Wykład VII

REWOLUCJA ROSYJSKA I KOMUNIZM

Znaczenie rewolucji rosyjskiej
• Rewolucja rosyjska zrodziła komunizm. Uwagi o pojęciu „komunizm” (komunizm jako

utopia, jako nazwa systemu społecznego). Inne możliwe terminy: socjalizm państwowy,
system leninowski.

• Autonomiczne powstanie komunizmu: Rosja i Chiny. Zasięg oddziaływania komunizmu:

kraje bloku sowieckiego, Chiny i kraje azjatyckie, Kuba; ale także wielka popularność w
Trzecim Świecie, a do pewnego stopnia także i pierwszym świecie. Spór o interpretację
komunizmu: czy był produktem historii Rosji, czy też importem idei zachodnich? Czy
właściwe jest analizowanie go w kategoriach totalitaryzmu? Czy rewolucja bolszewicka
była wydarzeniem społecznym, czy tylko politycznym? Czy stalinizm był jej nieuchronną
konsekwencją? Polityczne uwarunkowanie tego sporu.

• Problemy do rozważenia w tym wykładzie: zmiany gospodarcze i społeczne w Rosji w II

połowie XIX w., marksizm i jego adaptacja do warunków rosyjskich, przebieg wydarzeń
w 1917 r., ukształtowanie się systemu komunistycznego w latach dwudziestych i
trzydziestych.

Gospodarka i społeczeństwo Rosji w XIX w.
• Dominacja rolnictwa. Zniesienie poddaństwa w 1861 r., skomplikowane i trudne

położenie chłopów—podatki, opłaty za ziemię. Wzmocnienie obszcziny jako
podstawowej jednostki administracji. Przyrost demograficzny i stopniowe narastanie
braku ziemi. Rewolucja 1905, zniesienie obszcziny w 1906, koleje i rozwój rynku
produktów rolnych, wyspowy rozwój kapitalizmu w rolnictwie.

• Aż po lata 70-te niechętny stosunek władz do uprzemysłowienia, obawy skutków

społecznych. Liberalna polityka gospodarcza. W latach dziewięćdziesiątych zwrot—
bardzo intensywne uprzemysłowienie, „system Wittego.” (Była o tym mowa w jednym z
poprzednich wykładów.) Inwestycje zagraniczne (Francja), rozwój kolei, wpływ na
rolnictwo. Szybki rozwój przemysłu (Petersburg, Moskwa, Krzywy Róg, Donietsk, Baku).
Robotnicy przemysłowi, wyspowy charakter uprzemysłowienia. Znacznie państwa w
rozwoju gospodarczym. Przed I wojną Rosja jest piątą potęgą przemysłową, ale—biorąc
pod uwagę liczbę ludności i dominację chłopów—nadal krajem zacofanym.

• Struktura społeczna Rosji: dominacja chłopów, ich izolacja. Słaba burżuazja. Nieliczna

klasa robotnicza. Inteligencja jako specyficzna warstwa. Jej cechy: wykształcenie,
poczucie misji.

Ustrój i sytuacja polityczna
• Rozwój imperium od Piotra I—parcie na zachód i na południe. Sukcesy aż po połowę

XIX w. (Syberia, Kaukaz, ale i akceptacja przez Europę). Wojna krymska—pierwsza
poważna klęska, potem przegrana z Japonią w 1905 r. Rosja nie jest w stanie dotrzymać
kroku mocarstwom zachodnim pod względem militarnym.

• Ustrój polityczny: autokracja (samodzierżawie): formalnie pełna władza monarchy, w

praktyce rządy biurokracji. Wiosna posewastopolska, reformy w czasach Aleksandra II.
Ziemstwa—częściowy samorząd. Zahamowanie reform po śmierci Aleksandra II. Niechęć

2

do reform w czasach Mikołaja II, jednak są one wprowadzanie po rewolucji 1905 r.
Powołana zostaje Duma (parlament, choć o bardzo ograniczonych kompetencjach), Rosja
ma szansę na rozwój w kierunku monarchii konstytucyjnej.

