regulacji, pozwalający na adaptację i wewnętrzną

integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym
(poczucie stabilności).
Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób
reagowania jednostki na środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia
z nim w interakcje. Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w okresie
dzieciństwa oraz młodości poprzez wpływ bodźców zewnętrznych w procesie socjalizacji,
a także własnej aktywności jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również wrodzone cechy
biofizyczne.

Teorie osobowości
Różnorodne poglądy na konstrukcję osobowości człowieka doprowadziły do powstania
licznych teorii:
– Psychodynamiczne: teoria freudowska – w procesie kształtowania osobowości kładzie

nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki
z rodzicami; teoria osobowości Freuda powstała na gruncie filozofii deterministycznej
i pozytywistycznej. Dynamika osobowości jest sposobem rozdziału i wykorzystania
energii psychicznej przez systemy osobowości – id, ego i superego.

– Teorie neopsychoanalityczne podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz

interakcji społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung,
Alfred Adler, Harry Stack Sullivan, Karen Horney, Erik Erikson.

– Teorie pola traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do

zaspokojenia podstawowego popędu, jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciel:
Kurt Goldstein.

– Teorie czynnikowe przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych

sposobów zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford,
Raymond Cattell, Hans Eysenck.

– Teorie uczenia się podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania

oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: John Dollard, Neal Miller.

– Teoria uczenia się społecznego zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się

osobowości, tj. bodźce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura.

– Teorie humanistyczne interpretują człowieka jako podmiot autonomiczny, który

przyjmuje postawę badawczą wobec rzeczywistości, który obserwuje, przewiduje, planuje
i wnioskuje i który, zgodnie z posiadaną wiedzą przystosowuje się do świata i kształtuje
go. Przedstawiciele: Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls, Kazimierz
Dąbrowski.

– Teorie systemowe – człowiek jako członek grupy, w której współdziała w celu

zaspokojenia własnych potrzeb i osiągnięcia celów. Przedstawiciel: Milton Erickson.

Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują, że wprawdzie cechy biofizyczne
człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie determinują.
Natomiast decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma aktywność samej
jednostki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Metody badania osobowości

Podstawowe metody badawcze w psychologii to: obserwacja, wywiad, rozmowa, techniki
kwestionariuszowe, eksperyment.
W badaniu osobowości można wyodrębnić następujące etapy:
1. Określenie celu diagnozy, tj. sformułowanie pytań dotyczących problemów, które nas

interesują.

2. Dokonanie opisu zjawiska – diagnoza opisowa.
3. Wykrycie lub określenie hipotetycznych źródeł i łańcucha przyczynowego zjawisk, które

do interesującego nas zjawiska doprowadził – diagnoza genetyczna.

Informacje uzyskuje się za pomocą metod, technik i przy użyciu narzędzi badawczych.

– Metoda – szeroko rozumiany sposób zdobywania informacji, np. obserwacja.
– Technika – węższe zastosowanie danej metody, np. obserwacja kategoryzowana.
– Narzędzie badawcze – konkretne zastosowanie techniki – z konkretną instrukcją

i kategoryzacją.

Mamy w zasadzie trzy metody umożliwiające poznanie człowieka:
I. Obserwacja.
II. Informacje uzyskane bezpośrednio od jednostki, uzyskane przez zadawanie jej pytań

(wywiad, ankieta, techniki socjometryczne).

III. Informacje uzyskiwane pośrednio metodami projekcyjnymi, wykorzystującymi fakt, że

niektóre ukryte myśli człowieka manifestowane są w pewnych jego zachowaniach.

Obserwowanie innych ludzi i rozmawianie z nimi było i jest źródłem informacji na temat ich
właściwości psychicznych, aktualnych stanów emocjonalnych, dążeń, intencji itd. Obserwacja
i rozmowa z innymi są ważnymi regulatorami życia społecznego. Są podstawowym sposobem
poznawania ludzi. Psycholog, który chce posłużyć się metodą obserwacji i rozmowy, ma do
dyspozycji cztery kategorie wiedzy:
– wiedzę określającą i wyjaśniającą relację, która zachodzi między wskaźnikami

obserwacyjnymi oraz werbalnymi a stanami psychicznymi jednostki ujawniającej te
wskaźniki,

– wiedzę określającą korelację między odpowiednimi wskaźnikami a stanami

psychicznymi,

– wiedzę wywodzącą się z doświadczenia potocznego, która nie została jednoznacznie

odrzucona, ani też uwiarygodniona poprzez badania empiryczne,

– wiedzę wywodzącą się z doświadczenia potocznego lub pseudonaukowych spekulacji,

której poprawność została jednoznacznie zanegowana w badaniach empirycznych.

Obserwacja to planowe spostrzeganie osób, ich wytworów i innych przedmiotów oraz
zjawisk. Jest to podstawowa metoda gromadzenia informacji, polegająca na systematycznym
rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej oraz na interpretacji uzyskanych danych.
Obserwacja psychologiczna polega na celowym rozpoznawaniu wskaźników należących do
wyróżnionych kategorii danych obserwacyjnych, następnie na wnioskowaniu
o właściwościach lub stanach psychicznych poznawanej jednostki. Aby zabezpieczyć się
przed błędami diagnostycznymi, należy wykorzystywać wiele wskaźników podczas
wyciągania wniosków obserwacyjnych oraz prowadzić obserwację w dłuższym czasie lub
powtarzać obserwację. W celu ograniczenia błędów w interpretacji dostępnych wskaźników
psychologowie opracowali wiele skal obserwacyjnych. Każda ze skal służy do oszacowania
jednego lub kilku wymiarów osobowości. Wyróżnia się skale retrospektywne
i nieretrospektywne. Retrospektywne odwołują się do doświadczeń zdobytych wcześniej
przez badacza. Nieretrospektywne ułatwiają precyzyjne, szybkie i bezpośrednie rejestrowanie
obserwowanego zachowania osoby badanej. Metoda obserwacji psychologicznej jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

podstawowym, a często jedynym sposobem poznania ludzi, z którymi trudno nawiązać
kontakt. Jest również cennym źródłem dodatkowych informacji, uzyskanych w trakcie
prowadzenia rozmowy.
Proces obserwowania składa się z następujących etapów:
– określenie celu obserwacji,
– stwierdzenie, jakie osoby lub zjawiska mają być obiektem obserwacji,
– określenie rodzaju planowanej obserwacji,
– ustalenie sposobu, w jaki ma być ona przeprowadzona,
– ustalenie formy prowadzenia zapisu,
– ustalenie zachowań osoby przeprowadzającej obserwację,
– ustalenie zasad opracowania danych i ich interpretację.

Rozmowa jest to proces komunikacji językowej między psychologiem a osobą badaną.

Rozmowa służy przede wszystkim poznaniu prawidłowości życia psychicznego człowieka,
lecz aby spełniła swój cel musi być bardzo rzetelna. Pytania dobierane do rozmowy muszą
spełniać kilka warunków:
− dotyczyć bodźców emitowanych przez otoczenie człowieka i jego reakcji na te bodźce,
− koncentrować się na doświadczeniach,

− być konkretne, aby umożliwiały uzyskanie konkretnej reakcji – odpowiedzi.
Pytań musi być wiele, aby objąć jak największy zakres zachowań człowieka. Często rozmowa
jest zastępowana przez ankiety i kwestionariusze.
W przypadku, gdy różnym osobom będą zadawane identyczne pytania w ustalonej kolejności,
a odpowiedzi na nie będą precyzyjnie zarejestrowane oraz, gdy pytania nie będą odnosiły się
do osoby badanej bezpośrednio (nie będą dotyczyły faktów z jej życia) – wówczas będzie to
po prostu wywiad psychologiczny. Istnieje wiele sposobów prowadzenia rozmów
i

wywiadów psychologicznych, ważne jest, aby osoba badana czuła się możliwie

komfortowo. Wywiad jest uzyskiwaniem informacji o faktach i opiniach respondenta przez
bezpośrednie zadawanie mu pytań. Najgłębszy jest wywiad indywidualny z jednym
respondentem.

Ankieta jest uzyskiwaniem informacji o faktach i opiniach respondenta przez zadawanie mu
pytań na piśmie oraz podaniem odpowiedzi również na piśmie. Zestaw pytań zamieszczonych
w formularzu ankiety lub służący jako podstawa do zadawania pytań w trakcie wywiadu to
kwestionariusz wywiadu lub ankiety. W kwestionariuszu możemy zastosować:
– pytania zamknięte, skategoryzowane (odpowiedzi TAK, NIE, NIE WIEM, ale także

RACZEJ TAK, CZĘSTO itp.),

– pytania otwarte – odpowiedź „własnymi słowami”,
– pytania rozszerzonej wypowiedzi – wymagają rozwiniętej odpowiedzi wielozdaniowej.

Eksperyment naturalny polega na wywoływaniu lub zmienianiu przebiegu procesów
i obserwowaniu skutków tych oddziaływań. Jest uważany za najdoskonalszą z metod
badawczych, przynoszącą najbardziej obiektywne wyniki, ale wymagającą najściślejszej
kontroli przebiegu.

Tabela 2. Metody diagnostyki. Źródło: opracowanie własne

metoda odmiana

główna wartość największe ograniczenie

obserwacja uczestnicząca naturalność sytuacji

stronniczość obserwatora

wywiad indywidualny bezpośredniość kontaktu wpływ klimatu rozmowy
ankieta audytoryjna sprawność organizacyjna stronniczość respondenta
eksperyment naturalny

pewność wyniku

trudność kontroli przebiegu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gdy narzędzie rzeczywiście umożliwia dokładne zbadanie tego zjawiska, do którego zostało
utworzone, mówimy o nim, że jest trafne. Trafny kwestionariusz, to kwestionariusz
rzeczywiście dający wiedzę o tych sprawach, do których zbadania został napisany.

Testy inteligencji i testy zdolności są tradycyjnie stosowanymi narzędziami pomiaru
sprawności intelektualnej. Podstawowymi założeniami podejścia psychometrycznego dla
zrozumienia istoty testowej diagnozy inteligencji są:

– inteligencję i jej rozwój można badać, analizując zróżnicowanie indywidualne poziomu

wykonania zadań umysłowych,

– o strukturze intelektu można wnosić na podstawie interkorelacji wyników tych zadań,

stosując metody statystyczne, takie jak analiza czynnikowa,

– istotnym celem psychologii różnic indywidualnych jest konstrukcja narzędzi pomiaru,

które będą użyteczne w praktyce.

Szczegółowe cechy przysługujące testom inteligencji i zdolności:

– testy są zbiorami zadań mających określone przez konstruktora, poprawne rozwiązania,
– testy są narzędziami standardowymi,
– wyniki testów ujmuje się ilościowo, zwykle w formie punktów,
– testy są narzędziami znormalizowanymi,
– testy inteligencji i zdolności można określić jako wystandaryzowane i znormalizowane

narzędzia, mierzące sprawność intelektualną na podstawie efektywnego wykonywania
zadań umysłowych.

