www.psychole.net.pl

EMOCJE

i

MOTYWACJE

Opracowanie książki

„Psychologia podręcznik akademicki”

Autor: Katarzyna Moczulska

Jan Strelau, tom 2,

część 6, strony 319-510

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

2

MECHANIZMY WZBUDZIANIA EMOCJI

Dariusz Doliński

1.

Mechanizmy wzbudzania emocji – aspekt psychologiczny

a)

Robocze definicje emocji wg N. Frijdy:

(1)

Emocja jest zwykle wynikiem świadomej lub nieświadomej oceny zdarzenia, jako
istotnie wpływającego na cele lub interesy podmiotu. Emocja jest odczuwana, jako
pozytywna, jeśli zdarzenie jest zgodne ze wspomnianymi celami i interesami, a
negatywna – jeśli jest z nimi niezgodna.

(2)

Istotą emocji jest uruchomienie gotowości do realizacji programu działania.
Emocja uruchamia priorytet dla określonego działania (lub kilku działań), któremu
nadaje status pilnego. Tym samym program taki może przeszkadzać w realizacji
innych, aktualnie przez podmiot realizowanych programów o charakterze
poznawczym lub behawioralnym. Poszczególne emocje uaktywniają odmienne
programy działań.

(3)

Emocja jest zwykle doświadczana jako szczególny rodzaj stanu psychicznego.
Często towarzyszą jej lub następują po niej zmiany somatyczne, ekspresje
mimiczne i pantomimiczne oraz reakcje o charakterze behawioralnym.

Definicje te należy traktować jako komplementarne względem siebie, gdyż każda z nich
koncentruje się na nieco innym aspekcie omawianego zjawiska.

b)

Mechanizm dokonywania oceny poznawczej:

•

Ocena poznawcza – rozpoznanie przez podmiot określonego zdarzenia jako

znaczącego z punktu widzenia jego własnych celów i interesów;

•

Ocena pierwotna – proces determinujący to, czy emocja się pojawi, a jeśli tak,

to jaka będzie jej walencja;

•

Ocena wtórna – rozważenie przez człowieka, w jaki sposób może się on

uporać z problemem samym w sobie, a także z przeżywanymi właśnie
emocjonalnymi konsekwencjami wystąpienia tego problemu;

•

W codziennym życiu ta sama sytuacja może rodzić zupełnie inne reakcje

emocjonalne u różnych ludzi;

•

Koncepcja oceny zakłada, że właśnie odmienność oceny sytuacji ze względu

na zgodność wystąpienia z interesami i celami podmiotu oraz ze względu na
posiadane przez niego zasoby – przesądza o odmienności odczuwanych przez
poszczególnych ludzi emocji;

•

B. Parkinson: jego zdaniem brak jest jednoznacznych przesłanek

pozwalających przyjąć, że ten właśnie proces leży u podstaw pojawiania się
emocji, że dokonanie oceny wyprzedza w czasie pojawienie się emocji

jedynie można stwierdzić, że mechanizm ten jest obecny w ich doświadczaniu;

•

Możliwe, że ocena poznawcza następuje podczas przeżywania emocji ( a nie

przed), będąc jednym z istotnych elementów tego procesu

a może jest ona

skutkiem?

•

Czynniki składające się na pojęcie emocji:

- specyficzne doświadczenie o charakterze somatycznym;
- tendencja do podejmowania określonego działania;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

3

- myśli towarzyszące sytuacji, która doprowadziła do powstania emocji,
związane z odczuciami somatycznymi i dotyczące wzbudzonej tendencji do
działań;
- ekspresja twarzy i reszty ciała.
Wszystkie te elementy wg Parkinsona mogą być zarówno symptomami
doświadczania przez człowieka emocji, jak i przyczynami ich pojawiania się.

2.

Mechanizmy wzbudzania emocji – aspekt biologiczny

a)

Założenia:
(1)

Reakcje organizmu wywołane przez emocje nie są jedynie automatycznymi

odpowiedziami na zdarzenia. Są one generowane przez systemy samoregulacji,
oparte na wewnętrznej reprezentacji celów i na porównaniu zdarzeń z tymi
celami.

(2)

Ludzie (a także zwierzęta) nie wykonują jedynie odruchowych reakcji na

zdarzenia. Generują wzorce planów działania, charakterystyczne dla całego
swojego gatunku.

b)

Koncepcja P. MacLeana (systemy emocjonalne):
(1)

Mózg gadzi:

•

Odpowiada za zachowania umożliwiające codzienne życie i reagowanie

na działania innych osobników własnego gatunku, np. oznaczanie
terytorium i jego obrona, polowanie, formowanie grup społecznych
wraz z ich hierarchią, migracje, regulacja temperatury ciała, defekacja;

•

Zawiera prążkowie (Corpus striatum);

(2)

Mózg paleossaków (układ limbiczny):

•

Sterowanie zachowaniami nastawionymi na przetrwanie jednostki

(jedzenie, rywalizacja z innymi osobnikami o zasoby) oraz na
przetrwanie gatunku (opieka nad dziećmi, dostarczanie im pożywienia,
mechanizm przywiązania dziecięcego);

•

Najważniejszą strukturą tego układu jest ciało migdałowate –

otrzymuje informacje ze struktur korowych, zróżnicowane ze względu
na znaczenie werbalne oraz mniej złożone informacje drogami
nerwowymi; obok płatów czołowych jest odpowiedzialne za przebieg
procesu oceny poznawczej;

•

Układ ten ma bardzo rozbudowane połączenia z podwzgórzem, które

kontroluje działanie AUN, oraz dzięki gruczołowi przysadki również
system hormonalny;

•

Ośrodek przyjemności – zlokalizowano go w okolicach przegrody;

•

Ośrodek nieprzyjemność (awersywny) okolice hipokampa;

•

Pobudzeniu jednego z tych ośrodków towarzyszy spadek aktywności

drugiego;

(3)

Mózg neossaków (kora nowa):

•

Neocotrex zajmuje u ludzi około 80% objętości całego mózgu –

szczególnie rozbudowane są u niego płaty czołowe, które mają bardzo
wyraźne połączenia z układem limbicznym;

•

Elementem wyróżniającym ludzki mózg z całego świata kręgowców

jest funkcjonalne zróżnicowanie półkul mózgowych;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

4

•

Skrzyżowanie dróg nerwowych powoduje, że prawa półkula jest

odpowiedzialna za lewą stronę ciała i vice versa;

•

Prawa półkula mózgu jest też ściślej związana z rozpoznawaniem

emocji niż lewa – obszary korowe znajdujące się po prawej stronie
mają silniejsze połączenia z ciałem migdałowatym niż analogiczne
obszary znajdujące się w lewej półkuli; prawa część kory rozwija się w
dzieciństwie szybciej niż lewa (odpowiedzialna za operacje werbalne,
symboliczne i analityczne);

•

Doświadczenie i ekspresję emocji pozytywnych sytuuję się raczej po

lewej stronie mózgu, a negatywnych po prawej.

c)

Neurochemia i emocje:

•

Neuroprzekaźniki – należą do nich aminy, aminokwasy i peptydy; są
niezbędnym elementem pojawiania się emocji, ich rozpoznawania i
ekspresji; ich zbyt wysoki lub niski poziom prowadzi do zaburzeń w
przekazywaniu informacji neuronalnych i do osobowościowych zaburzeń
emocjonalnych; przykładowe neuroprzekaźniki: serotonina, norepinefryna,
acetylocholina;

•

Hormony – substancje krążące we krwi i pobudzające organy wrażliwe na
ich stężenie; przykładowe hormony: adrenalina, kortyzol, peptydy;
strukturą, która wpływa na większość systemów hormonalnych jest
przysadka, bardzo silnie połączona z podwzgórzem i otrzymująca z tej
struktury liczne sygnały;

•

Neuromodulatory – większość z nich to peptydy; niektóre (tzw. Opiaty
endogenne) są pod względem chemicznym bardzo podobne do silnych
narkotyków – opium i heroiny – i pełnią bardzo ważną funkcję w
modulowaniu odczuć bólowych;

•

Trzy systemy emocjonalne mózgu wykorzystują odmienne substancje
chemiczne do transmisji i modulacji sygnałów;

3.

Integracja podejścia psychologicznego i biologicznego: cztery systemy aktywacji

emocji wg Izarda:

•

Wyróżnił systemy: neuronalny, sensomotoryczny, motywacyjny (afektywny),

poznawczy;

•

Systemy te mają strukturę hierarchiczną:

- bez względu na to, na jakim poziomie odbywa się aktywacja emocji,
zaangażowany jest poziom najniższy (neuronalny);
- poziomy niższe ( neuronalny i sensomotoryczny) biorą udział w generowaniu
emocji, zanim jeszcze uaktywnią się pewne motywacje i zanim poziom trzeci
(wyższy) całkowicie się wykształci;

P

P

ro

ce

sy

n

eu

ro

n

al

n

e

Procesy sensomotoryczne

D

o

św

ia

d

cz

en

ie

em

o

cj

o

n

al

n

e

Procesy afektywne

Procesy poznawcze

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

5

a)

System neuronalny:

•

Jedyny typ aktywatora, który jest zarówno konieczną, jak i wystarczającą

przyczyną wzbudzania emocji;

•

Generowanie emocji może być wyjaśniane w terminach aktywacji pewnych

neurotransmiterów i struktur mózgowych

obecne w organizmie człowieka

substancje chemiczne mogą wpływać na przeżywane przez człowieka stany
emocjonalne;

•

Elektryczna stymulacja pewnych struktur neuronalnych może wywoływać

różne reakcje emocjonalne, takie jak:
- reakcje somatyczno – motoryczne: ekspresja twarzy, zmiana postawy ciała;
- reakcje upośredniane przez AUN: zmiany aktywności serca, wielkości źrenic;
- reakcje typu aktywacyjnego: ospałość, ożywienie;
- zachowania instrumentalne: atak, ucieczka

aby do nich doszło organizm

musi wykorzystywać informacje ze świata zewnętrznego;

•

Do mechanizmów aktywacji emocji zalicza się również temperaturę krwi opływającej

mózg i następujące w wyniku tego procesy neurochemiczne

np. przy napięciu

różnych mięśni twarzy następuje modyfikacja ilości krwi wpływającej do mózgu, a w
konsekwencji – jego temperatury. Zmiana temperatury mózgu uruchamia pewne
procesy neurochemiczne, wywołujące subiektywne odczucia o charakterze
emocjonalnym – ochładzanie –odczucie przyjemność, podwyższenie temperatury –
odczucia awersywne;

b)

System sensomotoryczny:

•

W tym systemie emocje są aktywowane przez informacje eferentne lub czynnościowe;

•

Procesy sensomotoryczne mające związek z generowaniem emocji:

- centralna aktywność eferentna;
- ekspresja twarzy;
- wygląd sylwetki;
- zachowania instrumentalne;
- napięcie mięśni;

•

Swobodna ekspresja zewnętrznych sygnałów emocji intensyfikuje ją;

•

Riskind: zgodność przeżywanych emocji z ich ekspresją na poziomie całego ciała

zwiększa efektywność człowieka w radzeniu sobie z sytuacją stresową, a także
optymalizuje jego funkcjonowanie w warunkach braku negatywnej stymulacji;

c)

System motywacyjny (afektywny):

•

Zawiera emocje i popędy fizjologiczne;

•

Procesy sensoryczne będące częścią popędów (takie jak ból), mogą być

aktywatorami emocji;

•

Emocja może też generować inną emocję, z którą wcześniej została powiązana

w procesie uczenia się;

•

Reakcje ludzi na smaki: smak gorzki wywołuje ekspresję emocji obrzydzenia;

smak słodki u niemowląt budzi reakcje zainteresowania i akceptacji;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

6

•

Zapach też może być generatorem emocji: cuchnący zapach jest

wystarczającym powodem pojawienia się złości i wzrostu gotowości do
zachowań agresywnych;

•

Ból często łączy się ze złością;

•

Na jakiej zasadzie jedna emocja może generować inną: pewne, zasadniczo

odrębne emocje są z powodów czysto adaptacyjnych zorganizowane w
dynamiczne systemy;

d)

System poznawczy:

•

Generatorami emocji są też procesy kognitywne – oceny poznawcze,

porównania, kategoryzacje, inferencje, atrybucje – oraz pamięć i antycypacja;

•

Emocje mogą być wzbudzane nie tylko wtedy, gdy aktualnie mamy kontakt z

danym zdarzeniem, ale także wówczas, gdy przypominamy sobie zdarzenia
przeszłe albo wyobrażamy sobie takie, które dopiero mogą nastąpić;

•

System ten jest na szczycie hierarchii, ale sam pozostaje pod wpływem

niższych systemów;

4.

Różnice pomiędzy poszczególnymi stanami emocjonalnymi:

Ekspresje Emocje Nastroje Zaburzenia Cechy osobowości
Zmiany werbalizowane emocjonalne
autonomiczne

Sekundy Minuty Godziny Dni Tygodnie Miesiące Lata Okres całego życia


Oatley & Jenkins: poszczególne zjawiska związane z doświadczeniem różnych stanów
emocjonalnych różnią się długością czasu trwania;

a)

Czas a emocje:

•

Ekman: ekspresja spontaniczna vs ekspresja udawana

ekspresje długotrwałe

(5-10 sekund) niemal zawsze są fałszywe. Większość emocji spontanicznych
trwa znacznie krócej;

•

Jak długo trwa doświadczanie emocji: wszystko zależy od jej rodzaju (np.

zaskoczenie trwa krócej od smutku), jak i od tego o jakim aspekcie
doświadczenia emocjonalnego mówimy;

b)

Nastrój:

•

Trwa dłużej niż emocja;

•

Jest mniej intensywny;

•

Nie ma swojego obiektu;

•

Nie wywołuje nagłych priorytetów i nie tylko nie zmienia, ale podtrzymuje

określoną gotowość ( również brak gotowości) do działania;

•

Mniej zróżnicowany treściowo od emocji, przeżywamy więc nastroje

pozytywne lub negatywne, podwyższone lub obniżone;

•

Nastrój – stan afektywny mający walencję (pozytywną/ negatywną) i

intensywność (zwykle niską) zawierający mniej lub bardziej wykrystalizowane

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

7

oczekiwania co do odczuwania w najbliższej przyszłości stanów zgodnych z
walencją;

•

Pełni ważną funkcję w organizacji naszych zachowań;

c)

Zaburzenia emocjonalne:

•

Zaburzenia emocjonalne – subiektywne, nieprzyjemne odczucia, trwające

tygodniami, miesiącami, latami, przeszkadzające podmiotowi w efektywnym
funkcjonowaniu;

•

Depresja – jedna z najczęstszych chorób psychicznych, zapada na nią aż około

20 % kobiet i 10% mężczyzn; towarzyszy jej często głęboki smutek i myśli o
charakterze samobójczym;

•

Mania – dotyka około 0,5-1% populacji; podwyższona ilość energii do

działania; niebywałe zaangażowanie, wcielanie w życie dziwacznych
pomysłów, impulsywność, nieuporządkowanie;

•

Zaburzenia lękowe: fobie (np. lęk wysokości, klaustrofobia) – na wyraźne

fobie cierpi około 10% ludzi; napady paniki – pojawiają się spontanicznie, bez
widocznego powodu, symptomy: przerażenie, trwające zwykle od 15 do 30
minut;

d)

Osobowość i emocje:

•

Osobowość – zespół dość trwałych cech;

•

Nieśmiałość, neurotyzm, ekstrawersja, introwersja;

EKSPRESJA EMOCJI. EMOCJE PODSTAWOWE I
POCHODNE.

Dariusz Doliński

1.