• Ruchy społeczne i partie polityczne. Od czasów dekabrystów wśród części oświeconych

warstw poczucie winy z tytułu uprzywilejowanej sytuacji społecznej, a zarazem misja
odpowiedzialności za lud, za przyszłość. Rewolucyjny charakter tej misji. Czernyszewski:
„Co robić?” Nieczajew—„Katechizm rewolucjonisty”. Etos „zawodowych
rewolucjonistów”.

• Najważniejsze ugrupowania: Narodnicy (później Socjalistyczni Rewolucjoniści, SR)—

partia rewolucyjnej inteligencji. Rosyjscy narodnicy a anarchiści zachodnioeuropejscy.
Socjaldemokraci: 1898 SDPRR, Socjaldemokratyczna Partia Robotników Rosyjskich, od
1903 podzielona na mieńszewików i bolszewików, ci w 1912 utworzyli samodzielna
SDPRR(b), od 1917 Rosyjska Komunistyczna Partia (b), 1925—WKP(b), 1925—KPZR.
Konstytucyjni Demokraci („kadeci”)—partia liberalna, w duchu zachodnim, popierająca
przemiany w kierunku monarchii konstytucyjnej. Ideologie dominujących partii
rewolucyjnych wymagają dygresji nt. marksizmu.

Marksizm i Rosja
• Karol Marks. Marksizm—warunki powstania i podstawowe tezy: historyczne następstwo

sposobów produkcji, rewolucyjny charakter przejścia od jednego do następnego sposobu
produkcji, w szczególności, teoria formacji kapitalistycznej, jej nieuchronnego krachu i
przejścia do socjalizmu, znaczenie rewolucji i proletariatu, „naukowość” teorii,
przekonanie, że jest wiedzą potrzebną klasie robotniczej, sugestywność i popularność
teorii Marksa.

• Wieloznaczność dorobku Marksa—niezwykle przenikliwej analizie ekonomicznej i

socjologicznej (nie ma bez Marksa dwudziestowiecznych nauk społecznych) towarzyszyła
utopijna wizja przyszłości. Jej ważnym elementem jest przekonanie o konieczności
zniesienia rynku, traktowanego przez Marksa jako źródło chaosu i zniewolenia jednostek
ludzkich. „Skok do królestwa wolności” oznaczać będzie zniknięcie rynku

1

.

• Narodnicy (potem Socjalistyczni Rewolucjoniści) zaadaptowali marksizm do warunków

rosyjskich w swoisty sposób. Rosja spóźniona w rozwoju kapitalizmu, ale socjalistyczny
charakter obszcziny pozwoli przejść do socjalizmu. W 1870 „gorące lato,” „chożdienije w
narod”—młodzi inteligenci próbują (z marnym skutkiem) dotrzeć do chłopów, by
przekonać ich do idei socjalistycznej. Narodnicy uważali zarazem, że owo przejście do
socjalizmu (który miał mieć kooperatywistyczny charakter) możliwe będzie wówczas,
gdy usunięta zostanie przeszkoda w postaci carskiego despotyzmu. Zamachy w stylu
anarchistów na urzędników carskich, i na cara, miały więc być sposobem obalenia
despotyzmu.

• Wśród socjaldemokratów coraz większe wpływy uzyskiwał tymczasem Lenin, na

zesłaniu, a od 1900 na emigracji (tam organizuje działalność konspiracyjnej partii
socjaldemokratycznej, a na towarzyszy w Rosji wpływa przez redagowaną przez siebie i
przemycaną „Iskrę”).. Diametralnie odmienna od narodników interpretacja rozwoju
gospodarczego Rosji—kapitalizm i tu się rozwija, a więc trzeba przejść klasyczną drogę
do socjalizmu, poprzez rozwój kapitalizmu, a następnie rewolucję, której motorem będzie
klasa robotnicza. Jednak klasa robotnicza sama przez się nie ma dostatecznej

1

Andrzej Walicki, Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996.

3

świadomości, by prowadzić walkę rewolucyjną, do tego potrzebna jest awangardowa
partia zawodowych rewolucjonistów, która robotników zorganizuje. To podstawowy
wkład Lenina do marksizmu.