W zależności od formy testy można podzielić na otwarte i zamknięte. W testach zamkniętych
badany otrzymuje zadania wraz z potencjalnymi rozwiązaniami i sam musi dokonać wyboru
poprawnej odpowiedzi. W testach otwartych każdorazowo sam formułuje odpowiedź.
Zadania zamknięte występują częściej w testach stosowanych do badania grup. Wyróżnia się
testy werbalne i wykonaniowe oraz testy mocy i testy szybkości. W testach werbalnych
badany udziela odpowiedzi ustnie lub pisemnie. W testach wykonaniowych badany musi
wykonywać jakieś działania na konkretnym materiale, np. rysowanie, prowadzenie ołówka
przez ścieżki labiryntu. W testach szybkości wszystkie zadania są stosunkowo łatwe, a przy
ocenie bierze się pod uwagę czas ich wykonania. W testach mocy zadania są zróżnicowane
pod względem trudności, a o wyniku decyduje nie szybkość, ale czy badany potrafi je
rozwiązać.
Test (kwestionariusz, inwentarz) osobowości jest podstawową metodą poznania osobowości
człowieka, wykorzystującą samoopis w postaci odpowiedzi osoby badanej na zbiór
standardowych pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych określeń. W rezultacie
zobiektywizowanej oceny odpowiedzi test dostarcza wyników ilościowych,
charakteryzujących się pożądanymi własnościami psychometrycznymi, to jest rzetelnych
i trafnych oraz podlegających normalizacji. Metoda ta używana jest również do badania
osobowości na podstawie obserwacji lub szacowania, zwłaszcza dzieci. Taki test zbudowany
jest z szeregu pozycji według określonej reguły, wskutek czego możliwy jest np. pomiar
nasilenia danej cechy osobowości. Skonstruowany w formie pytania, stwierdzenia albo
jednowyrazowego określenia, na które dana osoba zgodnie z procedurą ma odpowiedzieć.
Innymi metodami testowymi służącymi badaniu osobowości są metody projekcyjne
(wykorzystujące mechanizm projekcji); osoba badana swobodnie interpretuje przedstawiony
jej niejednoznaczny materiał bodźcowy i w ten sposób ujawnia nieuświadamiane motywy,
emocje, postawy i mechanizmy obronne. Mechanizm projekcji to jeden z mechanizmów
obronnych osobowości, polegający na przypisywaniu innym własnych nieakceptowanych
uczuć, pragnień lub impulsów; umożliwia redukcję związanego z ich pojawieniem się lęku,
np. przypisywanie innym wrogich zamiarów wobec siebie może redukować lęk, który
wzbudziły własne agresywne tendencje, i usprawiedliwiać wrogie wobec innych zachowanie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W szerszym znaczeniu to rzutowanie własnych stanów wewnętrznych, pragnień, uczuć na
świat zewnętrzny, interpretowanie rzeczywistości zgodnie z

własnymi, nie zawsze

uświadamianymi nastawieniami, emocjami, oczekiwaniami.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Co to jest osobowość w ujęciu psychoanalitycznym?
2. Jakie znasz inne teorie osobowości?
3. Jak współczesna psychologia definiuje osobowość?
4. Jakie znasz metody poznania człowieka?
5. Jaka jest różnica pomiędzy metodą a techniką?
6. Jakie znasz rodzaje testów?

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania

ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Weź udział w debacie na temat tezy: „Osobowość powoduje, że sami stwarzamy takie

sytuacje, na które chcemy reagować”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty,
2) znaleźć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej,
3) jeżeli jesteś w grupie popierającej tezę, przygotuj argumenty na jej poparcie,
4) jeżeli jesteś w grupie negującej tezę, to przygotuj argumenty potrzebne do zanegowania,
5) z każdej grupy wybrać 3 osoby reprezentujące grupę w debacie,
6) ze wszystkich członków debaty wybrać przewodniczącego, osobę, która będzie pilnowała

czasu wypowiedzi, pozostałe osoby przyjmują rolę obserwatorów,

7) zastosować się do wymagań roli, jaką na siebie przyjąłeś.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– kartka,

długopis.

Ćwiczenie 2

Określ własną tożsamość za pomocą „mapy życia”.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przypomnieć sobie, jak wyglądało Twoje życie do dnia dzisiejszego,
2) na arkuszu narysować „mapę drogową” swojego dotychczasowego życia, począwszy od

narodzin, na mapie powinny być widoczne dobre miejsca, a także drogi „otwarte”,
postoje z pięknym widokiem itp., powinny być też inne miejsca – wyboje, dziury,
szpitale, roboty drogowe itp.,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) zaznaczyć przeszkody, objazdy, przebudowy oraz główny kierunek dzisiejszej trasy,
4) teraz narysować drogi przyszłości,
5) porównać trasę dotychczasowego życia z drogą przyszłości,
6) zastanowić się, w jaki sposób będziesz omijać w przyszłości przeszkody,
7) porównać swój rysunek z rysunkami kolegów,
8) porównać oceny zdarzeń życiowych i sposoby radzenia sobie z napotykanymi

trudnościami.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– duży arkusz papieru, flamastry.

Ćwiczenie 3

Przeprowadź wywiad z koleżanką/kolegą.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przypomnieć sobie informacje na temat rozmowy i wywiadu,
2) ustalić cel przeprowadzanego wywiadu,
3) napisać pytania do wywiadu,
4) dobrać partnera i przeprowadź z nim wywiad,
5) zapisać otrzymywane informacje,
6) zastanowić się czy o wszystko zapytałeś i czy odpowiedzi są zadowalające,
7) dobrać innego partnera i przeprowadź z nim rozmowę na ten sam temat,
8) porównać ilość i jakość otrzymanych informacji,
9) w całej grupie porozmawiać o tym, w jaki sposób powinna się zachowywać osoba

zbierająca informacje.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– kartka,

ołówek.

Ćwiczenie 4

Przeprowadź obserwację zachowania wybranej osoby.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przypomnieć sobie informacje na temat obserwacji,
2) wybrać obiekt do obserwacji,
3) obserwować obiektu przez 10 minut,
4) w trakcie obserwacji zapisać wszystko, co zauważyłeś,
5) po skończonej obserwacji przeczytać krytycznie swoje notatki, czy rzeczywiście mogłeś

to wszystko zaobserwować, czy nie pojawiła się interpretacja, czy nie pominąłeś
szczegółów,

6) porozmawiać w grupie o trudnościach, z jakimi musi sobie radzić obserwator.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– kartka,

ołówek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Określ, jakie błędy zawierają podane przykłady obserwacji.

Przykłady tekstu:

– Na lekcji Paweł zachowywał się na ogół dość dobrze. Były jednak momenty, gdy nie

zachowywał się poprawnie. Czasem zgłaszał się do odpowiedzi. Niektóre jego
odpowiedzi były trafne. Rozwiązywał na tablicy zadanie matematyczne. Wykonał je dość
dobrze, ale kilka razy się pomylił.

– Hospitowałem lekcję biologii. Tematem były zwierzęta domowe. Dzieci oglądały różne

obrazki. Krysia wykazywała dużą spostrzegawczość.

– Dzisiaj byłam na lekcji matematyki. Adrian był przy tablicy i nie umiał rozwiązać

zadania. Później był też pytany i też nie odpowiedział. Adrian nie ma zdolności do
matematyki.

– Na lekcji polskiego dzieci uczyły się wiersza. Potem Janek powiedział wiersz głośno.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2) przeczytać kolejno podane przykłady obserwacji i zastanowić się, jakie zawierają błędy,
3) dobrać się czwórkami i porównać Wasze wnioski,
4) spróbować w grupie określić, jak należy poprawnie pisać obserwację,
5) napisać jasną instrukcję dla osoby, która ma przeprowadzić i opisać obserwację,
6) zaprezentować na forum klasy efekty pracy grupy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– papier, przybory do pisania.

Ćwiczenie 6

Sprawdź, które informacje są prawdziwe, a które wynikają z Twojego sposobu

interpretowania świata.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w trzyosobowej grupie,
2) usiąść z partnerami w kole, twarzą do siebie,
3) przyjąć rolę osoby A, B, lub C,
4) jako osoba A patrząc na osobę B powiedzieć, co widzisz,
5) przyjrzeć się uważnie i wymienić wszystko, co zauważysz (masz na to ok. 2 – 3 min),
6) jako osoba C sprawdzić, czy A rzeczywiście widzi to, o czym mówi,
7) teraz zamienić się i osoba B patrząc na C mówi, co myśli sobie patrząc na nią (też 2 – 3

min),

8) osoba A sprawdza, czy B wypowiada jedynie własne myśli,
9) trzecia zmiana. Osoba C, patrząc na A mówi, co czuje patrząc na nią (2 – 3 min),
10) osoba B kontroluje, czy C rzeczywiście mówi o uczuciach,
11) dokonać zmian ról, aż wszyscy przejdą przez wszystkie trzy etapy – widzę, myślę, czuję,
12) wziąć udział w dyskusji w całej klasie o tym, co było trudne w tym ćwiczeniu i czy udało

się odkryć coś nowego w swoim poznawaniu rzeczywistości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

– papier, przybory do pisania.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1) scharakteryzować podstawowe teorie osobowości?
2) zastosować wybrane metody poznawania osobowości?

Jeżeli zaznaczyłeś „tak”, to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do

następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Podstawy psychologii rozwojowej

4.3.1. Materiał nauczania

Czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości człowieka

Osobowość rozwija się w trakcie życia jednostki. Nie jest ukształtowana z chwilą narodzin
dziecka. Istnieją jedynie wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne, wpływające na dalszy
rozwój, ale nieokreślające go ściśle. Człowiek od urodzenia nawiązuje kontakty ze
środowiskiem społecznym, co wpływa w

decydujący sposób na kształtowanie się

osobowości. Poznaje świat, rozwija swe zdolności i zainteresowania, kształtuje potrzeby
i postawy – wchodząc ze środowiskiem w aktywny kontakt. Aktywność ta ma istotny
i ukierunkowany wpływ na rozwój osobowości.
Wszystkie geny, które organizm otrzymuje od swoich rodziców, nazywamy genotypem,
natomiast cechy, które kształtują się pod wpływem rozwoju to fenotyp. Każda istota żywa jest
efektem dziedziczenia i wpływu środowiska. Bezsensowne jest pytanie, ile potrzeba
dziedziczności i ile środowiska by mógł nastąpić rozwój. W rzeczywistości, by można było
mówić o rozwoju muszą współdziałać ze sobą w całości zarówno materiał genetyczny, jak
i środowisko.

Teoria rozwoju
Czynnikami, które w warunkach życia ludzkiego wpływają na rozwój struktury i funkcji
układu nerwowego dziecka, a wtórnie na rozwój zarówno jego właściwości jak i procesów
psychicznych są:
1. Odziedziczone i wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne organizmu (szczególnie

mózgu).