Ekspresja emocji:

•

Ekspresja emocji – wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy

i dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką
przeżywania przez tę osobę określonej emocji;

a)

Ewolucyjne podstawy ekspresji emocji:

•

Darwin: zwrócił uwagę na podobieństwo ekspresji niektórych emocji u ludzi i

zwierząt oraz na ich przystosowawczą funkcję;

•

R.J. Andrew: ekspresje ciała mają nie tylko bezpośrednie znaczenie

biologiczne, ale też pełnią funkcję komunikacyjną; emocjonalna ekspresja
uśmiechania się, marszczenia brwi czy odsłaniania zębów ma korzenie w
naszej ewolucyjnej przeszłości – początkowo nie miała ona charakteru
emocjonalnego (były to tylko przystosowawcze odruchy organizmu). Z czasem
zaczęły być rozpoznawalne społecznie. Inne osobniki tego samego gatunku ( a
także inne gatunki) nauczyły się czerpać z tych sygnałów wiedzę o intencjach
danego osobnika;

wzajemne komunikowanie sobie pozytywnego

ustosunkowania mogło stać się podstawą formowania więzi społecznych;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

8

•

Człowiek rodzi się wyposażony w różne wzorce ekspresji emocji,

odpowiadające poszczególnym doznaniom

potwierdzone badaniami I. Eibl

– Eibesfeldta, który obserwował zachowania dzieci ślepych i głuchych od
urodzenia;

•

Ludzie żyjący w różnych kulturach są w stanie trafnie odczytywać emocje

malujące się na twarzach ludzi, którzy żyją w zupełnie innych kulturach;

b)

Twarz w ekspresji emocji:

•

Problemy z rozróżnieniem strachu i zaskoczenia: wydaje się, że w ewolucyjnej

przeszłości człowieka te dwie emocje bardzo często były ze sobą połączone.
Zaskoczenie znacznie częściej wiązało się z pojawieniem zagrożenia niż
przyjemnej niespodzianki

dlatego też ekspresje tych dwóch emocji

zawierają wiele elementów wspólnych, czy też bardzo podobnych;

•

Aby się uśmiechnąć, wystarczy pobudzić do działania jeden mięsień – mięsień

jarzmowy większy: rozciąga się on od kości policzkowych do kącików ust, jego
skurcz podciąga kąciki ust ukośnie do góry oraz powoduje wybrzuszenie skóry
poniżej oczu i wystąpienie zmarszczek przy ich zewnętrznych kącikach; mamy
nad nim dużą kontrolę wolicjonalną, gdyż napinamy go i rozluźniamy
niezwykle często (np. gdy mówimy)

dlatego łatwo nam przychodzi

uśmiechanie się intencjonalne;

•

Mięśnie orbicularis oculi otaczają nasze oczy; nie mamy nad nimi takiej

kontroli jak nad mięśniem jarzmowym większym

oculi napinają się gdy

przeżywamy autentyczną radość; autentyczna radość maluje się nie tylko
wokół oczu, ale również w samych oczach – rozszerzenie źrenic;

•

Ekman wyróżnia ponad 50 różnych rodzajów uśmiechu;

•

Ekspresja złości – zmniejszenie źrenic, opuszczenie brwi, rozszerzenie

nozdrzy, zwężenie warg, czasami zaczerwienie twarzy;

•

Strach, lęk, obawa, przerażenie – podniesione, wyprostowane i ściągnięte do

siebie brwi, podniesione górne powieki, napięte powieki dolne, zaokrąglone
oczy (czasami wręcz wybałuszone), podłużne zmarszczki nad brwiami i
nosem;

•

Zaskoczenie – podniesione brwi, wyraźne podłużne zmarszczki (dłuższe nić

przy ekspresji strachu), wytrzeszczone oczy, dolna powieka nie jest naprężona
lecz wyraźnie rozluźniona, wargi nie są napięte i przybierają bardziej owalny
wygląd;

•

Smutek, zmartwienie, żal – opuszczenie kącików ust przy jednoczesnym

pozostawieniu podbródka na jego stałym miejscu, wewnętrzne końce brwi są
uniesione do góry, zmarszczki na środku czoła, spoglądanie w dół;

•

Wstyd – oblewający rumieniec jest sygnałem dla naszego otoczenia

społecznego, że zdajemy sobie sprawę z tego, iż przekroczyliśmy normę, którą
sami akceptujemy ( podobnie przy poczuciu winy);

•

Asymetria ekspresji – sytuacja gdy mimika jest wyraźniejsza po jednej stronie

twarzy (zwykle lewej), wg Ekmana jeśli ekspresja ma charakter mimowolny i
spontaniczny, to asymetria jest słabo zaznaczona, lub wręcz nieobecna; jest
charakterystyczna wówczas, gdy ekspresja ma charakter intencjonalny

kora

mózgowa zdecydowanie wyraźniej wpływa na dowolne niż na mimowolne
ruchy mięśni twarzy – funkcjonalne różnice międzypółkulowe mózgu nie mają
zatem poważniejszych konsekwencji dla spontanicznej ekspresji emocji, a
znajdują odzwierciedlenie w ekspresji udawanej;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

9

c)

Sylwetka, gest i głos w ekspresji emocji:

•

Poczucie winy/ wstyd – kurczenie się całego ciała, człowiek wydaje się

wówczas mniejszy niż jest w istocie, spuszczenie głowy;

•

Strach – cofnięcie głowy i schowanie w jej ramionach;

•

Smutek – opuszczone ramiona i zgarbienie się;

•

Złość – zaciśnięcie pięści, wysunięcie głowy do przodu;

•

Zaskoczenie – cała sylwetka odchylona nieco do tyłu;

•

Emblematy – świadomie wykonywane przez ludzi gesty, mające ściśle

określone znacznie w poszczególnych kręgach kulturowych, np. kiwanie
głową pionowe i poziome, ułożenie palców w literę V, wystawiony kciuk czy
wystawiony środowy palec;

•

W stanie pobudzenia emocjonalnego na ogół wzrasta natężenie głosu, podnosi

się jego ton gdy jesteśmy podenerwowani, źli lub przestraszeni, a spada gdy
jesteśmy smutni; tempo mówienia – spowolniona mowa w przypadku smutku i
szybka w przypadku złości i strachu;

d)

Rozwojowe aspekty ekspresji emocji:

•

Ludzka twarz ( lub nawet tylko jej schemat) budzi większą uwagę małych

dzieci niż inne bodźce;

•

Ludzie bardzo szybko uzyskują zdolność do ekspresji emocji, już małe dzieci

zdolne są nie tylko do spontanicznych ekspresji poszczególnych emocji ale i
do ich odczytywania z twarzy innych ludzi;

•

Ontogenetycznie najwcześniejszą ekspresją jest płacz noworodka, będący

zgeneralizowanym wyrazem przeżywania negatywnego stanu afektywnego;
szybko pojawia się również ekspresja wstrętu; uśmiech pojawia się w wieku 3-
4 tygodni;

•

Pod koniec 1 roku życia dzieci zaczynają wykorzystywać informacje o

mimicznym wyrazie innych ludzi do regulowania własnego zachowania –
eksperyment z pozornym urwiskiem: dziecko pod ekspresji emocji przez
matkę (radość lub złość) decydowało się bądź nie, na przejście przez pozorne
urwisko;

e)

Kulturowe aspekty ekspresji emocji:

•

Każda kultura zawiera zbiór przepisów dotyczących tego, co wypada, a co nie;

•

Badania nad złością: wśród Eskimosów Utku człowiek okazujący złość

spotyka się ze społecznym ostracyzmem – dlatego też Eskimosi w ogóle nie
reagują złością; w społecznościach arabskich mężczyzna, który się nie złości,
spostrzegany jest jako człowiek, któremu brakuje honoru;

•

Triandis: w kulturach kolektywistycznych bardziej typowe jest reagowanie

wstydem, a w kulturach indywidualistycznych – poczuciem winy;

•

Kulturowym normom podlega też deklaracja odczuwanego nastroju – np.

Amerykanie zawsze odpowiadają – bardzo dobrze, dobrze; a Polacy – może
być, tak sobie, etc;

2.

Emocje podstawowe i pochodne:

a)

Ekspresja twarzy jako podstawa klasyfikacji:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

10

•

Ekman: strach, złość, smutek, radość, wstręt i zaskoczenie należy
traktować jako podstawowe, są bowiem doświadczane i rozpoznawanie
przez wszystkich ludzi; inne emocje są mieszkanką emocji podstawowych,
a ich ekspresja pozostaje pod silnym wpływem czynników kulturowych;
Ekman ostatecznie wycofał ze swojej listy zaskoczenie w odpowiedzi na
zarzuty jakoby nie było ono w ogóle żadną emocją;

•

Izard: kryteria: (1) uniwersalność ekspresji, (2) jednoznaczna
odróżnialność poszczególnych emocji, (3) specyficzność substratu
neuronalnego, (4) odróżnialna jakość subiektywna; wg tych kryteriów do
emocji podstawowych zaliczał (oprócz tych, które proponował Ekman)
wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie i pogarda;

b)

Podstawowe, czyli nie tylko ludzkie – podejście ewolucyjne:

•

R. Plutchik: emocje podstawowe to takie, które mogą być obserwowane na
różnych poziomach filogenetycznych i które mają adaptacyjne znaczenie
dla walki jednostki i gatunku o przetrwanie, są to: strach, złość, smutek,
radość, akceptacja, wstręt, antycypacja i zaskoczenie;

c)

Podstawowe, czyli prototypowe

•

Podejście prototypowe – umożliwia identyfikację rozumienia przez ludzi
najróżniejszych pojęć

aby odpowiedzieć na pytanie, czym są emocje,

można spróbować wymienić ich przykłady, Te emocje, które wydają się
najbardziej typowe, powinny być wymieniane najszybciej i najczęściej.
Ponieważ są one typowe, można uznać je za podstawowe, Te wymienione
rzadziej i po dłuższym namyśle mogą być z kolei uznane za pochodne;

•

Emocje, które najszybciej przychodzą ludziom na myśl: miłość, strach,
złość, smutek i szczęście;

d)

Jak powstają emocje pochodne:

•

Plutchik:
Radość + Akceptacja = Miłość/ Przyjaźń
Strach + Zaskoczenie = Groza/ Trwoga
Strach + Wstręt = Niepokój
Radość + Strach = Poczucie winy
Złość + Wstręt= Wrogość
Radość + Złość = Duma

•

T.D. Kemper: emocje pochodne powstają wskutek pojawiania się emocji
podstawowych w specyficznych sytuacjach społecznych.

EMOCJE, POZNANIE I ZACHOWANIE.

Dariusz Doliński

1.

Problem pierwotności emocji względem poznania lub poznania względem emocji:

a)

Pierwotność poznania względem zjawisk afektywnych:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

11

•

U podstaw emocji leży rozpoznanie przez podmiot określonego zdarzenia
jako znaczącego z punktu widzenia jego własnych celów i interesów;

•

Proces oceny ma charakter jednoznacznie poznawczy, choć zarazem
niekoniecznie w pełni uświadamiany przez działający podmiot;

•

Różne oceny sytuacji wiążą się z doświadczaniem odmiennych emocji;

•

Weiner: koncepcja emocji doznawanych w sytuacjach społecznych

widok cierpiącego mężczyzny leżącego na chodniku może budzić różne
emocje – istotna jest tu dokonywana przez obserwatora atrybucja przyczyn
znalezienia się wspomnianego człowieka w takim położeniu (wymiar
kontrolowalności):
- jeśli przyczyny kłopotów innej osoby będą odbierane jako pozostające
pod jej osobistą kontrolą („upił się” ) wówczas obserwator odczuwać
będzie gniew lub złość;
-jeśli kłopoty te zostaną potraktowane jako niezależne od woli tego
mężczyzny („został napadnięty i pobity”) należy się spodziewać u
obserwatora odczucia litości lub współczucia;

b)

Niezależność poznania i emocji:

•

Izard: z ewolucyjnego punktu widzenia teza pierwotności poznania jest

nieprawdopodobna. Aby przeżyć, żywy organizm musi dysponować nie tylko
sprawnym ale i szybko działającym aparatem poznawczym, ale też
efektywnym aparatem emocjonalnym, który musi działać szybko, aby
generowane przez niego reakcje były odpowiedzią błyskawiczną i adekwatną
na zmiany w środowisku; u zwierząt pewne bodźce uruchamiają
odpowiadające im reakcje emocjonalne w sposób automatyczny, bez
konieczności ich przetwarzania;

•

Dowodem niezależności emocji od poznania mogą być tak zwane emocje

niemające swego obiektu – przypadki pozbawionego obiektu lęku/ niepokoju;

•

Plutchik: emocje, które rozwijają się bardzo wcześnie w ontogenezie, nie mają

swoich podstaw w procesach poznawczych; ich działanie opiera się na
mechanizmie nastawionym na komunikowaniu otoczeniu społecznemu swoich
potrzeb;

•

Efekt ekspozycji – zjawisko polegające na zmianie oceny obiektu wskutek

wzrostu częstości z nim kontaktów; dowolny nieawersyjny bodziec,
eksponowany podmiotowi od czasu do czasu, zaczyna być przez niego coraz
bardziej preferowany; występuje również, gdy bodziec eksponowany jest
podprogowo;

c)

Pierwotność zjawisk afektywnych:

•

Zajonc: emocja wyprzedza poznanie zarówno filogenetycznie jak i

ontogenetycznie; doznania afektywne są uniwersalne międzygatunkowo i mają
większe znaczenie adaptacyjne;

•

Emocje są nieuniknione w tym sensie, że jeżeli są silne, to nie możemy

zawiesić ich odczuwania ( możemy natomiast tak zrobić z procesami
poznawczymi, np. zaprzestać się uczyć wiersza na pamięć i pójść na spacer);

•

Gdy spotkamy jakiegoś człowieka, miewamy często problem z

przypomnieniem sobie, kto to jest i gdzie go wcześniej spotkaliśmy, ale mimo
braku tych informacji doświadczamy niekiedy poczucia, że osobę tę lubimy
bądź nie;

nasze preferencje wobec różnych obiektów pojawiają się, zanim

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

12

jeszcze dotrą do nas ( z zewnątrz albo z wewnątrz) informacje o obiektywnych
parametrach tych obiektów;

•

Cechy afektywne danego bodźca są przetwarzane szybciej niż jego cechy

nieefektywne;

•

Zajonc & Murphy: eksperymenty wykorzystujące torowanie (priming), w

których przed pokazaniem bodźca właściwego eksponuje się badanym w
sposób suboptymalny (na tyle krótko, że nie można w sposób świadomy
zarejestrować jego obecności) lub optymalny ( wystarczająco długo, by można
go było świadomie zauważyć i następnie rozpoznać jako znany) inny bodziec (
tzw. bodziec torujący);

•

Rezultaty studiów neuroanatomicznych: wykazano istnienie bezpośredniego

połączenia nerwowego między siatkówką a podwzgórzem – oznacza to
możliwość przekazywania impulsów z siatkówki do podwzgórza bez żadnego
pośrednictwa kory ( a więc bez udziału procesów poznawczych); ponadto
wykryto bezpośrednie połączenie wzgórza i ciała migdałowatego, co pozwala
ciału migdałowatemu szybciej zareagować na bodziec niż hipokamp, który do
wzgórza ma znacznie dłuższą drogę;

2.

Wzajemne oddziaływanie na siebie emocji i procesów poznawczych:

•

Mechanizm oceny niemal nigdy nie jest czysto poznawczy; zwykle w

mniejszym lub większym stopniu jest nasycony elementami ewaluatywnymi;

•

W ściśle kontrolowanych warunkach laboratoryjnych badani nie mieli żadnego

wpływu na to, jakie bodźce do nich docierają. W realnych warunkach ludzie w
znacznym stopniu sami organizują swoją sytuację percepcyjną i mają wpływ
na bodźce, które się pojawią

udział elementów poznawczych w

generowaniu emocji może być więc w realnym życiu większy niż w
laboratorium;

•

Przy eksperymentalnym suboptymalnym torowaniu bodźców osoby badane

różnicują tylko bodźce pomiędzy negatywnymi a pozytywnymi, nie są w stanie
zróżnicować reakcji pomiędzy poszczególnymi emocjami o tym samym znaku

więc w wypadku bardziej zróżnicowanych emocji konieczne może być
pojawienie się pewnego rodzaju oceny poznawczej;

a)

Współzależność emocji i poznania:

•

Większość doświadczeń afektywnych pociąga za sobą pewien udział procesów

poznawczych, a istotnym składnikiem poznania są pewne jakości afektywne;

•

Bornstein: wykazał, że siła efektu ekspozycji jest większa, gdy bodźce

prezentowane są podprogowo, niż wtedy gdy podmiot ma świadomość och
występowania;

b)

Wpływ emocji i nastroju na przebieg procesów poznawczych:

•

Wpływ informacyjny – modyfikuje to, co ludzie myślą;

•

Wpływ procesualny – modyfikuje to, jak ludzie myślą;

•

Zasada zgodności poznania z nastrojem (Bower): nastrój (a także inne stany

afektywne) aktywizuje związane z nim materiały w pamięci; konsekwencją
tego jest łatwiejsze przypominanie sobie treści zgodnych niż niezgodnych z
danym stanem afektywnym;

•

Blaney: różne zdarzenia o charakterze emocjonalnym, których człowiek

doświadczył w swoim życiu, są przez niego najlepiej przypominane wtedy,

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

13

gdy znajduje się on właśnie w takim stanie emocjonalnym, jaki przeżywał
podczas wspomnianych zdarzeń;

•

Niedenthal & Setterlund: przeżywanie określonego stany emocjonalnego

aktywizuje w pamięci słowa semantyczne związane z tym stanem i w
konsekwencji ułatwia ich spostrzeganie;

•

Nastrój neutralny ( a także negatywny) sprzyja systematycznemu trybowi

przetwarzania informacji – ludzie wtedy zwracają baczną uwagę na ważność i
rzetelność argumentacji;

•

Nastrój pozytywny sprzyja skróconemu/ uproszczonemu trybowi

przetwarzania informacji – ludzie wtedy nie koncentrują się zbyt mocno na
treści docierających do nich informacji, istotne są natomiast takie elementy jak
forma prezentacji czy autorytet nadawcy komunikatu;

3.