• Lenin jako taktyk walki rewolucyjnej. Rozłam 1903, mieńszewicy i bolszewicy. „Partia

nowego typu”—centralizm demokratyczny. Wysoki stopień zorganizowania, głębokie
zaangażowanie działaczy. Dzięki temu tej niewielkiej, pozbawionej większego znaczenia
partii w sprzyjającym momencie uda się przejąć władzę w Rosji. Struktura i organizacja,
wymyślone, przez Lenina, odbiją się na całej historii komunizmu.

Rewolucja 1917 roku
• Głębokie przyczyny—nierównomierny, dysfunkcjonalny charakter rozwoju Rosji:

zacofane chłopstwo, wyspy nowoczesnego przemysłu i ludności robotniczej, rewolucyjna
inteligencja, niezdolność dworu i biurokracji do reform, cząstkowy charakter reform w
kierunku liberalnym i monarchii konstytucyjnej po 1905 r.

• Rewolucja 1905 r. jako zapowiedź. Przegrana wojna, spadek autorytetu władz, strajki

miejskie, ruchy biernego i czynnego oporu na wsi. Wspomniane wyżej reformy—
zniesienie obszcziny, powołanie Dumy jako zaczątków parlamentaryzmu—hamują te
niepokoje, stwarzają szanse na rozwój w kierunku liberalnym. Hamowane przez dwór
carski, Mikołaj II i cesarzowa Anastazja nie byli w stanie pojąć problemów, przed którymi
stała Rosja.

• Znaczenie I wojny światowej. Klęska w 1915 r.—zacofana gospodarczo i technicznie

Rosja, mimo mobilizacji najliczniejszej w Europie (ale bardzo źle wyposażonej i
wyszkolonej) armii, nie była wstanie stawić czoła niemieckiej ofensywie. Ogromne straty,
wyniszczenie wojną, ludzie na froncie. Ciężki rok 1916, spadek autorytetu państwa.
Narastanie niezadowolenia, załamywanie się morale armii. Niepokoje na wsi. Strajki w
miastach. „Rewolucja lutowa”—abdykacja Mikołaja II pod naciskiem generalicji,
doborowe gwardyjskie pułki nie chcą już tłumić robotniczych demonstracji.

• Luty-październik 1917: dwuwładza. Rząd Tymczasowy oraz spontanicznie tworzące się

rady (soviety), czyli zgromadzenia robotników, żołnierzy, marynarzy, rodzaj
permanentnego wiecu, anarchicznej demokracji bezpośredniej. Rada Petersburska i jej
rola. Sprzeciw wobec wojny. Na wsi—narastanie oporu przeciw państwu i wielkiej
własności ziemskiej, żądania redystrybucji ziemi. Słabość rządu.

• Przyjazd Lenina (kwiecień), wkroczenie na scenę bolszewików. Nieliczna, ale znakomicie

zorganizowana partia dąży do przejęcia władzy, osłabia rząd, popierając ruchy radykalne
w mieście i na wsi.

• Listopad (październik) obalenie Rządu Tymczasowego (w oficjalnej wersji „Wielka

Socjalistyczna Rewolucja Październikowa”), objęcie władzy w Rosji przez bolszewików.

Kształtowanie nowego ustroju
• Monopolizacja władzy przez bolszewików. Rozwiązanie zgromadzenia konstytucyjnego

(styczeń), zakaz działania partii politycznych, podporządkowanie związków zawodowych,
neutralizacja i osłabienie rad.

• Partia komunistyczna pozostaje, zaczyna pełnić rolę struktury parapaństwowej. Sprzyja

temu po pierwsze jej doświadczenie jako scentralizowanej, hierarchicznej struktury z

4

czasów konspiracji, po drugie zaś brak zaufania do jedynych fachowców, jakimi
dysponowano—tj. do fachowców z czasów przedrewolucyjnych. Najpierw w wojsku, a
potem w życiu cywilnym partia nabiera cech organizacji odzwierciedlającej struktury
państwowe. Staje się to charakterystyczną cechą ustroju komunistycznego—istotne
decyzje podejmowane są przez instancje scentralizowanej hierarchii partyjnej (odnawianej
drogą kooptacji), zaś oficjalne organy państwowe mają charakter wykonawczy.