2. Własna aktywność i działalność dziecka.
3. Środowisko.
4. Wychowanie i nauczanie.

Ad. 1. Do zadatków organicznych zaliczamy przede wszystkim strukturę i niektóre
właściwości funkcjonalne układu nerwowego, zwłaszcza mózgu. Dla rozwoju dziecka ważna
jest budowa i funkcjonowanie analizatorów, a także typ układu nerwowego, tj. siła,
równowaga i ruchliwość podstawowych procesów nerwowych – pobudzenia i hamowania. To
samo wyposażenie genetyczne (które można znaleźć tylko u bliźniaków jednojajowych) może
prowadzić do zróżnicowanych dróg rozwoju, jeśli nosiciele wchodzą w reakcje z różnymi
środowiskami. Analogicznie – to samo środowisko (to jest oczywiście jedynie teoretycznie
możliwe, bowiem dwoje różnych ludzi przeżywa to samo środowisko w różny sposób)
wchodząc w interakcje z różnym materiałem genetycznym, doprowadzi do różnych typów
rozwoju.
Oddziaływanie materiału genetycznego na zachowanie ma zawsze charakter pośredni. Nie
dziedziczy się żadnych cech psychicznych bezpośrednio tak jak, np. grupę krwi czy kolor
oczu. Nie istnieją, więc cechy zachowań, które powstałyby pod wpływem bezpośredniego
wpływu dziedziczności. Geny oddziałują zawsze przez środowisko. Różne dzieci, którym na
skutek wrodzonych odchyleń od normy z trudem przychodzi normalnie funkcjonować
w środowisku, nie rozwijają się w taki sam sposób, jeżeli dostają odmienne wsparcie.
Wpływy środowiska nie prowadzą również do usunięcia anomalii. Znaczy to tyle, że nawet,
gdybyśmy wiedzieli, jakie geny dziecko odziedziczyło po swoich rodzicach, nie można by
dokładnie przewidzieć, jakie cechy się u niego rozwiną. Geny wyznaczają zakres reakcji,
czyli obszar zmienności nasilenia cechy w różnych środowiskach. Np. dziecko, które

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

odziedziczyło po rodzicach określony genotyp inteligencji, w warunkach niekorzystnej
stymulacji może osiągnąć iloraz inteligencji równy 40, a w warunkach bardzo korzystnej
stymulacji – 160. Pojęcie granicy osiągnięć należy zawsze traktować jako względne.
Nauczyciel, który pomimo znacznych wysiłków nie dostrzega u swoich uczniów żadnych
postępów w nauce może w sposób uprawniony powiedzieć, że za pomocą stosowanych przez
niego metod nie można już doprowadzić do wzrostu osiągnięć dziecka w nauce. Zawsze
jednak istnieje szansa osiągnięcia sukcesów za pomocą innych metod przez niego
niezastosowanych.

Ad. 2. Istotę rozwoju psychicznego upatruje się w coraz lepszym orientowaniu się dziecka
w rzeczywistości i coraz sensowniejszym działaniu w niej. Już malutkie dziecko, chwytając
przedmioty i manipulując nimi, poznaje je coraz lepiej, a dzięki temu uczy się posługiwać
nimi w swoim działaniu w sposób coraz bardziej celowy, coraz bardziej zgodny z ich budową
i przeznaczeniem. W miarę tego jak dziecko coraz więcej się porusza, dotyka, rozgląda, mówi
– coraz więcej bodźców oddziałuje na nie i wywołuje coraz to inne reakcje, powstaje coraz
więcej połączeń nerwowych, następuje rozwój struktury i funkcji układu nerwowego dziecka.
Wraz z rozwojem i coraz większym komplikowaniem się działalności, rozwija się i kształtuje
nieodzowna w działaniu świadomość celów działania oraz sposobów i środków osiągania
tychże. W związku z pojawieniem się nowych potrzeb i dążeń w coraz bardziej złożonym
środowisku człowiek zmienia repertuar swoich czynności i działań, kształtuje takie ich formy
i rodzaje, które zapewniają mu optymalne funkcjonowanie. Dlatego własną aktywność
dziecka, a zwłaszcza świadomą jego działalność, uważamy za ważny czynnik rozwoju
psychicznego. Dziecko nie jest biernym przedmiotem wpływów zewnętrznych, lecz
aktywnym podmiotem, biorącym udział we wszystkich, dotyczących go procesach. (Nie ma
innej drogi wykształcenia, np. silnej woli, jak udział w realnej walce z rzeczywistymi
przeszkodami). Dlatego wychowanie nie powinno polegać jedynie na świadomym podawaniu
dziecku pewnych treści (naukowych, moralnych, itp.), ale przede wszystkim na świadomym
organizowaniu jego działalności i trybu życia według tych treści.
Plastyczność – zdolność do wytwarzania nowych form czynności i działań bądź
przekształcania czynności już opracowanych, albo też nadawania im innego kierunku, jest
szczególnie silna w okresie dzieciństwa i młodości. Nie znaczy to, aby człowiek dojrzały czy
w podeszłym wieku nie mógł wyuczyć się nowych sposobów działania, odpowiednich do
zmieniającej się sytuacji życiowej.
W miarę dorastania człowiek poszerza swój świat i wzbogaca swoją psychikę. Każdy
człowiek modyfikuje oddziałujące nań wpływy zewnętrzne. Przyczynia się tym samym do
biegu zdarzeń. Dorastający człowiek, także w oparciu o własną aktywność, zdobywa coraz
nowe doświadczenia, wchodzi w coraz bardziej różnorodne interakcje z różnymi ludźmi,
podejmuje złożone zadania, odgrywa coraz bardziej skomplikowane role społeczne, a tym
samym zasadniczo wpływa na kształtowanie własnej osobowości.
Poszczególne czynniki nie mogą być od siebie sztucznie odrywane i izolowane, ponieważ
w rzeczywistości działają zawsze we wzajemnym powiązaniu, warunkują się i modyfikują
nawzajem, zmieniają swą rolę i znaczenie w zależności od pozostałych czynników i innych
warunków.
Przykładem związku czynników są różne strategie uczenia się. Widać tu występowanie
zarówno czynnika wrodzonego, elementy aktywności własnej jak i wpływu wychowania
i nauczania. System sensoryczny to innymi słowy podstawowy, odruchowo uaktywniany
preferowany zmysł, czyli właściwy nam sposób odbierania i reagowania na informacje
przekazywane kanałem wzrokowym, słuchowym lub kinestetycznym. Sposób ten decyduje
o tym, jak odbieramy świat, jakiego typu informacje najlepiej spostrzegamy i pamiętamy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

czyli, jak tworzymy reprezentację świata. System ten determinuje naszą osobistą strategię
uczenia się.

Ad. 3. Ekologiczne warunki rozwoju można podzielić na dwie podstawowe grupy. Jedną
z nich tworzą rozmaite składniki środowiska naturalnego, zwane również czynnikami
biograficznymi. Należą do nich: ukształtowanie terenu (klimat, temperatura, wilgotność,
nasłonecznienie, ruchy powietrza itp.), fauna i flora otoczenia, zasoby mineralne i wodne,
wraz z mikroelementami znajdującymi się w glebie i w wodzie. Środowisko naturalne
wyznacza tryb życia człowieka, a co za tym idzie, ma oczywisty wpływ nie tylko na rozwój
fizyczny człowieka, ale również na rozwój psychiczny.
Druga grupa to uwarunkowania ekonomiczne i społeczno-kulturowe rozwoju jednostki.
Rozwijają się one na podłożu określonych warunków biologiczno-naturalnych. Np. warunki
klimatyczne wpływają na sposób uprawy ziemi, polowania, budowania, domów, tryb życia,
odżywianie się. Chodzi, więc zarówno o warunki materialne, wyznaczane przez poziom
ekonomiczny całego społeczeństwa oraz dochody konkretnej rodziny, jak i składniki
środowiska lokalnego, jak gęstość zaludnienia, typowy rodzaj budownictwa, stan higieny,
warunki mieszkaniowe i komunikacyjne, zróżnicowanie zawodowe mieszkańców, poziom
organizacyjny szkolnictwa w danym regionie i miejscu zamieszkania dziecka itp.
Należy też zwrócić uwagę na strukturę samej rodziny, tj. z jakich i ilu osób się składa oraz na
miejsce dziecka w tej rodzinie (rodzeństwo, jego płeć, kolejność urodzenia itp.). Nie ma
idealnej pozycji dziecka w rodzinie, która sprzyjałaby najbardziej rozwojowi i osiąganiu
korzystnych efektów wychowawczych. W okresie dzieciństwa i młodości całe otoczenie
dziecka staje się zarazem jego środowiskiem wychowawczym.
Warto jednak podkreślić specyficzną cechę środowiska społeczno-kulturowego, jaką jest jego
zmienność. Doświadczenia poprzednich pokoleń, zdobycze ich kultury i cywilizacji
utrwalone w postaci wytworów techniki i nauki oraz dzieł i zabytków sztuki, są przez
następne generacje poszerzane i wzbogacane. Środowisko ulega przeobrażeniom wskutek
uczestnictwa ludzi w procesie przemian społecznych. Nie determinuje ono w sposób
fatalistyczny rozwoju jednostki, gdyż każdy człowiek może brać czynny udział w tych
przeobrażeniach. Oczywiście dla człowieka unikającego wszelkiego rodzaju zmian, nowości,
kontaktów z innymi ludźmi środowisko będzie czymś znacznie bardziej trwałym niż dla
innego, wchodzącego do różnych grup społecznych, zmieniającego miejsce pobytu.

Ad. 4. Należy zwrócić uwagę na to, że w społeczeństwie ludzkim dzieci nie są pozostawione
samym sobie, czy też oddane na pastwę żywiołowo działających wpływów otoczenia. Dzieci
są wychowywane przez starszych w różnych formach i na różne sposoby.
Wychowanie polega na takim organizowaniu trybu życia i działalności dziecka (jego zabawy
i nauki), by kształtować jego poznanie, formować spostrzeżenia, pojęcia i sądy, wzbogacać
jego wiedzę o świecie, kształcić myślenie, a jednocześnie wyrabiać odpowiednie nawyki,
sprawności i umiejętności, kształtować postawy, zainteresowania i zdolności, a więc
prowadzić w rezultacie do wychowania jak najwszechstronniej rozwiniętej osobowości. Nie
ma wychowania bez nauczania. W procesie wychowania nie jest obojętna treść tego, czego
się człowiek uczy.
Proces wychowania jest procesem społecznym, historycznie uwarunkowanym, zmieniającym
swe oblicze ideologiczne i polityczne w zależności od ustroju społecznego, w którym się
rozwija i któremu służy; zmienia się również treść nauczania i wychowania, a wraz z nimi
wpływ wychowania na rozwój psychiczny dziecka. Ogromna jest możliwość wpływania na
tempo i tok rozwoju przez odpowiednie organizowanie treści i metod nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Zmiany psychofizyczne zachodzące w poszczególnych okresach rozwojowych człowieka. Źródło:
opracowanie własne

Okres

Rozwój fizyczny

i motoryczny

Rozwój procesów

poznawczych

Rozwój procesów

emocjonalnych

Stadium
noworodka
(0-1 m. ż.)