Wpływ nastrojów i emocji na sądy i zachowania społeczne:

•

Pozytywny nastrój prowadzi do wzrostu gotowości do pomagania innym;

•

A. Isen: chęć podtrzymywania pozytywnego nastroju jest jedną z motywacji

człowieka, która powoduje, że ludzie unikają zachowań, które mogą prowadzić
do jego obniżenia;

•

Ludzie przeżywający poczucie winy lub wstydu chętnie spełniali różne

kierowane do nich prośby; osoby depresyjne chętnie angażowały się w
zachowania altruistyczne, które przedstawiano jako przyjemne i atrakcyjne;

•

Gdy negatywne emocje są intensywne, lub gdy ludzie są skoncentrowani na

własnych problemach, gotowość do pomagania innym spada;

•

Pozytywny nastrój wpływa na skłonność do posługiwania się stereotypami;

4.

Regulacja emocji:

•

Ludzie nie tylko doświadczają emocji, starają się również mieć wpływ na ich

pojawianie się, przebieg, zewnętrzną ekspresję oraz ich konsekwencje;

•

Podejmują zatem działania korygująco-kontrolujące gdy emocje się pojawiają

oraz działania antycypacyjne zanim one wystąpią;

•

Regulacja może polegać na stłumieniu „pilności” (wywołanej przez doznanie

emocjonalne), aż do zniknięcia ze świadomości programu działania
związanego z określoną emocją lub z zaakcentowaniem w świadomości
programu emocji i nadaniem mu statusu pilnego i ważnego oraz na
rozbudowaniu tego programu i wydłużeniu czasu jego przebiegu;

•

Regulacja emocji – proces inicjujący, modulujący i podtrzymujący

doświadczanie emocji oraz operacji poznawczych i zachowań z tym
doświadczeniem związanych; proces ten ułatwia podmiotowi realizację jego
celów w zewnętrznym otoczeniu;

a)

Automatyczna regulacja przebiegu emocji:

•

Regulacja emocji może mieć charakter nieświadomy i automatyczny;

•

W pierwszym okresie życia człowieka regulacja emocjonalna polega przede

wszystkim na obniżaniu poziomu pobudzenia

polega ona albo na

bezpośredni emitowaniu reakcji samo uspokajających ( np. ssanie kciuka), albo
na wywołaniu takich zachowań otoczenia społecznego, które spowoduje
spadek napięcia przeżywanego przez niemowlę (płacz niemowlęcia
sygnalizujący otoczeniu przeżywanie dyskomfortu);

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

14

•

Z czasem dziecko rozwija coraz bardziej złożone, zindywidualizowane i coraz

mniej automatyczne sposoby regulacji emocji – bawi się zabawkami w celu
wzbudzeniu w sobie uczuć pozytywnych, porusza się w kierunku bodźców, z
którymi kontakt przynosi mu uczucie przyjemności, a oddala od tych, które są
ź

ródłem emocji negatywnych;

•

Mechanizmy biologiczne nie dopuszczają do zbyt długiego trwania silnego

pobudzenia emocjonalnego, ponieważ byłoby one szkodliwe dla organizmu

broni się on poprzez wzbudzenie ośrodków hamulcowych emocji znajdujących
się w układzie limbicznym mózgu;

•

Reakcja zamrożenia – całkowite znieruchomienie organizmu w warunkach

przeżywania silnego Stachu;

•

Zaprzeczanie – nieuświadamiany przez podmiot stan nieprzyjmowania do

wiadomości zagrażających informacji, niosących jednoznaczne negatywne
skutki;

b)

Podmiotowa samokontrola emocji:

•

Samokontrola emocjonalna – relatywnie stała właściwość osobowości,

decydująca o częstości i natężeniu takich przeżyć emocjonalnych, myśli i
zachowań z nimi związanych, które są zgodne ze standardami społecznymi lub
standardami aprobowanymi przez podmiot;

•

Czynności (lub reakcje) samokontroli – przejawiane przez podmiot

zachowania zgodne ze wspomnianymi standardami;

•

Procesy (lub mechanizmy) samokontroli – reakcje inicjowane przez

podmiot, za pomocą których osiąga on zbieżność między własnymi
zachowaniami emocjonalnymi, myślami i odczuciami afektywnymi a
akceptowanymi standardami wewnętrznymi (zinternalizowanymi zasadami
funkcjonowania) lub zewnętrznymi (zasadami aprobowanymi społecznie);

•

Samokontrola może być związana z unikaniem lub poszukiwaniem sytuacji i

zdarzeń, o których podmiot wie, że wiążą się z występowaniem u niego emocji
różnego rodzaju;

•

Operacje związane z recepcją informacji: najprostszym sposobem

niedopuszczania do pojawiania się niepożądanych emocji jest unikanie
sytuacji, w których stany takie mogą się pojawić; ukierunkowywanie aparatu
poznawczego – patrzeć lub nie patrzeć w danym kierunku, słuchać lub nie,
etc.; skoncentrowanie się podmiotu na problemie;

•

Operacje na poziomie intrapsychicznym: dokonywanie operacji

poznawczych na informacjach, które już do człowieka dotarły – interpretacja
informacji w taki sposób aby doprowadziła do zmiany znaczenia nadawanego
sytuacji zewnętrznej ( w konsekwencji sytuacja odbierana jest jako bardziej
sprzyjająca, mniej szkodliwa niż początkowo; realistyczne spojrzenie na
problem z zupełnie innej strony, poznawcze zaakcentowanie pewnych kwestii
przy jednoczesnym zbagatelizowaniu innych, jaki i przyjęcie nowych,
całkowicie nierealistycznych zasad i założeń;

•

Mechanizm izolacji – człowiek ma świadomość istniejącego zagrożenia,

szkody, która nastąpiła ale osłabione jest poczucie jego osobistego
zaangażowania w samą sytuację; dokonywane przez niego reinterpretacje
stawiają go z boku wydarzeń;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

15

•

Reinterpretacja konstruktywna - zdarzenia mające potencjalnie przynieść

negatywne konsekwencje ludzie reinterpretują nie jako zagrożenie, ale jako
wyzwanie;

•

Operacje związane z ukierunkowaniem ekspresji stanów emocjonalnych i

sterowania zachowaniem: reguły okazywania – obowiązujące w danej
społeczności zasady określające, jakie emocje powinny być prezentowane lub
maskowane w poszczególnych sytuacjach; np. niedopuszczanie przez podmiot
do ekspresji przeżywanych emocji i do blokowania uruchamiania programów
działań związanych z przeżywaniem emocji;

•

Osoby dorosłe są świadome tego, w jaki sposób ich ekspresywne zachowanie

jest spostrzegane i interpretowane przez innych;

•

Saarni: zaobserwowała więcej reakcji zgodnych z regułą okazywania u

dziewcząt niż u chłopców; z wiekiem rośnie zdolność dzieci do rozpatrywania
warunków, prowadzących do wystąpienia niepożądanej emocji, z wielu
różnych perspektyw i znajdowania korzystnego sposobu poradzenia sobie z
nią; rośnie także zdolność do trafnego szacowania kontrolowalności
poszczególnych sytuacji;

•

W rozwoju samokontroli emocji ogromną rolę odgrywa środowisko społeczne,

w którym wychowuje się dziecko;

•

Dopiero od sześciolatków wymaga się pełnej zgodności ekspresji emocji i

zachowań ze standardami kulturowymi; dzieci młodsze mają społeczne
przyzwolenie na spontaniczne zachowanie;

•

Od chłopców oczekuje się mniejszej emocjonalności zachowań, jedynie

ekspresja złości jest wyjątkiem;

c)

Strategie poprawiania nastroju:

•

Najczęściej zalecanym sposobem jest poszukanie różnych dystraktorów –

trzeba coś zrobić, warto być zajętym – oraz podejmowanie aktywności o
charakterze interpersonalnym – spotkać się ze znajomymi;

•

R.E. Thayer: nastrój związany jest z ogólnym pobudzeniem organizmu,

składającym się z wymiaru energetycznego (energia - zmęczenie) i wymiaru
związanego z napięciem (napięcie – ukojenie); zmiany w jednym z nich mogą
do pewnego stopnia powodować także zmiany w drugim;

•

Samoregulacja nastroju - polega na przejawianiu takich zachowań, które

doprowadzają energię i napięcie do stanów optymalnych – przeważnie
związanych z odczuwaniem niskiego napięcia i wysokiej energii; najbardziej
negatywne stany na ogół związane są z odczuwaniem względnie niskiej energii
i wysokiego napięcia;

•

Różnice międzypłciowe w preferowanych sposobach poprawiania nastroju:

Kobiety wolą metody pasywne – picie kawy, jedzenie słodyczy, spanie,
zakupy, poszukiwanie wsparcia społecznego. Mężczyźni częściej niż kobiety
stosują formy aktywne – angażowanie w przyjemną aktywność, poszukiwanie
dystraktorów absorbujących ich uwagę – oraz techniki bezpośredniej redukcji
napięcia – sięganie po używki; zaburzenia nastroju częściej są stwierdzane u
kobiet, może to być częściowo związane z tymi, że mężczyźni stosują bardziej
efektywne techniki poprawy nastroju;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

16

TEORIE EMOCJI

Elżbieta Zdankiewicz – Ścigała, Tomasz Maruszewski

TEORIE EMOCJI

KLASYCZNE

POZNAWCZE

•

Jamesa – Langego (obwodowa)

•

Cannona – Barda (talamiczna)

•

Aktywacyjna

•

Dwuczynnikowa Schachtera- Singera

•

Lazarusa

•

Funkcjonalna Frijdy

•

Psychicznej reprezentacji

1.

Teoria Jamesa- Langego:

•

Zaliczana jest do obwodowych teorii emocji, gdyż za źródło emocji uznaje

działania, zmiany napięcia mięśni i zmiany w narządach wewnętrznych;

•

Powstawanie uczuć: spostrzeżenie jakiegoś bodźca wywołuje zmiany

fizjologiczne, zmiany fizjologiczne są następnie spostrzegane przez jednostkę,
spostrzeżenie tych zmian jest przekształcane w uczucie, które jest emocją;

•

Taka kolejność zdarzeń była sprzeczna z mądrością potoczną, która przyjmuje,

ż

e uczucia poprzedzają zmiany fizjologiczne; James natomiast uważał, że

zmiany fizjologiczne są wcześniejsze i dopiero ich spostrzeżenie prowadzi do
pojawienia się uczucia;

•

James początkowo uwzględniał zarówno rolę pobudzenia mięśni poprzecznie

prążkowanych, jak i rolę pobudzenia narządów wewnętrznych; później pod
wpływem Langego, skoncentrował się na zmianach sterowanych przez AUN;

•

James akceptował ideę specyficzności pobudzenia fizjologicznego,

charakterystycznego dla różnych emocji, ale nie dysponował żadnymi danymi,
które by ją potwierdziły;

•

Uczucia stanowią istotę myśli, świadomości i dostarczają poczucia tożsamości

osobistej oraz nadają znaczenie pojęciu samego siebie;

•

Wyróżnili „subtelne emocje” – uczucia moralne, intelektualne i estetyczne;

•

Im bardziej złożone są emocje, tym wcześniej w spostrzeganiu następuje

przejście od rejestracji treści do rekacji emocjonalnej; przy emocjach
podstawowych najpierw pobudzane są eksteroceptory, potem prioprio- i
interoceptory; spostrzeżenie pobudzenia tych ostatnich stanowi uczucie,
natomiast w wypadku emocji złożonych pobudzane są tylko eksteroceptory –
spostrzeżenie ich pobudzenia stanowi uczucie wyższe;

•

„nie płaczę dlatego, że jest mi smutno – jest mi smutno, ponieważ lecą mi łzy.”

Wydarzenie

Emocja

Interpretacja reakcji
fizjologiczno -
behawioralnych

Reakcja
instrumentalna

Reakcja wisceralna

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

17

2.

Teoria Cannona – Barda:

•

Zmiany w mózgu podstawą emocji;

•

Emocje są procesami zachodzącymi w jądrach wzgórza (thalamus), stąd

określa się ją jako talamiczną teorię uczuć;

•

Siedliskiem emocji są ośrodki podkorowe – ich pobudzenie nadaje komponent

poznawczym czynnościom kory emocjonalnej;

•

Kora działa jako struktura hamująca emocje powstające we wzgórzu; jej

uszkodzenie powoduje uwolnienie się wzgórza spod jej funkcji kontrolnej, stąd
też zachowanie sterowane jest wtedy w znacznym stopniu przez afekty;

•

Pobudzenie emocjonalne ma charakter rozlany i niespecyficzny, dlatego też nie

może być źródłem generowania różnorodnych stanów emocjonalnych;

•

Zakwestionowanie poglądów Jamesa- Langego: zmiany w narządach

wewnętrznych pojawiają się z pewnym opóźnieniem w stosunku do bodźca
emotogennego; dopiero po spostrzeżeniu tych zmian jednostka może dokonać
wyboru właściwego działania, ale by to zrobić musiałaby czekać, dopóki nie
wystąpią pewne zmiany fizjologiczne, a więc na podjęcie tych działań może
być potem po prostu za późno;

3.

Aktywacyjne teorie emocji:

•

Opierają się na założeniu, że emocje są stanem podwyższonego pobudzenia

oznakowanego afektywnie. Znak afektywny może być dodatni lub ujemny
(przyjemny lub przykry);

•

Zwracają uwagę na intensywność emocji, za którą odpowiedzialny jest poziom

pobudzenia CUN (poziom aktywacji);

•

Aktywacja – stan CUN;

•

Zmiany pojawiające się na obwodzie nie muszą być prostym

odzwierciedleniem zmian występujących w CUN; jeśli weźmiemy pod uwagę
aktywność narządów wewnętrznych, to może ona wzrastać lub zmniejszać się

Wydarzenie

Informacja
przetwarzana przez
wzgórze i
przesyłana
jednocześnie do
kory i do ciała

Emocja

Reakcja
instrumentalna

Ocena
wydarzenia przez
korę

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

18

po wpływem wzrostu poziomu aktywacji ( aktywność ta regulowana jest przez
AUN, którego podukłady para- i sympatyczny działają względem siebie
antagonistycznie);

•

W stanach silnego pobudzenia nasz organizm działa w uproszczony sposób,

który Cannon określał jako fight or flight (walka lub ucieczka);

•

Istotną cechą emocji są procesy myślowe;

•

Hebb: Przy wysokiej i bardzo niskiej aktywacji pojawiają się emocje o znaku

ujemnym, natomiast przy aktywacji umiarkowanej – emocje o znaku
dodatnim;

•

Pojawienie się znaku emocji wiąże się z pobudzeniem ośrodka przyjemności

lub przykrości oraz z wpływem powstającej aktywacji na aktywność zespołów
komórkowych;

•

Zespoły komórkowe – działające, zamknięte obwody neuronów, w których

przez pewien czas krążą impulsy nerwowe; bodźce które podtrzymują
aktywność zespołów komórkowych, wywołują emocje pozytywne, natomiast
bodźce które zmieniają bądź doprowadzają do rozpadu ich aktywności,
wywołują emocje negatywne;

•

M. Arnold: fazy procesu emocjonalnego:

(1)

Neutralna recepcja: rejestrowanie stymulacji, która traktowana jest jako coś
neutralnego, np. obraz na siatkówce;

(2)

Ocena: odebrana stymulacja oceniana jest jako dobra/ zła,
korzystna/niekorzystna dla jednostki; pojawia się znak procesu
emocjonalnego;

(3)

Pojawienie się tendencji do działania: działanie mające na celu zbliżenie
się do przedmiotu ocenianego jako dobry, lub tez unikanie przedmiotu
ocenianego jak zły; ujawnienie się motywacyjnych oddziaływań
stymulacji;

(4)

Wystąpienie emocji: przeżycie subiektywne wraz z komponentem
wisceralnym;

(5)

Pojawienie się działania sterowanego przez emocję: jego cechy to
stosunkowo duża dynamika oraz ograniczony zakres kontroli
intelektualnej, wynikający z ograniczenia zakresu uwagi oraz z
tendencyjnego interpretowania bodźców, tak aby były one zgodne z
dominującym u jednostki nastrojem lub uczuciem.

