strelau_opracowanie

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

MECHANIZMY WZBUDZIANIA EMOCJI

Dariusz Doliński

Mechanizmy wzbudzania emocji – aspekt psychologiczny

Robocze definicje emocji wg N. Frijdy:

(1)

Emocja jest zwykle wynikiem świadomej lub nieświadomej oceny zdarzenia, jako
istotnie wpływającego na cele lub interesy podmiotu. Emocja jest odczuwana, jako
pozytywna, jeśli zdarzenie jest zgodne ze wspomnianymi celami i interesami, a
negatywna – jeśli jest z nimi niezgodna.

(2)

Istotą emocji jest uruchomienie gotowości do realizacji programu działania.
Emocja uruchamia priorytet dla określonego działania (lub kilku działań), któremu
nadaje status pilnego. Tym samym program taki moŜe przeszkadzać w realizacji
innych, aktualnie przez podmiot realizowanych programów o charakterze
poznawczym lub behawioralnym. Poszczególne emocje uaktywniają odmienne
programy działań.

(3)

Emocja jest zwykle doświadczana jako szczególny rodzaj stanu psychicznego.
Często towarzyszą jej lub następują po niej zmiany somatyczne, ekspresje
mimiczne i pantomimiczne oraz reakcje o charakterze behawioralnym.

Definicje te naleŜy traktować jako komplementarne względem siebie, gdyŜ kaŜda z nich
koncentruje się na nieco innym aspekcie omawianego zjawiska.

Mechanizm dokonywania oceny poznawczej:

•

Ocena poznawcza – rozpoznanie przez podmiot określonego zdarzenia jako

znaczącego z punktu widzenia jego własnych celów i interesów;

•

Ocena pierwotna – proces determinujący to, czy emocja się pojawi, a jeśli tak,

to jaka będzie jej walencja;

•

Ocena wtórna – rozwaŜenie przez człowieka, w jaki sposób moŜe się on

uporać z problemem samym w sobie, a takŜe z przeŜywanymi właśnie
emocjonalnymi konsekwencjami wystąpienia tego problemu;

•

W codziennym Ŝyciu ta sama sytuacja moŜe rodzić zupełnie inne reakcje

emocjonalne u róŜnych ludzi;

•

Koncepcja oceny zakłada, Ŝe właśnie odmienność oceny sytuacji ze względu

na zgodność wystąpienia z interesami i celami podmiotu oraz ze względu na
posiadane przez niego zasoby – przesądza o odmienności odczuwanych przez
poszczególnych ludzi emocji;

•

B. Parkinson: jego zdaniem brak jest jednoznacznych przesłanek

pozwalających przyjąć, Ŝe ten właśnie proces leŜy u podstaw pojawiania się
emocji, Ŝe dokonanie oceny wyprzedza w czasie pojawienie się emocji

jedynie moŜna stwierdzić, Ŝe mechanizm ten jest obecny w ich doświadczaniu;

•

MoŜliwe, Ŝe ocena poznawcza następuje podczas przeŜywania emocji ( a nie

przed), będąc jednym z istotnych elementów tego procesu

a moŜe jest ona

skutkiem?

•

Czynniki składające się na pojęcie emocji:

- specyficzne doświadczenie o charakterze somatycznym;
- tendencja do podejmowania określonego działania;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

- myśli towarzyszące sytuacji, która doprowadziła do powstania emocji,
związane z odczuciami somatycznymi i dotyczące wzbudzonej tendencji do
działań;
- ekspresja twarzy i reszty ciała.
Wszystkie te elementy wg Parkinsona mogą być zarówno symptomami
doświadczania przez człowieka emocji, jak i przyczynami ich pojawiania się.

Mechanizmy wzbudzania emocji – aspekt biologiczny

ZałoŜenia:
(1)

Reakcje organizmu wywołane przez emocje nie są jedynie automatycznymi

odpowiedziami na zdarzenia. Są one generowane przez systemy samoregulacji,
oparte na wewnętrznej reprezentacji celów i na porównaniu zdarzeń z tymi
celami.

(2)

Ludzie (a takŜe zwierzęta) nie wykonują jedynie odruchowych reakcji na

zdarzenia. Generują wzorce planów działania, charakterystyczne dla całego
swojego gatunku.

Koncepcja P. MacLeana (systemy emocjonalne):
(1)

Mózg gadzi:

•

Odpowiada za zachowania umoŜliwiające codzienne Ŝycie i reagowanie

na działania innych osobników własnego gatunku, np. oznaczanie
terytorium i jego obrona, polowanie, formowanie grup społecznych
wraz z ich hierarchią, migracje, regulacja temperatury ciała, defekacja;

•

Zawiera prąŜkowie (Corpus striatum);

(2)

Mózg paleossaków (układ limbiczny):

•

Sterowanie zachowaniami nastawionymi na przetrwanie jednostki

(jedzenie, rywalizacja z innymi osobnikami o zasoby) oraz na
przetrwanie gatunku (opieka nad dziećmi, dostarczanie im poŜywienia,
mechanizm przywiązania dziecięcego);

•

NajwaŜniejszą strukturą tego układu jest ciało migdałowate –

otrzymuje informacje ze struktur korowych, zróŜnicowane ze względu
na znaczenie werbalne oraz mniej złoŜone informacje drogami
nerwowymi; obok płatów czołowych jest odpowiedzialne za przebieg
procesu oceny poznawczej;

•

Układ ten ma bardzo rozbudowane połączenia z podwzgórzem, które

kontroluje działanie AUN, oraz dzięki gruczołowi przysadki równieŜ
system hormonalny;

•

Ośrodek przyjemności – zlokalizowano go w okolicach przegrody;

•

Ośrodek nieprzyjemność (awersywny) okolice hipokampa;

•

Pobudzeniu jednego z tych ośrodków towarzyszy spadek aktywności

drugiego;

(3)

Mózg neossaków (kora nowa):

•

Neocotrex zajmuje u ludzi około 80% objętości całego mózgu –

szczególnie rozbudowane są u niego płaty czołowe, które mają bardzo
wyraźne połączenia z układem limbicznym;

•

Elementem wyróŜniającym ludzki mózg z całego świata kręgowców

jest funkcjonalne zróŜnicowanie półkul mózgowych;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

SkrzyŜowanie dróg nerwowych powoduje, Ŝe prawa półkula jest

odpowiedzialna za lewą stronę ciała i vice versa;

•

Prawa półkula mózgu jest teŜ ściślej związana z rozpoznawaniem

emocji niŜ lewa – obszary korowe znajdujące się po prawej stronie
mają silniejsze połączenia z ciałem migdałowatym niŜ analogiczne
obszary znajdujące się w lewej półkuli; prawa część kory rozwija się w
dzieciństwie szybciej niŜ lewa (odpowiedzialna za operacje werbalne,
symboliczne i analityczne);

•

Doświadczenie i ekspresję emocji pozytywnych sytuuję się raczej po

lewej stronie mózgu, a negatywnych po prawej.

Neurochemia i emocje:

•

Neuroprzekaźniki – naleŜą do nich aminy, aminokwasy i peptydy; są
niezbędnym elementem pojawiania się emocji, ich rozpoznawania i
ekspresji; ich zbyt wysoki lub niski poziom prowadzi do zaburzeń w
przekazywaniu informacji neuronalnych i do osobowościowych zaburzeń
emocjonalnych; przykładowe neuroprzekaźniki: serotonina, norepinefryna,
acetylocholina;

•

Hormony – substancje krąŜące we krwi i pobudzające organy wraŜliwe na
ich stęŜenie; przykładowe hormony: adrenalina, kortyzol, peptydy;
strukturą, która wpływa na większość systemów hormonalnych jest
przysadka, bardzo silnie połączona z podwzgórzem i otrzymująca z tej
struktury liczne sygnały;

•

Neuromodulatory – większość z nich to peptydy; niektóre (tzw. Opiaty
endogenne) są pod względem chemicznym bardzo podobne do silnych
narkotyków – opium i heroiny – i pełnią bardzo waŜną funkcję w
modulowaniu odczuć bólowych;

•

Trzy systemy emocjonalne mózgu wykorzystują odmienne substancje
chemiczne do transmisji i modulacji sygnałów;

Integracja podejścia psychologicznego i biologicznego: cztery systemy aktywacji

emocji wg Izarda:

•

WyróŜnił systemy: neuronalny, sensomotoryczny, motywacyjny (afektywny),

poznawczy;

•

Systemy te mają strukturę hierarchiczną:

- bez względu na to, na jakim poziomie odbywa się aktywacja emocji,
zaangaŜowany jest poziom najniŜszy (neuronalny);
- poziomy niŜsze ( neuronalny i sensomotoryczny) biorą udział w generowaniu
emocji, zanim jeszcze uaktywnią się pewne motywacje i zanim poziom trzeci
(wyŜszy) całkowicie się wykształci;

Procesy sensomotoryczne

św

Procesy afektywne

Procesy poznawcze

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

System neuronalny:

•

Jedyny typ aktywatora, który jest zarówno konieczną, jak i wystarczającą

przyczyną wzbudzania emocji;

•

Generowanie emocji moŜe być wyjaśniane w terminach aktywacji pewnych

neurotransmiterów i struktur mózgowych

obecne w organizmie człowieka

substancje chemiczne mogą wpływać na przeŜywane przez człowieka stany
emocjonalne;

•

Elektryczna stymulacja pewnych struktur neuronalnych moŜe wywoływać

róŜne reakcje emocjonalne, takie jak:
- reakcje somatyczno – motoryczne: ekspresja twarzy, zmiana postawy ciała;
- reakcje upośredniane przez AUN: zmiany aktywności serca, wielkości źrenic;
- reakcje typu aktywacyjnego: ospałość, oŜywienie;
- zachowania instrumentalne: atak, ucieczka

aby do nich doszło organizm

musi wykorzystywać informacje ze świata zewnętrznego;

•

Do mechanizmów aktywacji emocji zalicza się równieŜ temperaturę krwi opływającej

mózg i następujące w wyniku tego procesy neurochemiczne

np. przy napięciu

róŜnych mięśni twarzy następuje modyfikacja ilości krwi wpływającej do mózgu, a w
konsekwencji – jego temperatury. Zmiana temperatury mózgu uruchamia pewne
procesy neurochemiczne, wywołujące subiektywne odczucia o charakterze
emocjonalnym – ochładzanie –odczucie przyjemność, podwyŜszenie temperatury –
odczucia awersywne;

System sensomotoryczny:

•

W tym systemie emocje są aktywowane przez informacje eferentne lub czynnościowe;

•

Procesy sensomotoryczne mające związek z generowaniem emocji:

- centralna aktywność eferentna;
- ekspresja twarzy;
- wygląd sylwetki;
- zachowania instrumentalne;
- napięcie mięśni;

•

Swobodna ekspresja zewnętrznych sygnałów emocji intensyfikuje ją;

•

Riskind: zgodność przeŜywanych emocji z ich ekspresją na poziomie całego ciała

zwiększa efektywność człowieka w radzeniu sobie z sytuacją stresową, a takŜe
optymalizuje jego funkcjonowanie w warunkach braku negatywnej stymulacji;

System motywacyjny (afektywny):

•

Zawiera emocje i popędy fizjologiczne;

•

Procesy sensoryczne będące częścią popędów (takie jak ból), mogą być

aktywatorami emocji;

•

Emocja moŜe teŜ generować inną emocję, z którą wcześniej została powiązana

w procesie uczenia się;

•

Reakcje ludzi na smaki: smak gorzki wywołuje ekspresję emocji obrzydzenia;

smak słodki u niemowląt budzi reakcje zainteresowania i akceptacji;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Zapach teŜ moŜe być generatorem emocji: cuchnący zapach jest

wystarczającym powodem pojawienia się złości i wzrostu gotowości do
zachowań agresywnych;

•

Ból często łączy się ze złością;

•

Na jakiej zasadzie jedna emocja moŜe generować inną: pewne, zasadniczo

odrębne emocje są z powodów czysto adaptacyjnych zorganizowane w
dynamiczne systemy;

System poznawczy:

•

Generatorami emocji są teŜ procesy kognitywne – oceny poznawcze,

porównania, kategoryzacje, inferencje, atrybucje – oraz pamięć i antycypacja;

•

Emocje mogą być wzbudzane nie tylko wtedy, gdy aktualnie mamy kontakt z

danym zdarzeniem, ale takŜe wówczas, gdy przypominamy sobie zdarzenia
przeszłe albo wyobraŜamy sobie takie, które dopiero mogą nastąpić;

•

System ten jest na szczycie hierarchii, ale sam pozostaje pod wpływem

niŜszych systemów;

RóŜnice pomiędzy poszczególnymi stanami emocjonalnymi:

Ekspresje           Emocje                 Nastroje     Zaburzenia              Cechy osobowości
Zmiany              werbalizowane                       emocjonalne
autonomiczne

Sekundy     Minuty     Godziny     Dni     Tygodnie     Miesiące     Lata     Okres całego Ŝycia

Oatley & Jenkins: poszczególne zjawiska związane z doświadczeniem róŜnych stanów
emocjonalnych róŜnią się długością czasu trwania;

Czas a emocje:

•

Ekman: ekspresja spontaniczna vs ekspresja udawana

ekspresje długotrwałe

(5-10 sekund) niemal zawsze są fałszywe. Większość emocji spontanicznych
trwa znacznie krócej;

•

Jak długo trwa doświadczanie emocji: wszystko zaleŜy od jej rodzaju (np.

zaskoczenie trwa krócej od smutku), jak i od tego o jakim aspekcie
doświadczenia emocjonalnego mówimy;

Nastrój:

•

Trwa dłuŜej niŜ emocja;

•

Jest mniej intensywny;

•

Nie ma swojego obiektu;

•

Nie wywołuje nagłych priorytetów i nie tylko nie zmienia, ale podtrzymuje

określoną gotowość ( równieŜ brak gotowości) do działania;

•

Mniej zróŜnicowany treściowo od emocji, przeŜywamy więc nastroje

pozytywne lub negatywne, podwyŜszone lub obniŜone;

•

Nastrój – stan afektywny mający walencję (pozytywną/ negatywną) i

intensywność (zwykle niską) zawierający mniej lub bardziej wykrystalizowane

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

oczekiwania co do odczuwania w najbliŜszej przyszłości stanów zgodnych z
walencją;

•

Pełni waŜną funkcję w organizacji naszych zachowań;

Zaburzenia emocjonalne:

•

Zaburzenia emocjonalne – subiektywne, nieprzyjemne odczucia, trwające

tygodniami, miesiącami, latami, przeszkadzające podmiotowi w efektywnym
funkcjonowaniu;

•

Depresja – jedna z najczęstszych chorób psychicznych, zapada na nią aŜ około

20 % kobiet i 10% męŜczyzn; towarzyszy jej często głęboki smutek i myśli o
charakterze samobójczym;

•

Mania – dotyka około 0,5-1% populacji; podwyŜszona ilość energii do

działania; niebywałe zaangaŜowanie, wcielanie w Ŝycie dziwacznych
pomysłów, impulsywność, nieuporządkowanie;

•

Zaburzenia lękowe: fobie (np. lęk wysokości, klaustrofobia) – na wyraźne

fobie cierpi około 10% ludzi; napady paniki – pojawiają się spontanicznie, bez
widocznego powodu, symptomy: przeraŜenie, trwające zwykle od 15 do 30
minut;

Osobowość i emocje:

•

Osobowość – zespół dość trwałych cech;

•

Nieśmiałość, neurotyzm, ekstrawersja, introwersja;

EKSPRESJA EMOCJI. EMOCJE PODSTAWOWE I
POCHODNE.