• Neutralizacja niezadowolenia chłopów poprzez dekret o ziemi (rozdanie ziemi

obszarniczej, ale pozostaje ona własnością państwa).

• Pokój brzeski i zakończenie wojny z Niemcami. Wojna domowa z pozostałościami armii

carskiej („biali”), z interwencją USA i Anglii. Wojna z Polską—idea światowej rewolucji,
czyli przekonanie (wskutek napięcia wewnętrznego w Niemczech i Austrii), że nadszedł
czas ostatecznego rozprawienia się z kapitalizmem. Polska na drodze. Trocki i Armia
Czerwona.

• Wprowadzenie terroru, powstanie Czeka (później reorganizowane jako GPU, OGPU,

NKWD, KGB). Oficjalne uzasadnienie terroru—teoria dyktatury proletariatu. Obozy.

• Gospodarka wojenna—„komunizm wojenny”. Improwizowane posunięcia zmierzające do

zaopatrzenia armii i miast przez system rekwizycji produktów rolnych, praktyczne
odejście od rynku. Konsekwencje ideologiczne—niektórzy sądzą, że to już krok do
prawdziwego komunizmu.

• Załamanie gospodarcze, a zwłaszcza ogromne trudności w zaopatrzeniu miast skłania do

sformułowania „nowej polityki ekonomicznej”, która przywraca rynek, zwłaszcza na wsi,
dopuszcza drobną przedsiębiorczość prywatną.

Stalinizm
• Śmierć Lenina (1924). Stopniowe wysuwanie się Stalina na czołową pozycję, osłabianie

pozycji pozostałych „starych bolszewików.”

• Przeświadczenie o konieczności industrializacji wobec zacofania Rosji. Idea „odgórnej

rewolucji”. Spór o potencjalne źródła akumulacji kapitału—czy ma być nim rolnictwo,
czy inne gałęzie gospodarki. Stopniowe wprowadzanie „planowej” (nakazowej)
gospodarki, na wzór niemieckiej gospodarkiwojennej, wycofywanie się z NEP. Brak
wyraźnych wskazówek w marksizmie, jak skonstruować instytucje gospodarcze (poza
„Krytyką programu gotajskiego” i uwagami Engelsa nt. braku chaosu wewnątrz
przedsiębiorstw). Metoda prób i błędów, stopniowa przebudowa gospodarki w kierunku
scentralizowanej, hierarchicznej struktury.

• Przyspieszona industrializacja. Plany pięcioletnie. Mobilizacyjny charakter

industrializacji. Cele: stworzenie nowoczesnej gospodarki przemysłowej, niezależnej od
otoczenia kapitalistycznego („budowa socjalizmu w jednym kraju”). Aspekty militarne.
Idea planowania, ale chaotyczny w gruncie rzeczy charakter uprzemysłowienie ze
względu na trudności przeprowadzenia tego w zacofanym, chłopskim kraju, przy
ogromnym braku kadr i doświadczenia.

2

Naśladowczy (względem „drugiej rewolucji

przemysłowej” i Zachodu) charakter industrializacji.

2

Por. Stephen Kotkin Stephen, Magnetic Mountain: Stalinism as a Civilization, Berkeley: University of

California Press, 1995.

5

• System instytucji gospodarki nakazowej. Stopniowe, jeszcze w czasie NEP,

wprowadzanie planowania do gospodarki sowieckiej, przyspieszone w okresie
industrializacji, spowodowało ukształtowanie się charakterystycznych dla tego systemu
instytucji. „Przedsiębiorstwa” utraciły szereg atrybutów przedsiębiorstwa w sensie
ekonomicznym, miały w gruncie rzeczy charakter zakładów wytwórczych lub
usługowych. Przekształciły się w najniższe ogniwo scentralizowanego systemu. Łączone
były w grupy (zjednoczenia) przedsiębiorstw o podobnym profilu, podległe z kolei
ministerstwom branżowym (przemysłu ciężkiego, lekkiego, chemicznego itp.). Na
szczycie tej piramidy znajdowała się komisja planowana, teoretycznie organ sztabowy i
doradczy rządu—w praktyce główne centrum operacyjnych decyzji gospodarczych.
Komisja planowania ustalała zadania (w wielkości naturalnej) dla poszczególnych gałęzi,
oraz przydzielała środki do ich wykonania, te polecenia przenoszone były następnie w dół
hierarchii. Zadaniem jej było po pierwsze doprowadzenie do realizacji celów
gospodarczych stawianych przez polityczne kierownictwo, po drugie wewnętrzne
zbilansowanie całego procesu, służyła temu tzw. metoda bilansów gospodarki narodowej.
Systemem planowania objęte były w znacznej mierze także i gospodarstwa domowe
poprzez z jednej strony racjonowanie konsumpcji, z drugiej przymus pracy, często
określonego rodzaju. Pieniądz w systemie nakazowym odgrywał rolę drugorzędną. Ceny
miały charakter administracyjny, a decyzje podejmowane były nie poprzez porównanie
efektywności różnych możliwych sposobów postępowania, lecz w oparciu o kryteria
polityczne i techniczno-bilansowe.