4.

Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera i Singera:

•

Postawili pytanie czy do powstania emocji wystarczy samo pobudzenie

fizjologiczne, którego pochodzenia jednostka nie potrafi wyjaśnić

sięgnęli

do wyników eksperymentów Maranona, który swoim badanym wstrzykiwał
adrenalinę i pytał, czy odczuwają jakieś emocje;

•

Aby doszło do powstania stanu emocjonalnego, muszą zaistnieć następujące

warunki – podmiot musi:
(1)

Znaleźć się w stanie pobudzenia;

(2)

Dokonać procesu poznawczej analizy zaistniałych zmian fizjologicznych
oraz sytuacji zewnętrznych, w jakich doszło do wystąpienia tych zmian;

(3)

Oznaczyć werbalnie stan, w jakim się znalazł;

•

warunkiem powstania emocji było pobudzenie fizjologiczne, którego

pojawienie się można wyjaśnić odwołaniem się do czynników sytuacyjnych;
emocje są wynikiem interakcji pewnych procesów występujących wewnątrz

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

19

organizmu z informacjami docierającymi ze środowiska oraz z informacjami
zarejestrowanymi w doświadczeniu jednostki; te dwa czynniki są niezależne
od siebie;

5.

Koncepcja emocji Lazarusa:

•

Emocje są procesami, które stanowią wynik specyficznej relacji między

organizmem a środowiskiem; ani samo środowisko, ani sam organizm nie są
warunkami wystarczającymi dla powstania emocji;

•

Emocje pojawiają się tylko w takich układach relacji między jednostką a

ś

rodowiskiem, które są dla jednostki źródłem potencjalnych korzyści lub

szkód;

•

Założenia odnośnie natury relacji jednostka – otoczenie:

(1)

Emocje stanowią podstawowy ewolucyjno- adaptacyjny system podmiotu i
uzależnione są od działań motywacyjnych, poznawczych i zaradczych,
które ukierunkowują podmiot na istotne właściwości otoczenia;

(2)

Ocenę ważności zdarzenia wyznacza tak zwany podstawowy temat
relacyjny, dotyczący stopnia dopasowania podmiotu do warunków danej
sytuacji; znajomość tematu relacyjnego pozwala na wyjaśnienie i
przewidywanie emocji, która może być wzbudzona w danej sytuacji; dwie
osoby w tej samej sytuacji zewnętrznej mogą spostrzegać ją zupełnie
odmiennie;

(3)

Związek między emocją a znaczeniem relacyjnym jest wrodzony i
specyficzny dla danego gatunku; podobna interpretacja danej relacji przez
kilka osób powoduje doświadczenie takiej samej emocji; proces
powstawania emocji uzależniony jest od sposobów radzenia sobie z
zaistniałą sytuacją, co z kolei wpływa na konstruowanie znaczenia

Wydarzenie

Poznawcza ocena
wydarzenia

Reakcja
instrumentalna

Reakcja wisceralna

Poznawcza ocena
reakcji fizjologicznych

Nieinterpretowalne
reakcje fizjologiczne

Emocja

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

20

relacyjnego, a tym samym na dynamikę procesów emocjonalnych; procesy
zaradcze modyfikują przeżywane emocje poprzez działania skierowane na
otoczenie lub podmiot, przez zmianę koncentracji uwagi, zmianę sposobu
oceny relacji, a w konsekwencji – znaczenia relacyjnego;

(4)

Procesy zaradcze mogą zmienić treść, znak i natężenie przeżywanej
emocji; procesy te występują powszechnie, mają naturę biologiczną i
kulturową;

(5)

Zróżnicowanie procesów emocjonalnych zależy do zróżnicowania procesu
oceny relacji między jednostką a otoczeniem. Różnice indywidualne w
sposobach interpretacji sytuacji zewnętrznej są uwarunkowane
preferowanymi wartościami kulturowymi, indywidualnym zróżnicowaniem
osobowości, osobistymi procesami radzenia sobie w trudnych sytuacjach;

•

Proces oceny – ocena zdarzenia lub obiektu jest wypadkową rzeczywistych

właściwości środowiska oraz cech osoby dokonującej oceny; jednostka bierze
w ocenie pod uwagę wyselekcjonowane przez siebie aspekty środowiska;
selekcja oparta jest na dominujących u danej osoby celach i motywach;

•

Kiedy mówi się o trafności oceny, trzeba wiedzieć, jakie są rzeczywiste

właściwości środowiska: dopiero wtedy można porównać ocenę z tym, co było
oceniane; dotąd nie udało się znaleźć zadowalających sposobów określania
właściwości środowiska;

•

Na ocenę mają wpływ wcześniejsze reakcje emocjonalne; ocena aktualnej

sytuacji zależy do tego, jakie emocje przeżywała jednostka wcześniej; emocje
mogą wpływać na selekcjonowanie dostępnych danych i na ich interpretację;

•

Składniki oceny pierwotnej:

(1)

Ocena adekwatności celu (goal relevance) – stwierdzenie, czy coś jest dla
jednostki szkodliwe lub pożyteczne;

(2)

Ocenę spójności celu ( goal congruence) – stwierdzenie, czy dane
zdarzenie przybliża jednostkę do celu, czy też oddala;

(3)

Ocenę rodzaju zaangażowania ego;

•

Proces oceny pierwotnej ma charakter motywacyjny i określa, czy emocja w

ogóle się pojawi;

•

Proces oceny wtórnej wiąże się z możliwościami poradzenia sobie w sytuacji

wzbudzającej określone emocje;

•

Kryteria oceny wtórnej:

(1)

Odpowiedzialność: ustalenie stopnia, w jakim podmiot jest w stanie
kontrolować daną sytuację;

(2)

Możliwości określające wybór strategii rozwiązania problemu;

(3)

Możliwości określające wybór technik kontroli napięcia emocjonalnego;

(4)

Przewidywanie skutków działań podjętych w danej sytuacji;

6.

Funkcjonalne ujęcie emocji wg Frijdy:

•

Podstawowe aspekty emocji:

(1)

Ocena zdarzeń jako istotnych/ nieistotnych, przyjemnych/ nieprzyjemnych;

(2)

Wzbudzanie pewnych reakcji fizjologicznych, zachowań i przeżyć;

•

Emocje należy traktować jako mechanizm sygnalizujący, że zdarzenie jest

ważne dla interesów jednostki – ułatwia lub utrudnia ich realizację;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

21

•

Emocje pozytywne sygnalizują, że jednostka jest na właściwej drodze do celu,

natomiast emocje negatywne wzbudzane są zdarzeniami interpretowanymi
jako zagrażające (niepokój, strach) lub zdarzeniami przeszkadzającymi w
realizacji interesów jednostki (gniew);

•

Podstawy klasyfikacji stanów afektywnych:

(1)

Charakter relacji między podmiotem a obiektem (intencjonalność –
nieintencjonalność);

(2)

Temporalna natura danego stanu, procesu czy cechy;

Zgodnie z wyróżnionymi kryteriami, można wyodrębnić: afekt, emocje, nastroje, sentymenty,
epizody emocjonalne i cechy osobowości;

•

Afekt – prymarne doznanie przyjemności/ nieprzyjemności;

•

Epizody emocjonalne – skierowane na konkretny obiekt, trwające dłuższy

czas; w trakcie trwania epizodu natężenie emocji nie jest stałe, lecz ulega
fluktuacjom; mogą mieć charakter sekwencyjnie przeżywanych emocji lub
przybierać postać doświadczeń emocjonalnych, składających się ze
sprzecznych emocji;

•

Cechy dyspozycyjne – skłonność do reagowania przez tego samego człowieka

zbliżonymi emocjami na ten sam obiekt w różnych momentach oraz
zróżnicowanie indywidualne reakcji różnych ludzi na ten sam obiekt w tym
samym momencie;

•

Sentymenty – np. miłość, nienawiść; struktura: poznawcza skłonność do

oceniania obiektu w określony sposób i potencjalne motywacje aktywizowane
przez pojawienie się obiektu uczuć lub myślenie o nim;

•

Osobowościowe dyspozycje emocjonalne – skłonność do nasilonego

oceniania zdarzeń w sposób charakterystyczny dla różnych emocji, np. u osób
strachliwych będzie to skłonność do interpretowania nowych lub
niejednoznacznych sytuacji jako zagrażających;

PRAWA EMOCJI:

(1)

Prawo znaczenia sytuacyjnego: „konstytucja emocji”:

•

Emocje powstają jako odpowiedzi na struktury znaczeniowe danych sytuacji;

•

Zdarzenia, które spełniają czyjeś dążenia lub obiecują je spełnić, są źródłem

pozytywnych emocji;

•

Zdarzenia przynoszące szkodę lub zagrażające czyimś interesom prowadzą do

negatywnych emocji;

(2)

Prawo zaangażowania:

•

Emocje powstają w odpowiedzi na zdarzenia, które są ważne dla celów,

motywów czy zaangażowań danej osoby;

•

Zaangażowanie nadaje jakiemuś konkretnemu zdarzeniu jego emocjonalne

znaczenie; znak emocji, jej natężenie i rodzaj informują o tym, jakiego typu
relacja występuje między podmiotami i sytuacją;

(3)

Prawo bezpośrednio spostrzeganej rzeczywistości:

•

Emocje są wywoływane przez zdarzenia uważane za rzeczywiste, a ich

intensywność odpowiada temu, do jakiego stopnia są za takie uważane;
rzeczywistość oznacza tu bezpośrednie odczuwanie właściwości bodźca;

•

Bodźce odbierane jako rzeczywiste obejmują:

a)

Bezwarunkowe bodźce afektywne – ból, bodźce nieoczekiwane i nagłe
oraz zauważane zachowania ekspresyjne;

b)

Bodźce zmysłowe – silnie związane z bodźcami bezwarunkowymi;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

22

c)

Zdarzenia wskazujące na nieskuteczność działań – ze względu na to, że
poszczególne rodzaje gotowości do działania są biologicznymi
dyspozycjami, potrzebującymi bodźców zmysłowych jako
bezwarunkowych czynników wyzwalających;

(4)

Prawo zmiany przyzwyczajenia i odczuwania porównawczego:

•

Emocje powstają wskutek aktualnych lub oczekiwanych zmian w korzystnych

bądź niekorzystnych warunkach;

•

Im większa jest zmiana, tym silniejsza emocja po niej następuje;

•

Układem odniesienia dla emocji powstających zgodnie z tym prawem jest

poziom adaptacji oraz wizje przyszłości;

(5)

Prawo hedonistycznej asymetrii:

•

Przyjemność jest zawsze zależna od zmiany i zanika wraz z ciągłością

zaspokojenia;

•

Przykrość może się utrzymywać na stałe w ciągle trwających złych warunkach;

•

Przywyka się do zdarzeń, które kiedyś zachwycały i przynosiły radość, ale nie

przywyka się do zdarzeń wywołujących emocje negatywne;

(6)

Prawo zachowania emocjonalnego momentu:

•

Zdarzenia emocjonalne zachowują swą siłę wywoływania emocji na czas

nieokreślony, chyba że spotkają się z przeciwdziałaniem innych,
powtarzających się zdarzeń, które mogą spowodować wygaszenie tamtych lub
przyzwyczajenie się do nich;

•

Prawo to odnosi się do trwałości śladów pamięciowych, związanych z

doświadczaniem emocji; zgodnie z nim, siła urazowych doświadczeń nigdy nie
słabnie (patrz prawo nr 5), może jedynie ulec zamalowaniu (overwritten);

•

Emocjonalne doświadczenia mają tendencję do zachowania swojej świeżości –

są równie dotkliwe i wyraziste jak w pierwotnej sytuacji; dawne cierpienia nie
bledną i nie znikają, tyle tylko, że odnoszą się do przeszłości;

(7)

Prawo zamknięcia się w sobie:

•

Emocje wykazują skłonność do zamknięcia się przed sądami o względności

bodźca, który je spowodował i przed wymaganiami celów innych niż ich
własny;

•

Rozwinięty proces emocjonalny wykazuje tendencję do absolutyzacji –

myślenie i zachowanie jednostki podporządkowane jest dominującemu
stanowi;

(8)

Prawo zważania na konsekwencje:

•

Każdy emocjonalny impuls powoduje impuls wtórny, który zmierza do

zmodyfikowania tamtego zgodnie z przewidywanymi konsekwencjami;

•

Tendencja do wyważania czy hamowania reakcji emocjonalnych, to jest

kontrola emocji, zawsze towarzyszy procesom emocjonalnym;

(9)

Prawo minimalnego obciążenia:

•

Ilekroć można ocenić sytuację na więcej niż jeden ze sposobów, pojawia się

skłonność do takiego jej ujmowania, które minimalizuje obciążenie
emocjonalne;

•

Negatywne obciążenie emocjonalne odnosi się do stopnia, w jakim dana

sytuacja jest przykra i trudna do zniesienia;

•

Ofiara gwałtu, przypisując sobie odpowiedzialność za to, co się stało,

doświadcza poczucia winy zamiast poczucia bezgranicznej krzywdy i

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

23

rozpaczy; ucieczka od rzeczywistości jest czasem mniejszym kosztem
adaptacyjnym niż stawianie czoła wyzwaniom;

(10)

Prawo maksymalnego zysku:

•

Ilekroć można ocenić sytuację na wiele sposobów, tylekroć pojawia się

tendencja do ujmowania jej w sposób maksymalizujący emocjonalny zysk.

7.

Koncepcja psychicznej reprezentacji emocji:

a)

Cechy poznawczej natury emocji:

•

Emocje występują wewnątrz człowieka i stanowią część systemu

odpowiedzialnego za tworzenie reprezentacji; są zjawiskami częściowo
subiektywnymi;

•

Emocje są zawsze skierowane na kogoś lub na coś;

•

Emocje zmieniają się w czasie; zmiany te występują zarówno w krótkiej jak i

w długiej perspektywie czasowej;

•

Emocje wpływają na zachowanie, które zwrotnie może zmieniać ich siłę oraz

jakość; zachowanie może rozładowywać emocje, ale może też prowadzić do
wzrostu ich intensywności;

•

Powstanie reprezentacji emocji na wyższym poziomie kodowania, może

zwrotnie spowodować zmianę reprezentacji danej emocji na poziomach
niższych oraz reinterpretację znaczenia; rodzaj powstałej reprezentacji określa
charakter zmiany emocji;

b)

Psychiczna reprezentacja emocji:

•

Tworzona jest w różnych, wzajemnie ze sobą powiązanych kodach i w każdym

z nich może być ujawniony inny aspekt emocji;

•

Pewna postać reprezentacji może zostać ujawniona w innej;

(1)

Kod obrazowy:

•

Reprezentacja emocji najpierw jest tworzona w kodzie obrazowym – tego typu

reprezentacja powstaje bezpośrednio po urodzeniu; noworodki potrafią
rejestrować wyrazy mimiczne innych osób oraz je naśladować;

•

W kodzie obrazowym są aktywizowane, rejestrowane lub generowane

informacje na temat wyrazów mimicznych, pantomimiki; pobudzenia
fizjologicznego, obejmującego zarówno AUN jak i pobudzenie gruczołów
wydzielania wewnętrznego, oraz informacje na temat obiektów wywołujących
emocje;

•

W wyniku kodowania obrazowego powstają bardzo proste reprezentacje

skryptopodobne, wypełnione zindywidualizowaną treścią emocjonalną, które
w toku rozwoju mogą przybierać postać złożonych skryptów;

(2)

Kod werbalny:

•

W późniejszych fazach rozwoju, dzięki opanowaniu mowy, reprezentacja

emocji tworzona jest w kodzie werbalnym – emocje uzyskują swoje werbalne
etykiety;

•

Etykieta ta pełni głównie funkcje oznaczające, tzn. z olbrzymiej liczby zmian

pojawiających się w organizmie pozwala wyodrębnić pewną grupę tworzącą
spójną całość;

•

Po pewnym czasie same słowa mogą stać się źródłem emocji;

•

Ekspresja na tym poziomie polega na podaniu nazwy emocji;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

24

(3)

Kod abstrakcyjny:

•

Kiedy język staje się narzędziem operacji intelektualnych, pojawia się

najwyższa forma – reprezentacja rejestrowana w kodzie abstrakcyjnym, która
jest najbogatsza i najogólniejsza;

•

Na tym poziomie emocja staje się pojęciem, zawierającym wiedzę na temat

pochodzenia danego stanu wewnętrznego, układu czynników sytuacyjnych
odpowiedzialnych za pojawienie się tego stanu lub związków tego stanu z
innymi stanami;

•

Ekspresja na tym poziomie może polegać na pisaniu wierszy, komponowaniu

muzyki, czy posługiwaniu się metaforą;

c)

