Microsoft PowerPoint

Funkcje językowe:

skutki uszkodzenia mózgu,

rozszczepiony mózg, różnice

półkulowe

Język jest specyficznie ludzką zdolnością



rola języka w komunikacji



rola języka dla rozwoju zdolności intelektualnych człowieka



kontrola mózgowa procesów językowych jest niezwykle
złożona:



dorosły człowiek ma bierna wiedzę odnoszącą się do 50.000 słów



wypowiadamy i rozpoznajemy mowę z prędkością 3 słowa/sec
(szybka sekwencja)



złożoność operacji wyrażania myśli poprzez mowę

Obserwacje Broca (1861) - pacjent Tan



zaburzenia ekspresji mowy (utrata zdolności mówienia)



uszkodzenie tylnej części dolnego zakrętu czołowego w
lewej półkuli

Film tonotono

Obserwacje Broca - inni pacjenci



ograniczenie ilości wypowiedzi



zaburzenia fluencji i artykulacji



wypowiedzi ograniczone do niegramatycznych,
„telegraficznych” skrótów

zaburzenia ekspresji mowy po uszkodzeniu tylnej, dolnej
części lewego płata czołowego:

Nous parlons avec l’hemisphere gauche”

(mówimy lewą półkulą)

Obserwacje Wernickiego



zachowana zdolność
płynnego mówienia



mowa pozbawiona sensu



zniekształcenia wyrazów



niewłaściwe wyrazy



”

słowa” nie istniejące w języku



brak świadomości zaburzeń

zaburzenie rozumienia mowy po uszkodzeniu górnego zakrętu
skroniowego lewej półkuli

Znaczenie obserwacji Wernickiego



oprócz kory czołowej również kora skroniowa
uczestniczy w procesach mowy



odmienny charakter zaburzeń - odmienność
funkcjonalna okolic czołowych (ekspresja mowy) i
skroniowych (rozumienie mowy)

Początki badań naukowych nad

mózgowymi mechanizmami języka

(XIX w.)



zaburzenia lub utrata zdolności mówienia po
uszkodzeniu tylnej części dolnego zakrętu czołowego w
lewej półkuli (pole Broca)



zaburzenie rozumienia mowy
po uszkodzeniu górnego zakrętu
skroniowego lewej półkuli
(pole Wernickego)

Poglądy XIX wieczne na asymetrię

mózgową



Funkcje językowe zlokalizowane są w lewej półkuli



Lewa półkula pełni dominującą rolę we wszelkich
funkcjach poznawczych, prawa półkula jest półkulą
podrzędną (Jackson)

Współczesne badania nad zaburzeniami mowy

wskutek uszkodzenia mózgu (afazjologia)

Afazja

to upośledzenie w zakresie odbioru treści

językowych, operowania nimi lub ich wyrażania
(nadawania) zaistniałe wskutek uszkodzenia mózgu

Nie wszystkie zaburzenia mowy są afazją



Trudności w mówieniu spowodowane przez nieprawidłowe
działanie obwodowych struktur (gardła, krtani i języka)
noszą nazwę dysartrii.



W afazji zaburzenia mowy mają względnie specyficzny
charakter i nie wynikają z upośledzenia umysłowego.
Pacjenci mają zachowaną zdolność prawidłowego
rozumowania i oceny zdarzeń.



Afazja z reguły jest wynikiem uszkodzenia półkuli
dominującej dla mowy (lewej); lokalizacja uszkodzeń
zróżnicowana



Etiologia uszkodzeń różna: zaburzenia krążenia
mózgowego (zawały, wylewy, niedotlenienie), padaczka,
operacje, uszkodzenia powypadkowe



Około 40% zawałów mózgu prowadzi do zaburzeń
afatycznych – poważny problem

Typy afazji



afazja ekspresyjna (Broca, ruchowa, motoryczna)



afazja recepcyjna (Wernickiego, czuciowa, sensoryczna)



afazja amnestyczna



afazja przewodzenia (kondukcyjna)



afazja transkorowa (ruchowa i czuciowa)



afazja globalna

Afazja Broca – zaburzenia ekspresji mowy

(uszkodzenia przednie)



Pacjenci wiedzą co chcą powiedzieć lecz nie mogą tego
wyrazić mową (zaburzone

wykonanie

)