Dariusz Doliński

Ekspresja emocji:

•

Ekspresja emocji – wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy

i dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką
przeŜywania przez tę osobę określonej emocji;

Ewolucyjne podstawy ekspresji emocji:

•

Darwin: zwrócił uwagę na podobieństwo ekspresji niektórych emocji u ludzi i

zwierząt oraz na ich przystosowawczą funkcję;

•

R.J. Andrew: ekspresje ciała mają nie tylko bezpośrednie znaczenie

biologiczne, ale teŜ pełnią funkcję komunikacyjną; emocjonalna ekspresja
uśmiechania się, marszczenia brwi czy odsłaniania zębów ma korzenie w
naszej ewolucyjnej przeszłości – początkowo nie miała ona charakteru
emocjonalnego (były to tylko przystosowawcze odruchy organizmu). Z czasem
zaczęły być rozpoznawalne społecznie. Inne osobniki tego samego gatunku ( a
takŜe inne gatunki) nauczyły się czerpać z tych sygnałów wiedzę o intencjach
danego osobnika;

wzajemne komunikowanie sobie pozytywnego

ustosunkowania mogło stać się podstawą formowania więzi społecznych;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Człowiek rodzi się wyposaŜony w róŜne wzorce ekspresji emocji,

odpowiadające poszczególnym doznaniom

potwierdzone badaniami I. Eibl

– Eibesfeldta, który obserwował zachowania dzieci ślepych i głuchych od
urodzenia;

•

Ludzie Ŝyjący w róŜnych kulturach są w stanie trafnie odczytywać emocje

malujące się na twarzach ludzi, którzy Ŝyją w zupełnie innych kulturach;

Twarz w ekspresji emocji:

•

Problemy z rozróŜnieniem strachu i zaskoczenia: wydaje się, Ŝe w ewolucyjnej

przeszłości człowieka te dwie emocje bardzo często były ze sobą połączone.
Zaskoczenie znacznie częściej wiązało się z pojawieniem zagroŜenia niŜ
przyjemnej niespodzianki

dlatego teŜ ekspresje tych dwóch emocji

zawierają wiele elementów wspólnych, czy teŜ bardzo podobnych;

•

Aby się uśmiechnąć, wystarczy pobudzić do działania jeden mięsień – mięsień

jarzmowy większy: rozciąga się on od kości policzkowych do kącików ust, jego
skurcz podciąga kąciki ust ukośnie do góry oraz powoduje wybrzuszenie skóry
poniŜej oczu i wystąpienie zmarszczek przy ich zewnętrznych kącikach; mamy
nad nim duŜą kontrolę wolicjonalną, gdyŜ napinamy go i rozluźniamy
niezwykle często (np. gdy mówimy)

dlatego łatwo nam przychodzi

uśmiechanie się intencjonalne;

•

Mięśnie orbicularis oculi otaczają nasze oczy; nie mamy nad nimi takiej

kontroli jak nad mięśniem jarzmowym większym

oculi napinają się gdy

przeŜywamy autentyczną radość; autentyczna radość maluje się nie tylko
wokół oczu, ale równieŜ w samych oczach – rozszerzenie źrenic;

•

Ekman wyróŜnia ponad 50 róŜnych rodzajów uśmiechu;

•

Ekspresja złości – zmniejszenie źrenic, opuszczenie brwi, rozszerzenie

nozdrzy, zwęŜenie warg, czasami zaczerwienie twarzy;

•

Strach, lęk, obawa, przeraŜenie – podniesione, wyprostowane i ściągnięte do

siebie brwi, podniesione górne powieki, napięte powieki dolne, zaokrąglone
oczy (czasami wręcz wybałuszone), podłuŜne zmarszczki nad brwiami i
nosem;

•

Zaskoczenie – podniesione brwi, wyraźne podłuŜne zmarszczki (dłuŜsze nić

przy ekspresji strachu), wytrzeszczone oczy, dolna powieka nie jest napręŜona
lecz wyraźnie rozluźniona, wargi nie są napięte i przybierają bardziej owalny
wygląd;

•

Smutek, zmartwienie, Ŝal – opuszczenie kącików ust przy jednoczesnym

pozostawieniu podbródka na jego stałym miejscu, wewnętrzne końce brwi są
uniesione do góry, zmarszczki na środku czoła, spoglądanie w dół;

•

Wstyd – oblewający rumieniec jest sygnałem dla naszego otoczenia

społecznego, Ŝe zdajemy sobie sprawę z tego, iŜ przekroczyliśmy normę, którą
sami akceptujemy ( podobnie przy poczuciu winy);

•

Asymetria ekspresji – sytuacja gdy mimika jest wyraźniejsza po jednej stronie

twarzy (zwykle lewej), wg Ekmana jeśli ekspresja ma charakter mimowolny i
spontaniczny, to asymetria jest słabo zaznaczona, lub wręcz nieobecna; jest
charakterystyczna wówczas, gdy ekspresja ma charakter intencjonalny

kora

mózgowa zdecydowanie wyraźniej wpływa na dowolne niŜ na mimowolne
ruchy mięśni twarzy – funkcjonalne róŜnice międzypółkulowe mózgu nie mają
zatem powaŜniejszych konsekwencji dla spontanicznej ekspresji emocji, a
znajdują odzwierciedlenie w ekspresji udawanej;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

Sylwetka, gest i głos w ekspresji emocji:

•

Poczucie winy/ wstyd – kurczenie się całego ciała, człowiek wydaje się

wówczas mniejszy niŜ jest w istocie, spuszczenie głowy;

•

Strach – cofnięcie głowy i schowanie w jej ramionach;

•

Smutek – opuszczone ramiona i zgarbienie się;

•

Złość – zaciśnięcie pięści, wysunięcie głowy do przodu;

•

Zaskoczenie – cała sylwetka odchylona nieco do tyłu;

•

Emblematy – świadomie wykonywane przez ludzi gesty, mające ściśle

określone znacznie w poszczególnych kręgach kulturowych, np. kiwanie
głową pionowe i poziome, ułoŜenie palców w literę V, wystawiony kciuk czy
wystawiony środowy palec;

•

W stanie pobudzenia emocjonalnego na ogół wzrasta natęŜenie głosu, podnosi

się jego ton gdy jesteśmy podenerwowani, źli lub przestraszeni, a spada gdy
jesteśmy smutni; tempo mówienia – spowolniona mowa w przypadku smutku i
szybka w przypadku złości i strachu;

Rozwojowe aspekty ekspresji emocji:

•

Ludzka twarz ( lub nawet tylko jej schemat) budzi większą uwagę małych

dzieci niŜ inne bodźce;

•

Ludzie bardzo szybko uzyskują zdolność do ekspresji emocji, juŜ małe dzieci

zdolne są nie tylko do spontanicznych ekspresji poszczególnych emocji ale i
do ich odczytywania z twarzy innych ludzi;

•

Ontogenetycznie najwcześniejszą ekspresją jest płacz noworodka, będący

zgeneralizowanym wyrazem przeŜywania negatywnego stanu afektywnego;
szybko pojawia się równieŜ ekspresja wstrętu; uśmiech pojawia się w wieku 3-
4 tygodni;

•

Pod koniec 1 roku Ŝycia dzieci zaczynają wykorzystywać informacje o

mimicznym wyrazie innych ludzi do regulowania własnego zachowania –
eksperyment z pozornym urwiskiem: dziecko pod ekspresji emocji przez
matkę (radość lub złość) decydowało się bądź nie, na przejście przez pozorne
urwisko;

Kulturowe aspekty ekspresji emocji:

•

KaŜda kultura zawiera zbiór przepisów dotyczących tego, co wypada, a co nie;

•

Badania nad złością: wśród Eskimosów Utku człowiek okazujący złość

spotyka się ze społecznym ostracyzmem – dlatego teŜ Eskimosi w ogóle nie
reagują złością; w społecznościach arabskich męŜczyzna, który się nie złości,
spostrzegany jest jako człowiek, któremu brakuje honoru;

•

Triandis: w kulturach kolektywistycznych bardziej typowe jest reagowanie

wstydem, a w kulturach indywidualistycznych – poczuciem winy;

•

Kulturowym normom podlega teŜ deklaracja odczuwanego nastroju – np.

Amerykanie zawsze odpowiadają – bardzo dobrze, dobrze; a Polacy – moŜe
być, tak sobie, etc;

Emocje podstawowe i pochodne:

Ekspresja twarzy jako podstawa klasyfikacji:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Ekman: strach, złość, smutek, radość, wstręt i zaskoczenie naleŜy
traktować jako podstawowe, są bowiem doświadczane i rozpoznawanie
przez wszystkich ludzi; inne emocje są mieszkanką emocji podstawowych,
a ich ekspresja pozostaje pod silnym wpływem czynników kulturowych;
Ekman ostatecznie wycofał ze swojej listy zaskoczenie w odpowiedzi na
zarzuty jakoby nie było ono w ogóle Ŝadną emocją;

•

Izard: kryteria: (1) uniwersalność ekspresji, (2) jednoznaczna
odróŜnialność poszczególnych emocji, (3) specyficzność substratu
neuronalnego, (4) odróŜnialna jakość subiektywna; wg tych kryteriów do
emocji podstawowych zaliczał (oprócz tych, które proponował Ekman)
wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie i pogarda;

Podstawowe, czyli nie tylko ludzkie – podejście ewolucyjne:

•

R. Plutchik: emocje podstawowe to takie, które mogą być obserwowane na
róŜnych poziomach filogenetycznych i które mają adaptacyjne znaczenie
dla walki jednostki i gatunku o przetrwanie, są to: strach, złość, smutek,
radość, akceptacja, wstręt, antycypacja i zaskoczenie;

Podstawowe, czyli prototypowe

•

Podejście prototypowe – umoŜliwia identyfikację rozumienia przez ludzi
najróŜniejszych pojęć

aby odpowiedzieć na pytanie, czym są emocje,

moŜna spróbować wymienić ich przykłady, Te emocje, które wydają się
najbardziej typowe, powinny być wymieniane najszybciej i najczęściej.
PoniewaŜ są one typowe, moŜna uznać je za podstawowe, Te wymienione
rzadziej i po dłuŜszym namyśle mogą być z kolei uznane za pochodne;

•

Emocje, które najszybciej przychodzą ludziom na myśl: miłość, strach,
złość, smutek i szczęście;

Jak powstają emocje pochodne:

•

Plutchik:
Radość + Akceptacja = Miłość/ Przyjaźń
Strach + Zaskoczenie = Groza/ Trwoga
Strach + Wstręt = Niepokój
Radość + Strach = Poczucie winy
Złość + Wstręt= Wrogość
Radość + Złość = Duma

•

T.D. Kemper: emocje pochodne powstają wskutek pojawiania się emocji
podstawowych w specyficznych sytuacjach społecznych.

EMOCJE, POZNANIE I ZACHOWANIE.

Dariusz Doliński

Problem pierwotności emocji względem poznania lub poznania względem emocji:

Pierwotność poznania względem zjawisk afektywnych:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

U podstaw emocji leŜy rozpoznanie przez podmiot określonego zdarzenia
jako znaczącego z punktu widzenia jego własnych celów i interesów;

•

Proces oceny ma charakter jednoznacznie poznawczy, choć zarazem
niekoniecznie w pełni uświadamiany przez działający podmiot;

•

RóŜne oceny sytuacji wiąŜą się z doświadczaniem odmiennych emocji;

•

Weiner: koncepcja emocji doznawanych w sytuacjach społecznych

widok cierpiącego męŜczyzny leŜącego na chodniku moŜe budzić róŜne
emocje – istotna jest tu dokonywana przez obserwatora atrybucja przyczyn
znalezienia się wspomnianego człowieka w takim połoŜeniu (wymiar
kontrolowalności):
- jeśli przyczyny kłopotów innej osoby będą odbierane jako pozostające
pod jej osobistą kontrolą („upił się” ) wówczas obserwator odczuwać
będzie gniew lub złość;
-jeśli kłopoty te zostaną potraktowane jako niezaleŜne od woli tego
męŜczyzny („został napadnięty i pobity”) naleŜy się spodziewać u
obserwatora odczucia litości lub współczucia;

NiezaleŜność poznania i emocji:

•

Izard: z ewolucyjnego punktu widzenia teza pierwotności poznania jest

nieprawdopodobna. Aby przeŜyć, Ŝywy organizm musi dysponować nie tylko
sprawnym ale i szybko działającym aparatem poznawczym, ale teŜ
efektywnym aparatem emocjonalnym, który musi działać szybko, aby
generowane przez niego reakcje były odpowiedzią błyskawiczną i adekwatną
na zmiany w środowisku; u zwierząt pewne bodźce uruchamiają
odpowiadające im reakcje emocjonalne w sposób automatyczny, bez
konieczności ich przetwarzania;

•

Dowodem niezaleŜności emocji od poznania mogą być tak zwane emocje

niemające swego obiektu – przypadki pozbawionego obiektu lęku/ niepokoju;

•

Plutchik: emocje, które rozwijają się bardzo wcześnie w ontogenezie, nie mają

swoich podstaw w procesach poznawczych; ich działanie opiera się na
mechanizmie nastawionym na komunikowaniu otoczeniu społecznemu swoich
potrzeb;

•

Efekt ekspozycji – zjawisko polegające na zmianie oceny obiektu wskutek

wzrostu częstości z nim kontaktów; dowolny nieawersyjny bodziec,
eksponowany podmiotowi od czasu do czasu, zaczyna być przez niego coraz
bardziej preferowany; występuje równieŜ, gdy bodziec eksponowany jest
podprogowo;

Pierwotność zjawisk afektywnych:

•

Zajonc: emocja wyprzedza poznanie zarówno filogenetycznie jak i

ontogenetycznie; doznania afektywne są uniwersalne międzygatunkowo i mają
większe znaczenie adaptacyjne;

•

Emocje są nieuniknione w tym sensie, Ŝe jeŜeli są silne, to nie moŜemy

zawiesić ich odczuwania ( moŜemy natomiast tak zrobić z procesami
poznawczymi, np. zaprzestać się uczyć wiersza na pamięć i pójść na spacer);

•

Gdy spotkamy jakiegoś człowieka, miewamy często problem z

przypomnieniem sobie, kto to jest i gdzie go wcześniej spotkaliśmy, ale mimo
braku tych informacji doświadczamy niekiedy poczucia, Ŝe osobę tę lubimy
bądź nie;

nasze preferencje wobec róŜnych obiektów pojawiają się, zanim

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

jeszcze dotrą do nas ( z zewnątrz albo z wewnątrz) informacje o obiektywnych
parametrach tych obiektów;

•

Cechy afektywne danego bodźca są przetwarzane szybciej niŜ jego cechy

nieefektywne;

•

Zajonc & Murphy: eksperymenty wykorzystujące torowanie (priming), w

których przed pokazaniem bodźca właściwego eksponuje się badanym w
sposób suboptymalny (na tyle krótko, Ŝe nie moŜna w sposób świadomy
zarejestrować jego obecności) lub optymalny ( wystarczająco długo, by moŜna
go było świadomie zauwaŜyć i następnie rozpoznać jako znany) inny bodziec (
tzw. bodziec torujący);

•

Rezultaty studiów neuroanatomicznych: wykazano istnienie bezpośredniego

połączenia nerwowego między siatkówką a podwzgórzem – oznacza to
moŜliwość przekazywania impulsów z siatkówki do podwzgórza bez Ŝadnego
pośrednictwa kory ( a więc bez udziału procesów poznawczych); ponadto
wykryto bezpośrednie połączenie wzgórza i ciała migdałowatego, co pozwala
ciału migdałowatemu szybciej zareagować na bodziec niŜ hipokamp, który do
wzgórza ma znacznie dłuŜszą drogę;

Wzajemne oddziaływanie na siebie emocji i procesów poznawczych:

•

Mechanizm oceny niemal nigdy nie jest czysto poznawczy; zwykle w

mniejszym lub większym stopniu jest nasycony elementami ewaluatywnymi;

•

W ściśle kontrolowanych warunkach laboratoryjnych badani nie mieli Ŝadnego

wpływu na to, jakie bodźce do nich docierają. W realnych warunkach ludzie w
znacznym stopniu sami organizują swoją sytuację percepcyjną i mają wpływ
na bodźce, które się pojawią

udział elementów poznawczych w

generowaniu emocji moŜe być więc w realnym Ŝyciu większy niŜ w
laboratorium;

•

Przy eksperymentalnym suboptymalnym torowaniu bodźców osoby badane

róŜnicują tylko bodźce pomiędzy negatywnymi a pozytywnymi, nie są w stanie
zróŜnicować reakcji pomiędzy poszczególnymi emocjami o tym samym znaku
więc w wypadku bardziej zróŜnicowanych emocji konieczne moŜe być
pojawienie się pewnego rodzaju oceny poznawczej;

WspółzaleŜność emocji i poznania:

•

Większość doświadczeń afektywnych pociąga za sobą pewien udział procesów

poznawczych, a istotnym składnikiem poznania są pewne jakości afektywne;

•

Bornstein: wykazał, Ŝe siła efektu ekspozycji jest większa, gdy bodźce

prezentowane są podprogowo, niŜ wtedy gdy podmiot ma świadomość och
występowania;

Wpływ emocji i nastroju na przebieg procesów poznawczych:

•

Wpływ informacyjny – modyfikuje to, co ludzie myślą;

•

Wpływ procesualny – modyfikuje to, jak ludzie myślą;

•

Zasada zgodności poznania z nastrojem (Bower): nastrój (a takŜe inne stany

afektywne) aktywizuje związane z nim materiały w pamięci; konsekwencją
tego jest łatwiejsze przypominanie sobie treści zgodnych niŜ niezgodnych z
danym stanem afektywnym;

•

Blaney: róŜne zdarzenia o charakterze emocjonalnym, których człowiek

doświadczył w swoim Ŝyciu, są przez niego najlepiej przypominane wtedy,

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

gdy znajduje się on właśnie w takim stanie emocjonalnym, jaki przeŜywał
podczas wspomnianych zdarzeń;

•

Niedenthal & Setterlund: przeŜywanie określonego stany emocjonalnego

aktywizuje w pamięci słowa semantyczne związane z tym stanem i w
konsekwencji ułatwia ich spostrzeganie;

•

Nastrój neutralny ( a takŜe negatywny) sprzyja systematycznemu trybowi

przetwarzania informacji – ludzie wtedy zwracają baczną uwagę na waŜność i
rzetelność argumentacji;