Rekodowanie i jego rola w poznawaniu emocji:

•

Reprezentacja emocji ma wieloczłonowy charakter;

•

Dla poznania emocji kluczowe znaczenie mają procesy przechodzenia między

poszczególnymi elementami reprezentacji; dzięki tym procesom staje się ona
bogatsza, a wypadku utraty informacji na temat jednego z aspektów emocji –
brakujące dane mogą zostać zrekonstruowane z aspektów pozostałych;

•

Procesy rekodowania mają charakter dwukierunkowy;

(1)

Przejścia między kodem obrazowym i werbalnym:

•

Werbalizacja – wiąże się z opanowaniem języka przez dziecko, które dzięki

temu uczy się słownika emocjonalnego (nazw emocji) oraz sposobów
werbalnego komunikowania emocji;

•

Wizualizacja – pojawia się po opanowaniu języka; dzięki niej człowiek potrafi

przekształcić werbalna reprezentację emocji w reprezentację obrazową; jest
procesem intencjonalnym i umożliwia wygenerowanie z nazwy emocji
różnych aspektów reprezentacji obrazowych, takich jak wyobrażenie
przedmiotu emocji, wyobrażenie pobudzenia fizjologicznego (które może
przekształcić się w rzeczywiste pobudzenie);

(2)

Przejścia między kodem abstrakcyjnym i werbalnym:

•

Semantyzacja – lokowanie nazwy emocji w siatce pojęć stanowiących

potoczną teorię emocji; w jej skład wchodzą twierdzenia dotyczące czynników
sprawczych emocji, wpływu emocji na zachowanie czy specyficznych dla
danej emocji technik kontroli bądź aktywizacji; teorie te umożliwiają
rozumienie własnych emocji, wymaga ono jednak uprzedniego przeżycia
emocji, a nie tylko posiadania o nich deklaratywnej wiedzy;

•

Desemantyzacja – umożliwia zmianę lub weryfikację znaczenia danej

sekwencji zdarzeń emocjonalnych/ zakresu doświadczenia emocjonalnego
podmiotu; jest proces zmiany „zakotwiczeń”;

(3)

Przejścia między kodem obrazowym i abstrakcyjnym:

•

Symbolizacja – przejście od kodu obrazowego do abstrakcyjnego; tworzenie

metafor, poezji, dzieł plastycznych, oddających stany emocjonalne twórcy;
umożliwiają tworzenie zindywidualizowanych konwencji komunikacyjnych,
które są zrozumiałe tylko dla wybranych;

•

Desymbolizacja – zdolność do interpretowania komunikatów symbolicznych

w ramach kodu obrazowego, oraz wrażliwość na metafory/symbole; np.
wzruszenie podczas słuchania muzyki, oglądania filmu; występuje również
przy interpretacji własnego funkcjonowania psychicznego – dzięki niemu
jednostka potrafi zrozumieć, dlaczego pewne myśli, wspomnienia i inne

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

25

zjawiska psychiczne wywołują u niej silną reakcję na poziomie kodów
obrazowych;

d)

Rozwój reprezentacji emocji:

•

Kod obrazowy: u dziecka bodziec uruchamiający kodowanie obrazowe jest

bodźcem o znaczeniu zaprogramowanym biologicznie, natomiast u dorosłych
dołącza się jeszcze znaczenie oparte na uczeniu się;

•

Kod werbalny: u dziecka mamy do czynienia z prostym przyporządkowaniem

nazwy stanowi, którego aktualnie doświadcza; u dorosłego występuje
dodatkowo odwołanie do tego, co było przedtem i do zmiany, jaka się w tym
momencie dokonuje;

•

Kod abstrakcyjny: potoczna teoria radości dziecka jest bardzo prosta, natomiast

u dorosłego jest bardziej skomplikowana;

•

W miarę jak przechodzimy do reprezentacji znajdujących się nad reprezentacją

bazową, procesy rekodowania stają się coraz łatwiejsze; w poszczególnych
typach kodów zarejestrowane zostają coraz większe ilości informacji –
umożliwiają one znajdowanie bogatszych, alternatywnych połączeń pomiędzy
poszczególnymi typami kodów;

•

Stany typu peak experience (Maslow) / doznanie flow (Csikszentmihalyi) –

stan, w którym kody obrazowe, werbalne i abstrakcyjne łączą się w jedno;
człowiek znajduje się wówczas we szczególnym stanie psychicznym,
dostrzega cechy i zjawiska, których inni nie widzą, ma poczucie łączności z
kosmosem, a równocześnie wypełnia go niepowtarzalny stan emocjonalny;

•

Czynniki warunkujące przechodzenie od bazowej reprezentacji emocji do

coraz wyższych poziomów:
(1)

Związane z rozwojem poznawczym: coraz to większe zdolności
pamięciowe, zdolności do gospodarowania zasobami uwagi oraz zdolność
do myślenia abstrakcyjnego;

(2)

Związane z motywacją jednostki: układ podstawowych potrzeb; motywacja
epistemiczna

faza rozmrażania epistemicznego: ludzie rozluźniają swoje

struktury poznawcze, przygotowując się do odebrana nowych informacji,
tworzenia nowych struktur wiedzy lub modyfikowanie już istniejących;

faza zamrażania epistemicznego: uporządkowanie odebranych danych,
utrwalenie istniejących struktur; bezrefleksyjne przetwarzanie informacji;

KODY ABSTRAKCYJNE

KODY OBRAZOWE

KODY WERBALNE

Symbolizacja
Desymbolizacja

Semantyzacja
Desemantyzacja

Werbalizacja
Wizualizacja

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

26

ROZWÓJ REPREZENTACJI EMOCJI:

Kod abstrakcyjny

Kod obrazowy

Kod werbalny

MOTYWACJA W NAJWAśNIEJSZYCH
SYTSTEMACH TEORETYCZNYCH

Wiesław Łukaszewski

1.

Motywacja:

•

Motywacja – wszelkie mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie,

ukierunkowanie, podtrzymywanie i zakończenie zachowania; są to zarówno
mechanizmy zachowań prostych jak i złożonych, wewnętrznych i
zewnętrznych, afektywnych i poznawczych;

2.

Ewolucyjne podejście do motywacji – etologia i socjobiologia:

a)

Nurt etologiczny:

•

Konrad Lorenz, Nikolas Tinbergen, Irenaus Eibl – Eibesfeldt;

•

Motywacja w etologii – gotowość do wykonania pewnego utrwalonego wzorca

zachowania (fixed action pattern);

•

Instynkt – biologicznie ukształtowany stereotypowy wzorzec zachowania oraz

znajdujący się w zapleczu zachowania mechanizm energetyczny;

•

Wrodzony mechanizm wyzwalający – niewymagający uczenia się bodziec

lub zespół bodźców, stanowiących konieczny i wystarczający warunek
wystąpienia zachowania instynktownego;

•

Instynkty mają strukturę hierarchiczną;

•

Etapy aktywności sterowania instynktem:

(1)

Narastanie instynktu;

(2)

Etap apetytywny – charakteryzujący się niespecyficznym i specyficznym
pobudzeniem organizmu;

(3)

Etap konsumacyjny – zachowania spełniające, kończące się
rozładowaniem instynktu;

•

Sam instynkt, nawet najsilniejszy, nie wystarcza do uruchomienia zachowania

ukierunkowanego; decydujące znaczenie mają wrodzone mechanizmy
wyzwalające i bodźce wyzwalające (np. kształt, barwa, zapach, kierunek
ruchu);

•

Aktywność jałowa (vacuum activity)– działający instynkt jest bardzo silny, a

brak jest bodźców wyzwalających; ukierunkowana na rozładowanie instynktu
(np. kopulacyjne ruchy bez partnera);

•

Zasada podwójnej kwantyfikacji (Lorenz) – uruchomienie zachowania jest

interakcyjnym efektem działania dwóch czynników: siły działającego popędu i
siły bodźca wyzwalającego; przy bardzo silnym popędzie do uruchomienia

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

27

zachowania wystarczy słaby bodziec wyzwalający, a przy bardzo słabym
popędzie niezbędny jest silny bodziec (model hydrauliczny);

b)

Nurt socjobiologiczny:

•

Podstawowym motywem rządzącym wszelkimi zachowaniami
organizmów żywych jest tendencja do rozpowszechniania własnych
genów;

•

W koncepcji motywacje najważniejszymi czynnikami są tu: okazja do
rozpowszechnienia własnych genów i dobór partnera;

3.

Psychodynamiczna teoria motywacji:

a)

Freud:

•

Podstawowe założenia:

(1)

Wszelkie zachowania są zdeterminowane;

(2)

Ź

ródłem wszelkich zachowań jest energia psychiczna;

(3)

Zachowaniem rządzą wrodzone instynkty (popędy) – życia, seksualny,
podtrzymania życia (przeżycia);

(4)

Motywy ludzkiego zachowania mają charakter nieświadomy, świadomość
nie odgrywa istotnej roli w kształtowaniu zachowania;

•

Teoria psychodynamiczna jest teorią redukcji napięcia związanego z

działaniem popędów;

•

Charakterystyka popędów:

(1)

Ź

ródło popędów – stany organizmu, procesy metaboliczne, inne formy

kumulacji energii, stałe lub odnawialne;

(2)

Impet popędu – strona energetyczna popędu, wielkość działającego
napięcia, wielkość deficytu jakiegoś dobra;

(3)

Zaspokojenie (ukierunkowanie) popędu – usunięcie nieprzyjemnego
napięcia lub innej wewnętrznej stymulacji uruchamiającej aktywność;

(4)

Przedmiot popędu – może to być każdy stan organizmu lub każdy obiekt,
który redukuje napięcie i powoduje zaspokojenie działającego popędu;
przedmioty popędu mogą zmieniać się w czasie – w następstwie
dojrzewania lub w następstwie uczenia się;

•

Podstawowym popędem organizującym zachowanie człowieka jest libido –

popęd seksualny;

b)

Nurt kulturowy:

•

K. Horney: postulowała istnienie dwóch mechanizmów motywacyjnych:

potrzebę bezpieczeństwa i wyidealizowanego obrazu własnej doskonałości (
JA idealnego);

•

E. Fromm: jego zdaniem najważniejszym mechanizmem motywacyjnym jest

dążenie do integralności własnej osoby

przezwyciężanie czynników

zewnętrznych, ograniczających lub udaremniających integralność JA, jest
decydującą siłą napędową ludzkiego działania;

•

H. Sulivan: postuluje dwa mechanizmy motywacyjne: potrzebę przyjemności

oraz potrzebę bezpieczeństwa;

4.

Behawiorystyczna teoria motywacji:

•

Siłę motywacji i jej ukierunkowanie ocenia się post hoc – po liczbie prób, po

wielkości włożonego wysiłku, po rodzaju uzyskanych wzmocnień;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

28

•

Podstawowe pojęcia w behawiorystycznej teorii motywacji: popęd (drive)

przynęta/ pobudka (incentive) oraz wzmocnienie (reinforcement);

•

Popęd – pojmowany jest obiektywnie jako wielkość deficytu jakiegoś

ważnego dla organizmu czynnika pozytywnego lub jako siła oddziaływania
czynnika negatywnego, np. liczba godzin bez pokarmu i picia, długotrwałość
deprywacji seksualnej, etc.; niektóre popędy nie wymagają uczenia się (popędy
pierwotne – np. głód), inne natomiast są wynikiem uczenia się ( popędy wtórne
– np. zapotrzebowanie na używki); działanie popędu polega na uruchamianiu i
zwiększaniu przykrego napięcia, oraz często na uruchomieniu również
czynności eksploracyjnych; popęd to po prostu niepokój pojawiający się w
organizmie i uruchamiający czynności ukierunkowane na usunięcie tego
niepokoju;

•

Pobudka (przynęta) – obiekt lub stan mający zdolność redukowania lub

zmniejszania wielkości popędu; nie każdy obiekt będący pobudką jest nią w
takim samym stopniu; pobudka ma dwoisty charakter: w pewnych warunkach
zastępuje lub uruchamia popęd ale zarazem może być czynnikiem
redukującym popęd;

•

Wzmocnienie – każdy obiekt lub każdy stan rzeczy, który zwiększa

prawdopodobieństwo powtórzenia reakcji wywołanej działaniem danego
bodźca (pobudki lub/i popędu); pobudka w pewnych warunkach jest
wzmocnieniem lub dostarcza wzmocnienia; wielkość wzmocnienia, odstęp
czasowy między reakcją a wzmocnieniem, częstość wzmocnień oraz ich
regularność decydują o prawdopodobieństwie wykonywania reakcji;

•

Gotowość do wykonywania pewnych zachowań rośnie wraz z:

(1)

Wielkością nagrody (wielkością zredukowanego popędu)

(2)

Częstością otrzymywania danej nagrody, choć w miarę ponawiania
nagrody jej wartość wzmacniająca stopniowo maleje;

(3)

Regularnością otrzymywania danej nagrody, choć w miarę przedłużania się
serii regularnych nagród wartość wzmacniająca kolejnych nagród jest
coraz mniejsza;

•

C. Hull: motywacja ma swoje źródła w darwinowskiej walce o byt; do

przeżycia są niezbędne pewne obiekty (pokarm, woda) oraz pewne
umiejętności zdobywania tych obiektów (atak, ucieczka, zapamiętywanie
miejsc); deficyt obiektów pozytywnych lub nadmiar obiektów negatywnych –
ważnych dla przetrwania – uruchamia popęd; wskaźnikiem działającego
popędu jest intensywność zachowania;

•

Każda forma deprywacji lub zagrożenia powoduje powstanie ogólnego popędu

( D – drive), mającego decydujące znaczenie w uruchamianiu zachowania.
Drugim czynnikiem kształtującym zachowanie w danej sytuacji jest wykonanie
– umiejętność redukowania popędu sHr, co w istocie jest oznaczeniem nawyku
( H – habit). O motywacji określonego zachowania, czyli potencjale
pobudzeniowym (sEr – exitatory potencial), wnioskujemy na podstawie:

sEr = sHr

x

D

5.

Humanistyczna teoria motywacji:

•

Abraham Maslow

•

Zakłada obecność dwóch mechanizmów motywacyjnych: potrzeb niedoboru (

D-needs) oraz potrzeb wzrostu ( B-needs);

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

29

•

Potrzeby D są ułożone hierarchicznie;

•

Pierwotne potrzeby fizjologiczne – powietrze, pokarm, woda, sen, seks; są w

swym działaniu kategoryczne; ich deprywacja koncentruje uwagę i działania
organizmu na ich zaspokojeniu;

•

Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych uruchamia nowe potrzeby – potrzeby

bezpieczeństwa; źródłem ich deprywacji jest brak stabilności w otoczeniu,
chaos, konflikty społeczne, deficyty ekonomiczne;

•

Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa otwiera drogę

następnym potrzebom – miłości i przynależności; objawami wskazującymi na
ich deprywację są; poczucie uprzedmiotowienia, deficyt uczuć, poczucie
alienacji, samotność;

•

Zaspokojenie tych trzech grup potrzeb umożliwia koncentrację uwagi na

potrzebie szacunku; wzbudzana przez niską ocenę ze strony innych, niską
pozycję społeczną, poczucie braku sił, osiągnięć, kompetencji, prestiżu, złą
reputację;

•

Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu uruchamia poziom najwyższy: poziom

potrzeb samourzeczywistniania ( B); czyli potrzeby poznawcze, potrzeba
wiedzy, rozumienia świata; niemożność samo aktualizacji, pociąga za sobą
szereg zachowań „metapatologicznych”;

•

Samoaktualizacja jest mechanizmem stawania się sobą – „jest to czysta radość

tworzenia, ekspresja samego siebie, osiąganie człowieczeństwa;

•

Rozróżnienie między motywacją opartą na konieczność (muszę) a motywacją

opartą na wyborze (chcę);

•

Wszystkie potrzeby domagają się zaspokojenia, ale im niższy poziom, tym jest

on ważniejszy i bardziej podstawowy;

6.