Przeciętny ciężar 2800–
3500g., długość ciała: ok.
50–52 cm. Układ kostny nie
osiągnął ostatecznej postaci.
Układ mięśniowy: włókna
mięśniowe cienkie, siła ich
skurczu niewielka. Układ
nerwowy nie w pełni
dojrzały: tkanka mózgowa
niedostatecznie
zróżnicowana. Trzy rodzaje
odruchów bezwarunkowych

W 2–3 tyg. reaguje na słabe
i średnie bodźce słuchowe.
W pierwszych dniach życia
wrażliwość na bodźce
smakowe i węchowe.
Koordynacja gałek ocznych na
bodźce świetlne. Początkowo
reakcja jedynie na duże,
jaskrawe poruszające się
przedmioty. Wrażliwy na dotyk

Wiek
niemowlęcy
(0-1 r. ż.)

Waga dziecka rocznego ok.
10 kg, przeciętny wzrost 76
cm, wzrost w ciągu roku
zwiększa się o 50%, ciężar
podwaja się po 4–5
miesiącach życia.
Powiększenie masy ciała
przez wzrost tkanki
tłuszczowej,
a dalej przez wzrost
muskulatury i kośćca (tu
coraz więcej ośrodków
kostnienia). Rozwój
lokomocji ściśle związany ze
zmianami postawy ciała.
Położone na plecach unosi
głowę i ramiona-5 m. ż.,
siedzi dłużej trzymając się
podpory – 6 m. ż., siedzi
przez moment
wyprostowane – 7 m. ż.,
pełza na brzuchu – 7 m. ż.,
staje podciągane za ręce – 8
m. ż., raczkuje – 9 m. ż.,
chodzi trzymane za ręce –
9.5 m. ż., staje samodzielnie
– 11,5 m. ż., Chodzi
samodzielnie – 12,5m. ż.
Rozwój chwytu i
manipulacji

Pod koniec 3 i na początku 4
m. ż. zdolność różnicowania
barw. W 4 m. ż. może
wyróżniać barwę czerwoną od
innych, w 12 m. ż. potrafi
różnicować 4 zasadnicze
barwy. W 3 m. ż. rozróżnia
twarz matki w masce i bez
maski, w 4 m. ż. odróżnia
twarze bliskich od obcych, w 7
m. ż. rozróżnia wyraz
mimiczny gniewu
i przyjaznego nastawienia na
tej samej twarzy. Ok. 4-5 m.
potrafi słuchowo zlokalizować
źródło dźwięku. Dopiero w IV
kwartale życia niektóre
słyszane i najprostsze słowa
zaczynają nabierać określonego
znaczenia. Poznaje przedmiot
kilkoma zmysłami. Wstępna
faza rozwoju mowy. 1–2 m –
dźwięki nieartykułowane, 2 m.-
gruchanie, 5 m.– wrażliwość na
melodię i intonację głosu,
6-9 m. – różnicowanie
wokalizacji (zależne od stanu
emocjon.), 9–11 naśladowanie
struktur dźwiękowych
otoczenia, 11–12 m.– początki
mowy właściwej, pierwsze
słowa,11–12 m. – rozumienie
kilkunastu słów i zwrotów.
Przejawy konkretno-
obrazowego myślenia dziecka

Niektóre emocje wrodzone
(Watson): gniew lub
wściekłość przy
unieruchomieniu głowy, strach
w momencie utraty
równowagi, zadowolenie przy
głaskaniu ciała dziecka.
Dziecko boi się bodźców
nowych i zjawisk niezwykłych.
Wpływ stanu emocjonalnego
osoby, która z dzieckiem
przebywa. Reakcje i stany
emocjonalne bardzo
krótkotrwałe i zmienne, jednak
te, które częściej przeżywa,
łatwiej się utrwalają i decydują
o zasadniczej postawie
emocjonalnej dziecka

Wiek
poniemowlęcy
(do 3 r. ż.)

Stosunkowo poważne
zwolnienie przyrostu ciężaru
ciała przy szybkim wzroście
wysokości. Dziecko
smukleje, sylwetka wydłuża
się. Obwód klatki piersiowej

Większego znaczenia nabierają
telereceptory- wzrok i słuch.
Dzięki słowom identyfikuje
przedmioty i łączy je w klasy.
Dziecko uczy się nie tylko
uogólniać, ale i oddzielać daną

Wypowiedzi wyrażają
przedmiotowy stan aktualny
i podmiotowo przeżywany stan
uczuciowy. Uczucia zmienne
a reakcje uczuciowe
gwałtowne. Cieszy się, śmieje,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ciągle mniejszy od czaszki.
Postępuje proces kostnienia.
Ciemiączko duże zarasta w
18 m. ż. Ustalają się
fizjologiczne krzywizny
kręgosłupa. Pierwsze zęby:
ok. 6 m. ż. dolne 2 siekacze
wew., ok. 8 m. ż. siekacze
wew., górne, później zew.
górne i dolne. Pod koniec 1
r. ż. 8 siekaczy. W 3 r .ż.
mleczne uzębienie
kompletne. W 2 r. ż. kroki
się wydłużają, maleje liczba
ruchów zbędnych, uczy się
pokonywać przeszkody,
potrafi wejść na schody
(półtora roku), w 3 r. ż.
jeździ na 3 kołowym
rowerku. Większa precyzja
ruchów palcami rąk.
Koordynacja wzrokowo-
ruchowa

cechę od konkretnego obrazu
przedmiotu. Uwaga
mimowolna, mało podzielna,
ma bardzo ograniczony zakres,
słabą koncentrację
i przerzutność. Pamięć-
charakter mimowolny.
Wyobraźnia ściśle związana ze
spostrzeżeniami. Elementarny
zasób słów oraz podstawy
systemu gramatycznego.
Dziecko stopniowo uczy się
wybiegać myślą poza aktualnie
istniejącą sytuację. Rozwój
myślenia splata się ściśle
z rozwojem jego działalności,
przede wszystkim z zabawą
oraz z rozwojem mowy

płacze z błahych powodów.
Uczucia ściśle powiązane
z działalnością. Pojawia się
współczucie, miłość, zazdrość,
niechęć, nienawiść. W 3 r. ż.
reaguje na konflikty pomiędzy
rodzicami, rodzeństwem.
Z tego okresu początki
zakłóceń równowagi
emocjonalnej oraz nerwic
o charakterze lękowym.
Wyraża współczucie na widok
bólu

Wiek
przedszkolny
(3 do 7 lat),
fazy:

faza I (3 do 4
lat)

faza II (4 do
5,5 lat)

faza III (od
5,5 do 7 lat)

Zwiększenie wymiarów
i masy ciała, w budowie
ciała jeszcze wyraźne
dysproporcje, na początku
wiązadła stawowe słabe,
słaba muskulatura, kościec
wrażliwy i giętki. W II fazie-
proces kostnienia
(najwyraźniej kości
nadgarstka). III faza-
ustalenie naturalnych
krzywizn kręgosłupa, ruchy
mięśni całkiem swobodne.
Ok 5 r. ż. pojemność płuc
wzrasta, oddech głębszy.
90% wagi mózgu dorosłego
u 6-latka. Czynności lepiej
skoordynowane. Podst.
czynności ruchowe: chód,
bieg, skoki i in. Wzrasta
umiejętność utrzymywania
ciała w równowadze. Samo-
dzielne ubieranie sprawne
u 6-7-latków

Wzrok: rozróżnianie 4 barw
zasadniczych (5 r. ż.), wzrost
ostrości wzroku. Słuch: rozwój
słuchu werbalnego
i muzycznego. Spostrzeżenia:
synkretyzm, ścisły związek
z działaniem. Reprodukowanie
figur geometrycznych. Uwaga
mimowolna, skoncentrowana
na bodźcach silnych
i atrakcyjnych, a nie
podtrzymywana wysiłkiem
woli. Animizm
i antropomorfizm. Wyobraźnia
mimowolna zamienia się
w dowolną: kierowaną
i twórczą. Pamięć charakter
mimowolny, pod koniec tej
fazy zaczątki pamięci
dowolnej. Rozwija się pamięć
bezpośrednia i trwała. Rozwój
mowy: doskonalenie
gramatyki, coraz dłuższe
zdania

Nie potrafi maskować swych
przeżyć uczuciowych,
czynności – charakter
ekspresyjny, labilność
uczuciowa. 6-latek wstępuje
w wiek „rozumu”, potrafi
lepiej panować nad impulsami,
pobudliwość uczuciowa
zmniejsza się, intelektualizacja
uczuć. Im młodsze dziecko,
tym więcej okazji do
konfliktów i wybuchów
gniewu stwarzają mu kontakty
z rówieśnikami. Kłótliwość
i agresywność, przeplatane
wybuchami czułości i
zazdrości ustępują miejsca u 5-
latka przyjaznej postawie
wobec dzieci i dorosłych. 6-
latek kryzys uczuciowy-
przeważa podniecenie,
skłonności destrukcyjne.
Kryzys ten mija dopiero u 7-
latka

Młodszy wiek
szkolny (7-10
lat) Fazy
rozwoju:

I wiek 7 i 8 lat

II wiek 9 i 10 lat

Kościec ma mniej tkanek
chrzęstnych, proces
kostnienia znacznie postąpił
naprzód. Rozwój sprawności
pracy w zakresie drobnych
mięśni (dobrze może
trzymać w ręku np. ołówek).
Mięśnie duże rozwijają się
wcześniej niż drobne (zdolne
raczej do ruchów silnych i
zamaszystych). Kościec jako

Dynamiczny rozwój procesów
poznawczych. W I fazie
operuje wyobrażeniami
w sposób przedoperacyjny,
w II fazie operując coraz
bardziej złożonymi pojęciami,
potrafi nie tylko przeprowadzić
rozumowanie, ale wrócić do
punktu wyjścia. Dokonuje
operacji myślowych za pomocą
manipulacji przedmiotami lub

Rozszerza się krąg
przedmiotów, zjawisk, zdarzeń
i spraw, które wywołują
reakcje emocjonalne, zmienia
się i różnicuje w sposób istotny
charakter emocjonalnych
doznań. Nierzadka emocje
wyrażane w sposób burzliwy.
Emocje pozytywne
i negatywne mają swoją
wyraźną przyczynę i są