• System ten—mimo pozorów logiki i racjonalności—narażony był na sprzeczności i chaos,

ponieważ niższe szczeble w hierarchii systematycznie oszukiwały zwierzchników,
zaniżając swe możliwości produkcyjne oraz zawyżając zapotrzebowanie. Pomiędzy
szczeblami toczył się zacięty przetarg o zadania i przydziały, zaś pomiędzy jednostkami
na tym samym poziomie—nieformalna wymiana. O pozycji w tym faktycznym układzie
decydowała siła polityczna poszczególnych ogniw, zależna często od poparcia przez
osoby czy układy z wyższych szczebli. Cały ten hierarchiczny system zarządzania
gospodarką podlegał podwójnej kontroli politycznej—po pierwsze hierarchii partyjnej
(zob. wyżej), po drugie aparatu policji politycznej (NKWD), wypatrującej przejawów
„sabotażu”; terror (zob. niżej) był ważnym elementem utrzymywania względnej
sprawności systemu centralnego kierowania gospodarką.

• Kolektywizacja rolnictwa. Istota kolektywizacji (1929): likwidacja prywatnej gospodarki

chłopskiej, powstanie gospodarstw zespołowych, włączonych w mechanizm gospodarki
nakazowej. Przymus: masowe stosowanie terroru, „rozkułaczanie” (czyli pozbawianie
ziemi i zsyłki zamożniejszych chłopów). Rezultaty: spadek produkcji globalnej, spadek
pogłowia trzody chlewnej—ale wzrost „nadwyżki” przekazywanej państwu (kosztem
drastycznego obniżenia poziomu życia wsi). Spadek produkcji zwierzęcej pozwala
przeznaczyć zboża na wyżywienie ludzi zamiast na paszę.

• Kolektywizacja nie była z góry zaplanowana, szukano początkowo innych metod

skłonienia chłopów do produkcji towarowej na rzecz miast. Stalin stał się jej entuzjastą po
zapoznaniu się z sukcesami kołchozowych eksperymentów na Uralu. Kolektywizację
przeprowadzali miejscy aktywiści, prześcigający się w dążeniu do sukcesów, gdy okazało
się, że powoduje to zgubne skutki (m.in. masowe wyżynanie inwentarza), Stalin nieco
przyhamował kampanię artykułem „Zawrót głowy od sukcesów”. Kolektywizacja
pozwoliła rozwiązać problem zaopatrzenia miast oraz spacyfikować chłopów, ich wielkie
masy stanowiły potencjalne zagrożenie dla politycznej stabilności reżimu

6

komunistycznego. Na Ukrainie przeprowadzono ją w sposób, który doprowadził do
masowego głodu (ok. 6 ml ofiar), co zdusiło potencjalny nacjonalizm ukraiński

3

.