Poznawcze koncepcje motywacji:

•

Dotyczy wszystkich organizmów żywych wyposażonych w mechanizmy

przetwarzania informacji;

•

Konsekwencje deprywacji sensorycznej: zaburzenia percepcji, zaburzenia

procesów myślowych, pamięci, przeżywanie halucynacji, snów na jawie,
przeżywanie negatywnego napięcia, a niekiedy bardzo silnych lęków;

•

Berlyne: zachowania eksploracyjne uruchamiane są przez takie cechy

informacji jak: nowość, zmiana, dziwność, niezgodność, wieloznaczność,
niewyraźność

czyli obecność niepewności i konfliktu;

a)

Teoria dysonansu poznawczego (Festinger):

•

Ludzie gromadzą dane poznawcze (cognitions), które stanowią jakiś fragment

całej wiedzy;

•

Dane te mogą być przedmiotem porównywania z sobą;

•

Wynikiem porównywania danych poznawczych może być ustalenie jednaj z 3

relacji między nimi: konsonansu, dysonansu lub braku związku;

•

Brak związku między danymi poznawczymi jest motywacyjnie obojętny, nie

ma żadnego powiązania z motywacją ukierunkowanego zachowania;

•

Konsonans – gdy z treści jednego elementu poznawczego wynika treść

drugiego; jest stanem pozytywnym, zatem jednostka jest zainteresowana
podtrzymywaniem/ przywracaniem go;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

30

•

Dysonans – gdy z treści jednego elementu poznawczego wynika

psychologiczne przeciwstawienie lub zaprzeczenie drugiego; jest stanem
przykrym i uruchamia działania zmierzające do usunięcia sprzeczności;

•

Wielkość dysonansu/konsonansu – dysonans/konsonans jest tym większy, im

ważniejsze są dane poznawcze pozostające w związku

więc wielkość ta nie

zależy od wielkości rozbieżność, ale od ważności danych poznawczych;

7.

Topologiczna koncepcja motywacji:

•

Kurt Lewin;

•

Akcentuje dynamikę zjawisk psychicznych i ich znaczną zmienność w czasie

oraz ich systemowy charakter;

•

Koncepcja przestrzeni życiowej (life space) – przestrzeń (pole

psychologiczne) tworzy człowiek i jego środowisko jako całość; wyznacza
zachowanie; jest całością ustrukturowaną, złożoną z pewnej liczby obszarów
oddzielonych od siebie wyrazistymi granicami;

•

Takimi obszarami mogą być określone zachowania, przynależność społeczna,

obraz samego siebie, inni ludzie, ważne stany rzeczy, etc.

•

Czynnikiem uruchamiającym zachowania są siły działające w polu

psychologicznym; są one traktowane jak wektory – mają punkt przyłożenia,
kierunek oraz intensywność;

•

Siły psychologiczne (napięcia) mogą mieć swe źródła wewnątrz jednostki

(wynikając np. z jej potrzeb), lub zewnątrz (rezultat warunków oddziałujących
na jednostkę, formułowane wobec niej wymagania i oczekiwania);

•

Efekt Ziegarnik – polega na lepszym pamiętaniu zadań niedokończonych;

•

Efekt Owsiankiny – polega na spontanicznej tendencji do dokończania

rozpoczętych i przerwanych zadań;

•

Siły psychologiczne charakteryzują się także walencją (valence) pozytywną lub

negatywną, co oznacza, że wywołują propulsję (dążenie) lub repulsję
(unikanie);

8.

Systematyzacja:

MODELE

HOMEOSTATYCZNY PODNIETOWY

POZNAWCZY HUMANISTYCZNY

Ź

ródłem motywacji jest

zaburzenie homeostazy
organizmu

Ź

ródłem

motywacji
zachowania jest
bodziec

Ź

ródłem

motywacji
zachowania jest
przetwarzanie
informacji

Ź

ródło zachowań jest

wewnętrzne

Teorie ewolucyjne

Teoria
behawiorystyczna

Teoria
poznawcza

Teoria
humanistyczna

Teoria
psychodynamiczna

Teoria
topologiczna

MECHANIZMY LEśĄCE U PODSTAW MOTYWACJI

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

31

Wiesław Łukaszewski i Dariusz Doliński

1.

Procesy afektywne jako mechanizm motywacyjny:

a)

Pobudzenie emocjonalne jako determinanta efektywności funkcjonowania
organizmu:

•

Pobudzenie emocjonalne – chwilowy stan organizmu, charakteryzujący
się energetyzacją somatyczną i zmianami świadomości, polegającymi na
zwężeniu jej pola;
- regulowane przez siatkowaty układ aktywizujący i AUN;
- wprowadza organizm w stan ułatwiający przejawianie zachowań
adaptacyjnych w warunkach zwiększonych wymagań, stawianych mu
przez środowisko/ samego siebie;

•

Hebb: zarówno niski, jak i wysoki poziom pobudzenia nie sprzyja
efektywnemu funkcjonowaniu, jest ono natomiast optymalne przy średnim
pobudzeniu;

•

Teoria psychologicznej zmiany ukierunkowania ( psychological reversal):
istnieją 2 poziomy pobudzenia, optymalne dla efektywności
funkcjonowania – który z nich będzie w danej sytuacji korzystny, zależy
od przyjętej przez podmiot orientacji (stanów meta motywacyjnych) wobec
zewnętrznej rzeczywistości:
- stan teliczny – gdy człowiek ukierunkowany jest na realizację
określonego celu

odczuwanie zobowiązania do podejmowania i

kontynuowania działań nastawionych na jego osiągnięcie; uwaga
skoncentrowana na celu i własnych działaniach; uczucie satysfakcji wiąże
się z konstatacją zbliżania się do celu lub jego osiągnięcia;
W tym stanie podmiot funkcjonuje lepiej, jeśli poziom pobudzenia nie jest
zbyt wysoki – silne pobudzenie prowadzi bowiem do ograniczenia
możliwości przetwarzania informacji.
- stan parateliczny – nastawienie na samą aktywność, a nie na jej
instrumentalny wobec celu charakter

uwagę pochłania działanie, które

samo w sobie jest angażujące i satysfakcjonujące.
W tym stanie podmiot funkcjonuje tym lepiej, im wyższy jest poziom
pobudzenia – odczuwa wówczas przyjemny stan podniecenia i funkcjonuje
szybko i sprawnie; przy niskim pobudzeniu odczuwałby znudzenie;

•

Prawa Yerkesa i Dodsona:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

32

(1)

W miarę wzrostu intensywności pobudzenia czynność wykonywana jest do
określonego poziomu krytycznego coraz lepiej, po czym zaczyna pogarszać
się aż do całkowitej dezorganizacji.

(2)

Wspomniany poziom krytyczny jest niższy dla zadań trudnych niż dla
łatwych.

b)

Emocja
jako generator programu działania i jako informacja:

•

Poszczególne emocje uruchamiają odpowiadające im programy działania;

•

Emocje „przełączają” naszą uwagę na kwestie, które są w danym momencie

ważne, a odsuwa ją od problemów mniej istotnych/pilnych. Stanowią dla
podmiotu wskazówkę, że coś istotnego dzieje się aktualnie w jego
zewnętrznym środowisku/ ciele/ systemie poznawczym;

•

Motyw – uświadomienie celu i programu, umożliwiające danej osobie podjęcie

określonej czynności;

•

Odczuwane emocje pełnią funkcję detektora tego, co jest zdecydowanie dobre i

zdecydowanie złe – stają się filtrem informacyjnym;

•

Emocje i nastroje mogą być także informacjami, że jednostka zbliża się do

osiągnięcia celu albo że już go osiągnął (pozytywne stany afektywne), bądź też
ż

e tak się nie dzieje (stany negatywne).

2.

Procesy poznawcze jako mechanizm motywacyjny:

•

Ciekawość – reakcja na zmianę (nowość); pewna gotowość reagowania na

wszelkie zmiany i innowacje; preferencja nowości;

•

Oczekiwania: sytuacje, rozpatrywane z perspektywy podmiotu, podzielić

można na losowe, które w żadnym stopniu nie zależą od naszego działania,
oraz sprawnościowe, kiedy efekty zależą od naszego działania; w sytuacjach
losowych można mówić jedynie o przewidywaniach, natomiast tylko przy

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

33

sytuacjach sprawnościowych można mówić o oczekiwaniach; poziom
oczekiwań pozostaje w pozytywnym związku z motywacją do realizacji
założonego wyniku

im wyższe oczekiwania, tym wyższa motywacja, tym

lepsze osiągnięte wyniki i tym wyższa satysfakcja z osiągniętego rezultatu;

•

Aspiracje: o ile oczekiwania są sądem na temat wyniku jaki będzie, to

aspiracje są sądem na temat wyniku upragnionego/ pożądanego;
-marzenia – nie muszą zakładać żadnych działań własnych;
- aspiracje – zakładają własne działanie;
- uruchamiają motywację wtedy gdy dotyczy to sytuacji sprawnościowych oraz
gdy wyobrażenia zostaną przekształcone w cele działania;

•

Defensywny pesymizm – nierealistycznie niska ocena szans na osiągnięcie

sukcesu i – w konsekwencji – inwestowanie w zadanie większego wysiłku;

a)

Teoria dysonansu poznawczego:

•

Każda sytuacja, w której występuje niezgodność między danymi

poznawczymi, jest źródłem przykrości;

•

Przykrość ta jest tym większa i tym większa pojawia się tendencja do usunięcia

jej źródła, im: większa jest niezgodność, im ważniejsze są dane poznawcze
pozostające w niezgodności oraz im trudniejsza do usunięcia, a więc im dłużej
trwająca jest niezgodność;

•

Rodzaje niezgodności:

(1)

Niezgodność między dwiema informacjami napływającymi ( np.
wzajemnie wykluczające się wypowiedzi dwóch osób);

(2)

Niezgodność między informacjami stanowiącymi element struktury
poznawczej ( np. przekonaniami) a informacjami napływającymi z
otoczenia;

(3)

Niezgodność między dwiema różnymi informacjami stanowiącymi
składniki struktury poznawczej, np. między dwiema myślami;

•

W pewnych warunkach motywacja może być uruchamiana przez samą

niezgodność, natomiast w innych warunkach potrzebne jest zaangażowanie JA;

•

Przy niezgodności bardzo małej można oczekiwać aktywności orientacyjnej,

eksploracyjnej i ewentualnie tolerowania niezgodności;

•

Gdy niezgodność jest większa ( średnia) można oczekiwać aktywnych form jej

usuwania, szczególnie przez obronę własnych przekonań czy sądów;

•

Duża niezgodność sprawia, że niezbędna staje się akomodacja własnych

struktur, ich zmiana i uległość wobec informacji napływających;

3.

Motywacja w przebiegu zachowania:

a)

Uruchomienie zachowania:

•

Model Atkinsona&McClellanda: tendencja do podjęcia działania jest tym
silniejsza, im większa jest subiektywnie oszacowana wartość celu; wartość
celu maleje wraz ze wzrostem prawdopodobieństwa jego osiągnięcia

przy bardzo niskich i bardzo wysokich prawdopodobieństwach motywacja
jest niska;

•

Model Pintrich&DeGroot: motywacja jest tym silniejsza, im więcej wart
jest wynik, jaki ma zostać osiągnięty, im większe są osobiste możliwości
podmiotu, zapewniające mu wykonanie działań przynoszących wynik i im
silniejsze są emocje związane z wynikiem i z działaniem;

•

Model Heckhausen&Kuhl: zakładali czteroelementowy model czynników
uruchamiających działanie – wartość zakładanych wyników, oczekiwania,

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

34

odpowiedniość między celem a możliwościami jednostki oraz pobudzenie
emocjonalne;

•

Model OTIUM (opportunity, time, importance, urgency, means):
pragnienie osiągnięcia celu przekształca się w intencję, wtedy gdy
jednostka ocenia, że istnieją odpowiednie warunki do jego osiągnięcia
(okazja), gdy szacuje, że dysponuje czasem niezbędnym do jego
osiągnięcia (czas), gdy ocenia cel jako ważny, kiedy pojawia się presja i
gdy podmiot dysponuje niezbędnymi środkami do realizacji celu;

b)

Podtrzymanie aktywności i wytrwałość:

•

Fazy działania ( P. Gollwitzer):
(1)

Faza przeddecyzyjna – dokonuje się wyboru pomiędzy pragnieniami;

faza ta kończy się decyzją;

(2)

Faza przeddziałaniowa – planowanie zachowania (kiedy, gdzie, jak i

jaki czas jest do dyspozycji); faza ta kończy się sformułowaniem planu;

(3)

Faza wykonaniowa – zaczyna się wraz z początkiem realizacji planu, a

kończy obserwacją konsekwencji;

(4)

Faza podziałaniowa – ewaluacja wyniku

•

Podtrzymywanie działań dotyczy fazy wykonaniowej;

•

Jednym z mechanizmów wytrwałości i podtrzymywania aktywności muszą
być zabiegi związane z gratyfikacjami – techniki radzenia sobie z
pokusami i podtrzymywania zdolności do odraczania gratyfikacji;

•

Mishen&Ebbsen: sposobem może być odwracanie uwagi od gratyfikacji;
koncentracja uwagi na gratyfikacji wynikającej z zachowania skłania do
niecierpliwości, natomiast odwrócenie uwagi od gratyfikacji może być
niezłym sposobem podtrzymywania działań długoterminowych;

•

Innym sposobem może być odwrócenie uwagi od konsumacyjnego aspektu
gratyfikacji, a skupienie jej na aspekcie poznawczym;

•

Mechanizm segmentyzacji i zwielokrotnienia gratyfikacji –
wyodrębnienie wielu etapów pośrednich i związanie z każdym z nich
określonej gratyfikacji;

•

Mechanizm „magicznej połowy” – odwołanie się do przekonania, że
„teraz to już z górki”, a więc łatwiej;

•

Przekonanie o swobodzie wyboru ( teoria oporu psychicznego – reaktancji)
– sama świadomość, że istnieje wybór, że można albo realizować podjęte
zadanie, albo je przerwać, może być czynnikiem zwiększającym
wytrwałość;

•

Przekonanie o wpływie na zdarzenia;

•

Zwrotny dopływ informacji o osiąganych wynikach – brak informacji o
wyniku jest czynnikiem redukującym motywację, natomiast zwrotna
informacja o postępach jest czynnikiem podtrzymującym, a nawet
wzmagającym motywację;

•

Oceny zewnętrzne osiągniętego wyniku;

•

Kolejne oszacowania prawdopodobieństwa sukcesy – warunkiem
podtrzymania aktywności jest wzrost prawdopodobieństwa w miarę
kontynuacji działania;

c)

Zaniechanie działania:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

35

•

Brak oczekiwanej gratyfikacji ( czy wręcz straty), będących wynikiem
działania;

•

W konsekwencji stosowanych zabiegów zwielokrotnienia gratyfikacji
może dojść do nasycenia nimi;

•

Działania podjęte w wyniku działającej motywacji wewnętrznej mogą być
skutecznie zdezorganizowane lub wręcz sparaliżowane, gdy zaczyna im
towarzyszyć dodatkowa gratyfikacja zewnętrzna;

•

Zbyt wysoka motywacja wyjściowa;

•

Znudzenie aktywnością i spadek zainteresowania;

•

Utrata ważności przez dotychczasowe działanie i/ lub pojawienie się
ważniejszego działania alternatywnego;

d)

Zakończenie działania:

•

Porównanie wyniku założonego i wyniku osiągniętego a następnie ocena
stopnia zbieżności – jeżeli oba obrazy się pokrywają, jest to wystarczająca
przesłanka do zakończenia działania;

•

Następstwo informacji ze strony innych – „dobrze, już wystarczy”;

•

Nasycenie się jednorodną stymulacja – znudzenie;

•

Subiektywne przekonanie o zamknięciu się struktury – stwierdzenie, że
całość jest dobrze skomponowania, że wszystko jest w niej na swoim
miejscu, staje się argumentem na rzecz zakończenia działania wtedy, gdy
wyobrażenie wyniku końcowego nie może być skonkretyzowane;

4.