•

Nastrój pozytywny sprzyja skróconemu/ uproszczonemu trybowi

przetwarzania informacji – ludzie wtedy nie koncentrują się zbyt mocno na
treści docierających do nich informacji, istotne są natomiast takie elementy jak
forma prezentacji czy autorytet nadawcy komunikatu;

Wpływ nastrojów i emocji na sądy i zachowania społeczne:

•

Pozytywny nastrój prowadzi do wzrostu gotowości do pomagania innym;

•

A. Isen: chęć podtrzymywania pozytywnego nastroju jest jedną z motywacji

człowieka, która powoduje, Ŝe ludzie unikają zachowań, które mogą prowadzić
do jego obniŜenia;

•

Ludzie przeŜywający poczucie winy lub wstydu chętnie spełniali róŜne

kierowane do nich prośby; osoby depresyjne chętnie angaŜowały się w
zachowania altruistyczne, które przedstawiano jako przyjemne i atrakcyjne;

•

Gdy negatywne emocje są intensywne, lub gdy ludzie są skoncentrowani na

własnych problemach, gotowość do pomagania innym spada;

•

Pozytywny nastrój wpływa na skłonność do posługiwania się stereotypami;

Regulacja emocji:

•

Ludzie nie tylko doświadczają emocji, starają się równieŜ mieć wpływ na ich

pojawianie się, przebieg, zewnętrzną ekspresję oraz ich konsekwencje;

•

Podejmują zatem działania korygująco-kontrolujące gdy emocje się pojawiają

oraz działania antycypacyjne zanim one wystąpią;

•

Regulacja moŜe polegać na stłumieniu „pilności” (wywołanej przez doznanie

emocjonalne), aŜ do zniknięcia ze świadomości programu działania
związanego z określoną emocją lub z zaakcentowaniem w świadomości
programu emocji i nadaniem mu statusu pilnego i waŜnego oraz na
rozbudowaniu tego programu i wydłuŜeniu czasu jego przebiegu;

•

Regulacja emocji – proces inicjujący, modulujący i podtrzymujący

doświadczanie emocji oraz operacji poznawczych i zachowań z tym
doświadczeniem związanych; proces ten ułatwia podmiotowi realizację jego
celów w zewnętrznym otoczeniu;

Automatyczna regulacja przebiegu emocji:

•

Regulacja emocji moŜe mieć charakter nieświadomy i automatyczny;

•

W pierwszym okresie Ŝycia człowieka regulacja emocjonalna polega przede

wszystkim na obniŜaniu poziomu pobudzenia

polega ona albo na

bezpośredni emitowaniu reakcji samo uspokajających ( np. ssanie kciuka), albo
na wywołaniu takich zachowań otoczenia społecznego, które spowoduje
spadek napięcia przeŜywanego przez niemowlę (płacz niemowlęcia
sygnalizujący otoczeniu przeŜywanie dyskomfortu);

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Z czasem dziecko rozwija coraz bardziej złoŜone, zindywidualizowane i coraz

mniej automatyczne sposoby regulacji emocji – bawi się zabawkami w celu
wzbudzeniu w sobie uczuć pozytywnych, porusza się w kierunku bodźców, z
którymi kontakt przynosi mu uczucie przyjemności, a oddala od tych, które są
ź

ródłem emocji negatywnych;

•

Mechanizmy biologiczne nie dopuszczają do zbyt długiego trwania silnego

pobudzenia emocjonalnego, poniewaŜ byłoby one szkodliwe dla organizmu

broni się on poprzez wzbudzenie ośrodków hamulcowych emocji znajdujących
się w układzie limbicznym mózgu;

•

Reakcja zamroŜenia – całkowite znieruchomienie organizmu w warunkach

przeŜywania silnego Stachu;

•

Zaprzeczanie – nieuświadamiany przez podmiot stan nieprzyjmowania do

wiadomości zagraŜających informacji, niosących jednoznaczne negatywne
skutki;

Podmiotowa samokontrola emocji:

•

Samokontrola emocjonalna – relatywnie stała właściwość osobowości,

decydująca o częstości i natęŜeniu takich przeŜyć emocjonalnych, myśli i
zachowań z nimi związanych, które są zgodne ze standardami społecznymi lub
standardami aprobowanymi przez podmiot;

•

Czynności (lub reakcje) samokontroli – przejawiane przez podmiot

zachowania zgodne ze wspomnianymi standardami;

•

Procesy (lub mechanizmy) samokontroli – reakcje inicjowane przez

podmiot, za pomocą których osiąga on zbieŜność między własnymi
zachowaniami emocjonalnymi, myślami i odczuciami afektywnymi a
akceptowanymi standardami wewnętrznymi (zinternalizowanymi zasadami
funkcjonowania) lub zewnętrznymi (zasadami aprobowanymi społecznie);

•

Samokontrola moŜe być związana z unikaniem lub poszukiwaniem sytuacji i

zdarzeń, o których podmiot wie, Ŝe wiąŜą się z występowaniem u niego emocji
róŜnego rodzaju;

•

Operacje związane z recepcją informacji: najprostszym sposobem

niedopuszczania do pojawiania się niepoŜądanych emocji jest unikanie
sytuacji, w których stany takie mogą się pojawić; ukierunkowywanie aparatu
poznawczego – patrzeć lub nie patrzeć w danym kierunku, słuchać lub nie,
etc.; skoncentrowanie się podmiotu na problemie;

•

Operacje na poziomie intrapsychicznym: dokonywanie operacji

poznawczych na informacjach, które juŜ do człowieka dotarły – interpretacja
informacji w taki sposób aby doprowadziła do zmiany znaczenia nadawanego
sytuacji zewnętrznej ( w konsekwencji sytuacja odbierana jest jako bardziej
sprzyjająca, mniej szkodliwa niŜ początkowo; realistyczne spojrzenie na
problem z zupełnie innej strony, poznawcze zaakcentowanie pewnych kwestii
przy jednoczesnym zbagatelizowaniu innych, jaki i przyjęcie nowych,
całkowicie nierealistycznych zasad i załoŜeń;

•

Mechanizm izolacji – człowiek ma świadomość istniejącego zagroŜenia,

szkody, która nastąpiła ale osłabione jest poczucie jego osobistego
zaangaŜowania w samą sytuację; dokonywane przez niego reinterpretacje
stawiają go z boku wydarzeń;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Reinterpretacja konstruktywna - zdarzenia mające potencjalnie przynieść

negatywne konsekwencje ludzie reinterpretują nie jako zagroŜenie, ale jako
wyzwanie;

•

Operacje związane z ukierunkowaniem ekspresji stanów emocjonalnych i

sterowania zachowaniem: reguły okazywania – obowiązujące w danej
społeczności zasady określające, jakie emocje powinny być prezentowane lub
maskowane w poszczególnych sytuacjach; np. niedopuszczanie przez podmiot
do ekspresji przeŜywanych emocji i do blokowania uruchamiania programów
działań związanych z przeŜywaniem emocji;

•

Osoby dorosłe są świadome tego, w jaki sposób ich ekspresywne zachowanie

jest spostrzegane i interpretowane przez innych;

•

Saarni: zaobserwowała więcej reakcji zgodnych z regułą okazywania u

dziewcząt niŜ u chłopców; z wiekiem rośnie zdolność dzieci do rozpatrywania
warunków, prowadzących do wystąpienia niepoŜądanej emocji, z wielu
róŜnych perspektyw i znajdowania korzystnego sposobu poradzenia sobie z
nią; rośnie takŜe zdolność do trafnego szacowania kontrolowalności
poszczególnych sytuacji;

•

W rozwoju samokontroli emocji ogromną rolę odgrywa środowisko społeczne,

w którym wychowuje się dziecko;

•

Dopiero od sześciolatków wymaga się pełnej zgodności ekspresji emocji i

zachowań ze standardami kulturowymi; dzieci młodsze mają społeczne
przyzwolenie na spontaniczne zachowanie;

•

Od chłopców oczekuje się mniejszej emocjonalności zachowań, jedynie

ekspresja złości jest wyjątkiem;

Strategie poprawiania nastroju:

•

Najczęściej zalecanym sposobem jest poszukanie róŜnych dystraktorów –

trzeba coś zrobić, warto być zajętym – oraz podejmowanie aktywności o
charakterze interpersonalnym – spotkać się ze znajomymi;

•

R.E. Thayer: nastrój związany jest z ogólnym pobudzeniem organizmu,

składającym się z wymiaru energetycznego (energia - zmęczenie) i wymiaru
związanego z napięciem (napięcie – ukojenie); zmiany w jednym z nich mogą
do pewnego stopnia powodować takŜe zmiany w drugim;

•

Samoregulacja nastroju - polega na przejawianiu takich zachowań, które

doprowadzają energię i napięcie do stanów optymalnych – przewaŜnie
związanych z odczuwaniem niskiego napięcia i wysokiej energii; najbardziej
negatywne stany na ogół związane są z odczuwaniem względnie niskiej energii
i wysokiego napięcia;

•

RóŜnice międzypłciowe w preferowanych sposobach poprawiania nastroju:

Kobiety wolą metody pasywne – picie kawy, jedzenie słodyczy, spanie,
zakupy, poszukiwanie wsparcia społecznego. MęŜczyźni częściej niŜ kobiety
stosują formy aktywne – angaŜowanie w przyjemną aktywność, poszukiwanie
dystraktorów absorbujących ich uwagę – oraz techniki bezpośredniej redukcji
napięcia – sięganie po uŜywki; zaburzenia nastroju częściej są stwierdzane u
kobiet, moŜe to być częściowo związane z tymi, Ŝe męŜczyźni stosują bardziej
efektywne techniki poprawy nastroju;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

TEORIE EMOCJI

ElŜbieta Zdankiewicz – Ścigała, Tomasz Maruszewski

TEORIE EMOCJI

KLASYCZNE

POZNAWCZE

•

Jamesa – Langego (obwodowa)

•

Cannona – Barda (talamiczna)

•

Aktywacyjna

•

Dwuczynnikowa Schachtera- Singera

•

Lazarusa

•

Funkcjonalna Frijdy

•

Psychicznej reprezentacji

Teoria Jamesa- Langego:

•

Zaliczana jest do obwodowych teorii emocji, gdyŜ za źródło emocji uznaje

działania, zmiany napięcia mięśni i zmiany w narządach wewnętrznych;

•

Powstawanie uczuć: spostrzeŜenie jakiegoś bodźca wywołuje zmiany

fizjologiczne, zmiany fizjologiczne są następnie spostrzegane przez jednostkę,
spostrzeŜenie tych zmian jest przekształcane w uczucie, które jest emocją;

•

Taka kolejność zdarzeń była sprzeczna z mądrością potoczną, która przyjmuje,

e uczucia poprzedzają zmiany fizjologiczne; James natomiast uwaŜał, Ŝe

zmiany fizjologiczne są wcześniejsze i dopiero ich spostrzeŜenie prowadzi do
pojawienia się uczucia;

•

James początkowo uwzględniał zarówno rolę pobudzenia mięśni poprzecznie

prąŜkowanych, jak i rolę pobudzenia narządów wewnętrznych; później pod
wpływem Langego, skoncentrował się na zmianach sterowanych przez AUN;

•

James akceptował ideę specyficzności pobudzenia fizjologicznego,

charakterystycznego dla róŜnych emocji, ale nie dysponował Ŝadnymi danymi,
które by ją potwierdziły;

•

Uczucia stanowią istotę myśli, świadomości i dostarczają poczucia toŜsamości

osobistej oraz nadają znaczenie pojęciu samego siebie;

•

WyróŜnili „subtelne emocje” – uczucia moralne, intelektualne i estetyczne;

•

Im bardziej złoŜone są emocje, tym wcześniej w spostrzeganiu następuje

przejście od rejestracji treści do rekacji emocjonalnej; przy emocjach
podstawowych najpierw pobudzane są eksteroceptory, potem prioprio- i
interoceptory; spostrzeŜenie pobudzenia tych ostatnich stanowi uczucie,
natomiast w wypadku emocji złoŜonych pobudzane są tylko eksteroceptory –
spostrzeŜenie ich pobudzenia stanowi uczucie wyŜsze;

•

„nie płaczę dlatego, Ŝe jest mi smutno – jest mi smutno, poniewaŜ lecą mi łzy.”

Wydarzenie

Emocja

Interpretacja reakcji
fizjologiczno -
behawioralnych

Reakcja
instrumentalna

Reakcja wisceralna

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

Teoria Cannona – Barda:

•

Zmiany w mózgu podstawą emocji;

•

Emocje są procesami zachodzącymi w jądrach wzgórza (thalamus), stąd

określa się ją jako talamiczną teorię uczuć;

•

Siedliskiem emocji są ośrodki podkorowe – ich pobudzenie nadaje komponent

poznawczym czynnościom kory emocjonalnej;

•

Kora działa jako struktura hamująca emocje powstające we wzgórzu; jej

uszkodzenie powoduje uwolnienie się wzgórza spod jej funkcji kontrolnej, stąd
teŜ zachowanie sterowane jest wtedy w znacznym stopniu przez afekty;

•

Pobudzenie emocjonalne ma charakter rozlany i niespecyficzny, dlatego teŜ nie

moŜe być źródłem generowania róŜnorodnych stanów emocjonalnych;

•

Zakwestionowanie poglądów Jamesa- Langego: zmiany w narządach

wewnętrznych pojawiają się z pewnym opóźnieniem w stosunku do bodźca
emotogennego; dopiero po spostrzeŜeniu tych zmian jednostka moŜe dokonać
wyboru właściwego działania, ale by to zrobić musiałaby czekać, dopóki nie
wystąpią pewne zmiany fizjologiczne, a więc na podjęcie tych działań moŜe
być potem po prostu za późno;

Aktywacyjne teorie emocji:

•

Opierają się na załoŜeniu, Ŝe emocje są stanem podwyŜszonego pobudzenia

oznakowanego afektywnie. Znak afektywny moŜe być dodatni lub ujemny
(przyjemny lub przykry);

•

Zwracają uwagę na intensywność emocji, za którą odpowiedzialny jest poziom

pobudzenia CUN (poziom aktywacji);

•

Aktywacja – stan CUN;

•

Zmiany pojawiające się na obwodzie nie muszą być prostym

odzwierciedleniem zmian występujących w CUN; jeśli weźmiemy pod uwagę
aktywność narządów wewnętrznych, to moŜe ona wzrastać lub zmniejszać się

Wydarzenie

Informacja
przetwarzana przez
wzgórze i
przesyłana
jednocześnie do
kory i do ciała

Emocja

Reakcja
instrumentalna

Ocena
wydarzenia przez
korę

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

po wpływem wzrostu poziomu aktywacji ( aktywność ta regulowana jest przez
AUN, którego podukłady para- i sympatyczny działają względem siebie
antagonistycznie);

•

W stanach silnego pobudzenia nasz organizm działa w uproszczony sposób,

który Cannon określał jako fight or flight (walka lub ucieczka);

•

Istotną cechą emocji są procesy myślowe;

•

Hebb: Przy wysokiej i bardzo niskiej aktywacji pojawiają się emocje o znaku

ujemnym, natomiast przy aktywacji umiarkowanej – emocje o znaku
dodatnim;

•

Pojawienie się znaku emocji wiąŜe się z pobudzeniem ośrodka przyjemności

lub przykrości oraz z wpływem powstającej aktywacji na aktywność zespołów
komórkowych;

•

Zespoły komórkowe – działające, zamknięte obwody neuronów, w których

przez pewien czas krąŜą impulsy nerwowe; bodźce które podtrzymują
aktywność zespołów komórkowych, wywołują emocje pozytywne, natomiast
bodźce które zmieniają bądź doprowadzają do rozpadu ich aktywności,
wywołują emocje negatywne;

•

M. Arnold: fazy procesu emocjonalnego:

(1)

Neutralna recepcja: rejestrowanie stymulacji, która traktowana jest jako coś
neutralnego, np. obraz na siatkówce;

(2)

Ocena: odebrana stymulacja oceniana jest jako dobra/ zła,
korzystna/niekorzystna dla jednostki; pojawia się znak procesu
emocjonalnego;

(3)

Pojawienie się tendencji do działania: działanie mające na celu zbliŜenie
się do przedmiotu ocenianego jako dobry, lub tez unikanie przedmiotu
ocenianego jak zły; ujawnienie się motywacyjnych oddziaływań
stymulacji;

(4)

Wystąpienie emocji: przeŜycie subiektywne wraz z komponentem
wisceralnym;

(5)

Pojawienie się działania sterowanego przez emocję: jego cechy to
stosunkowo duŜa dynamika oraz ograniczony zakres kontroli
intelektualnej, wynikający z ograniczenia zakresu uwagi oraz z
tendencyjnego interpretowania bodźców, tak aby były one zgodne z
dominującym u jednostki nastrojem lub uczuciem.

Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera i Singera:

•

Postawili pytanie czy do powstania emocji wystarczy samo pobudzenie

fizjologiczne, którego pochodzenia jednostka nie potrafi wyjaśnić

sięgnęli

do wyników eksperymentów Maranona, który swoim badanym wstrzykiwał
adrenalinę i pytał, czy odczuwają jakieś emocje;

•

Aby doszło do powstania stanu emocjonalnego, muszą zaistnieć następujące

warunki – podmiot musi:
(1)

Znaleźć się w stanie pobudzenia;

(2)

Dokonać procesu poznawczej analizy zaistniałych zmian fizjologicznych
oraz sytuacji zewnętrznych, w jakich doszło do wystąpienia tych zmian;

(3)

Oznaczyć werbalnie stan, w jakim się znalazł;

•

warunkiem powstania emocji było pobudzenie fizjologiczne, którego

pojawienie się moŜna wyjaśnić odwołaniem się do czynników sytuacyjnych;
emocje są wynikiem interakcji pewnych procesów występujących wewnątrz

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

organizmu z informacjami docierającymi ze środowiska oraz z informacjami
zarejestrowanymi w doświadczeniu jednostki; te dwa czynniki są niezaleŜne
od siebie;

Koncepcja emocji Lazarusa:

•

Emocje są procesami, które stanowią wynik specyficznej relacji między

organizmem a środowiskiem; ani samo środowisko, ani sam organizm nie są
warunkami wystarczającymi dla powstania emocji;

•

Emocje pojawiają się tylko w takich układach relacji między jednostką a

rodowiskiem, które są dla jednostki źródłem potencjalnych korzyści lub

szkód;

•

ZałoŜenia odnośnie natury relacji jednostka – otoczenie:

(1)

Emocje stanowią podstawowy ewolucyjno- adaptacyjny system podmiotu i
uzaleŜnione są od działań motywacyjnych, poznawczych i zaradczych,
które ukierunkowują podmiot na istotne właściwości otoczenia;

(2)

Ocenę waŜności zdarzenia wyznacza tak zwany podstawowy temat
relacyjny, dotyczący stopnia dopasowania podmiotu do warunków danej
sytuacji; znajomość tematu relacyjnego pozwala na wyjaśnienie i
przewidywanie emocji, która moŜe być wzbudzona w danej sytuacji; dwie
osoby w tej samej sytuacji zewnętrznej mogą spostrzegać ją zupełnie
odmiennie;

(3)

Związek między emocją a znaczeniem relacyjnym jest wrodzony i
specyficzny dla danego gatunku; podobna interpretacja danej relacji przez
kilka osób powoduje doświadczenie takiej samej emocji; proces
powstawania emocji uzaleŜniony jest od sposobów radzenia sobie z
zaistniałą sytuacją, co z kolei wpływa na konstruowanie znaczenia

Wydarzenie

Poznawcza ocena
wydarzenia

Reakcja
instrumentalna

Reakcja wisceralna

Poznawcza ocena
reakcji fizjologicznych

Nieinterpretowalne
reakcje fizjologiczne

Emocja

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

relacyjnego, a tym samym na dynamikę procesów emocjonalnych; procesy
zaradcze modyfikują przeŜywane emocje poprzez działania skierowane na
otoczenie lub podmiot, przez zmianę koncentracji uwagi, zmianę sposobu
oceny relacji, a w konsekwencji – znaczenia relacyjnego;

(4)

Procesy zaradcze mogą zmienić treść, znak i natęŜenie przeŜywanej
emocji; procesy te występują powszechnie, mają naturę biologiczną i
kulturową;

(5)

ZróŜnicowanie procesów emocjonalnych zaleŜy do zróŜnicowania procesu
oceny relacji między jednostką a otoczeniem. RóŜnice indywidualne w
sposobach interpretacji sytuacji zewnętrznej są uwarunkowane
preferowanymi wartościami kulturowymi, indywidualnym zróŜnicowaniem
osobowości, osobistymi procesami radzenia sobie w trudnych sytuacjach;

•

Proces oceny – ocena zdarzenia lub obiektu jest wypadkową rzeczywistych

właściwości środowiska oraz cech osoby dokonującej oceny; jednostka bierze
w ocenie pod uwagę wyselekcjonowane przez siebie aspekty środowiska;
selekcja oparta jest na dominujących u danej osoby celach i motywach;

•

Kiedy mówi się o trafności oceny, trzeba wiedzieć, jakie są rzeczywiste

właściwości środowiska: dopiero wtedy moŜna porównać ocenę z tym, co było
oceniane; dotąd nie udało się znaleźć zadowalających sposobów określania
właściwości środowiska;

•

Na ocenę mają wpływ wcześniejsze reakcje emocjonalne; ocena aktualnej

sytuacji zaleŜy do tego, jakie emocje przeŜywała jednostka wcześniej; emocje
mogą wpływać na selekcjonowanie dostępnych danych i na ich interpretację;

•

Składniki oceny pierwotnej:

(1)

Ocena adekwatności celu (goal relevance) – stwierdzenie, czy coś jest dla
jednostki szkodliwe lub poŜyteczne;

(2)

Ocenę spójności celu ( goal congruence) – stwierdzenie, czy dane
zdarzenie przybliŜa jednostkę do celu, czy teŜ oddala;

(3)

Ocenę rodzaju zaangaŜowania ego;

•

Proces oceny pierwotnej ma charakter motywacyjny i określa, czy emocja w

ogóle się pojawi;

•

Proces oceny wtórnej wiąŜe się z moŜliwościami poradzenia sobie w sytuacji

wzbudzającej określone emocje;

•

Kryteria oceny wtórnej:

(1)

Odpowiedzialność: ustalenie stopnia, w jakim podmiot jest w stanie
kontrolować daną sytuację;

(2)

MoŜliwości określające wybór strategii rozwiązania problemu;

(3)

MoŜliwości określające wybór technik kontroli napięcia emocjonalnego;

(4)

Przewidywanie skutków działań podjętych w danej sytuacji;

Funkcjonalne ujęcie emocji wg Frijdy:

•

Podstawowe aspekty emocji:

(1)

Ocena zdarzeń jako istotnych/ nieistotnych, przyjemnych/ nieprzyjemnych;

(2)

Wzbudzanie pewnych reakcji fizjologicznych, zachowań i przeŜyć;

•

Emocje naleŜy traktować jako mechanizm sygnalizujący, Ŝe zdarzenie jest

waŜne dla interesów jednostki – ułatwia lub utrudnia ich realizację;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Emocje pozytywne sygnalizują, Ŝe jednostka jest na właściwej drodze do celu,

natomiast emocje negatywne wzbudzane są zdarzeniami interpretowanymi
jako zagraŜające (niepokój, strach) lub zdarzeniami przeszkadzającymi w
realizacji interesów jednostki (gniew);

•

Podstawy klasyfikacji stanów afektywnych:

(1)

Charakter relacji między podmiotem a obiektem (intencjonalność –
nieintencjonalność);

(2)

Temporalna natura danego stanu, procesu czy cechy;

Zgodnie z wyróŜnionymi kryteriami, moŜna wyodrębnić: afekt, emocje, nastroje, sentymenty,
epizody emocjonalne i cechy osobowości;

•

Afekt – prymarne doznanie przyjemności/ nieprzyjemności;

•

Epizody emocjonalne – skierowane na konkretny obiekt, trwające dłuŜszy

czas; w trakcie trwania epizodu natęŜenie emocji nie jest stałe, lecz ulega
fluktuacjom; mogą mieć charakter sekwencyjnie przeŜywanych emocji lub
przybierać postać doświadczeń emocjonalnych, składających się ze
sprzecznych emocji;

•

Cechy dyspozycyjne – skłonność do reagowania przez tego samego człowieka

zbliŜonymi emocjami na ten sam obiekt w róŜnych momentach oraz
zróŜnicowanie indywidualne reakcji róŜnych ludzi na ten sam obiekt w tym
samym momencie;

•

Sentymenty – np. miłość, nienawiść; struktura: poznawcza skłonność do

oceniania obiektu w określony sposób i potencjalne motywacje aktywizowane
przez pojawienie się obiektu uczuć lub myślenie o nim;

•

Osobowościowe dyspozycje emocjonalne – skłonność do nasilonego

oceniania zdarzeń w sposób charakterystyczny dla róŜnych emocji, np. u osób
strachliwych będzie to skłonność do interpretowania nowych lub
niejednoznacznych sytuacji jako zagraŜających;

PRAWA EMOCJI:

(1)

Prawo znaczenia sytuacyjnego: „konstytucja emocji”:

•

Emocje powstają jako odpowiedzi na struktury znaczeniowe danych sytuacji;

•

Zdarzenia, które spełniają czyjeś dąŜenia lub obiecują je spełnić, są źródłem

pozytywnych emocji;

•

Zdarzenia przynoszące szkodę lub zagraŜające czyimś interesom prowadzą do

negatywnych emocji;

(2)

Prawo zaangaŜowania:

•

Emocje powstają w odpowiedzi na zdarzenia, które są waŜne dla celów,

motywów czy zaangaŜowań danej osoby;

•

ZaangaŜowanie nadaje jakiemuś konkretnemu zdarzeniu jego emocjonalne

znaczenie; znak emocji, jej natęŜenie i rodzaj informują o tym, jakiego typu
relacja występuje między podmiotami i sytuacją;

(3)

Prawo bezpośrednio spostrzeganej rzeczywistości:

•

Emocje są wywoływane przez zdarzenia uwaŜane za rzeczywiste, a ich

intensywność odpowiada temu, do jakiego stopnia są za takie uwaŜane;
rzeczywistość oznacza tu bezpośrednie odczuwanie właściwości bodźca;

•

Bodźce odbierane jako rzeczywiste obejmują:

Bezwarunkowe bodźce afektywne – ból, bodźce nieoczekiwane i nagłe
oraz zauwaŜane zachowania ekspresyjne;

Bodźce zmysłowe – silnie związane z bodźcami bezwarunkowymi;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

Zdarzenia wskazujące na nieskuteczność działań – ze względu na to, Ŝe
poszczególne rodzaje gotowości do działania są biologicznymi
dyspozycjami, potrzebującymi bodźców zmysłowych jako
bezwarunkowych czynników wyzwalających;

(4)

Prawo zmiany przyzwyczajenia i odczuwania porównawczego:

•

Emocje powstają wskutek aktualnych lub oczekiwanych zmian w korzystnych

bądź niekorzystnych warunkach;

•

Im większa jest zmiana, tym silniejsza emocja po niej następuje;

•

Układem odniesienia dla emocji powstających zgodnie z tym prawem jest

poziom adaptacji oraz wizje przyszłości;

(5)

Prawo hedonistycznej asymetrii:

•

Przyjemność jest zawsze zaleŜna od zmiany i zanika wraz z ciągłością

zaspokojenia;

•

Przykrość moŜe się utrzymywać na stałe w ciągle trwających złych warunkach;

•

Przywyka się do zdarzeń, które kiedyś zachwycały i przynosiły radość, ale nie

przywyka się do zdarzeń wywołujących emocje negatywne;

(6)

Prawo zachowania emocjonalnego momentu:

•

Zdarzenia emocjonalne zachowują swą siłę wywoływania emocji na czas

nieokreślony, chyba Ŝe spotkają się z przeciwdziałaniem innych,
powtarzających się zdarzeń, które mogą spowodować wygaszenie tamtych lub
przyzwyczajenie się do nich;

•

Prawo to odnosi się do trwałości śladów pamięciowych, związanych z

doświadczaniem emocji; zgodnie z nim, siła urazowych doświadczeń nigdy nie
słabnie (patrz prawo nr 5), moŜe jedynie ulec zamalowaniu (overwritten);

•

Emocjonalne doświadczenia mają tendencję do zachowania swojej świeŜości –

są równie dotkliwe i wyraziste jak w pierwotnej sytuacji; dawne cierpienia nie
bledną i nie znikają, tyle tylko, Ŝe odnoszą się do przeszłości;

(7)

Prawo zamknięcia się w sobie:

•

Emocje wykazują skłonność do zamknięcia się przed sądami o względności

bodźca, który je spowodował i przed wymaganiami celów innych niŜ ich
własny;

•

Rozwinięty proces emocjonalny wykazuje tendencję do absolutyzacji –

myślenie i zachowanie jednostki podporządkowane jest dominującemu
stanowi;

(8)

Prawo zwaŜania na konsekwencje:

•

KaŜdy emocjonalny impuls powoduje impuls wtórny, który zmierza do

zmodyfikowania tamtego zgodnie z przewidywanymi konsekwencjami;

•

Tendencja do wywaŜania czy hamowania reakcji emocjonalnych, to jest

kontrola emocji, zawsze towarzyszy procesom emocjonalnym;

(9)

Prawo minimalnego obciąŜenia:

•

Ilekroć moŜna ocenić sytuację na więcej niŜ jeden ze sposobów, pojawia się

skłonność do takiego jej ujmowania, które minimalizuje obciąŜenie
emocjonalne;

•

Negatywne obciąŜenie emocjonalne odnosi się do stopnia, w jakim dana

sytuacja jest przykra i trudna do zniesienia;

•

Ofiara gwałtu, przypisując sobie odpowiedzialność za to, co się stało,

doświadcza poczucia winy zamiast poczucia bezgranicznej krzywdy i

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

rozpaczy; ucieczka od rzeczywistości jest czasem mniejszym kosztem
adaptacyjnym niŜ stawianie czoła wyzwaniom;

(10)

Prawo maksymalnego zysku:

•

Ilekroć moŜna ocenić sytuację na wiele sposobów, tylekroć pojawia się

tendencja do ujmowania jej w sposób maksymalizujący emocjonalny zysk.

Koncepcja psychicznej reprezentacji emocji:

Cechy poznawczej natury emocji:

•

Emocje występują wewnątrz człowieka i stanowią część systemu

odpowiedzialnego za tworzenie reprezentacji; są zjawiskami częściowo
subiektywnymi;

•

Emocje są zawsze skierowane na kogoś lub na coś;

•

Emocje zmieniają się w czasie; zmiany te występują zarówno w krótkiej jak i

w długiej perspektywie czasowej;

•

Emocje wpływają na zachowanie, które zwrotnie moŜe zmieniać ich siłę oraz

jakość; zachowanie moŜe rozładowywać emocje, ale moŜe teŜ prowadzić do
wzrostu ich intensywności;

•

Powstanie reprezentacji emocji na wyŜszym poziomie kodowania, moŜe

zwrotnie spowodować zmianę reprezentacji danej emocji na poziomach
niŜszych oraz reinterpretację znaczenia; rodzaj powstałej reprezentacji określa
charakter zmiany emocji;

Psychiczna reprezentacja emocji:

•

Tworzona jest w róŜnych, wzajemnie ze sobą powiązanych kodach i w kaŜdym

z nich moŜe być ujawniony inny aspekt emocji;

•

Pewna postać reprezentacji moŜe zostać ujawniona w innej;

(1)

Kod obrazowy:

•

Reprezentacja emocji najpierw jest tworzona w kodzie obrazowym – tego typu

reprezentacja powstaje bezpośrednio po urodzeniu; noworodki potrafią
rejestrować wyrazy mimiczne innych osób oraz je naśladować;

•

W kodzie obrazowym są aktywizowane, rejestrowane lub generowane

informacje na temat wyrazów mimicznych, pantomimiki; pobudzenia
fizjologicznego, obejmującego zarówno AUN jak i pobudzenie gruczołów
wydzielania wewnętrznego, oraz informacje na temat obiektów wywołujących
emocje;

•

W wyniku kodowania obrazowego powstają bardzo proste reprezentacje

skryptopodobne, wypełnione zindywidualizowaną treścią emocjonalną, które
w toku rozwoju mogą przybierać postać złoŜonych skryptów;

(2)

Kod werbalny:

•

W późniejszych fazach rozwoju, dzięki opanowaniu mowy, reprezentacja

emocji tworzona jest w kodzie werbalnym – emocje uzyskują swoje werbalne
etykiety;

•

Etykieta ta pełni głównie funkcje oznaczające, tzn. z olbrzymiej liczby zmian

pojawiających się w organizmie pozwala wyodrębnić pewną grupę tworzącą
spójną całość;

•

Po pewnym czasie same słowa mogą stać się źródłem emocji;

•

Ekspresja na tym poziomie polega na podaniu nazwy emocji;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

(3)

Kod abstrakcyjny:

•

Kiedy język staje się narzędziem operacji intelektualnych, pojawia się

najwyŜsza forma – reprezentacja rejestrowana w kodzie abstrakcyjnym, która
jest najbogatsza i najogólniejsza;

•

Na tym poziomie emocja staje się pojęciem, zawierającym wiedzę na temat

pochodzenia danego stanu wewnętrznego, układu czynników sytuacyjnych
odpowiedzialnych za pojawienie się tego stanu lub związków tego stanu z
innymi stanami;

•

Ekspresja na tym poziomie moŜe polegać na pisaniu wierszy, komponowaniu

muzyki, czy posługiwaniu się metaforą;

Rekodowanie i jego rola w poznawaniu emocji:

•

Reprezentacja emocji ma wieloczłonowy charakter;

•

Dla poznania emocji kluczowe znaczenie mają procesy przechodzenia między

poszczególnymi elementami reprezentacji; dzięki tym procesom staje się ona
bogatsza, a wypadku utraty informacji na temat jednego z aspektów emocji –
brakujące dane mogą zostać zrekonstruowane z aspektów pozostałych;

•

Procesy rekodowania mają charakter dwukierunkowy;

(1)

Przejścia między kodem obrazowym i werbalnym:

•

Werbalizacja – wiąŜe się z opanowaniem języka przez dziecko, które dzięki

temu uczy się słownika emocjonalnego (nazw emocji) oraz sposobów
werbalnego komunikowania emocji;

•

Wizualizacja – pojawia się po opanowaniu języka; dzięki niej człowiek potrafi

przekształcić werbalna reprezentację emocji w reprezentację obrazową; jest
procesem intencjonalnym i umoŜliwia wygenerowanie z nazwy emocji
róŜnych aspektów reprezentacji obrazowych, takich jak wyobraŜenie
przedmiotu emocji, wyobraŜenie pobudzenia fizjologicznego (które moŜe
przekształcić się w rzeczywiste pobudzenie);

(2)

Przejścia między kodem abstrakcyjnym i werbalnym:

•

Semantyzacja – lokowanie nazwy emocji w siatce pojęć stanowiących

potoczną teorię emocji; w jej skład wchodzą twierdzenia dotyczące czynników
sprawczych emocji, wpływu emocji na zachowanie czy specyficznych dla
danej emocji technik kontroli bądź aktywizacji; teorie te umoŜliwiają
rozumienie własnych emocji, wymaga ono jednak uprzedniego przeŜycia
emocji, a nie tylko posiadania o nich deklaratywnej wiedzy;

•

Desemantyzacja – umoŜliwia zmianę lub weryfikację znaczenia danej

sekwencji zdarzeń emocjonalnych/ zakresu doświadczenia emocjonalnego
podmiotu; jest proces zmiany „zakotwiczeń”;

(3)

Przejścia między kodem obrazowym i abstrakcyjnym:

•

Symbolizacja – przejście od kodu obrazowego do abstrakcyjnego; tworzenie

metafor, poezji, dzieł plastycznych, oddających stany emocjonalne twórcy;
umoŜliwiają tworzenie zindywidualizowanych konwencji komunikacyjnych,
które są zrozumiałe tylko dla wybranych;

•

Desymbolizacja – zdolność do interpretowania komunikatów symbolicznych

w ramach kodu obrazowego, oraz wraŜliwość na metafory/symbole; np.
wzruszenie podczas słuchania muzyki, oglądania filmu; występuje równieŜ
przy interpretacji własnego funkcjonowania psychicznego – dzięki niemu
jednostka potrafi zrozumieć, dlaczego pewne myśli, wspomnienia i inne

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

zjawiska psychiczne wywołują u niej silną reakcję na poziomie kodów
obrazowych;

Rozwój reprezentacji emocji:

•

Kod obrazowy: u dziecka bodziec uruchamiający kodowanie obrazowe jest

bodźcem o znaczeniu zaprogramowanym biologicznie, natomiast u dorosłych
dołącza się jeszcze znaczenie oparte na uczeniu się;

•

Kod werbalny: u dziecka mamy do czynienia z prostym przyporządkowaniem

nazwy stanowi, którego aktualnie doświadcza; u dorosłego występuje
dodatkowo odwołanie do tego, co było przedtem i do zmiany, jaka się w tym
momencie dokonuje;

•

Kod abstrakcyjny: potoczna teoria radości dziecka jest bardzo prosta, natomiast

u dorosłego jest bardziej skomplikowana;

•

W miarę jak przechodzimy do reprezentacji znajdujących się nad reprezentacją

bazową, procesy rekodowania stają się coraz łatwiejsze; w poszczególnych
typach kodów zarejestrowane zostają coraz większe ilości informacji –
umoŜliwiają one znajdowanie bogatszych, alternatywnych połączeń pomiędzy
poszczególnymi typami kodów;

•

Stany typu peak experience (Maslow) / doznanie flow (Csikszentmihalyi) –

stan, w którym kody obrazowe, werbalne i abstrakcyjne łączą się w jedno;
człowiek znajduje się wówczas we szczególnym stanie psychicznym,
dostrzega cechy i zjawiska, których inni nie widzą, ma poczucie łączności z
kosmosem, a równocześnie wypełnia go niepowtarzalny stan emocjonalny;

•

Czynniki warunkujące przechodzenie od bazowej reprezentacji emocji do

coraz wyŜszych poziomów:
(1)

Związane z rozwojem poznawczym: coraz to większe zdolności
pamięciowe, zdolności do gospodarowania zasobami uwagi oraz zdolność
do myślenia abstrakcyjnego;

(2)

Związane z motywacją jednostki: układ podstawowych potrzeb; motywacja
epistemiczna

faza rozmraŜania epistemicznego: ludzie rozluźniają swoje

struktury poznawcze, przygotowując się do odebrana nowych informacji,
tworzenia nowych struktur wiedzy lub modyfikowanie juŜ istniejących;
faza zamraŜania epistemicznego: uporządkowanie odebranych danych,
utrwalenie istniejących struktur; bezrefleksyjne przetwarzanie informacji;

KODY ABSTRAKCYJNE

KODY OBRAZOWE

KODY WERBALNE

Symbolizacja
Desymbolizacja

Semantyzacja
Desemantyzacja

Werbalizacja
Wizualizacja

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

ROZWÓJ REPREZENTACJI EMOCJI:

Kod abstrakcyjny

Kod obrazowy

Kod werbalny

MOTYWACJA W NAJWAśNIEJSZYCH
SYTSTEMACH TEORETYCZNYCH

Wiesław Łukaszewski

Motywacja:

•

Motywacja – wszelkie mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie,

ukierunkowanie, podtrzymywanie i zakończenie zachowania; są to zarówno
mechanizmy zachowań prostych jak i złoŜonych, wewnętrznych i
zewnętrznych, afektywnych i poznawczych;

Ewolucyjne podejście do motywacji – etologia i socjobiologia:

Nurt etologiczny:

•

Konrad Lorenz, Nikolas Tinbergen, Irenaus Eibl – Eibesfeldt;

•

Motywacja w etologii – gotowość do wykonania pewnego utrwalonego wzorca

zachowania (fixed action pattern);

•

Instynkt – biologicznie ukształtowany stereotypowy wzorzec zachowania oraz

znajdujący się w zapleczu zachowania mechanizm energetyczny;

•

Wrodzony mechanizm wyzwalający – niewymagający uczenia się bodziec

lub zespół bodźców, stanowiących konieczny i wystarczający warunek
wystąpienia zachowania instynktownego;

•

Instynkty mają strukturę hierarchiczną;

•

Etapy aktywności sterowania instynktem:

(1)

Narastanie instynktu;

(2)

Etap apetytywny – charakteryzujący się niespecyficznym i specyficznym
pobudzeniem organizmu;

(3)

Etap konsumacyjny – zachowania spełniające, kończące się
rozładowaniem instynktu;

•

Sam instynkt, nawet najsilniejszy, nie wystarcza do uruchomienia zachowania

ukierunkowanego; decydujące znaczenie mają wrodzone mechanizmy
wyzwalające i bodźce wyzwalające (np. kształt, barwa, zapach, kierunek
ruchu);

•

Aktywność jałowa (vacuum activity)– działający instynkt jest bardzo silny, a

brak jest bodźców wyzwalających; ukierunkowana na rozładowanie instynktu
(np. kopulacyjne ruchy bez partnera);

•

Zasada podwójnej kwantyfikacji (Lorenz) – uruchomienie zachowania jest

interakcyjnym efektem działania dwóch czynników: siły działającego popędu i
siły bodźca wyzwalającego; przy bardzo silnym popędzie do uruchomienia

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

zachowania wystarczy słaby bodziec wyzwalający, a przy bardzo słabym
popędzie niezbędny jest silny bodziec (model hydrauliczny);

Nurt socjobiologiczny:

•

Podstawowym motywem rządzącym wszelkimi zachowaniami
organizmów Ŝywych jest tendencja do rozpowszechniania własnych
genów;

•

W koncepcji motywacje najwaŜniejszymi czynnikami są tu: okazja do
rozpowszechnienia własnych genów i dobór partnera;

Psychodynamiczna teoria motywacji:

Freud:

•

Podstawowe załoŜenia:

(1)

Wszelkie zachowania są zdeterminowane;

(2)

ródłem wszelkich zachowań jest energia psychiczna;

(3)

Zachowaniem rządzą wrodzone instynkty (popędy) – Ŝycia, seksualny,
podtrzymania Ŝycia (przeŜycia);

(4)

Motywy ludzkiego zachowania mają charakter nieświadomy, świadomość
nie odgrywa istotnej roli w kształtowaniu zachowania;

•

Teoria psychodynamiczna jest teorią redukcji napięcia związanego z

działaniem popędów;

•

Charakterystyka popędów:

(1)

ródło popędów – stany organizmu, procesy metaboliczne, inne formy

kumulacji energii, stałe lub odnawialne;

(2)

Impet popędu – strona energetyczna popędu, wielkość działającego
napięcia, wielkość deficytu jakiegoś dobra;

(3)

Zaspokojenie (ukierunkowanie) popędu – usunięcie nieprzyjemnego
napięcia lub innej wewnętrznej stymulacji uruchamiającej aktywność;

(4)

Przedmiot popędu – moŜe to być kaŜdy stan organizmu lub kaŜdy obiekt,
który redukuje napięcie i powoduje zaspokojenie działającego popędu;
przedmioty popędu mogą zmieniać się w czasie – w następstwie
dojrzewania lub w następstwie uczenia się;

•

Podstawowym popędem organizującym zachowanie człowieka jest libido –

popęd seksualny;

Nurt kulturowy:

•

K. Horney: postulowała istnienie dwóch mechanizmów motywacyjnych:

potrzebę bezpieczeństwa i wyidealizowanego obrazu własnej doskonałości (
JA idealnego);

•

E. Fromm: jego zdaniem najwaŜniejszym mechanizmem motywacyjnym jest

dąŜenie do integralności własnej osoby

przezwycięŜanie czynników

zewnętrznych, ograniczających lub udaremniających integralność JA, jest
decydującą siłą napędową ludzkiego działania;

•

H. Sulivan: postuluje dwa mechanizmy motywacyjne: potrzebę przyjemności

oraz potrzebę bezpieczeństwa;

Behawiorystyczna teoria motywacji:

•

Siłę motywacji i jej ukierunkowanie ocenia się post hoc – po liczbie prób, po

wielkości włoŜonego wysiłku, po rodzaju uzyskanych wzmocnień;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Podstawowe pojęcia w behawiorystycznej teorii motywacji: popęd (drive)

przynęta/ pobudka (incentive) oraz wzmocnienie (reinforcement);

•

Popęd – pojmowany jest obiektywnie jako wielkość deficytu jakiegoś

waŜnego dla organizmu czynnika pozytywnego lub jako siła oddziaływania
czynnika negatywnego, np. liczba godzin bez pokarmu i picia, długotrwałość
deprywacji seksualnej, etc.; niektóre popędy nie wymagają uczenia się (popędy
pierwotne – np. głód), inne natomiast są wynikiem uczenia się ( popędy wtórne
– np. zapotrzebowanie na uŜywki); działanie popędu polega na uruchamianiu i
zwiększaniu przykrego napięcia, oraz często na uruchomieniu równieŜ
czynności eksploracyjnych; popęd to po prostu niepokój pojawiający się w
organizmie i uruchamiający czynności ukierunkowane na usunięcie tego
niepokoju;

•

Pobudka (przynęta) – obiekt lub stan mający zdolność redukowania lub

zmniejszania wielkości popędu; nie kaŜdy obiekt będący pobudką jest nią w
takim samym stopniu; pobudka ma dwoisty charakter: w pewnych warunkach
zastępuje lub uruchamia popęd ale zarazem moŜe być czynnikiem
redukującym popęd;

•

Wzmocnienie – kaŜdy obiekt lub kaŜdy stan rzeczy, który zwiększa

prawdopodobieństwo powtórzenia reakcji wywołanej działaniem danego
bodźca (pobudki lub/i popędu); pobudka w pewnych warunkach jest
wzmocnieniem lub dostarcza wzmocnienia; wielkość wzmocnienia, odstęp
czasowy między reakcją a wzmocnieniem, częstość wzmocnień oraz ich
regularność decydują o prawdopodobieństwie wykonywania reakcji;

•

Gotowość do wykonywania pewnych zachowań rośnie wraz z:

(1)

Wielkością nagrody (wielkością zredukowanego popędu)

(2)

Częstością otrzymywania danej nagrody, choć w miarę ponawiania
nagrody jej wartość wzmacniająca stopniowo maleje;

(3)

Regularnością otrzymywania danej nagrody, choć w miarę przedłuŜania się
serii regularnych nagród wartość wzmacniająca kolejnych nagród jest
coraz mniejsza;

•

C. Hull: motywacja ma swoje źródła w darwinowskiej walce o byt; do

przeŜycia są niezbędne pewne obiekty (pokarm, woda) oraz pewne
umiejętności zdobywania tych obiektów (atak, ucieczka, zapamiętywanie
miejsc); deficyt obiektów pozytywnych lub nadmiar obiektów negatywnych –
waŜnych dla przetrwania – uruchamia popęd; wskaźnikiem działającego
popędu jest intensywność zachowania;

•

KaŜda forma deprywacji lub zagroŜenia powoduje powstanie ogólnego popędu

( D – drive), mającego decydujące znaczenie w uruchamianiu zachowania.
Drugim czynnikiem kształtującym zachowanie w danej sytuacji jest wykonanie
– umiejętność redukowania popędu sHr, co w istocie jest oznaczeniem nawyku
( H – habit). O motywacji określonego zachowania, czyli potencjale
pobudzeniowym (sEr – exitatory potencial), wnioskujemy na podstawie:

sEr = sHr

Humanistyczna teoria motywacji:

•

Abraham Maslow

•

Zakłada obecność dwóch mechanizmów motywacyjnych: potrzeb niedoboru (

D-needs) oraz potrzeb wzrostu ( B-needs);

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Potrzeby D są ułoŜone hierarchicznie;

•

Pierwotne potrzeby fizjologiczne – powietrze, pokarm, woda, sen, seks; są w

swym działaniu kategoryczne; ich deprywacja koncentruje uwagę i działania
organizmu na ich zaspokojeniu;

•

Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych uruchamia nowe potrzeby – potrzeby

bezpieczeństwa; źródłem ich deprywacji jest brak stabilności w otoczeniu,
chaos, konflikty społeczne, deficyty ekonomiczne;

•

Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa otwiera drogę

następnym potrzebom – miłości i przynaleŜności; objawami wskazującymi na
ich deprywację są; poczucie uprzedmiotowienia, deficyt uczuć, poczucie
alienacji, samotność;

•

Zaspokojenie tych trzech grup potrzeb umoŜliwia koncentrację uwagi na

potrzebie szacunku; wzbudzana przez niską ocenę ze strony innych, niską
pozycję społeczną, poczucie braku sił, osiągnięć, kompetencji, prestiŜu, złą
reputację;

•

Zaspokojenie potrzeb niŜszego rzędu uruchamia poziom najwyŜszy: poziom

potrzeb samourzeczywistniania ( B); czyli potrzeby poznawcze, potrzeba
wiedzy, rozumienia świata; niemoŜność samo aktualizacji, pociąga za sobą
szereg zachowań „metapatologicznych”;

•

Samoaktualizacja jest mechanizmem stawania się sobą – „jest to czysta radość

tworzenia, ekspresja samego siebie, osiąganie człowieczeństwa;

•

RozróŜnienie między motywacją opartą na konieczność (muszę) a motywacją

opartą na wyborze (chcę);

•

Wszystkie potrzeby domagają się zaspokojenia, ale im niŜszy poziom, tym jest

on waŜniejszy i bardziej podstawowy;

Poznawcze koncepcje motywacji:

•

Dotyczy wszystkich organizmów Ŝywych wyposaŜonych w mechanizmy

przetwarzania informacji;

•

Konsekwencje deprywacji sensorycznej: zaburzenia percepcji, zaburzenia

procesów myślowych, pamięci, przeŜywanie halucynacji, snów na jawie,
przeŜywanie negatywnego napięcia, a niekiedy bardzo silnych lęków;

•

Berlyne: zachowania eksploracyjne uruchamiane są przez takie cechy

informacji jak: nowość, zmiana, dziwność, niezgodność, wieloznaczność,
niewyraźność

czyli obecność niepewności i konfliktu;

Teoria dysonansu poznawczego (Festinger):

•

Ludzie gromadzą dane poznawcze (cognitions), które stanowią jakiś fragment

całej wiedzy;

•

Dane te mogą być przedmiotem porównywania z sobą;

•

Wynikiem porównywania danych poznawczych moŜe być ustalenie jednaj z 3

relacji między nimi: konsonansu, dysonansu lub braku związku;

•

Brak związku między danymi poznawczymi jest motywacyjnie obojętny, nie

ma Ŝadnego powiązania z motywacją ukierunkowanego zachowania;

•

Konsonans – gdy z treści jednego elementu poznawczego wynika treść

drugiego; jest stanem pozytywnym, zatem jednostka jest zainteresowana
podtrzymywaniem/ przywracaniem go;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Dysonans – gdy z treści jednego elementu poznawczego wynika

psychologiczne przeciwstawienie lub zaprzeczenie drugiego; jest stanem
przykrym i uruchamia działania zmierzające do usunięcia sprzeczności;

•

Wielkość dysonansu/konsonansu – dysonans/konsonans jest tym większy, im

waŜniejsze są dane poznawcze pozostające w związku

więc wielkość ta nie

zaleŜy od wielkości rozbieŜność, ale od waŜności danych poznawczych;

Topologiczna koncepcja motywacji:

•

Kurt Lewin;

•

Akcentuje dynamikę zjawisk psychicznych i ich znaczną zmienność w czasie

oraz ich systemowy charakter;

•

Koncepcja przestrzeni Ŝyciowej (life space) – przestrzeń (pole

psychologiczne) tworzy człowiek i jego środowisko jako całość; wyznacza
zachowanie; jest całością ustrukturowaną, złoŜoną z pewnej liczby obszarów
oddzielonych od siebie wyrazistymi granicami;

•

Takimi obszarami mogą być określone zachowania, przynaleŜność społeczna,

obraz samego siebie, inni ludzie, waŜne stany rzeczy, etc.