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

całość miękki i plastyczny.
Kościec i stawy łatwo
ulegają deformacjom. Różne
cz. kośćca krzepną, rosną i
zmieniają się w różnej
kolejności. Uzębienie w
końcu tego okresu prawie
pełne. Duża indywidualna
zmienność procesów
wzrastania i dojrzewania
(czynniki dziedziczne i
środowiskowe). Przyrost
wysokości i ciężaru ciała
powolny i w zasadzie
równomierny, jednakże
między 6 a 8 r. ż. zwany
skok „szkolny”. Zwiększa
się ogólna ruchliwość,
ulepsza się praca układu
oddechowego, wzrasta
pojemność płuc, objętość
klatki piersiowej. Ćwiczenia
ruchowe jako czynnik
warunkujący poziom
rozwoju motorycznego.
Cecha zwinnościowa –
najwyższe tempo rozwoju.
Tempo rozwoju
wytrzymałości u chłopców
coraz słabsze. U chłopców
ok.13% przyrostu wysokości
ciała i 25% przyrostu siły

wyobrażeniami konkretnych
przedmiotów, ale i próby
operowania symbolami. Coraz
wyższy poziom operacji
porównywania
i klasyfikowania,
abstrahowania i uogólniania,
analizy i syntezy. Rozwój
wrażeń wzrokowych
i słuchowych. Dzieci
prawidłowo spostrzegają
obrazy, kontury, schematy
i rysunki przedmiotów. Pod
wpływem nauczania
spostrzeżenia stają się bardziej
ukierunkowane, trwałe,
dokładne i skuteczne. Uwaga
w nierozerwalnym związku
z procesami spostrzegania
i obserwacji. Uwaga coraz
bardziej zdolna do
koncentracji, trwałości
i przerzutności. Wzmożony
rozwój pamięci i jakościowa jej
przemiana. Zaczyna rozwijać
się pamięć logiczna. Zjawia się
mowa pisana. Wzrost
złożoności mowy

skierowane ku określonemu
przedmiotowi. Stara się
pohamować emocje,
zapanować nad nimi. Dziecko
staje się zdolne do
przeżywania trwających dłużej
stanów emocjonalnych lub
nastrojów uczuciowych, które
powstają pod wpływem
sytuacji i zdarzeń mających
znaczenie dla jego potrzeb.
Rozwijają się uczucia wyższe
– jako trwały, określony,
stosunek emocjonalny do ludzi
(w znacznym stopniu
uświadamiany przez dziecko),
przedmiotów, zjawisk

Wiek dorastania

(11/12 – 18 r. ż.)

Intensywny przyrost
wysokości u dziewcząt
zaczyna się co najmniej od
11,5 r. ż. i trwa do 14,5 r. ż.,
po czym gwałtownie spada.
Chłopcy najbardziej
intensywnie rosną od 13,5 r.
ż. do 15,5 r. ż. W następnych
latach chłopcy bardziej
przewyższają dziewczęta
osiąganym wzrostem. Ciężar
ciała u dziewcząt wzrasta
najbardziej w 14 i 15 r. ż.,
a u chłopców między 15
a 17 r. ż. Skok
pokwitaniowy jako zjawisko
wzmożonego tempa
przyrostu długości ciała
i jego ciężaru w przeciągu
krótkiego czasu (2–3 lata),
jest zjawiskiem stałym.
Występuje wcześniej
u dziewcząt w zakresie
wysokości i ciężaru ciała,
natomiast później w zakresie
podściółki tłuszczowej. Jej
przyrost jest jednak większy

Spostrzeżenia dokładniejsze,
bogatsze w szczegóły,
wielostronne w treści, bardziej
świadomie ukierunkowane.
Doskonalenie się uwagi
dowolnej i procesów
myślowych umożliwia
dokładniejszą analizę i syntezę
spostrzeganej rzeczywistości.
Częstsze posługiwanie się
pamięcią logiczną. Od 11–12 r.
ż. skokowo wzrasta liczba
zapamiętywanych słów
abstrakcyjnych.
Przekształcanie się pamięci
mimowolnej w dowolną.
Porównywanie, uogólnianie,
wnioskowanie, dowodzenie,
klasyfikacja osiągają coraz
wyższy poziom. Rozumowanie
przybiera postać operacji
formalnych (w przeciwieństwie
do konkretnych). Myślenie
staje się myśleniem
hipotetyczno – dedukcyjnym.
Wyobraźnia znajduje swój
wyraz najczęściej

Niezwykła intensywność
i żywość przeżyć
uczuciowych. Przeżycia
osiągają stopień wysokiego
napięcia: smutek przeżywany
bywa głęboko i często ma
charakter “tragedii”, radość
osiąga wysokie szczyty
uniesienia. Łatwość oscylacji
między nastrojami
krańcowymi: łatwe przejście
od radości do smutku, od
nadziei do rozpaczy.
Chwiejność emocjonalna.
Bezprzedmiotowość uczuć.
Większe w porównaniu
z poprzednim okresem
opanowanie w manifestowaniu
przeżyć emocjonalnych,
a także wzmożenie kontroli
nad sposobem wyrażania
swoich uczuć. Bardziej
subtelne i mniej gwałtowne
sposoby reagowania.
Maskowanie swoich uczuć
wobec dorosłych.
Kształtowanie się uczuć

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

u dziewcząt, natomiast
przyrost siły mięśniowej –
większy i szybszy
u chłopców. Przejściowe
dysproporcje w sylwetkach
ciała. Pojawiają się drugo-
i trzeciorzędne cechy
płciowe. U dziewcząt
rozszerzają się kości
miednicowe, formują się
piersi. U chłopców
rozrastają się kości barkowe,
pojawia się zarost na twarzy,
następuje mutacja głosu.
U obu płci pojawia się
owłosienie w okolicach
narządów płciowych i pod
pachami. Wzmaga się
działalność gruczołów
wydzielniczych skóry.
Między 12 a 16 r. ż. wzrost
ciężaru i objętości serca.
Zwiększają się komórki
mózgowe, różnicują się ich
funkcje, wzrost rozgałęzień
końcowych dendrytów
i neurytów, powstawanie
nowych włókien i coraz
większa ich specjalizacja.
Moment dojrzałości
płciowej u dziewcząt –13, 14
r. ż. (różnice indywidualne
bardzo duże). U chłopców
przeciętnie 15–16 r. ż.

w marzeniach i twórczości
młodzieży. Wyobraźnia wiąże
się ściśle z ich wzmożoną
emocjonalnością

wyższych

m. – miesiąc, r. – rok, ż. – życia.

Tabela 4. Rozwój społeczny człowieka. Źródło: opracowanie własne

Okres

Rozwój społeczny

Dominujący rodzaj działania

Stadium
noworodka
(0-1 m. ż.)

Sen przez 4/5 doby. Stany czuwania
krótkotrwałe, chwiejne i łatwo
przechodzą w drzemkę i sen

Wiek
niemowlęcy
(0-1 r. ż.)

2-miesięczne dziecko w życzliwym kontakcie
z osobą dorosłą łatwo staje się wesołe i ożywione
– stan radosnego ożywienia (niezwykle ważny dla
całokształtu rozwoju psychicznego, dla jego
obcowania z otoczeniem oraz dla rozwoju życia
uczuciowego). Ta reakcja prowadzi do coraz
bardziej złożonych społecznych form zachowania
niemowlęcia. Już od 4 m. ż. wyrażają
niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nie
uwagi. W 5 m. ż. odróżnia osoby znane od
nieznajomych. W 7-8 m. ż. zwracają na siebie
uwagę: gaworzą, płaczą. W 10 m. ż. naśladuje
ruchy motoryczne dorosłego. Podaje zabawkę,
bawią się z matką w chowanego

Aktywność ukierunkowana na
przedmioty lub osoby z najbliższego
otoczenia.
W dużej mierze zależy od środowiska
wychowawczego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wiek
poniemowlęcy
(do 3 r. ż.)

Potęguje się pragnienie przebywania
z dorosłymi. Kontakt z rówieśnikiem: dotyka,
popycha, pociąga za włosy, ubranie.
W początkowych formach zabaw tematycznych
w grupkach 2-3–osobowych, naśladują
zachowania rówieśników, zbiorowo karmią lale,
kąpią je, czeszą itp. , próby samodzielnego
ubierania się, mycia i innych pożytecznych
w życiu codziennym czynności

Zabawa manipulacyjna i ruchowa. Ruchy
narzędziowe, zabawa konstrukcyjna,
tematyczna. Początki twórczości
artystycznej: rysunek (stadium bazgrot
2r. ż. do poł. 4 r.ż. , ulepianki,
wycinanki. Przyswaja sobie proste
czynności samoobsługowe, słucha
poleceń, nakazów. Mowa w jedności
z działalnością motoryczną i umysłową

Wiek
przedszkolny
(3 do 7 lat),
fazy:
Faza I

(3 do 4 lat)

faza II

(4 do 5,5 lat)

faza III

(od 5,5 do 7
lat)

Ok. 5 r. ż. dystans między ojcem a dzieckiem
zmniejsza się, ich stosunki stają się bardziej
swobodne, bardziej posłuszni ojcu niż matce, pod
koniec tego okresu stosunek do obojga rodziców
wyrównuje się. Widoczne zależności
z kolejnością urodzenia dziecka i płcią
rodzeństwa. W kontaktach z rówieśnikami-
kontakty pozytywne i negatywne. Formy zabaw:
samotna, równoległa, wspólna, zespołowa.
W zabawach zachowanie współzawodniczące

Nadal zabawa, duże znaczenie nabierają
rozmaite zajęcia. Zabawa staje się
bardziej samodzielna i twórcza, od
indywidualnych do zespołowych.
Zabawy tematyczne, konstrukcyjne:
poziome szeregowanie klocków
u 3-latków, budowle dwuwymiarowe -
4-latki, 5-latki trójwymiarowe, 6-latki
dwu- wymiar. Rysunek - stadium
uproszczonego
i prymitywnego schematu(do 6 r. ż.),
stadium wzbogaconego i
udoskonalonego schematu (5-6r. ż.)

Młodszy wiek
szkolny (7-10
lat) Fazy
rozwoju:

I wiek 7 i 8 lat

II wiek 9 i 10
lat

Dla rozwoju społecznego istotne są: układ
stosunków, atmosfera, postawy, przekonania
i tryb życia w domu rodzinnym lub instytucji
wychowania zbiorowego, zamierzone oddziaływania
nauczycieli, swobodne obcowanie dziecka z
rówieśnikami. Podstawowe znaczenie ma wpływ
osób znaczących, jak również oddziaływanie
formalnych i nieformalnych grup. W oczach dziecka
zaczyna wyrastać nowy autorytet – nauczyciela,
który na terenie szkoły i we wszystkich sprawach
z nią związanych zaczyna przerastać autorytet
rodziców. Dzieci tworzą bandy i mniejsze paczki
(8-9 r. ż.). Rozwijają one własne systemy wartości,
obyczajów, rodzą „mody” zabawowe. Uczestnictwo
daje swoiste poczucie osiągnięcia pozycji społecznej,
co wytwarza poczucie lojalności wobec bandy jako
takiej i jej członków

Zaczynają dominować zabawy
zespołowe, oparte na pewnych zasadach
– gry. Zabawa niekiedy staje się
środkiem organizacji pracy szkolnej
dziecka. Zajęcia i zabawy o charakterze
manualnym,
a wśród nich zabawy konstrukcyjne.
Rysunki jako lepsze odbicie
rzeczywistości. Czytelnictwo i twórczość
literacka. Praca składa się przede
wszystkim z nauki szkolnej i z pomocy
rodzinie. Dziecko zaczyna samodzielnie
wykonywać w rodzinie różne stałe prace

Wiek
dorastania
(11/12 – 18 r.
ż.)