Specyficznie ludzkie mechanizmy motywacyjne:

a)

Motywacja wewnętrzna:

•

Hunt: jako jeden z pierwszych, sprzeciwił się założeniu, że wszystkie
zachowania organizmu wywoływane są przez zewnętrzne wzmocnienia;

•

Przykłady zachowań motywowanych wewnętrznie – eksploracja,
manipulacja, ciekawość;

•

Motywacja wewnętrzna – tendencja podmiotu do podejmowania i
kontynuowania działania ze względu na samą treść jej aktywności;

•

Motywacja zewnętrzna – działanie realizowane jest ze względu na
zewnętrzne wobec niego czynniki, mające być konsekwencją jego
wykonania lub efektywnego zakończenia;

•

Harlow: wykazał, że przebywające w klatce małpy spontanicznie
rozwiązują dość złożone zadania manipulacyjne; jeśli jednak następnie
wprowadza się nagrodę (rodzynki) za rozwiązywanie tych zadań, małpy
stopniowo tracą zainteresowanie tą aktywnością;

•

Zasada pomniejszania Kelley’a: im więcej potencjalnych czynników
może być przyczyną określonego działania, tym mniejsza jest rola, jaką
jednostka przypisuje każdemu z nich ( tym mniej jednostka jest pewna, że
określony czynnik ma właściwość sprawczą);

•

Pozytywna informacja o poziomie wykonania nie obniża motywacji
wewnętrznej – jeżeli w zewnętrznych nagrodach dominuje pierwiastek
informacyjny, nie spowodują one spadku wewnętrznej motywacji;

•

Podobnie nagrody, które są dla jednostki niespodzianką, nie wpływają na
spadek motywacji wewnętrznej;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

36

•

Kruglanski: wszelkie nagrody mogą mieć charakter egzogenny – są
czynnikiem zewnętrznym wobec zadania, lub endogenny- są
immanentnym jego składnikiem; nagrody o charakterze egzogennym
obniżają motywację wewnętrzną: dzieci, którym się obiecuje rower za
dobrą naukę, mogą stracić zainteresowanie biologią czy chemią i uczyć się
już tylko po to, aby go dostać; nagrody o charakterze endogennym
wzmacniają motywację wewnętrzną: pieniądze, które ludzie otrzymują za
pracę – ludzie bardziej lubią swoją pracę, gdy dostają podwyżki;

•

Motywacja wewnętrzna w warunkach pracy pod kierunkiem innego
człowieka: jeśli szanuje on autonomię swoich podwalnych – przedstawia
im różne możliwości decyzyjne, konsultuje z nimi swoje pomysły i używa
kar i nagród w taki sposób, aby miały przede wszystkim charakter
informacyjny, wtedy motywacja wewnętrzna pracowników jest relatywnie
wysoka; jeżeli zachowuje się on w sposób kontrolujący – często wydaje
jednoznaczne polecenia, używa kar i nagród w sposób instrumentalny i
wyznacza ścisłe terminy zakończenia prac, to pracownicy mają motywację
wewnętrzną relatywnie niską;

•

Termin ściśle określający, do jakiego momentu należy zakończyć daną
aktywność, jest sam w sobie czynnikiem obniżającym poziom wewnętrznej
motywacji;

•

Rywalizacja również obniża motywację wewnętrzną;

b)

Motywacja osiągnięć:

•

Motywacja osiągnięć – tendencja do osiągania i przekraczania standardów
doskonałości, związana z odczuwaniem pozytywnych emocji w sytuacjach
zadaniowych, spostrzeganych jako wyzwanie;

•

Model motywacji osiągnięć Atkinsona:
Tendencja do osiągnięcia sukcesu (Ts) jest iloczynem subiektywnego
prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu (Ps) i jego wartości
gratyfikacyjnej (Ws); dodatkowo przyjął on, że im łatwiej osiągnąć sukces,
tym mniejszą na ogół ma on wartość nagradzającą, więc:

Ws = ( 1 – Ps ), a tym samym Ts = Ps x ( 1 – Ps )

Ts osiąga swoje maksimum, gdy zadania nie jest ani wyraźnie łatwe ani
trudne:

ZADANIE

PRAWDOPODOBIEŃSTWO
SUKCESU

WARTOŚĆ
GRATYFIKACYJNA
SUKCESU

TENDENCJA DO
OSIĄGNIA
SUKCESU

Bardzo trudne

0,3

0,7

0,21

Średnio trudne

0,5

0,5

0,25

Bardzo łatwe

0,7

0,3

0,21

Tendencja do unikania porażki (Tp) jest iloczynem subiektywnego
prawdopodobieństwa porażki (Pp) i ujemnej wartość niepowodzenia (Wp).
Im pewniejsze jest odniesienie sukcesu (łatwiejsze zadanie), tym gorzej
będzie się czuł człowiek, któremu się nie powiedzie. Więc:

Wp = - Ps, a więc Tp = Pp x ( - Ps)

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

37

Człowiek zorientowany na unikanie niepowodzeń, będzie ochoczo
podejmować się wykonania zadań bardzo łatwych ( bo ryzyko porażki jest
minimalne) oraz bardzo trudnych ( bo choć ryzyko porażki jest znaczne, to
nie przynosi ona ujmy):

ZADANIE

PRAWDOPODOBIEŃSTWO
PORAśKI

WARTOŚĆ
GRATYFIKACYJNA
PORAśKI

TENDENCJA DO
UNIKANIA
PORAśKI

Bardzo trudne

0,7

- 0,3

- 0,21

Ś

rednio trudne

0,5

-0,5

- 0,25

Bardzo łatwe

0,3

- 0,7

- 0,21

W większości sytuacji ludzie motywowani są przez obie te tendencje: chcą
zarówno osiągnąć sukces, jak i uniknąć porażki:

Tc = Ts + Tp

Ponieważ Tp zawsze ma wartość negatywną, motywacja osiągnięć
przyjmuje wartość pozytywną, gdy tendencja osiągania sukcesu jest
większa od tendencji unikania porażki, a wartość negatywną, gdy jest
odwrotnie;

•

Atrybucyjny model motywacji osiągnięć:

Zgodnie z koncepcjami atrybucyjnymi, ludzie czerpią więcej satysfakcji z
sukcesu będącego wynikiem i odzwierciedleniem ich możliwości i
umiejętności niż sukcesu będącego wynikiem szczęśliwego zbiegu
okoliczności lub działań innych ludzi.
Przeważnie zadania o średnim stopniu trudności dostarczają ludziom najwięcej
okazji, aby dowiedzieć się czegoś o własnych zdolnościach. Zadania łatwe są z
tej perspektywy mało użyteczne, ponieważ sukcesy odnoszą w nich prawie
wszyscy. Zadania trudne z kolei przynoszą porażkę.

•

Alternatywne ujęcia motywacji osiągnięć:

Odwołują się do celów, jakie przyświecają podmiotowi podejmującemu się
różnych zadań.
- orientacja na poziom wykonania (performance) – zademonstrowanie w
określonej sytuacji kompetencji wyższych (a przynajmniej nie niższych) od
innych jej uczestników; sprzyja występowaniu efektów negatywnych:
wycofywaniu wysiłku w sytuacji niepowodzenia, preferowaniu zadań wyraźnie
łatwych oraz rezygnacji z konytunuowania działań w wypadku napotykania
trudności; może wiązać się zarówno z unikaniem porażek, jak i z nastawieniem
na osiągnięcie sukcesu; takie osoby wyróżniają się lepszym poziomem
wykonania ( performance + tendencja na osiągnięcie sukcesu) lub niską
motywacją wewnętrzną i gorszym poziomem wykonania ( performance +
tendencja do unikania porażek);
- orientacja na osiągnięcie mistrzostwa (mastery) – na rozwój własnych
kompetencji i umiejętności i osiągnięcie dzięki temu jeszcze wyższego
poziomu wykonania w przyszłości; sprzyja uporczywości w działaniu,
preferencji zadań o średnim poziomie trudności oraz zaangażowaniu w
podejmowane działania; może być związana wyłącznie z nastawieniem na
uzyskiwanie sukcesów; osoby o takiej orientacji wyróżniają się wyższym
poziomem motywacji wewnętrznej;

c)

Motywacje związane z obrazem własnej osoby:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

38

•

Yakov Trope: ludzie są motywowani do poszukiwania danych o jak

największej diagnostyczności, gdyż zasadniczym ich celem jest redukcja
niepewności co do własnych możliwości;

•

Inni badacze twierdzą, że ludzie są zorientowani raczej na zdobywanie

informacji ugruntowujących ich dotychczasową wiedzę;

•

Jest jeszcze grupa badaczy, która twierdzi, że człowiek szuka przede

wszystkim tych informacji, które mogłyby mu dostarczyć przesłanek
pozytywnego myślenia o sobie;

d)

Motywacje samo aktualizacji i samorozwoju:
Carl Rogers: człowieka charakteryzuje tylko jeden motyw – rozwoju i spełnienia;
doświadczenie bezwarunkowej miłości w dzieciństwie jest podstawowym
warunkiem rozwoju i nieskrępowanej realizacji tego motywu. Wymienia się pięć
przejawów takiego funkcjonowania człowieka:

•

Otwartość na nowe doświadczenia

•

Koncentracja na teraźniejszości

•

Zaufanie do własnego organizmu

•

Poczucie wolności

•

Kreatywność.

TYPY MOTYWACJI

Dariusz Doliński i Wiesław Łukaszewski

1.

Motywacje oparte na zasadzie przywracania i zaburzania istniejącej równowagi:

a)

Zasada przywracania równowagi:

•

Gdy organizm nie jest w równowadze, pojawiają się potrzeby wzbudzające
jego aktywność;

•

Homeostaza – proces, w którym organizm przejawia reakcje
ukierunkowane na utrzymanie względnej stałości swego wewnętrznego
ś

rodowiska;

•

Mechanizmy odpowiedzialne za odżywianie się i zaspokojenie pragnienie:
- spożywanie pokarmów pozostaje pod wpływem dwóch systemów:
regulacji krótkotrwałej, opartej na mechanizmie monitorowania stężenia
glukozy; i regulacji długotrwałej, opartej na mechanizmie monitorowania
zasobów tłuszczowych organizmu;
- najczęściej jemy nie dlatego, że wewnętrzna równowaga naszego
organizmu została zakłócona, ale po to, by nie dopuścić do jej zakłócenia;
- podobnie picie płynów zapobiega zaburzeniu homeostazy;

•

Zachowania seksualne:

- perspektywa neurofizjologiczna: zespół pobudzenia seksualnego związany jest z
aktywnością podwzgórza i zmianami fizjologicznymi w okolicach genitaliów;
- perspektywa biochemiczna: rola hormonów – testosteronu, estrogenów i
progesteronu;
- perspektywa poznawcza: nadawanie specyficznych znaczeń odbieranym
informacjom i kategoryzowanie ich jako bodźców o charakterze seksualnym oraz
umiejętność rozpoznawania własnego pobudzenia seksualnego;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

39

•

Dążenie do równowagi poznawczej: motywacja ta zazwyczaj nie jest zbyt silna, nie

zaburza innych aktywności, realizowanych w danym momencie przez podmiot; często
ludzie redukują rozbieżność poznawczą tylko częściowo lub wręcz tolerują jej brak;

b)

Motywacje oparte na zaburzeniach równowagi:

•

Hedonistyczne: dążenie do doświadczenia pozytywnego i unikania negatywnego

afektu; organizmy uczą się przejawiania/unikania reakcji prowadzących do zmian
pozytywnych/negatywnych

intensyfikowanie/ograniczanie intensywności,

wydłużanie/skrócanie czasu jego trwania;

•

Poszukiwanie nowości, złożoności i ciekawość poznawcza: organizmy często

przejawiają aktywność nie dlatego, że prowadzi ona do jakieś nagrody, ale dlatego, że
jest nagrodą sama w sobie; ludzie poszukują zagrożeń (spadochroniarze), strachu
(horrory) aby przeżyć nowe wrażenia;
- motywacja epistemiczna: ukierunkowanie na poszukiwanie i uzyskiwanie informacji
i wiedzy;
- potrzeba poznania: skłonność do angażowania się w przetwarzanie informacji i
czerpanie z tego satysfakcji;

•

Motywacja własnej efektywności:

- motywacja kompetencji: posiadania zdolności do efektywnej interakcji z własnym
ś

rodowiskiem;

- motywacja do stawania się czynnikiem sprawczym we własnym środowisku;
- potrzeba kontroli

często przybiera postać iluzji o kontroli zjawisk losowych;

c)

Koncepcja Mowrera: motywacje oparte na strachu i nadziei

•

Każdy wzrost popędu (np. wynikający ze stanu deprywacji pokarmowej) prowadzi do

wystąpienia emocji strachu, która jest kojarzona z bodźcami, które zazwyczaj
towarzyszą sytuacji wzrostu popędu;

•

Pojawienie się wspomnianych bodźców w otoczeniu podmiotu staje się sygnałem

wzrostu popędu i wywołuje u niego emocję strachu (zasada warunkowania
klasycznego). Obecność bodźców motywuje organizm do przejawiania zachowań
redukujących strach;

•

Spadkowi popędu towarzyszy emocja nadziei; bodźce skojarzone z nadzieją stają się z

czasem sygnałami redukcji popędu;

•

Dodatkowo pojawia się jeszcze uczucie ulgi – gdy znikają sygnały strachu; i

rozczarowania – gdy nadzieja się nie spełni;

2.

Motywacja zadaniowa:

•

Jest specyficznie ludzka;

•

Działania ludzkie obejmują 3 etapy:

(1)

Preparacyjny – tworzenie reprezentacji zadań, formułowanie celów do
osiągnięcia, przebiegu działania (planowanie);

(2)

Realizacyjny – wykonanie operacji sprawczych, kolejnych kroków;

(3)

Ewaluacyjny – ocena osiągniętego wyniku, analiza konsekwencji
podjętego działania, zgodność wyniku z celem;

a)

Zadania:

•

ZADANIE: znaczenie obiektywne- wynik jaki ma zostać osiągnięty; znaczenie

subiektywne – wyobrażenie wyniku jaki ma zostać osiągnięty i przypisana mu
wartość;

•

CEL – zadanie, któremu towarzyszy tendencja do jego osiągnięcia;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

40

•

O przekształceniu zadania w cel decyduje przypisanie wyobrażonemu

wynikowi wartości, a sobie samemu intencji działania ukierunkowanego na ten
wynik;

•

Zadania własne silniej motywują i bardziej angażują niż zadania narzucone;

Podział zadań:

(1)

Ze względu na twórcę:

•

Wymyślone przez siebie samego;

•

Wypracowane wspólnie z innymi;

•

Zapożyczone od innych drogą naśladownictwa;

•

Narzucone przez innych;

(2)

Ze względu na wykonawcę:

•

Indywidualne – wykonuje je tylko podmiot;

•

Zbiorowe – realizowane wspólnie:

jednorodne (wszyscy robią to samo);

zróżnicowane (każdy robi co innego);

(3)

Ze względu na kontrolę nad wynikiem:

•

Losowe

•

Sprawnościowe

(4)

Ze względu na ukierunkowanie:

•

Mastery goals (ukierunkowane na mistrzostwo) – mają charakter rozwojowy,

wynik jako stan do osiągania; pojmowanie sukcesu jako poprawy, wzrostu
jakieś sprawności; sensem celu jest wysiłek, przedsiębiorczość; błędy jako
nieuchronny element uczenia się, dodatkowo źródło wiedzy;

•

Performance goals (ukierunkowane na przewagę nad innymi) – wynik podlega

ocenie zewnętrznej, charakter wykonaniowy; sukces jest synonimem wyniku
lepszego od osiągniętego przez innych; sensem działania jest bycie lepszym od
innych; błąd rozumiany jako porażka, dowód braku zdolności;

(5)

Ze względu na złożoność:

•

Proste: jednorazowe, sporadyczne, powtarzalne

•

Złożone

(6)

Ze względu zawartości informacji o wyniku:

•

Zadania z pełną informacją o wyniku – najczęściej zadania własne;

•

Zadania z niepełną informacją o wyniku – zazwyczaj pochodzą z zewnątrz;

podmiot działający nie może ani efektywnie sterować swoim postępowaniem,
ani też modulować swojej motywacji;

(7)

Ze względu na jakość wyników:

•

Konstruktywne – wynikiem jest powstanie nowej jakości, bardziej złożone;

•

Destruktywne – wynikiem jest zniszczenie istniejącego stanu rzeczy;

szczególnym rodzajem są zadania autodestruktywne;

(8)

Ze względu na stopień ogólności:

•

Ogólne – np. stać się lepszym człowiekiem

•

Konkretne – np. wyplewić ogródek

(9)

Ze względu na źródło:

•

Zaprojektowane – konsekwencja namysłu, wnioskowania;

•

Napotkane – narzucające się, np. sytuacja, gdy z jednej strony czeka nas

pokusa, z drugiej zaś przeszkoda;

(10)

Ze względu na perspektywę czasową:

•

Bliskie

•

Dalekie

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

41

(11)

Ze względu na skutek jego wykonania:

•

Związane z satysfakcją i zaspokojeniem

•

Dostarczające przyjemności

•

Związane z osiągnięciami

•

Związane z ochroną i zabezpieczeniem

•

Instrumentalne

Nasycenie zadań emocjami przesądza o kierunku, intensywności działania i organizacji
samego zachowania. Zadanie jest sytuacją rozbieżności (stan wyjściowy różni się od
końcowego), zatem uruchamia przede wszystkim procesy motywacyjne oparte na
mechanizmie redukowania rozbieżności. Najczęściej realizuje się wiele zadań i celów.
Pojawia się więc konieczność hierarchizowania celów ze względu na ważność, dostępność,
konieczność, etc.

b)

Plany działania:

•

PLAN – proces, który kontroluje przebieg zachowania;

•

PLAN WOLICJONALNY – stanowi psychiczną reprezentację czynności,

zachowania, działania, etc.