•

Czynnikiem uruchamiającym zachowania są siły działające w polu

psychologicznym; są one traktowane jak wektory – mają punkt przyłoŜenia,
kierunek oraz intensywność;

•

Siły psychologiczne (napięcia) mogą mieć swe źródła wewnątrz jednostki

(wynikając np. z jej potrzeb), lub zewnątrz (rezultat warunków oddziałujących
na jednostkę, formułowane wobec niej wymagania i oczekiwania);

•

Efekt Ziegarnik – polega na lepszym pamiętaniu zadań niedokończonych;

•

Efekt Owsiankiny – polega na spontanicznej tendencji do dokończania

rozpoczętych i przerwanych zadań;

•

Siły psychologiczne charakteryzują się takŜe walencją (valence) pozytywną lub

negatywną, co oznacza, Ŝe wywołują propulsję (dąŜenie) lub repulsję
(unikanie);

Systematyzacja:

MODELE

HOMEOSTATYCZNY PODNIETOWY

POZNAWCZY HUMANISTYCZNY

ródłem motywacji jest

zaburzenie homeostazy
organizmu

ródłem

motywacji
zachowania jest
bodziec

ródłem

motywacji
zachowania jest
przetwarzanie
informacji

ródło zachowań jest

wewnętrzne

Teorie ewolucyjne

Teoria
behawiorystyczna

Teoria
poznawcza

Teoria
humanistyczna

Teoria
psychodynamiczna

Teoria
topologiczna

MECHANIZMY LEśĄCE U PODSTAW MOTYWACJI

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

Wiesław Łukaszewski i Dariusz Doliński

Procesy afektywne jako mechanizm motywacyjny:

Pobudzenie emocjonalne jako determinanta efektywności funkcjonowania
organizmu:

•

Pobudzenie emocjonalne – chwilowy stan organizmu, charakteryzujący
się energetyzacją somatyczną i zmianami świadomości, polegającymi na
zwęŜeniu jej pola;
- regulowane przez siatkowaty układ aktywizujący i AUN;
- wprowadza organizm w stan ułatwiający przejawianie zachowań
adaptacyjnych w warunkach zwiększonych wymagań, stawianych mu
przez środowisko/ samego siebie;

•

Hebb: zarówno niski, jak i wysoki poziom pobudzenia nie sprzyja
efektywnemu funkcjonowaniu, jest ono natomiast optymalne przy średnim
pobudzeniu;

•

Teoria psychologicznej zmiany ukierunkowania ( psychological reversal):
istnieją 2 poziomy pobudzenia, optymalne dla efektywności
funkcjonowania – który z nich będzie w danej sytuacji korzystny, zaleŜy
od przyjętej przez podmiot orientacji (stanów meta motywacyjnych) wobec
zewnętrznej rzeczywistości:
- stan teliczny – gdy człowiek ukierunkowany jest na realizację
określonego celu

odczuwanie zobowiązania do podejmowania i

kontynuowania działań nastawionych na jego osiągnięcie; uwaga
skoncentrowana na celu i własnych działaniach; uczucie satysfakcji wiąŜe
się z konstatacją zbliŜania się do celu lub jego osiągnięcia;
W tym stanie podmiot funkcjonuje lepiej, jeśli poziom pobudzenia nie jest
zbyt wysoki – silne pobudzenie prowadzi bowiem do ograniczenia
moŜliwości przetwarzania informacji.
- stan parateliczny – nastawienie na samą aktywność, a nie na jej
instrumentalny wobec celu charakter

uwagę pochłania działanie, które

samo w sobie jest angaŜujące i satysfakcjonujące.
W tym stanie podmiot funkcjonuje tym lepiej, im wyŜszy jest poziom
pobudzenia – odczuwa wówczas przyjemny stan podniecenia i funkcjonuje
szybko i sprawnie; przy niskim pobudzeniu odczuwałby znudzenie;

•

Prawa Yerkesa i Dodsona:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

(1)

W miarę wzrostu intensywności pobudzenia czynność wykonywana jest do
określonego poziomu krytycznego coraz lepiej, po czym zaczyna pogarszać
się aŜ do całkowitej dezorganizacji.

(2)

Wspomniany poziom krytyczny jest niŜszy dla zadań trudnych niŜ dla
łatwych.

Emocja
jako generator programu działania i jako informacja:

•

Poszczególne emocje uruchamiają odpowiadające im programy działania;

•

Emocje „przełączają” naszą uwagę na kwestie, które są w danym momencie

waŜne, a odsuwa ją od problemów mniej istotnych/pilnych. Stanowią dla
podmiotu wskazówkę, Ŝe coś istotnego dzieje się aktualnie w jego
zewnętrznym środowisku/ ciele/ systemie poznawczym;

•

Motyw – uświadomienie celu i programu, umoŜliwiające danej osobie podjęcie

określonej czynności;

•

Odczuwane emocje pełnią funkcję detektora tego, co jest zdecydowanie dobre i

zdecydowanie złe – stają się filtrem informacyjnym;

•

Emocje i nastroje mogą być takŜe informacjami, Ŝe jednostka zbliŜa się do

osiągnięcia celu albo Ŝe juŜ go osiągnął (pozytywne stany afektywne), bądź teŜ
Ŝ

e tak się nie dzieje (stany negatywne).

Procesy poznawcze jako mechanizm motywacyjny:

•

Ciekawość – reakcja na zmianę (nowość); pewna gotowość reagowania na

wszelkie zmiany i innowacje; preferencja nowości;

•

Oczekiwania: sytuacje, rozpatrywane z perspektywy podmiotu, podzielić

moŜna na losowe, które w Ŝadnym stopniu nie zaleŜą od naszego działania,
oraz sprawnościowe, kiedy efekty zaleŜą od naszego działania; w sytuacjach
losowych moŜna mówić jedynie o przewidywaniach, natomiast tylko przy

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

sytuacjach sprawnościowych moŜna mówić o oczekiwaniach; poziom
oczekiwań pozostaje w pozytywnym związku z motywacją do realizacji
załoŜonego wyniku

im wyŜsze oczekiwania, tym wyŜsza motywacja, tym

lepsze osiągnięte wyniki i tym wyŜsza satysfakcja z osiągniętego rezultatu;

•

Aspiracje: o ile oczekiwania są sądem na temat wyniku jaki będzie, to

aspiracje są sądem na temat wyniku upragnionego/ poŜądanego;
-marzenia – nie muszą zakładać Ŝadnych działań własnych;
- aspiracje – zakładają własne działanie;
- uruchamiają motywację wtedy gdy dotyczy to sytuacji sprawnościowych oraz
gdy wyobraŜenia zostaną przekształcone w cele działania;

•

Defensywny pesymizm – nierealistycznie niska ocena szans na osiągnięcie

sukcesu i – w konsekwencji – inwestowanie w zadanie większego wysiłku;

Teoria dysonansu poznawczego:

•

KaŜda sytuacja, w której występuje niezgodność między danymi

poznawczymi, jest źródłem przykrości;

•

Przykrość ta jest tym większa i tym większa pojawia się tendencja do usunięcia

jej źródła, im: większa jest niezgodność, im waŜniejsze są dane poznawcze
pozostające w niezgodności oraz im trudniejsza do usunięcia, a więc im dłuŜej
trwająca jest niezgodność;

•

Rodzaje niezgodności:

(1)

Niezgodność między dwiema informacjami napływającymi ( np.
wzajemnie wykluczające się wypowiedzi dwóch osób);

(2)

Niezgodność między informacjami stanowiącymi element struktury
poznawczej ( np. przekonaniami) a informacjami napływającymi z
otoczenia;

(3)

Niezgodność między dwiema róŜnymi informacjami stanowiącymi
składniki struktury poznawczej, np. między dwiema myślami;

•

W pewnych warunkach motywacja moŜe być uruchamiana przez samą

niezgodność, natomiast w innych warunkach potrzebne jest zaangaŜowanie JA;

•

Przy niezgodności bardzo małej moŜna oczekiwać aktywności orientacyjnej,

eksploracyjnej i ewentualnie tolerowania niezgodności;

•

Gdy niezgodność jest większa ( średnia) moŜna oczekiwać aktywnych form jej

usuwania, szczególnie przez obronę własnych przekonań czy sądów;

•

DuŜa niezgodność sprawia, Ŝe niezbędna staje się akomodacja własnych

struktur, ich zmiana i uległość wobec informacji napływających;

Motywacja w przebiegu zachowania:

Uruchomienie zachowania:

•

Model Atkinsona&McClellanda: tendencja do podjęcia działania jest tym
silniejsza, im większa jest subiektywnie oszacowana wartość celu; wartość
celu maleje wraz ze wzrostem prawdopodobieństwa jego osiągnięcia

przy bardzo niskich i bardzo wysokich prawdopodobieństwach motywacja
jest niska;

•

Model Pintrich&DeGroot: motywacja jest tym silniejsza, im więcej wart
jest wynik, jaki ma zostać osiągnięty, im większe są osobiste moŜliwości
podmiotu, zapewniające mu wykonanie działań przynoszących wynik i im
silniejsze są emocje związane z wynikiem i z działaniem;

•

Model Heckhausen&Kuhl: zakładali czteroelementowy model czynników
uruchamiających działanie – wartość zakładanych wyników, oczekiwania,

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

odpowiedniość między celem a moŜliwościami jednostki oraz pobudzenie
emocjonalne;

•

Model OTIUM (opportunity, time, importance, urgency, means):
pragnienie osiągnięcia celu przekształca się w intencję, wtedy gdy
jednostka ocenia, Ŝe istnieją odpowiednie warunki do jego osiągnięcia
(okazja), gdy szacuje, Ŝe dysponuje czasem niezbędnym do jego
osiągnięcia (czas), gdy ocenia cel jako waŜny, kiedy pojawia się presja i
gdy podmiot dysponuje niezbędnymi środkami do realizacji celu;

Podtrzymanie aktywności i wytrwałość:

•

Fazy działania ( P. Gollwitzer):
(1)

Faza przeddecyzyjna – dokonuje się wyboru pomiędzy pragnieniami;

faza ta kończy się decyzją;

(2)

Faza przeddziałaniowa – planowanie zachowania (kiedy, gdzie, jak i

jaki czas jest do dyspozycji); faza ta kończy się sformułowaniem planu;

(3)

Faza wykonaniowa – zaczyna się wraz z początkiem realizacji planu, a

kończy obserwacją konsekwencji;

(4)

Faza podziałaniowa – ewaluacja wyniku

•

Podtrzymywanie działań dotyczy fazy wykonaniowej;

•

Jednym z mechanizmów wytrwałości i podtrzymywania aktywności muszą
być zabiegi związane z gratyfikacjami – techniki radzenia sobie z
pokusami i podtrzymywania zdolności do odraczania gratyfikacji;

•

Mishen&Ebbsen: sposobem moŜe być odwracanie uwagi od gratyfikacji;
koncentracja uwagi na gratyfikacji wynikającej z zachowania skłania do
niecierpliwości, natomiast odwrócenie uwagi od gratyfikacji moŜe być
niezłym sposobem podtrzymywania działań długoterminowych;

•

Innym sposobem moŜe być odwrócenie uwagi od konsumacyjnego aspektu
gratyfikacji, a skupienie jej na aspekcie poznawczym;

•

Mechanizm segmentyzacji i zwielokrotnienia gratyfikacji –
wyodrębnienie wielu etapów pośrednich i związanie z kaŜdym z nich
określonej gratyfikacji;

•

Mechanizm „magicznej połowy” – odwołanie się do przekonania, Ŝe
„teraz to juŜ z górki”, a więc łatwiej;

•

Przekonanie o swobodzie wyboru ( teoria oporu psychicznego – reaktancji)
– sama świadomość, Ŝe istnieje wybór, Ŝe moŜna albo realizować podjęte
zadanie, albo je przerwać, moŜe być czynnikiem zwiększającym
wytrwałość;

•

Przekonanie o wpływie na zdarzenia;

•

Zwrotny dopływ informacji o osiąganych wynikach – brak informacji o
wyniku jest czynnikiem redukującym motywację, natomiast zwrotna
informacja o postępach jest czynnikiem podtrzymującym, a nawet
wzmagającym motywację;

•

Oceny zewnętrzne osiągniętego wyniku;

•

Kolejne oszacowania prawdopodobieństwa sukcesy – warunkiem
podtrzymania aktywności jest wzrost prawdopodobieństwa w miarę
kontynuacji działania;

Zaniechanie działania:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Brak oczekiwanej gratyfikacji ( czy wręcz straty), będących wynikiem
działania;

•

W konsekwencji stosowanych zabiegów zwielokrotnienia gratyfikacji
moŜe dojść do nasycenia nimi;

•

Działania podjęte w wyniku działającej motywacji wewnętrznej mogą być
skutecznie zdezorganizowane lub wręcz sparaliŜowane, gdy zaczyna im
towarzyszyć dodatkowa gratyfikacja zewnętrzna;

•

Zbyt wysoka motywacja wyjściowa;

•

Znudzenie aktywnością i spadek zainteresowania;

•

Utrata waŜności przez dotychczasowe działanie i/ lub pojawienie się
waŜniejszego działania alternatywnego;

Zakończenie działania:

•

Porównanie wyniku załoŜonego i wyniku osiągniętego a następnie ocena
stopnia zbieŜności – jeŜeli oba obrazy się pokrywają, jest to wystarczająca
przesłanka do zakończenia działania;

•

Następstwo informacji ze strony innych – „dobrze, juŜ wystarczy”;

•

Nasycenie się jednorodną stymulacja – znudzenie;

•

Subiektywne przekonanie o zamknięciu się struktury – stwierdzenie, Ŝe
całość jest dobrze skomponowania, Ŝe wszystko jest w niej na swoim
miejscu, staje się argumentem na rzecz zakończenia działania wtedy, gdy
wyobraŜenie wyniku końcowego nie moŜe być skonkretyzowane;

Specyficznie ludzkie mechanizmy motywacyjne:

Motywacja wewnętrzna:

•

Hunt: jako jeden z pierwszych, sprzeciwił się załoŜeniu, Ŝe wszystkie
zachowania organizmu wywoływane są przez zewnętrzne wzmocnienia;

•

Przykłady zachowań motywowanych wewnętrznie – eksploracja,
manipulacja, ciekawość;

•

Motywacja wewnętrzna – tendencja podmiotu do podejmowania i
kontynuowania działania ze względu na samą treść jej aktywności;

•

Motywacja zewnętrzna – działanie realizowane jest ze względu na
zewnętrzne wobec niego czynniki, mające być konsekwencją jego
wykonania lub efektywnego zakończenia;

•

Harlow: wykazał, Ŝe przebywające w klatce małpy spontanicznie
rozwiązują dość złoŜone zadania manipulacyjne; jeśli jednak następnie
wprowadza się nagrodę (rodzynki) za rozwiązywanie tych zadań, małpy
stopniowo tracą zainteresowanie tą aktywnością;

•

Zasada pomniejszania Kelley’a: im więcej potencjalnych czynników
moŜe być przyczyną określonego działania, tym mniejsza jest rola, jaką
jednostka przypisuje kaŜdemu z nich ( tym mniej jednostka jest pewna, Ŝe
określony czynnik ma właściwość sprawczą);