Porównywanie własnych rodziców z innymi ludźmi,
z wzorami dostarczanymi przez literaturę często
prowadzi do rozczarowań. Rodzice stają się w
oczach dorastających dzieci zwykłymi ludźmi,
pełnymi błędów i uchybień. Tracą zaufanie do
rodziców, przestają zwierzać się ze swoich przeżyć,
szukają wsparcia wśród rówieśników lub starszych
kolegów. Ingerencję dorosłych w osobiste sprawy
przyjmuje młodzież niechętnie,
a nawet z objawami protestu i buntu. Młodzież
wrażliwa na wpływ grupy rówieśniczej i jej
zachowanie się często jest determinowane przez
różne elementy życia społecznego w klasie szkolnej,
jak: normy grupowe, pozycja ucznia w grupie, rola,
jaką pełni, stopień integracji członków grupy, ogólna
atmosfera klasy. Typy nieformalnych grup
rówieśniczych: najbliżsi przyjaciele, małe paczki,
szersze grupy koleżeńskie, bandy

Próby swych sił na niwie twórczości,
zwłaszcza literackiej: piszą wiersze,
nowele, dramaty czy pamiętniki. Rozwój
zainteresowań. Młodzież dorastająca
koncentruje się na pewnych określonych
dziedzinach, a poszczególne jednostki
angażują się silnie w wybranej przez
siebie dziedzinie. Kształtowanie się
światopoglądu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń
1. Jakie są podstawowe czynniki rozwojowe człowieka?
2. Jakie wyróżniamy stadia rozwojowe w życiu człowieka?
3. Na czym polega rozwój fizyczny i motoryczny?
4. Jak przebiega u człowieka rozwój procesów poznawczych?
5. Jak przebiega rozwój emocjonalny człowieka?
6. Jak przebiega rozwój społeczny człowieka?
7. Jaki jest dominujący rodzaj działania w poszczególnych okresach rozwojowych

człowieka?

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania

ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Weź udział w dyskusji „Który czynnik rozwojowy jest najistotniejszy dla człowieka,

kiedy i dlaczego?”

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) znaleźć swoje miejsce w jednym z 4 zespołów – tym, który będzie zajmował się

czynnikiem rozwojowym, który uważasz za najważniejszy,

2) poszukać w grupie argumentów na poparcie swojego stanowiska,
3) przyjrzeć się różnym okresom rozwojowym w życiu człowieka i przeanalizować rolę

wybranego czynnika na przestrzeni rozwoju,

4) wybrać rzecznika swojej grupy, który przedstawi argumenty grupy na forum klasy,
5) sprawdzić, czy po wysłuchaniu argumentów innych grup nie chcesz zmienić zdania,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– kartka, przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Określ, w jaki sposób otoczenie i niemowlę nawiązują pierwsze więzi emocjonalno-

społeczne.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) obejrzeć film „Bobas. Świat widziany oczami niemowlęcia”,
2) wskazać sposoby nawiązywania kontaktu przez niemowlę z otoczeniem,
3) wziąć udział w prezentacji i podsumowaniu ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:
– telewizor, odtwarzacz wideo, film „Bobas. Świat widziany oczami niemowlęcia”.

Ćwiczenie 3

Zidentyfikuj sposoby wyrażania uczuć w różnych stadiach rozwojowych.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy pięcioosobowej grupie. Każdy w grupie przyjmuje rolę osoby

w innym okresie rozwojowym,

2) wziąć udział w odegraniu scenki konfliktu, zwracając uwagę, aby zachowywać się

zgodnie z przyjętą rolą,

3) porównać w grupie poszczególne zachowania,
4) odpowiedzieć na pytania „Czy któreś z prezentowanych zachowań sprawiały trudność?

Dlaczego?”,

5) zaprezentować wnioski na forum klasy.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– arkusz papieru, przybory do pisania.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj sposoby komunikowania się na różnych poziomach rozwojowych. Zdefiniuj

w zrozumiały sposób (w zależności od okresu rozwojowego słuchacza) poniższe pojęcia.

−

Drużba to asystent przy ślubie.

−

Kaskada to niewielki wodospad, tworzący kilka progów.

−

Keson to cylinder żelazny wpuszczany na dno zbiornika wodnego ułatwiający budowanie
filaru mostowego.

−

Klimat to zespół czynników atmosferycznych występujących na danym obszarze,
wyodrębniający go spośród innych obszarów.

−

Kopalnia to zakład górniczy zajmujący się wydobywaniem z ziemi kopalin użytecznych.

−

Kwasoryt to technika graficzna polegająca na wytrawieniu rysunku kwasem azotowym
na płytce metalowej.

−

Lumbago to reumatyczne zapalenie mięśni okolicy lędźwiowej.

−

Maszkaron to motyw dekoracyjny w formie groteskowo-fantazyjnie ujętej stylizowanej
głowy ludzkiej lub zwierzęcej.

−

Dydaktyka to dział pedagogiki traktujący o nauczaniu.

−

Hydrodynamika to nauka zajmująca się prawami ruchu cieczy.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w jednej z pięciu grup. Każda grupa przyjmuje rolę opiekuna

osoby w innym okresie rozwojowym,

2) wytłumaczyć w sposób zrozumiały dla Twojego podopiecznego podane definicje,
3) porównać swoje propozycje z propozycjami innych osób w grupie,
4) porównać swoją pracę z pracami innych grup,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:
– kartka,

ołówek.

Ćwiczenie 5

Określ swój system sensoryczny.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia, najlepiej kogoś, kto Cię dobrze zna,
2) przeczytać uważnie otrzymany tekst,
3) zastanowić się, jaki, jest Twój system sensoryczny,
4) porównać swoje spostrzeżenia ze spostrzeżeniami kolegi na swój temat. Czy jest coś, co

Cię zaskoczyło?

Wyposażenie stanowiska pracy:
– tekst dla każdego ucznia.

Ćwiczenie 6

Rozpoznaj, jakie są konsekwencje spotkania różnych typów sensorycznych.

opiekunka słuchowiec – podopieczny kinestetyk
opiekunka wzrokowiec – podopieczny kinestetyk
opiekunka kinestetyk – podopieczny słuchowiec
opiekunka słuchowiec – podopieczny wzrokowiec

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w trzyosobowym zespole najlepiej w ten sposób, aby w miarę

możliwości w każdej trójce znalazły się osoby o różnych typach sensorycznych,

2) korzystając z informacji z poprzedniego ćwiczenia, rozpatrzyć konsekwencje spotkania

osób wskazanych w tekście ćwiczenia,

3) zaprezentować wyniki pracy grupy na forum klasy,
4) odpowiedzieć na pytanie „Na jakie elementy kontaktu musi zwrócić uwagę opiekunka,

aby być w pełni zrozumiałą dla swojego podopiecznego?”

Wyposażenie stanowiska pracy:

– arkusz papieru, przybory do pisania.

[

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować zmiany rozwojowe

w poszczególnych okresach życia człowieka?

2) wykazać wpływ motywacji na aktywność człowieka?
3) wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój

osobowości?

4) określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój

i zachowanie jednostki?

Jeżeli zaznaczyłeś „tak” to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do

następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Podstawy psychologii społecznej

4.4.1. Materiał nauczania

Grupa społeczna to w psychologii społecznej i socjologii zaliczany do zbiorowości

społecznej zbiór, co najmniej trzech osób (w niektórych ujęciach dwóch), którego członkowie
współdziałają ze sobą w celu zaspokajania własnych potrzeb i osiągania celów.
Cechy charakterystyczne grupy społecznej:
– W grupie społecznej zachodzą trwałe interakcje i wspólne osiąganie celu, zgodnie

z przyjętymi w tej grupie normami.

– Grupa społeczna charakteryzuje się trwałą strukturą społeczną.
– Każdy jej członek zajmuje określoną pozycję (status społeczny) i między nim a innymi

członkami występują więzi społeczne.

– Grupę społeczną ująć można, więc jako system statusów społecznych, a także jej

strukturę można ujmować jako powiązane ze sobą role społeczne, wynikające z pozycji
społecznych odgrywających je członków.

– Członkowie należący do grup społecznych mają świadomość przynależności do grupy

oraz istnieją mniej lub bardziej wyraźne kryteria wyodrębniające tę grupę z szerszego
otoczenia.

Relacje zachodzące w grupie wpływają na kształtowanie się postaw prospołecznych
człowieka. Prospołeczność pozbawia człowieka egoistycznego myślenia i działania „tylko dla
siebie”. Uczy zbiorowego działania w celu realizacji wspólnych celów grupy. Bywa
uznawana za wskaźnik świadomości grupowej i poczucia wspólnoty interesów.

Postawy i wzorce społecznych zachowań kształtują się w dzieciństwie. Postawa prospołeczna
oznacza wrażliwość na innych ludzi i zdolność do bezinteresownego działania na ich rzecz.
Cechuje ludzi, o których mówi się, że są „otwarci” i wykazują zachowania aprobowane przez
innych. Zachowania te zazwyczaj kojarzą się z udzielaniem pomocy i przeciwdziałaniem
krzywdzie.
Działania społeczne są istotnym elementem zachowań człowieka. Pozwalają one na zgodne
współbycie z innymi ludźmi, dając świadectwo prawdziwej istocie naszego człowieczeństwa.
Niektórzy autorzy wyrażają pogląd, że postawy społeczne człowieka dorosłego są
zdeterminowane przebiegiem socjalizacji w pierwszych latach życia. Zgodnie z tym
poglądem rodzina kształtuje zasadnicze postawy społeczne, które w późniejszym wieku nie
ulegają poważniejszym zmianom.

Rodzaje grup społecznych
Grupa społeczna zazwyczaj posiada określone kryteria rekrutacji członków i funkcje członka
grupy (czyli jego powinności względem niej). Ze względu na kryteria przyjęć do grupy
można wyróżnić grupy ekskluzywne, w których kryteria te są fundamentalne przy rekrutacji
nowych członków oraz grupy inkluzywne, w których kryteria są mniej istotne.
Można różnicować grupy ze względu na wielkość. Grupy małe to takie, w których
członkowie mają możliwość kontaktu bezpośredniego. W grupach dużych niemożliwy jest
model komunikacji „każdy z każdym”. W niektórych ujęciach duże grupy określane są jako
wielkie struktury społeczne i nie są uznawane za grupy społeczne.
Ze względu na formalizację struktury i stosunków społecznych w grupie, jak również
stosunków społecznych członków grupy z zewnętrznym środowiskiem, wyróżnić można
grupy formalne i grupy nieformalne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ze względu na utożsamianie się jednostek z grupą, jej normami i wartościami
wyszczególniane są grupy odniesienia.
Inna typologia grup społecznych wskazuje grupy pierwotne oraz grupy wtórne.
Grupy pierwotne to grupy odznaczające się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki
osobiste i współpracę. Charakteryzują się względną trwałością, bezpośrednimi kontaktami,
małą liczebnością, niewyspecjalizowanym charakterem kontaktów, względną zażyłością
uczestników. Do grup pierwotnych zalicza się:

– rodzinę,
– grupę rówieśniczą,
– społeczność lokalną.