•

Funkcją planowania jest ułatwienie realizacji działania;

•

Są sposobem psychicznego wyprzedzania zajęć, przewidywania;

•

Są narzędziem sterowania zachowaniem

•

Narzędzie koordynacji działania, zapewniania samokontroli i dyscypliny

•

Stanowią przesłankę oceny efektywności działania i podstawę decyzji o

kontynuacji, zaniechaniu lub zakończeniu działania

•

Formułowanie planów jest formułowaniem hipotez o przebiegu działania, a

samo działanie jest procedurą sprawdzania tych hipotez (Miller);

•

Odpowiada na pytanie jak to zrobić i kiedy to zrobić?

•

Rodzaje planów wg Gollwitzera:

- kompletne vs niekompletne: kompletne – wyodrębnione poszczególne etapy,
strategia realizacji; niekompletne – „najpierw zróbmy to, a potem zobaczymy,
co robić dalej”;
- złożone vs proste: złożone- mają najczęściej charakter hierarchiczny
(dendrytowy) i warunkowy, składają się z kilku poziomów; proste – mają
charakter linearny;
- niespecyficzne vs specyficzne wobec celu: niespecyficzne – uniwersalne,
stosowalne w wielu przypadkach; specyficzne – podporządkowany śliśle
jednemu celowi;
- elastyczne vs sztywne: elastyczne – dopuszczają możliwe odstępstwa czy
warianty, są bardziej adaptacyjne; sztywne – wykluczają wszelkie zmiany;

+

-otwarte vs zamknięte: otwarte – cel nie ma charakteru finalnego i jest
przesuwalny (np. podróżowanie); zamknięte – cel ma charakter finalny
(dojechać do Berlina);
-sprawcze vs samospełniające się: sprawcze – zakładające własną aktywność;
samospełniające się – pseudoplany, niewymagające zaangażowania i własnej
aktywności;
-plany na wypadek niepowodzenia

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

42

c)

Perspektywa czasowa w realizacji zadań:

•

Ludzie konstruują przyszłość przez tworzenie obrazów: trajektorii (celów do

osiągnięcia), strategii (planów osiągnięcia celów), wartości (standardów
dążenia i unikania);

•

Konceptualizacje przyszłości mają walencję pozytywną lub negatywną, a także

zawierają przypuszczenia dotyczące kontrolowalności, nieuchronności i
dystansu czasowego;

•

Chociaż ludzie mogą tworzyć wyobrażenia przyszłości jako całości, to

zazwyczaj tworzą wyobrażenia obejmujące jakiś rodzaj zadań, odcinek czasu;

•

Przyszłość ma zawsze wymiar personalny, jest to tworzenie różnych wersji Ja,

poprzez wyobrażenie tego, jaki będę, kim będę, jak będę się czuć, co będę
robić

obraz przyszłości jest obrazem przyszłego możliwego Ja

•

Aspekty czasu psychologicznego:

- zdolność do chronologicznego lokalizowania w czasie siebie samego i
zdarzeń zewnętrznych;
- zdolność do orientacji w czasie bez stosowania instrumentów (np. zegarków);
- zdolność do oceny upływu czasu, a także zdolność do określenia wielkości
interwałów czasowych;
- zdolność do umiejscowienia siebie w perspektywie czasowej, lokalizacja na
linii przeszłość- teraźniejszość- przyszłość;

3.

Motywacje symultaniczne i hierarchiczne oraz konflikty motywacyjne:

a)

Motywacje symultaniczne:

•

Wiele motywacji działa równocześnie (symultanicznie), co może oznaczać,
ż

e to samo zachowanie jest realizacją równocześnie wielu motywów,

zadań, celów.

•

Działanie symultaniczne może przebiegać równolegle albo naprzemiennie

•

Mogą to być motywacje równorzędne albo działające hierarchicznie

b)

Motywacje hierarchiczne:

•

Bez zaspokojenia potrzeb niższego rzędu nie mogą zostać zaspokojone
potrzeby wyższego rzędu (Maslow);

•

Człowiek ukierunkowany na realizację wielu zadań, podlegający wielu
wymaganiom zewnętrznym, musi ustalać, co jest ważniejsze i co powinno
być zrobione w pierwszej kolejności;

•

Proces motywacyjny może być przytłoczony przez inny proces – silniejszy,
w danym momencie ważniejszy, sprawiający, że niektóre z motywacjo
ulegają tymczasowemu zawieszeniu;

c)

Konflikty motywów:

•

Konflikt dążenie- dążenie: sytuacja, w której podmiot zmuszony jest
wybierać między dwiema pozytywnymi możliwościami, mającymi
zbliżony stopień atrakcyjności;

•

Konflikt unikanie- unikanie: podmiot zmuszony jest do wyboru między
dwiema negatywnymi możliwościami, mającymi zbliżony stopień
awersyjności;

•

Konflikt dążenie- unikanie: określona możliwość decyzyjna wywołuje w
podmiocie zarówno uczucia pozytywne i negatywne. Jeżeli cal wzbudza

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

43

zarówno tendencję do dążenia jak i unikania, to w miarę zbliżania się do
niego:
- rośnie zarówno siła dążenia, jak i siła unikania;
- gradient unikania jest bardziej stromy od gradientu dążenia (przyrost siły
unikania jest szybszy od przyrostu siły dążenia).

•

Konflikty motywacyjne są subiektywnie nieprzyjemne.

INNI LUDZIE W PROCESACH MOTYWACYJNYCH

Dariusz Doliński

1.

Motywy afiliacji i zażyłości:

•

Potrzeba afiliacji – potrzeba przebywania z innymi ludźmi;

•

Pacjenci szpitalni, którzy oczekują na operację, najchętniej chcieliby dzielić

pokój z ludźmi, którzy przeszli już taką właśnie operację

U podstaw

potrzeby afiliacji leży chęć uzyskania informacji ważnych dla podmiotu;

•

Lęk przed społecznym odrzuceniem wykształcony we wczesnym dzieciństwie,

może owocować u dzieci starszych i dorosłych wzmożoną potrzebę
przebywania z innymi ludźmi

inni dostarczają podmiotowi mniej lub

bardziej wyraźne sygnały, że jest akceptowany;

•

Motyw zażyłości – preferencja/ gotowość do doświadczeń interpersonalnych

szczególnego rodzaju – doświadczeń ciepła, bliskości i szczerej rozmowy z
inną osobą/ osobami;

•

Ludzie charakteryzujący się silnym motywem afiliacji, źle się czują gdy są

samotni i starają się wówczas nawiązać interakcję z innymi;

•

Osoby, które cechuje silny motyw zażyłości, wyraźnie lepiej zniszczą

samotność i rzadziej przejawiają tendencję do nawiązywania nowych
znajomości; cechuje je natomiast silna potrzeba podtrzymywania i
kultywowania znajomości nawiązanych wcześniej;

•

O ile motyw afiliacji związany jest raczej z rozległością kontaktów

interpersonalnych, to motyw zażyłości wiąże się głównie z ich głębokością;

2.

Kiedy obecność innych pomaga? Efekt facylitacji społecznej:

•

Facylitacja społeczna – procesy, dzięki którym obecność innych ludzi

wywiera intensyfikujący wpływ na zachowania jednostki;

a)

Poziom pobudzenia jako mechanizm wyjaśniający efekt facylitacji społecznej –
propozycja Zajonca:

•

Za punkt wyjścia przyjął teorie behawioralne Hulla & Spece’s, zgodnie z

którymi tendencja do wystąpienia określonej reakcji jest funkcją iloczynu siły
nawyku i siły zgeneralizowanego popędu;

•

Im silniejszy jest popęd, tym większe są różnice między tendencją do

wystąpienia nawyków słabo wykształconych i dobrze wykształconych;

•

Obecność innych ludzi jest dla podmiotu źródłem ogólnego niespecyficznego

pobudzenia, równoznacznego ze zwiększeniem popędu; w takich warunkach
dochodzi do polepszenia wykonywania zadań dobrze wyuczonych i
pogorszenia zadań słabo wyuczonych;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

44

•

Zadania proste, wymagające wykonania sekwencji dobrze wyuczonych reakcji,

powinny być realizowane lepiej w obecności innych osób niż w samotności –
np. biegacze osiągają lepsze wyniki, gdy na bieżni i widowni towarzyszą im
inni ludzie;

•

Obecność innych powinna natomiast przeszkadzać w wykonywaniu zadań

skomplikowanych, opartych zwykle na ciągu reakcji o różnym stopniu
wyuczenia;

b)

Alternatywne modele pobudzenia jaki mechanizmu odpowiedzialnego za efekt
facylitacji społecznej:

•

N.B. Cottrell: podwyższony stan pobudzenia w obecności innych osób jest
skutkiem wielokrotnie powtarzających się doświadczeń socjalizacyjnych;
większość ludzi nauczyła się, iż obserwacja ich zachowań przez innych
owocuje tym, że owi inni poddają ich ocenie, a następnie karzą lub
nagradzają;

•

R.S. Baron: obecność innych ludzi działa jako dystraktom, powodując
utrudnienia w koncentracji uwagi na zadaniu; świadomość występowania
tego dystrakt ora może wprowadzić podmiot w stan niepokoju, związany z
podwyższonym poziomem pobudzenia;

•

R.F. Baumeister: jedną z głównych społecznych motywacji człowieka jest
chęć zaprezentowania innym swego korzystnego wizerunku; pobudzenie
może wynikać z obawy podmiotu, że celu tego nie zdoła osiągnąć;

c)

Poznawcze wyjaśnienia efektu facylitacji społecznej:

•

Obecność innych ludzi doprowadza podmiot do stanu obiektywnej
samoświadomości, w którym uwaga skierowana jest na siebie jako ”obiekt
percepcyjnie dostępny innym”;

•

Człowiek zaczyna się koncentrować na tym, jak inni widzą go i oceniają;

•

Szacuje różnice między jego własnymi przyjmowanymi standardami
wykonania zadania a rzeczywistym poziomem wykonania – jeżeli owe
standardy są wyższe od aktualnego poziomu wykonania, rozbieżność ta
rodzi napięcie motywacyjne;

•

W celu zredukowania tego napięcia podmiot intensyfikuje wysiłek
ukierunkowany na zadanie;

•

W wypadku zadań prostych podmiot nie odczuwa lęku, gdyż wie, że
zwiększając wysiłek, będzie w stanie wywrzeć pozytywne wrażenie;

•

W wypadku zadań złożonych, samo zwiększenie wysiłku nie gwarantuje
sukcesu – podmiot może więc przypuszczać, że osiągane przez niego
wyniki są zbyt niskie i nie jest w stanie ich poprawić

może to prowadzić

do zmniejszenia wysiłku wkładanego w zadanie, wzrostu pobudzenia i
niepokoju oraz skierowanie uwagi na kwestie niezwiązane z bieżącą
aktywnością (np. na myślenie „co pomyślą o mnie inni”);

•

Eksperyment Wicklund&Duval: umieścili lustro tak, by osoba badana
musiała w nie spoglądać – założyli, że widok własnej twarzy w lustrze
będzie działać podobnie jak konstatacja, że jesteśmy obserwowani przez
inną osobę; badani siedzący przed lustrem wykonywali szybciej proste
zadanie niż badani z grupy kontrolnej;

•

Baron: człowiek ma ograniczone zasoby poznawcze; zewnętrzne wobec
zadania dystraktory (obecność innych ludzi) angażują część zasobów

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

45

uwagi; im więcej ich wiążą, tym mniej pozostawiają ich na aktywność
związaną z samym zadaniem – konsekwencją jest zwężenie pola uwagi i
skoncentrowanie jej na wielkiej liczbie bodźców, czego właśnie wymagają
proste zadania; skomplikowane zadania wymagają jednak objęcia uwagą
szerokiej gamy bodźców – brak wolnych zasobów poznawczych, stanowi
tu powód pogorszenia funkcjonowania;

3.

Kiedy obecność innych przeszkadza: próżniactwo społeczne

•

Wydolność grupy jest zawsze niższa od sum wydolności indywidualnych –

różnica jest tym bardziej wyraźna, im więcej osób liczy zespół;

•

Próżniactwo społeczne – zmniejszanie przez jednostkę wysiłku wkładanego w

pracę grupową ( w porównaniu do wysiłku wkładanego przez nią podczas
wykonywania tego samego zadania indywidualnie);

•

Przyczyny próżniactwa społecznego:

(1)

Rozproszenie odpowiedzialności – członkowie grupy czują się mniej
odpowiedzialni za końcowy wynik niż osoba pracująca indywidualnie;

(2)

Kierowanie się zasadą równości – osoba, która wraz z innymi członkami
grupy pracuje nad określonym zadaniem, stara się dostosować swój
osobisty wysiłek do poziomu wysiłku przejawianego przez pozostałych
członków grupy;

(3)

Strategia chowania się w tłumie – większość sytuacji, w których
dochodzi do społecznego próżniactwa, to zadania nudne lub męczące;
anonimowość grupy pozwala jednostce ”schować się w tłumie” i uniknąć
w ten sposób aktywności, która jest dla niej nieprzyjemna;

(4)

Wypełnianie społecznego standardu – w zadaniach grupowych
standardy wykonania i oczekiwania wobec działającego podmiotu nie są
jasno określone;

4.

Inni ludzie jako rywale i jako współpracownicy:

•

Rywalizacja – gdy ludzie osiągają swoje cele tylko wtedy, gdy nie zrealizują

ich inni;

•

Kooperacja – ludzie osiągają swoje cele tylko wtedy, gdy i inni realizują

swoje;

•

Indywidualizm – ludzie realizują swoje cele bez wpływania na

prawdopodobieństwo, że inni ludzie osiągną swoje;

a)

Wpływ rywalizacji, kooperacji i indywidualizmu na funkcjonowanie podmiotu:

•

Wiele oryginalnych, czy wręcz genialnych idei ludzkiego umysłu zrodziło
się w głowach ludzi pracujących samotnie i nierywalizujących z innymi;

•

Rywalizacja ma negatywny wpływ na kreatywność

koncentracja na

rywalizacji i na chęci okazania się lepszym od innych powoduje
prawdopodobnie, że zmniejsza się ilość zasobów poznawczych, które
podmiot może zaangażować w twórcze i efektywne rozwiązywanie zadań;

•

Rywalizacja redukuje racjonalność ludzkich działań oraz obniżą
motywację wewnętrzną;

•

Eksperymenty Sherifa: dotyczące wpływu rywalizacji na pojawianie się
agresji wśród 12-letnich uczestników wakacyjnych obozów;

•

Wiele osób skłonnych jest włożyć dużo wysiłku, tylko w to, aby wygrać z
kimś innym;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

46

b)

Motywy zachowań rywalizacyjnych, kooperacyjnych i indywidualistycznych:

•

Motywy konkurowania z innymi: chęć wygrania, chęć ciągłej poprawy
własnego poziomu wykonania określonych zadań, okazja do uzyskania
dodatkowej motywacji do włożenia maksymalnego wysiłku w realizację
zadania, satysfakcja płynąca z poczucia dobrze wykonywanych zadań;

•

Motywy kooperacji: większość zwierząt żyjących stadnie jest skłonna do
kooperacji, gdyż wzajemne pomaganie sobie i ułatwianie różnych działań
jest niezbędne do sprawnego funkcjonowania, a nawet do przeżycia; oraz
reguła wzajemności – otrzymane dary i świadczenia stanowią obligację do
ich odwzajemnienia;

5.

Przymus i uległość:

•

Eksperyment S. Milgrama: przyczyny posłuszeństwa: mechanizm rozłożenia

odpowiedzialności, wpadnięcie w pułapkę konsekwencji, procesy
socjalizacyjne sprzyjające bezmyślnemu uleganiu osobom o wyższym statusie;

6.

Manipulacja innymi ludźmi: motywacje manipulatorów i manipulowanych:

•

Manipulacja społeczna – planowe i celowe działanie, którego autor wywiera

wpływ na inną osobę w taki sposób, aby nie zdawała sobie ona sprawy z tego,
ż

e podlega jakimkolwiek oddziaływaniom, bądź by nie była świadoma siły lub

konsekwencji tych oddziaływań;

•

Techniki manipulacyjne są skuteczne dlatego, że bazują na podstawowych

ludzkich mechanizmach motywacyjnych;

7.

Motywacje autoprezentacyjne:

•

Autoprezentacja – podejmowanie przez podmiot takich działań

ukierunkowanych na sterowanie wrażeniem, wywieranym na partnerze
interakcji, które wpływają na pożądane przez podmiot reakcje owego partnera
wobec niego;

•

Przykłady: zachowania altruistyczne, pławienie się cudzej chwale,

demonstrowanie, że odnosi się sukcesy bez wkładania wysiłku