•

Pozytywna informacja o poziomie wykonania nie obniŜa motywacji
wewnętrznej – jeŜeli w zewnętrznych nagrodach dominuje pierwiastek
informacyjny, nie spowodują one spadku wewnętrznej motywacji;

•

Podobnie nagrody, które są dla jednostki niespodzianką, nie wpływają na
spadek motywacji wewnętrznej;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Kruglanski: wszelkie nagrody mogą mieć charakter egzogenny – są
czynnikiem zewnętrznym wobec zadania, lub endogenny- są
immanentnym jego składnikiem; nagrody o charakterze egzogennym
obniŜają motywację wewnętrzną: dzieci, którym się obiecuje rower za
dobrą naukę, mogą stracić zainteresowanie biologią czy chemią i uczyć się
juŜ tylko po to, aby go dostać; nagrody o charakterze endogennym
wzmacniają motywację wewnętrzną: pieniądze, które ludzie otrzymują za
pracę – ludzie bardziej lubią swoją pracę, gdy dostają podwyŜki;

•

Motywacja wewnętrzna w warunkach pracy pod kierunkiem innego
człowieka: jeśli szanuje on autonomię swoich podwalnych – przedstawia
im róŜne moŜliwości decyzyjne, konsultuje z nimi swoje pomysły i uŜywa
kar i nagród w taki sposób, aby miały przede wszystkim charakter
informacyjny, wtedy motywacja wewnętrzna pracowników jest relatywnie
wysoka; jeŜeli zachowuje się on w sposób kontrolujący – często wydaje
jednoznaczne polecenia, uŜywa kar i nagród w sposób instrumentalny i
wyznacza ścisłe terminy zakończenia prac, to pracownicy mają motywację
wewnętrzną relatywnie niską;

•

Termin ściśle określający, do jakiego momentu naleŜy zakończyć daną
aktywność, jest sam w sobie czynnikiem obniŜającym poziom wewnętrznej
motywacji;

•

Rywalizacja równieŜ obniŜa motywację wewnętrzną;

Motywacja osiągnięć:

•

Motywacja osiągnięć – tendencja do osiągania i przekraczania standardów
doskonałości, związana z odczuwaniem pozytywnych emocji w sytuacjach
zadaniowych, spostrzeganych jako wyzwanie;

•

Model motywacji osiągnięć Atkinsona:
Tendencja do osiągnięcia sukcesu (Ts) jest iloczynem subiektywnego
prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu (Ps) i jego wartości
gratyfikacyjnej (Ws); dodatkowo przyjął on, Ŝe im łatwiej osiągnąć sukces,
tym mniejszą na ogół ma on wartość nagradzającą, więc:

Ws = ( 1 – Ps ), a tym samym Ts = Ps x ( 1 – Ps )

Ts osiąga swoje maksimum, gdy zadania nie jest ani wyraźnie łatwe ani
trudne:

ZADANIE

PRAWDOPODOBIEŃSTWO
SUKCESU

WARTOŚĆ
GRATYFIKACYJNA
SUKCESU

TENDENCJA DO
OSIĄGNIA
SUKCESU

Bardzo trudne

0,3

0,7

0,21

Średnio trudne

0,5

0,25

Bardzo łatwe

0,7

0,3

0,21

Tendencja do unikania poraŜki (Tp) jest iloczynem subiektywnego
prawdopodobieństwa poraŜki (Pp) i ujemnej wartość niepowodzenia (Wp).
Im pewniejsze jest odniesienie sukcesu (łatwiejsze zadanie), tym gorzej
będzie się czuł człowiek, któremu się nie powiedzie. Więc:

Wp = - Ps, a więc Tp = Pp x ( - Ps)

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

Człowiek zorientowany na unikanie niepowodzeń, będzie ochoczo
podejmować się wykonania zadań bardzo łatwych ( bo ryzyko poraŜki jest
minimalne) oraz bardzo trudnych ( bo choć ryzyko poraŜki jest znaczne, to
nie przynosi ona ujmy):

ZADANIE

PRAWDOPODOBIEŃSTWO
PORAśKI

WARTOŚĆ
GRATYFIKACYJNA
PORAśKI

TENDENCJA DO
UNIKANIA
PORAśKI

Bardzo trudne

0,7

- 0,3

- 0,21

rednio trudne

0,5

-0,5

- 0,25

Bardzo łatwe

0,3

- 0,7

- 0,21

W większości sytuacji ludzie motywowani są przez obie te tendencje: chcą
zarówno osiągnąć sukces, jak i uniknąć poraŜki:

Tc = Ts + Tp

PoniewaŜ Tp zawsze ma wartość negatywną, motywacja osiągnięć
przyjmuje wartość pozytywną, gdy tendencja osiągania sukcesu jest
większa od tendencji unikania poraŜki, a wartość negatywną, gdy jest
odwrotnie;

•

Atrybucyjny model motywacji osiągnięć:

Zgodnie z koncepcjami atrybucyjnymi, ludzie czerpią więcej satysfakcji z
sukcesu będącego wynikiem i odzwierciedleniem ich moŜliwości i
umiejętności niŜ sukcesu będącego wynikiem szczęśliwego zbiegu
okoliczności lub działań innych ludzi.
PrzewaŜnie zadania o średnim stopniu trudności dostarczają ludziom najwięcej
okazji, aby dowiedzieć się czegoś o własnych zdolnościach. Zadania łatwe są z
tej perspektywy mało uŜyteczne, poniewaŜ sukcesy odnoszą w nich prawie
wszyscy. Zadania trudne z kolei przynoszą poraŜkę.

•

Alternatywne ujęcia motywacji osiągnięć:

Odwołują się do celów, jakie przyświecają podmiotowi podejmującemu się
róŜnych zadań.
- orientacja na poziom wykonania (performance) – zademonstrowanie w
określonej sytuacji kompetencji wyŜszych (a przynajmniej nie niŜszych) od
innych jej uczestników; sprzyja występowaniu efektów negatywnych:
wycofywaniu wysiłku w sytuacji niepowodzenia, preferowaniu zadań wyraźnie
łatwych oraz rezygnacji z konytunuowania działań w wypadku napotykania
trudności; moŜe wiązać się zarówno z unikaniem poraŜek, jak i z nastawieniem
na osiągnięcie sukcesu; takie osoby wyróŜniają się lepszym poziomem
wykonania ( performance + tendencja na osiągnięcie sukcesu) lub niską
motywacją wewnętrzną i gorszym poziomem wykonania ( performance +
tendencja do unikania poraŜek);
- orientacja na osiągnięcie mistrzostwa (mastery) – na rozwój własnych
kompetencji i umiejętności i osiągnięcie dzięki temu jeszcze wyŜszego
poziomu wykonania w przyszłości; sprzyja uporczywości w działaniu,
preferencji zadań o średnim poziomie trudności oraz zaangaŜowaniu w
podejmowane działania; moŜe być związana wyłącznie z nastawieniem na
uzyskiwanie sukcesów; osoby o takiej orientacji wyróŜniają się wyŜszym
poziomem motywacji wewnętrznej;

Motywacje związane z obrazem własnej osoby:

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Yakov Trope: ludzie są motywowani do poszukiwania danych o jak

największej diagnostyczności, gdyŜ zasadniczym ich celem jest redukcja
niepewności co do własnych moŜliwości;

•

Inni badacze twierdzą, Ŝe ludzie są zorientowani raczej na zdobywanie

informacji ugruntowujących ich dotychczasową wiedzę;

•

Jest jeszcze grupa badaczy, która twierdzi, Ŝe człowiek szuka przede

wszystkim tych informacji, które mogłyby mu dostarczyć przesłanek
pozytywnego myślenia o sobie;

Motywacje samo aktualizacji i samorozwoju:
Carl Rogers: człowieka charakteryzuje tylko jeden motyw – rozwoju i spełnienia;
doświadczenie bezwarunkowej miłości w dzieciństwie jest podstawowym
warunkiem rozwoju i nieskrępowanej realizacji tego motywu. Wymienia się pięć
przejawów takiego funkcjonowania człowieka:

•

Otwartość na nowe doświadczenia

•

Koncentracja na teraźniejszości

•

Zaufanie do własnego organizmu

•

Poczucie wolności

•

Kreatywność.

TYPY MOTYWACJI

Dariusz Doliński i Wiesław Łukaszewski

Motywacje oparte na zasadzie przywracania i zaburzania istniejącej równowagi:

Zasada przywracania równowagi:

•

Gdy organizm nie jest w równowadze, pojawiają się potrzeby wzbudzające
jego aktywność;

•

Homeostaza – proces, w którym organizm przejawia reakcje
ukierunkowane na utrzymanie względnej stałości swego wewnętrznego
ś

rodowiska;

•

Mechanizmy odpowiedzialne za odŜywianie się i zaspokojenie pragnienie:
- spoŜywanie pokarmów pozostaje pod wpływem dwóch systemów:
regulacji krótkotrwałej, opartej na mechanizmie monitorowania stęŜenia
glukozy; i regulacji długotrwałej, opartej na mechanizmie monitorowania
zasobów tłuszczowych organizmu;
- najczęściej jemy nie dlatego, Ŝe wewnętrzna równowaga naszego
organizmu została zakłócona, ale po to, by nie dopuścić do jej zakłócenia;
- podobnie picie płynów zapobiega zaburzeniu homeostazy;

•

Zachowania seksualne:

- perspektywa neurofizjologiczna: zespół pobudzenia seksualnego związany jest z
aktywnością podwzgórza i zmianami fizjologicznymi w okolicach genitaliów;
- perspektywa biochemiczna: rola hormonów – testosteronu, estrogenów i
progesteronu;
- perspektywa poznawcza: nadawanie specyficznych znaczeń odbieranym
informacjom i kategoryzowanie ich jako bodźców o charakterze seksualnym oraz
umiejętność rozpoznawania własnego pobudzenia seksualnego;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

DąŜenie do równowagi poznawczej: motywacja ta zazwyczaj nie jest zbyt silna, nie

zaburza innych aktywności, realizowanych w danym momencie przez podmiot; często
ludzie redukują rozbieŜność poznawczą tylko częściowo lub wręcz tolerują jej brak;

Motywacje oparte na zaburzeniach równowagi:

•

Hedonistyczne: dąŜenie do doświadczenia pozytywnego i unikania negatywnego

afektu; organizmy uczą się przejawiania/unikania reakcji prowadzących do zmian
pozytywnych/negatywnych

intensyfikowanie/ograniczanie intensywności,

wydłuŜanie/skrócanie czasu jego trwania;

•

Poszukiwanie nowości, złoŜoności i ciekawość poznawcza: organizmy często

przejawiają aktywność nie dlatego, Ŝe prowadzi ona do jakieś nagrody, ale dlatego, Ŝe
jest nagrodą sama w sobie; ludzie poszukują zagroŜeń (spadochroniarze), strachu
(horrory) aby przeŜyć nowe wraŜenia;
- motywacja epistemiczna: ukierunkowanie na poszukiwanie i uzyskiwanie informacji
i wiedzy;
- potrzeba poznania: skłonność do angaŜowania się w przetwarzanie informacji i
czerpanie z tego satysfakcji;

•

Motywacja własnej efektywności:

- motywacja kompetencji: posiadania zdolności do efektywnej interakcji z własnym
ś

rodowiskiem;

- motywacja do stawania się czynnikiem sprawczym we własnym środowisku;
- potrzeba kontroli

często przybiera postać iluzji o kontroli zjawisk losowych;

Koncepcja Mowrera: motywacje oparte na strachu i nadziei

•

KaŜdy wzrost popędu (np. wynikający ze stanu deprywacji pokarmowej) prowadzi do

wystąpienia emocji strachu, która jest kojarzona z bodźcami, które zazwyczaj
towarzyszą sytuacji wzrostu popędu;

•

Pojawienie się wspomnianych bodźców w otoczeniu podmiotu staje się sygnałem

wzrostu popędu i wywołuje u niego emocję strachu (zasada warunkowania
klasycznego). Obecność bodźców motywuje organizm do przejawiania zachowań
redukujących strach;

•

Spadkowi popędu towarzyszy emocja nadziei; bodźce skojarzone z nadzieją stają się z

czasem sygnałami redukcji popędu;

•

Dodatkowo pojawia się jeszcze uczucie ulgi – gdy znikają sygnały strachu; i

rozczarowania – gdy nadzieja się nie spełni;

Motywacja zadaniowa:

•

Jest specyficznie ludzka;

•

Działania ludzkie obejmują 3 etapy:

(1)

Preparacyjny – tworzenie reprezentacji zadań, formułowanie celów do
osiągnięcia, przebiegu działania (planowanie);

(2)

Realizacyjny – wykonanie operacji sprawczych, kolejnych kroków;

(3)

Ewaluacyjny – ocena osiągniętego wyniku, analiza konsekwencji
podjętego działania, zgodność wyniku z celem;

Zadania:

•

ZADANIE: znaczenie obiektywne- wynik jaki ma zostać osiągnięty; znaczenie

subiektywne – wyobraŜenie wyniku jaki ma zostać osiągnięty i przypisana mu
wartość;

•

CEL – zadanie, któremu towarzyszy tendencja do jego osiągnięcia;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

O przekształceniu zadania w cel decyduje przypisanie wyobraŜonemu

wynikowi wartości, a sobie samemu intencji działania ukierunkowanego na ten
wynik;

•

Zadania własne silniej motywują i bardziej angaŜują niŜ zadania narzucone;

Podział zadań:

(1)

Ze względu na twórcę:

•

Wymyślone przez siebie samego;

•

Wypracowane wspólnie z innymi;

•

ZapoŜyczone od innych drogą naśladownictwa;

•

Narzucone przez innych;

(2)

Ze względu na wykonawcę:

•

Indywidualne – wykonuje je tylko podmiot;

•

Zbiorowe – realizowane wspólnie:

jednorodne (wszyscy robią to samo);

zróŜnicowane (kaŜdy robi co innego);

(3)

Ze względu na kontrolę nad wynikiem:

•

Losowe

•

Sprawnościowe

(4)

Ze względu na ukierunkowanie:

•

Mastery goals (ukierunkowane na mistrzostwo) – mają charakter rozwojowy,

wynik jako stan do osiągania; pojmowanie sukcesu jako poprawy, wzrostu
jakieś sprawności; sensem celu jest wysiłek, przedsiębiorczość; błędy jako
nieuchronny element uczenia się, dodatkowo źródło wiedzy;

•

Performance goals (ukierunkowane na przewagę nad innymi) – wynik podlega

ocenie zewnętrznej, charakter wykonaniowy; sukces jest synonimem wyniku
lepszego od osiągniętego przez innych; sensem działania jest bycie lepszym od
innych; błąd rozumiany jako poraŜka, dowód braku zdolności;

(5)

Ze względu na złoŜoność:

•

Proste: jednorazowe, sporadyczne, powtarzalne

•

ZłoŜone

(6)

Ze względu zawartości informacji o wyniku:

•

Zadania z pełną informacją o wyniku – najczęściej zadania własne;

•

Zadania z niepełną informacją o wyniku – zazwyczaj pochodzą z zewnątrz;

podmiot działający nie moŜe ani efektywnie sterować swoim postępowaniem,
ani teŜ modulować swojej motywacji;

(7)

Ze względu na jakość wyników:

•

Konstruktywne – wynikiem jest powstanie nowej jakości, bardziej złoŜone;

•

Destruktywne – wynikiem jest zniszczenie istniejącego stanu rzeczy;

szczególnym rodzajem są zadania autodestruktywne;

(8)

Ze względu na stopień ogólności:

•

Ogólne – np. stać się lepszym człowiekiem

•

Konkretne – np. wyplewić ogródek

(9)

Ze względu na źródło:

•

Zaprojektowane – konsekwencja namysłu, wnioskowania;

•

Napotkane – narzucające się, np. sytuacja, gdy z jednej strony czeka nas

pokusa, z drugiej zaś przeszkoda;

(10)

Ze względu na perspektywę czasową:

•

Bliskie

•

Dalekie

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

(11)

Ze względu na skutek jego wykonania:

•

Związane z satysfakcją i zaspokojeniem

•

Dostarczające przyjemności

•

Związane z osiągnięciami

•

Związane z ochroną i zabezpieczeniem

•

Instrumentalne

Nasycenie zadań emocjami przesądza o kierunku, intensywności działania i organizacji
samego zachowania. Zadanie jest sytuacją rozbieŜności (stan wyjściowy róŜni się od
końcowego), zatem uruchamia przede wszystkim procesy motywacyjne oparte na
mechanizmie redukowania rozbieŜności. Najczęściej realizuje się wiele zadań i celów.
Pojawia się więc konieczność hierarchizowania celów ze względu na waŜność, dostępność,
konieczność, etc.

Plany działania:

•

PLAN – proces, który kontroluje przebieg zachowania;

•

PLAN WOLICJONALNY – stanowi psychiczną reprezentację czynności,

zachowania, działania, etc.