Człowiek przez całe swoje życie wchodzi w relacje z innymi ludźmi i przynależy do różnych
grup społecznych, pełniąc w nich różne role. Pierwszą i pierwotną grupą jest rodzina – jest to
grupa o niepowtarzalnym charakterze, ponieważ:

1. Jest to jedyna grupa społeczna, która bazuje na czynnikach naturalnych i biologicznych,

której więzi miłości i pokrewieństwa nabierają najwyższego znaczenia.

2. Jest to jedyna grupa zbudowana na miłości, gdzie prawo interweniuje wyjątkowo.

3. Tworzy najmniejszą społeczność ludzką naturalną, a zarazem najkonieczniejszą.
Funkcje rodziny:

a) zaspokaja podstawowe biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka (bezpieczeństwa,

miłości, przynależności). Kształtuje nowe potrzeby – poznawcze, emocjonalne
i społeczne: życzliwości, uznania, zaspokojenia ciekawości, samourzeczywistnienia
i wiele innych,

b) przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa, pośredniczy w nadawaniu przez

dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom z otoczenia oraz większości bodźców
zewnętrznych,

c) członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów zachowań

w konkretnych sytuacjach życia codziennego, przekazują dzieciom określony system
wartości i norm społecznych,

d) stanowi teren socjalizacji dziecka: przyjmowania przez nie zadań i obowiązków

wykraczających poza jego osobiste potrzeby i interesy, współdziałania w grupie,
pełnienia ról społecznych,

e) jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje swe siły i możliwości,

znajduje oparcie i punkt odniesienia (wzorce) w członkach rodziny, może liczyć na ich
wsparcie i pomoc.

Inną grupą pierwotną jest grupa rówieśnicza. Jest to zbiór osób w zbliżonym wieku. Grupa
taka tworzona jest spontanicznie, przynależność do niej jest dobrowolna. Do grup
rówieśniczych zaliczamy zarówno grupy nieformalne (zabawowe, „paczki”), jak i grupy
formalne dziecięce i młodzieżowe. Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju
i procesie wychowania jednostki bardzo wcześnie – już w wieku 3 lat dzieci łączą się w małe
grupy dla wspólnej zabawy. W okresie szkolnym wyraźnie wzrasta wpływ grupy na jej
członków. Wspólne upodobania, zainteresowania, ideały odgrywają coraz większą rolę
w stosunkach koleżeńskich, a nawet decydują o przynależności do takiej, a nie innej grupy.
W całokształcie oddziaływań wychowawczych na jednostkę grupa rówieśnicza pełni ważną
funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy,
reprezentujący pokolenie dorosłych nie są w stanie zaspokoić: potrzebę przynależności do
zespołu, którego członkowie pełnią równorzędne, choć zróżnicowane role społeczne, na
zasadzie „równi z równymi”, potrzebę nawiązywania kontaktów towarzyskich oraz wymiany
opinii i poglądów bez udziału dorosłych.
Grupy wtórne to grupy charakteryzujące się małą trwałością i wielością członków. Tworzone
są dla osiągnięcia określonego celu, charakteryzują się formalnym i rzeczowym typem więzi,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przy czym komunikacja między członkami grupy ma charakter nieosobowy (np. grupy
zawodowe, partie polityczne). Często grupy wtórne rozwiązywane są po zrealizowaniu
określonego celu, do którego zastały powołane.

Struktura grupy – układ miejsc, jakie zajmują poszczególni jej członkowie względem siebie
(wzajemny układ stosunków pomiędzy poszczególnymi członkami badanej grupy). Miejsce
w tej strukturze to pozycja jednostki. Znaczenie, które ze względu na realizację wspólnych
celów zespół przywiązuje do tego miejsca w układzie to status pozycji.

Role pełnione w zespole:
1. Role związane z dziedziną działania – dziedzina aktywności podejmowana szczególnie

chętnie lub szczególnie często (nauka, sport, zabawa itp.).

2. Role zadaniowe – jakiego rodzaju zadania w danej dziedzinie działalności członkowie

grupy wybierają i jak je pełnią (nowe pomysły, referowanie, obserwacja, rozładowywanie
napięć, oferowanie pomocy, ocenianie, odmawianie pomocy, torpedowanie pomysłów
itp.) – konstruktywne dla grupy, antygrupowe.

Elementy składające się na spójność grupy:
1. Swoiste poczucie wysokiego znaczenia danej grupy, jej roli i odrębności od innych grup.
2. Atrakcyjność grupy dla jej członków, możliwość dawania satysfakcji płynąca

przynależności do zespołu.

3. Orientacja na osiągnięcie wspólnych celów wartościowych dla wszystkich członków

grupy.

4. Zbieżność interesów i motywów skłaniających poszczególnych członków grupy do

przynależności do niej.

5. Akceptowanie przez wszystkich członków zespołu obowiązujących w nim norm.
6. Liczba związków przyjacielskich łączących członków grupy.
7. Różne płaszczyzny więzi łączące uczestników zespołu.
Pewne przecenianie własnej grupy jest oznaką spójności.

Normy grupowe
Każda grupa, pozostająca jakiś czas razem, tworzy normy wspólnego zachowania. Normy
stanowią jakby wzorcowe uogólnienia dotyczące przewidywań zachowania się członków
grupy w ważnych dla nich sytuacjach. Przewidywania zachowań, ujęte w normy
o charakterze wewnętrznie spójnym, pozwalają na określenie oczekiwań dotyczących roli
członków grupy:

– normy nieformalne, np. obowiązujące w społeczności klasowej (koleżeńskie lub

zespołotwórcze),

– normy szkolne lub występujące w miejscu pracy – wysunięte przez szkołę, zakład pracy

zalecenia, wymagania, reguły postępowania,

– normy o charakterze ogólnym, określające powinności człowieka wobec drugiego

człowieka, rodziny, kraju.

Normy grupowe składają się z:

– oceny znaczenia różnych rodzajów zachowania się z punktu widzenia interesów grupy,
– oczekiwań dotyczących pożądanych sposobów zachowania się członków grupy,
– reakcji grupy na zachowania jej członków, przybierające formę sankcji pozytywnych

(nagród) w przypadkach pożądanych zachowań i sankcji negatywnych (kar) w przypadku
zachowań niepożądanych, sprzecznych z interesami grupy.

Człowiek przyswaja sobie reguły postępowania w oparciu o różnorodne doświadczenia
społeczne. Przyswojone reguły postępowania powstają jako wynik wymagań grupy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

społecznej w stosunku do jednostki. W zależności od tego, kim jest dany człowiek,
podporządkowuje się on określonym wymaganiom.

Role społeczne
Każdy człowiek odgrywa w społeczeństwie różnorodne role społeczne. Rola społeczna to
sposób zachowania, którego oczekuje się od jednostki ze względu na miejsce, jakie zajmuje
ona w grupie społecznej. Z podjęciem danej roli wiąże się przyjęcie systemu reguł
postępowania. Określona kultura wymaga specyficznego sposobu pełnienia roli. Na przykład
zupełnie inne reguły postępowania obowiązywały młodą dziewczynę sto lat temu, inne
obowiązują dziś.
Człowiek niemal od pierwszych chwil swego życia podlega różnorodnym oddziaływaniom
społecznym. Rodzice, wychowawcy, rówieśnicy stawiają jednostce wymagania dotyczące jej
sposobu zachowania się. Człowiek uczy się zatem zachowywać się w taki sposób, który
przynosi mu aprobatę grupy społecznej. Unika zaś tych rodzajów zachowania, które są
sprzeczne z wymogami grupy.
Niektóre role są narzucane jednostce przez społeczeństwo. Są to role wywodzące się z różnic
biologicznych między ludźmi oraz z różnic wieku. Są jednak także role, które człowiek
wybiera sobie sam. Niezależnie od tego, czy jakąś rolę człowiek podejmuje dobrowolnie, czy
też jest mu ona narzucona przez społeczeństwo, musi przy jej pełnieniu przestrzegać
wymagań z nią związanych. Nie zawsze człowiek przyjmuje rolę narzuconą mu przez
społeczeństwo. Czasem dzieje się tak, dlatego, że dana rola jest dla niego za trudna, kiedy ma
jakieś negatywne doświadczenia związane z jej pełnieniem. Odrzucanie roli wiąże się często
z brakiem właściwych wzorów postępowania.

Osoby znaczące
Na wybór i

sposób pełnienia ról społecznych, a

jednocześnie na kształtowanie się

osobowości, wywierają duży wpływ tzw. osoby znaczące. Osobami tymi są zazwyczaj ludzie,
z którymi przebywamy przez dłuższy czas, którzy są dla nas szczególnie ważni i często
decydują o naszym postępowaniu. Osobami znaczącymi są przede wszystkim rodzice,
rodzeństwo, wychowawcy, przyjaciele. Taką osobą może być również ulubiony aktor czy
piosenkarz, a zatem osoby, z którymi nie wchodzimy w bezpośredni kontakt. Osoby znaczące
są wzorami do naśladowania. W toku rozwoju jednostka przechodzi stopniowo od
naśladownictwa cenionych i atrakcyjnych sposobów zachowania się innych ludzi do
przyswojenia sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób bardziej świadomy i do
samodzielnego stosowania ich w różnych sytuacjach.