• Osiągnięcia uprzemysłowienia sowieckiego. Rosja carska była liczącym się producentem

przemysłowym, choć przemysł stanowił wyspy w morzu zacofania. Wskutek wojen i
rewolucji, Rosja Radziecka startowała jednak ze znacznie niższego poziomu. Efektem
stalinowskiej industrializacji było przekształcenie ZSRR w kraj liczący się pod względem
przemysłowym, a—w dłuższej perspektywie—także i w potęgę militarną. Liczbowe
efekty tego skoku przemysłowego (a zwłaszcza ogólne osiągnięcia w zakresie wzrostu
gospodarczego) są jednak trudne do oszacowania ze względu na niską jakość i
wiarygodność dostępnych danych statystycznych. W szczególności niemal niemożliwe
jest posłużenie się standardowymi zagregowanymi wskaźnikami wielkości oraz wzrostu
produkcji oraz dochodu narodowego (PKB) ze względu nie tylko na brak odpowiednich
danych, ale i na trudny do rozwiązania problem doboru struktury cen, jaką w takim
rachunku należałoby się posłużyć—gospodarka sowiecka miała wszak nakazowy, a nie
rynkowy charakter. Pośrednie wyobrażenie o skali wzrostu może jednak dać zestawienie
zmian wielkości produkcji w wyrażeniu naturalnym, zamieszczone w załączonej tabeli.
Analizując osiągnięcia sowieckiego uprzemysłowienia, należy zauważyć, że nastawione
ono było przede wszystkim na produkcję dóbr kapitałowych i uzbrojenia, a nie artykułów
konsumpcyjnych. Także i tu następował wzrost, jednakże konsumpcja traktowana była nie
jako cel, ale jako koszt, który trzeba ponieść dla przekształcenia ZSRR w potęgę
przemysłową i militarną.

• Terror. Terror stosowany był otwarcie od początków władzy sowieckiej, czyli od czasów

konsolidowania władzy w okresie rewolucji i wojny domowej. W okresie stalinowskim
nabrał nowego charakteru i wielkich rozmiarów. Stosowano go masowo w czasie
kolektywizacji. Kolejna fala rozpoczęła się od 1934 r., gdy zamordowany został
popularny sekretarz partyjnej organizacji Leningradu, Kirow (niewykluczone, że Stalin
stał za tym morderstwem), a nasilenie osiągnął w 1937 r. („wielka czystka”). Polegał na
masowych aresztowaniach, ofiary poddawane oskarżane były o współpracę z „wywiadami
państw imperialistycznych” czy podobne przewinienia, skazywane w zaocznych
procesach prowadzonych w trybie administracyjnym przez samo NKWD, zsyłane do
obozów pracy lub rozstrzeliwane. Narzędziem terroru stał się system obozów pracy,
GUŁag. Terror kierowany był przeciw części samego aparatu władzy (moskiewskie
procesy „starych bolszewików”, aresztowania i procesy dowódców wojskowych, fale
czystek wewnątrz samego NKWD), także ludziom o „niewłaściwym pochodzeniu” (dzieci
popów, przedrewolucyjnej burżuazji). Na masową skalę kierowany był też przeciw dwóm
grupom ludności: (1) „elementom społecznie niebezpiecznym”—przestępcom czy
ludziom bez stałego miejsca zatrudnienia i zamieszkania, często w wyniku rewolucji czy
kolektywizacji oraz (2) grupom postrzeganym jako potencjalny sojusznik wrogów
zewnętrznych, a więc np. przedstawicielom niektórych grup narodowościowych (w czasie
wojny hiszpańskiej, obsesja „piątej kolumny”). Aresztowania realizowane przez
wykonywanie narzuconych z góry planów ilościowych. Przyhamowano terror w czasie II
wojny światowej („Wielka Wojna Ojczyźniana”), gdy Stalin dążył do konsolidacji
narodowej, następnie uległ znów wzmocnieniu—m.in. masowo wysyłano do obozów
pracy tych żołnierzy, którzy wcześniej byli w niewoli niemieckiej, lub po prostu zetknęli
się z Zachodem. Liczbowe ustalenie skutków terroru nie jest proste, biorąc jednak pod

3

Robert Conquest, The Harvest of Sorrow. Soviet Collectivization and the Terror-Famine, New York 1986.

7

uwagę zarówno ofiary bezpośrednie, jak i pośrednie (skutki głodu), sięgać może w ZSRR
nawet 20 ml ofiar śmiertelnych

4

.

• Kult Stalina. Stalin kreował się (i był kreowany przez aparat propagandy) na niezwykłego

przywódcę, który dzięki swemu geniuszowi jest w stanie kierować państwem radzieckim i
światowym ruchem rewolucyjnym, jako następca niemal deifikowanego Lenina.