•

Funkcją planowania jest ułatwienie realizacji działania;

•

Są sposobem psychicznego wyprzedzania zajęć, przewidywania;

•

Są narzędziem sterowania zachowaniem

•

Narzędzie koordynacji działania, zapewniania samokontroli i dyscypliny

•

Stanowią przesłankę oceny efektywności działania i podstawę decyzji o

kontynuacji, zaniechaniu lub zakończeniu działania

•

Formułowanie planów jest formułowaniem hipotez o przebiegu działania, a

samo działanie jest procedurą sprawdzania tych hipotez (Miller);

•

Odpowiada na pytanie jak to zrobić i kiedy to zrobić?

•

Rodzaje planów wg Gollwitzera:

- kompletne vs niekompletne: kompletne – wyodrębnione poszczególne etapy,
strategia realizacji; niekompletne – „najpierw zróbmy to, a potem zobaczymy,
co robić dalej”;
- złoŜone vs proste: złoŜone- mają najczęściej charakter hierarchiczny
(dendrytowy) i warunkowy, składają się z kilku poziomów; proste – mają
charakter linearny;
- niespecyficzne vs specyficzne wobec celu: niespecyficzne – uniwersalne,
stosowalne w wielu przypadkach; specyficzne – podporządkowany śliśle
jednemu celowi;
- elastyczne vs sztywne: elastyczne – dopuszczają moŜliwe odstępstwa czy
warianty, są bardziej adaptacyjne; sztywne – wykluczają wszelkie zmiany;

-otwarte vs zamknięte: otwarte – cel nie ma charakteru finalnego i jest
przesuwalny (np. podróŜowanie); zamknięte – cel ma charakter finalny
(dojechać do Berlina);
-sprawcze vs samospełniające się: sprawcze – zakładające własną aktywność;
samospełniające się – pseudoplany, niewymagające zaangaŜowania i własnej
aktywności;
-plany na wypadek niepowodzenia

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

Perspektywa czasowa w realizacji zadań:

•

Ludzie konstruują przyszłość przez tworzenie obrazów: trajektorii (celów do

osiągnięcia), strategii (planów osiągnięcia celów), wartości (standardów
dąŜenia i unikania);

•

Konceptualizacje przyszłości mają walencję pozytywną lub negatywną, a takŜe

zawierają przypuszczenia dotyczące kontrolowalności, nieuchronności i
dystansu czasowego;

•

ChociaŜ ludzie mogą tworzyć wyobraŜenia przyszłości jako całości, to

zazwyczaj tworzą wyobraŜenia obejmujące jakiś rodzaj zadań, odcinek czasu;

•

Przyszłość ma zawsze wymiar personalny, jest to tworzenie róŜnych wersji Ja,

poprzez wyobraŜenie tego, jaki będę, kim będę, jak będę się czuć, co będę
robić

obraz przyszłości jest obrazem przyszłego moŜliwego Ja

•

Aspekty czasu psychologicznego:

- zdolność do chronologicznego lokalizowania w czasie siebie samego i
zdarzeń zewnętrznych;
- zdolność do orientacji w czasie bez stosowania instrumentów (np. zegarków);
- zdolność do oceny upływu czasu, a takŜe zdolność do określenia wielkości
interwałów czasowych;
- zdolność do umiejscowienia siebie w perspektywie czasowej, lokalizacja na
linii przeszłość- teraźniejszość- przyszłość;

Motywacje symultaniczne i hierarchiczne oraz konflikty motywacyjne:

Motywacje symultaniczne:

•

Wiele motywacji działa równocześnie (symultanicznie), co moŜe oznaczać,
Ŝ

e to samo zachowanie jest realizacją równocześnie wielu motywów,

zadań, celów.

•

Działanie symultaniczne moŜe przebiegać równolegle albo naprzemiennie

•

Mogą to być motywacje równorzędne albo działające hierarchicznie

Motywacje hierarchiczne:

•

Bez zaspokojenia potrzeb niŜszego rzędu nie mogą zostać zaspokojone
potrzeby wyŜszego rzędu (Maslow);

•

Człowiek ukierunkowany na realizację wielu zadań, podlegający wielu
wymaganiom zewnętrznym, musi ustalać, co jest waŜniejsze i co powinno
być zrobione w pierwszej kolejności;

•

Proces motywacyjny moŜe być przytłoczony przez inny proces – silniejszy,
w danym momencie waŜniejszy, sprawiający, Ŝe niektóre z motywacjo
ulegają tymczasowemu zawieszeniu;

Konflikty motywów:

•

Konflikt dąŜenie- dąŜenie: sytuacja, w której podmiot zmuszony jest
wybierać między dwiema pozytywnymi moŜliwościami, mającymi
zbliŜony stopień atrakcyjności;

•

Konflikt unikanie- unikanie: podmiot zmuszony jest do wyboru między
dwiema negatywnymi moŜliwościami, mającymi zbliŜony stopień
awersyjności;

•

Konflikt dąŜenie- unikanie: określona moŜliwość decyzyjna wywołuje w
podmiocie zarówno uczucia pozytywne i negatywne. JeŜeli cal wzbudza

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

zarówno tendencję do dąŜenia jak i unikania, to w miarę zbliŜania się do
niego:
- rośnie zarówno siła dąŜenia, jak i siła unikania;
- gradient unikania jest bardziej stromy od gradientu dąŜenia (przyrost siły
unikania jest szybszy od przyrostu siły dąŜenia).

•

Konflikty motywacyjne są subiektywnie nieprzyjemne.

INNI LUDZIE W PROCESACH MOTYWACYJNYCH

Dariusz Doliński

Motywy afiliacji i zaŜyłości:

•

Potrzeba afiliacji – potrzeba przebywania z innymi ludźmi;

•

Pacjenci szpitalni, którzy oczekują na operację, najchętniej chcieliby dzielić

pokój z ludźmi, którzy przeszli juŜ taką właśnie operację

U podstaw

potrzeby afiliacji leŜy chęć uzyskania informacji waŜnych dla podmiotu;

•

Lęk przed społecznym odrzuceniem wykształcony we wczesnym dzieciństwie,

moŜe owocować u dzieci starszych i dorosłych wzmoŜoną potrzebę
przebywania z innymi ludźmi

inni dostarczają podmiotowi mniej lub

bardziej wyraźne sygnały, Ŝe jest akceptowany;

•

Motyw zaŜyłości – preferencja/ gotowość do doświadczeń interpersonalnych

szczególnego rodzaju – doświadczeń ciepła, bliskości i szczerej rozmowy z
inną osobą/ osobami;

•

Ludzie charakteryzujący się silnym motywem afiliacji, źle się czują gdy są

samotni i starają się wówczas nawiązać interakcję z innymi;

•

Osoby, które cechuje silny motyw zaŜyłości, wyraźnie lepiej zniszczą

samotność i rzadziej przejawiają tendencję do nawiązywania nowych
znajomości; cechuje je natomiast silna potrzeba podtrzymywania i
kultywowania znajomości nawiązanych wcześniej;

•

O ile motyw afiliacji związany jest raczej z rozległością kontaktów

interpersonalnych, to motyw zaŜyłości wiąŜe się głównie z ich głębokością;

Kiedy obecność innych pomaga? Efekt facylitacji społecznej:

•

Facylitacja społeczna – procesy, dzięki którym obecność innych ludzi

wywiera intensyfikujący wpływ na zachowania jednostki;

Poziom pobudzenia jako mechanizm wyjaśniający efekt facylitacji społecznej –
propozycja Zajonca:

•

Za punkt wyjścia przyjął teorie behawioralne Hulla & Spece’s, zgodnie z

którymi tendencja do wystąpienia określonej reakcji jest funkcją iloczynu siły
nawyku i siły zgeneralizowanego popędu;

•

Im silniejszy jest popęd, tym większe są róŜnice między tendencją do

wystąpienia nawyków słabo wykształconych i dobrze wykształconych;

•

Obecność innych ludzi jest dla podmiotu źródłem ogólnego niespecyficznego

pobudzenia, równoznacznego ze zwiększeniem popędu; w takich warunkach
dochodzi do polepszenia wykonywania zadań dobrze wyuczonych i
pogorszenia zadań słabo wyuczonych;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

•

Zadania proste, wymagające wykonania sekwencji dobrze wyuczonych reakcji,

powinny być realizowane lepiej w obecności innych osób niŜ w samotności –
np. biegacze osiągają lepsze wyniki, gdy na bieŜni i widowni towarzyszą im
inni ludzie;

•

Obecność innych powinna natomiast przeszkadzać w wykonywaniu zadań

skomplikowanych, opartych zwykle na ciągu reakcji o róŜnym stopniu
wyuczenia;

Alternatywne modele pobudzenia jaki mechanizmu odpowiedzialnego za efekt
facylitacji społecznej:

•

N.B. Cottrell: podwyŜszony stan pobudzenia w obecności innych osób jest
skutkiem wielokrotnie powtarzających się doświadczeń socjalizacyjnych;
większość ludzi nauczyła się, iŜ obserwacja ich zachowań przez innych
owocuje tym, Ŝe owi inni poddają ich ocenie, a następnie karzą lub
nagradzają;

•

R.S. Baron: obecność innych ludzi działa jako dystraktom, powodując
utrudnienia w koncentracji uwagi na zadaniu; świadomość występowania
tego dystrakt ora moŜe wprowadzić podmiot w stan niepokoju, związany z
podwyŜszonym poziomem pobudzenia;

•

R.F. Baumeister: jedną z głównych społecznych motywacji człowieka jest
chęć zaprezentowania innym swego korzystnego wizerunku; pobudzenie
moŜe wynikać z obawy podmiotu, Ŝe celu tego nie zdoła osiągnąć;

Poznawcze wyjaśnienia efektu facylitacji społecznej:

•

Obecność innych ludzi doprowadza podmiot do stanu obiektywnej
samoświadomości, w którym uwaga skierowana jest na siebie jako ”obiekt
percepcyjnie dostępny innym”;

•

Człowiek zaczyna się koncentrować na tym, jak inni widzą go i oceniają;

•

Szacuje róŜnice między jego własnymi przyjmowanymi standardami
wykonania zadania a rzeczywistym poziomem wykonania – jeŜeli owe
standardy są wyŜsze od aktualnego poziomu wykonania, rozbieŜność ta
rodzi napięcie motywacyjne;

•

W celu zredukowania tego napięcia podmiot intensyfikuje wysiłek
ukierunkowany na zadanie;

•

W wypadku zadań prostych podmiot nie odczuwa lęku, gdyŜ wie, Ŝe
zwiększając wysiłek, będzie w stanie wywrzeć pozytywne wraŜenie;

•

W wypadku zadań złoŜonych, samo zwiększenie wysiłku nie gwarantuje
sukcesu – podmiot moŜe więc przypuszczać, Ŝe osiągane przez niego
wyniki są zbyt niskie i nie jest w stanie ich poprawić

moŜe to prowadzić

do zmniejszenia wysiłku wkładanego w zadanie, wzrostu pobudzenia i
niepokoju oraz skierowanie uwagi na kwestie niezwiązane z bieŜącą
aktywnością (np. na myślenie „co pomyślą o mnie inni”);

•

Eksperyment Wicklund&Duval: umieścili lustro tak, by osoba badana
musiała w nie spoglądać – załoŜyli, Ŝe widok własnej twarzy w lustrze
będzie działać podobnie jak konstatacja, Ŝe jesteśmy obserwowani przez
inną osobę; badani siedzący przed lustrem wykonywali szybciej proste
zadanie niŜ badani z grupy kontrolnej;

•

Baron: człowiek ma ograniczone zasoby poznawcze; zewnętrzne wobec
zadania dystraktory (obecność innych ludzi) angaŜują część zasobów

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

uwagi; im więcej ich wiąŜą, tym mniej pozostawiają ich na aktywność
związaną z samym zadaniem – konsekwencją jest zwęŜenie pola uwagi i
skoncentrowanie jej na wielkiej liczbie bodźców, czego właśnie wymagają
proste zadania; skomplikowane zadania wymagają jednak objęcia uwagą
szerokiej gamy bodźców – brak wolnych zasobów poznawczych, stanowi
tu powód pogorszenia funkcjonowania;

Kiedy obecność innych przeszkadza: próŜniactwo społeczne

•

Wydolność grupy jest zawsze niŜsza od sum wydolności indywidualnych –

róŜnica jest tym bardziej wyraźna, im więcej osób liczy zespół;

•

PróŜniactwo społeczne – zmniejszanie przez jednostkę wysiłku wkładanego w

pracę grupową ( w porównaniu do wysiłku wkładanego przez nią podczas
wykonywania tego samego zadania indywidualnie);

•

Przyczyny próŜniactwa społecznego:

(1)

Rozproszenie odpowiedzialności – członkowie grupy czują się mniej
odpowiedzialni za końcowy wynik niŜ osoba pracująca indywidualnie;

(2)

Kierowanie się zasadą równości – osoba, która wraz z innymi członkami
grupy pracuje nad określonym zadaniem, stara się dostosować swój
osobisty wysiłek do poziomu wysiłku przejawianego przez pozostałych
członków grupy;

(3)

Strategia chowania się w tłumie – większość sytuacji, w których
dochodzi do społecznego próŜniactwa, to zadania nudne lub męczące;
anonimowość grupy pozwala jednostce ”schować się w tłumie” i uniknąć
w ten sposób aktywności, która jest dla niej nieprzyjemna;

(4)

Wypełnianie społecznego standardu – w zadaniach grupowych
standardy wykonania i oczekiwania wobec działającego podmiotu nie są
jasno określone;

Inni ludzie jako rywale i jako współpracownicy:

•

Rywalizacja – gdy ludzie osiągają swoje cele tylko wtedy, gdy nie zrealizują

ich inni;

•

Kooperacja – ludzie osiągają swoje cele tylko wtedy, gdy i inni realizują

swoje;

•

Indywidualizm – ludzie realizują swoje cele bez wpływania na

prawdopodobieństwo, Ŝe inni ludzie osiągną swoje;

Wpływ rywalizacji, kooperacji i indywidualizmu na funkcjonowanie podmiotu:

•

Wiele oryginalnych, czy wręcz genialnych idei ludzkiego umysłu zrodziło
się w głowach ludzi pracujących samotnie i nierywalizujących z innymi;

•

Rywalizacja ma negatywny wpływ na kreatywność

koncentracja na

rywalizacji i na chęci okazania się lepszym od innych powoduje
prawdopodobnie, Ŝe zmniejsza się ilość zasobów poznawczych, które
podmiot moŜe zaangaŜować w twórcze i efektywne rozwiązywanie zadań;

•

Rywalizacja redukuje racjonalność ludzkich działań oraz obniŜą
motywację wewnętrzną;

•

Eksperymenty Sherifa: dotyczące wpływu rywalizacji na pojawianie się
agresji wśród 12-letnich uczestników wakacyjnych obozów;

•

Wiele osób skłonnych jest włoŜyć duŜo wysiłku, tylko w to, aby wygrać z
kimś innym;

Emocje i motywacje, J. Strelau

Katarzyna Moczulska

www.psychole.net.pl

Motywy zachowań rywalizacyjnych, kooperacyjnych i indywidualistycznych:

•

Motywy konkurowania z innymi: chęć wygrania, chęć ciągłej poprawy
własnego poziomu wykonania określonych zadań, okazja do uzyskania
dodatkowej motywacji do włoŜenia maksymalnego wysiłku w realizację
zadania, satysfakcja płynąca z poczucia dobrze wykonywanych zadań;

•

Motywy kooperacji: większość zwierząt Ŝyjących stadnie jest skłonna do
kooperacji, gdyŜ wzajemne pomaganie sobie i ułatwianie róŜnych działań
jest niezbędne do sprawnego funkcjonowania, a nawet do przeŜycia; oraz
reguła wzajemności – otrzymane dary i świadczenia stanowią obligację do
ich odwzajemnienia;

Przymus i uległość:

•

Eksperyment S. Milgrama: przyczyny posłuszeństwa: mechanizm rozłoŜenia

odpowiedzialności, wpadnięcie w pułapkę konsekwencji, procesy
socjalizacyjne sprzyjające bezmyślnemu uleganiu osobom o wyŜszym statusie;

Manipulacja innymi ludźmi: motywacje manipulatorów i manipulowanych:

•

Manipulacja społeczna – planowe i celowe działanie, którego autor wywiera

wpływ na inną osobę w taki sposób, aby nie zdawała sobie ona sprawy z tego,
Ŝ

e podlega jakimkolwiek oddziaływaniom, bądź by nie była świadoma siły lub

konsekwencji tych oddziaływań;

•

Techniki manipulacyjne są skuteczne dlatego, Ŝe bazują na podstawowych

ludzkich mechanizmach motywacyjnych;

Motywacje autoprezentacyjne:

•

Autoprezentacja – podejmowanie przez podmiot takich działań

ukierunkowanych na sterowanie wraŜeniem, wywieranym na partnerze
interakcji, które wpływają na poŜądane przez podmiot reakcje owego partnera
wobec niego;

•

Przykłady: zachowania altruistyczne, pławienie się cudzej chwale,

demonstrowanie, Ŝe odnosi się sukcesy bez wkładania wysiłku