Przejmowanie wzorów
Proces przyswajania sobie reguł, które jednostka ma pełnić, konstruowania obrazu samego
siebie, uświadamiania sobie potrzeb i sposobów ich zaspokajania (postaw) jest długotrwały.
We wczesnych stadiach życia człowieka przejmowanie wzorów odbywa się na drodze
empatii, naśladowania, modelowania i identyfikacji.
Empatia to wczuwanie się w stany psychiczne innych osób. Z jednej strony może to być
trafne rozumienie czyichś uczuć, z drugiej – doznawanie reakcji emocjonalnej, wywołanej
przez spostrzeżenie cudzych emocji.
Naśladowanie, jako forma gromadzenia doświadczenia, występuje wtedy, kiedy jednostka,
obserwując zachowanie osoby znaczącej, naśladuje je. Występuje ono wtedy, gdy jednostka
znajduje się w podobnej sytuacji jak osoba, którą naśladuje. Naśladowanie wiąże się
z zewnętrznym przejmowaniem reguł postępowania. Dziecko naśladuje matkę nie dlatego, iż
uważa, że to, co ona robi, jest moralnie słuszne, lecz dlatego, że jest ona dla niego
pierwszoplanową osobą znaczącą. Naśladowane mogą być nie tylko osoby z najbliższego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kręgu dziecka. Występuje przecież także naśladowanie bohaterów seriali telewizyjnych,
filmów, bohaterów książkowych czy też ulubionych aktorów bądź piosenkarzy. Ten rodzaj
naśladownictwa wiąże się z chęcią ukształtowania siebie na wzór ideału. Wpływa zatem na
kształtowanie obrazu JA idealnego.
Bardziej złożonym sposobem przeniesienia doświadczenia jest modelowanie. Jednostka
przejmuje od osoby znaczącej (modelu) nie tylko określone formy zachowania, ale również
tendencje uczuciowo-motywacyjne. Przejmowanie emocjonalno-motywacyjnych zachowań
od modelu może sprzyjać kształtowaniu się emocjonalnie pozytywnego lub też negatywnego
stosunku do innych ludzi.
Kształtowanie osobowości może odbywać się także drogą identyfikacji. Niektórzy uczeni
uważają, że identyfikacja to zgeneralizowane modelowanie. Identyfikacja obejmuje tendencję
do przejmowania zachowań zewnętrznych i wewnętrznych stanów emocjonalno-
motywacyjnych. Identyfikacja wiąże się z chęcią całkowitego upodobnienia się do osoby,
z którą jednostka się identyfikuje. W okresie, kiedy dziecko uczęszcza do szkoły, może
identyfikować się także z nauczycielami i swoimi rówieśnikami. W niektórych przypadkach
identyfikowanie się z rówieśnikami może prowadzić do kształtowania się osobowości
społecznie nieakceptowanej. Dzieje się to wtedy, gdy rówieśnicy, z którymi identyfikuje się
jednostka, kierują się aspołecznymi zasadami zachowania.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza pojęcie postawy prospołecznej?
2. Jakie znasz rodzaje grup społecznych?
3. Jakie funkcje spełnia rodzina?
4. Jaka jest rola grupy rówieśniczej?
5. Co to są normy grupowe?
6. Co to są role grupowe i role społeczne?
7. W jaki sposób następuje społeczne uczenie się?

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania

ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność to zapoznaj, się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Jakie korzyści i niedogodności dla rozwoju dziecka wynikają z określonych pozycji

dziecka w rodzinie?

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w 4–5-osobowej grupie. Najlepiej, jeśli w każdej grupie

znajdą się osoby zajmujące w swojej rodzinie różne pozycje (jedynak, starsza siostra,
młodsza siostra itp.),

2) porozmawiać o blaskach i cieniach każdej z ról w rodzinie,
3) odpowiedzieć na pytania:

– W jaki sposób można wykorzystać swoją pozycję?
– Jakie mogą być nieprawidłowe układy w podejmowaniu ról w rodzinie?
– Czy każda pozycja może być zła lub idealna? Dlaczego?

4) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

– arkusz papieru, przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Dokonaj analizy podejmowanych ról społecznych.

Sposób

wykonania

ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w 4-osobowej grupie,
2) wyobrazić sobie, że jesteś na przyjęciu,
3) wejść w rolę swojego rodzica i podjąć z innymi „rodzicami” rozmowę o swoich

dzieciach,

4) starać się używać typowych dla Twojego rodzica zwrotów i określeń,
5) słuchać uważnie tego, co i w jaki sposób mówią inni „rodzice”,
6) stać się znów sobą i porozmawiać z innymi uczestnikami ćwiczenia o roli rodzica,
7) ocenić na skali 10 stopniowej swoje stosunki z rodzicami,
8) zastanowić się, czego nauczyłeś się od swoich rodziców,
9) spróbować określić, jakie Twoje zachowania są wynikiem Twoich układów w rodzinie.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– arkusz papieru, przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Sprawdź, jaką rolę przyjmujesz w grupie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w 8–10-osobowej grupie,
2) przeczytać uważnie instrukcję do ćwiczenia,
3) przedyskutować z partnerami każdą propozycję, zanim podejmiecie ostateczną decyzję,
4) być aktywnym w pracy grupowej,
5) po podjęciu decyzji przez grupę sprawdzić, czy jest ona zgodna z Twoimi wyborami,
6) przeanalizować w grupie, w jaki sposób były podejmowane decyzje,
7) zastanowić się, jaki jest Twój udział w końcowym efekcie pracy grupowej,
8) określić na skali 10 stopniowej poziom swojej satysfakcji z pracy. Zastanowić się, czy

mógł być wyższy, co należało zrobić, dlaczego tak nie postąpiłeś,

9) w całej grupie określić, jaką każdy uczestnik ćwiczenia przyjął rolę grupową, jakie były

jej plusy a jakie minusy.

Wyposażenie stanowiska pracy:
– instrukcja do wykonania ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować grupę społeczną, jej funkcje i zadania?
2) przedstawić różne aspekty pełnienia ról społecznych?
3) zanalizować czynniki społeczne wpływające na

kształtowanie postaw prospołecznych?

Jeżeli zaznaczyłeś „tak”, to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i zakończyłeś

kształcenie w jednostce modułowej Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka. Możesz teraz przystąpić do sprawdzianu osiągnięć. Jeżeli,
w którymś przypadku odpowiedziałeś „nie”, to wróć do odpowiedniej partii materiału
nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Sprawdzian I

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedź otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedź,

a następnie otocz kółkiem odpowiedź prawidłową.

7. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 30 minut.
8. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, to podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi, to sprawdź poprawność wybranych odpowiedzi.
11. Sprawdź ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
12. Powodzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zestaw zadań testowych

1. Koncepcja, według której zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych,

zwanych czasem popędami, potrzebami lub dążeniami to koncepcja:
a) behawioralna,
b) psychodynamiczna,
c) poznawcza,
d) humanistyczna.

2. Psychologia stosowana to psychologia:

a) ogólnych praw dotyczących człowieka,
b) teoretyczna,
c) przeznaczona do szerokiego zastosowania,
d) określająca prawa szczegółowe.

3. Procesy poznawcze uruchamiane bodźcem zewnętrznym, działającym na zmysły, to:

a) spostrzeżenia i wyobrażenia,
b) myślenie i wrażenia,
c) wrażenia i spostrzeżenia,
d) pamięć i wyobrażenia.

4. Brak wyrazistości, nietrwałość, fragmentaryczność i ogólność o cechy:

a) pamięci,
b) wyobrażeń,
c) myślenia,
d) spostrzeżeń.

5. Jeżeli ślina napływa do ust, gdy czujemy zapach pieczonego ciasta, co jest bodźcem

bezwarunkowym
a) ciasto,
b) ślina,
c) zapach,
d) usta.

6. Wygasanie reakcji w warunkowaniu klasycznym następuje, gdy:

a) nie nastąpi nagroda,
b) po bodźcu warunkowym nie pojawi się bodziec bezwarunkowy,
c) nastąpi kara,
d) po bodźcu bezwarunkowym nie pojawi się bodziec warunkowy.

7. W warunkowaniu instrumentalnym organizm:

a) kojarzy zachowania z jego skutkami,
b) kojarzy różne bodźce, na które nie ma wpływu,
c) kojarzy różne bodźce, na które ma wpływ,
d) kojarzy bodźce wzmacniane.

8. Informacje typu: „co jadłeś wczoraj na obiad?”

a) wymagają kodowania,
b) wymagają zapamiętywania,
c) kodowane są automatycznie,
d) wymagają świadomego przetworzenia.

9. Rodzajem myślenia występującym tylko u człowieka jest:

a) myślenie konkretno-wyobrażeniowe,
b) myślenie sensoryczno-motoryczne,
c) myślenie pojęciowe,
d) myślenie obrazowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10. Motywacja wewnętrzna to:

a) chęć do bycia skutecznym ze względu na nagrodę,
b) chęć do dokonania czegoś dla własnej przyjemności,
c) chęć do dokonania czegoś, z którą się ukrywamy,
d) chęć do uzyskania uznania.

11. Składnikami emocji są:

a) pobudzenie fizjologiczne, przejawy ekspresji i świadome doznania,
b) pobudzenie fizjologiczne i świadome doznania,
c) przejawy ekspresji i świadome doznania,
d) przejawy ekspresji i pobudzenie fizjologiczne.

12. Podstawowe emocje człowieka są:

a) wytworem kulturowym,
b) wrodzone,
c) wyuczone,
d) następstwem rozwoju.

13. Emocje związane z zaspokajaniem potrzeb wyższego rzędu to:

a) afekty,
b) nastroje,
c) uczucia wyższe,
d) namiętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ..................................................................................................

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr pytania

Odpowiedź Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

10 a b c d

11 a b c d

12 a b c d

13 a b c d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Aronson E., Wilson T.D., Akert M.: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka,

Poznań 1997

2. Bańka A.: Wykłady z psychologii. T. 9. Społeczna psychologia środowiskowa. Scholar,

Warszawa 2003

3. Brich A.: Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości. PWN,

Warszawa 2001

4. Bryant P. E., Colman A.M.: Psychologia rozwojowa. Zysk i S-ka, Poznań 1997
5. Brzezińska A.: Wykłady z psychologii. T. 3. Społeczna psychologia rozwoju. Scholar,

Warszawa 2005

6. Formański J.: Psychologia. Podręcznik dla szkół medycznych. PZWL, Warszawa 2003
7. Harwas-Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. T. 3. Rozwój funkcji

psychicznych. PWN, Warszawa 2002

8. Lewis M., Havilard-Jones J.M.: Psychologia emocji. GWP, Gdańsk 2005
9. Maruszewski T.: Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata. GWP,

Gdańsk 2001

10. Pervin L.A.: Psychologia osobowości. GWP, Gdańsk 2002
11. Psychologia środowiskowa. Praca zbiorowa. GWP, Gdańsk 2004
12. Rathus S.A.: Psychologia współczesna. GWP, Gdańsk 2004
13. Strelau J.: Psychologia. T. 1 i T. 2. GWP, Gdańsk 2000
14. Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych. GWP, Gdańsk 2004
15. Tavris C., Wade C.: Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Zysk i S-ka, Poznań 2002

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka 2
Psychologia rozwoju człowieka, TEMAT 4 - 28.XI.2005, TEMAT 4: Najważniejsze aspekty rozwoju człowiek
6 Analizowanie psychospołecznych aspektów rozwoju człowieka
czynniki wpływające na starość+ rozwój w późnej dorosłości, tradycje opieki i pomocy społecznej, Kon
Ogólna charakterystyka polityki społecznej i socjalne prawa człowieka, Polityka Społeczna
9 Zabawa jajo istotny pozytywny aspekt rozwoju człowieka wg F Znanieckiego (cechy „ludzi zabawy”)x
Wykład 8 Spoleczny, Wykłady z rozwoju człowieka
Biologiczne aspekty rozwoju czlowieka
01 Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych

więcej podobnych podstron