• Społeczna baza stalinizmu. Jak wyjaśnić funkcjonowanie i względną stabilność systemu

stalinowskiego wobec tak wielkich zmian społecznych, jak i rozmiarów terroru? Jest to
przedmiotem sporów w historiografii. Historycy interpretujący komunizm w kategoriach
totalitaryzmu kładą nacisk na atomizację społeczną, bierność i przymus. Inni zwracają
uwagę na ogromne możliwości awansu społecznego, jaki te zmiany stwarzały dzięki
możliwości odpływu ze wsi do miast, pracy w przemyśle, oraz dzięki wytwarzaniu się
nowej, licznej warstwy aparatu biurokratycznego.

Komunizm a historia gospodarcza

• Komunizm był bezprecedensową próbą stworzenia systemu opartego na zasadach

planowania w skali całej gospodarki. Można komunizm traktować jako skrajny przykład
oświeceniowej wiary w Rozum, a więc w możliwość ułożenia stosunków społecznych
zgodnie z zasadami wiedzy i nauki, celem pełnego zrealizowania tkwiących w człowieku
możliwości, a tym samym osiągnięcia pełnej wolności przez usunięcie przypadkowości,
chaosu, nierówności i wyzysku. Można też traktować komunizm jako próbę dokonania
skoku modernizacyjnego w kraju zacofanym drogą odgórnego mobilizowania społecznej
energii przez państwo. System nakazowy nie był efektywny, pozwalał jednak (a) wymusić
wysoką akumulację, (b) skoncentrować nakłady na niewielu wybranych celach.
Industrializacja, sukcesy ZSRR w czasie II wojny światowej, a potem w dalszej ekspansji
w okresie powojennym; przeświadczenie, że udało się w krajach o sowieckim typie
ustroju wyeliminować bezrobocie i nierówności społeczne oraz upowszechnić oświatę i
kulturę—wszystko to sprawiało, że aż po lata sześćdziesiąte system komunistyczny (a
szerzej, systemy w których państwo pełniło dominującą rolę w gospodarce) traktowany
był jako realna alternatywa dla kapitalizmu. Terror epoki stalinowskiej był albo pomijany,
traktowany jako aberracja wynikająca ze szczególnych cech Rosji, charakteru Stalina,
albo też traktowany jako częściowo usprawiedliwiony koniecznością utrzymania
dyscypliny w kraju otoczonym przez wrogów i dokonującym wielkiej przebudowy
społecznej. Liczne kraje słabo rozwinięte (od Turcji lat 30-tych po Tajwan lat 50-tych)
naśladowały elementy planowania radzieckiego. Dopiero stagnacja, w jakiej ZSRR
znalazły się w latach siedemdziesiątych, tłumienie przez niego prób innej drogi w ramach
socjalizmu (Węgry 1956, Czechosłowacja 1968), jak i stopniowe uświadamianie sobie
rozmiarów terroru (tajny referat Chruszczowa z 1956, „Archipelag GUŁag” Sołżenicyna)
spowodowały stopniowe rozwiewanie się tego złudzenia.

5

4

Stéphane Courtois, Wstęp, [w:] Courtois i in., Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania,

Warszawa 1999, s. 25. Por. komentarze Krystyny Kersten do tej liczby we wstępie do polskiego wydania
Czarnej Księgi.

5

François Furet, Przeszłość pewnego złudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w., Warszawa 1996.

8

Wzrost produkcji wybranych artykułów w ZSRR 1928-1940

Wielkość produkcji

1928 1940

Energia elektryczna (mld KWh)

5,0

48,3

Stal (ml t.)

4,3

18,3

Ropa (ml t.)

11,6

31,3

Węgiel (ml t.)

35,5 166,0

Cement (ml t.)

1,8

6,7

Obrabiarki (szt.)

2,0

58,4

Samochody (tys.)

0,8 145,4

Traktory (tys.)

1,3

31,6

Nawozy szt. (ml t.)

0,1

3,2

Tekstylia (mld m.)

3,0

4,5

Źródło: Alec Nove, An Economic History of the U.S.R.R., Pelican
Books 1972, s. 387.