Afazja Broca - ogólna charakterystyka



spowolniała mowa, wypowiedzi z trudem generowane



brak płynności, brak właściwej melodii języka



niewłaściwa artykulacja ale słowa sensowne



mowa ograniczona do prostych słów



brak słów funkcyjnych i końcówek



błędy gramatyczne (proste konstrukcje)



błędy nazywania



rozumienie nie zaburzone? (z wyjątkami dot. złożonych
składniowo zdań)



świadomość deficytów



mowa automatyczna (np. liczenie) i śpiewanie często
zachowane

Afazja Broca - lokalizacja

uszkodzenia ograniczone do pola
Broca nie prowadzą do pełnej gamy
objawów

lokalizacja znacznie szersza niż
pole Broca (struktury otaczające i
głębsze – wyspa)

Objawy zbliżone do afazji Broca mogą występować po
uszkodzeniach podkorowych (wzgórze, jądra podstawy) i
móżdżkowych

Triada zaburzonych funkcji w afazji Broca



zaburzenia artykulacji (pamięci ruchów potrzebnych do
wypowiadania słów)



agramatyzm (używanie niewłaściwych konstrukcji
gramatycznych)



anomia (zaburzenie nazywania)

Afazja Wernickego - uszkodzenia tylne



Słabe rozumienie mowy oraz wytwarzanie mowy
pozbawionej sensu.



Pacjenci mają zachowaną zdolność mówienia (wykonania)
lecz mają kłopoty z wygenerowaniem zawartości
wypowiedzi

(treści)

Afazja Wernickego

- ogólna charakterystyka



mowa płynna i bogata



brak trudności artykulacyjnych



dobra melodia



używanie słów funkcyjnych i gramatycznych form



łączenie słów w sposób bezsensowny



stosowanie niewłaściwych słów (parafazje werbalne),
zniekształcanie słów (parafazje fonetyczne), używanie
"s

≈ów" nieistniejących w języku (neologizmy)



brak rozumienia mowy własnej, niemożność korygowania
własnych błędów, podpowiadanie nie przynosi efektów



brak (ograniczenie) świadomości deficytów



dobry kontakt socjalny

(.wav)

Paweł i Gaweł

Afazja Wernickego



rozpoznawania wypowiadanych słów



rozumienia znaczenia słów



zdolności do przekształcania myśli w słowa

Współwystępowanie kilku komponentów zaburzeń:

Zaburzenia tych aspektów języka mogą występować we
względnej izolacji - wówczas mają odrębne nazwy



rozumienie mowy rozpoczyna się w układzie słuchowym,
który rejestruje, analizuje i rozpoznaje poszczególne
dźwięki mowy



rozpoznawanie

≠

rozumienie



rozpoznawanie słów jest zadaniem percepcyjnym (wymaga
pamiętania sekwencji dźwięków składających się na dane
słowo)



rozumienie wymaga odniesienia do śladów pamięciowych
dotyczących znaczenia

Zaburzenie rozpoznawania mowy

- lokalizacja



uszkodzenie pola Wernickego



przerwanie połączeń kory słuchowej
z polem Wernickego

Zaburzenie rozpoznawania: czysta głuchota słów

Objawy:



brak rozumienia mowy



zniekształcona ekspresja werbalna (brak rozumienia i

kontroli mowy własnej)



zachowana zdolność rozumienia dźwięków z otoczenia



zachowana zdolność rozumienia intonacji



zachowane czytanie i pisanie ze zrozumieniem!

Podstawowy deficyt:

Zaburzenie rozpoznawania słów w wersji dźwiękowej.

Zaburzenie rozumienia znaczenia słów (wypowiadanych!)

jest tylko skutkiem tego deficytu

Zaburzenia rozpoznawania mowy nie jest jedynym i

wystarczającym komponentem afazji Wernickego

niezdolność do rozumienia znaczenia słów

i do wyrażania myśli przez mowę

Rozumienie znaczenia słów



słowa odnoszą się do czynności, przedmiotów, relacji



znaczenie słów określone jest przez ślady pamięciowe z
nim skojarzone przechowywane
w korze asocjacyjnej

Zaburzenia rozumienia - lokalizacja

uszkodzenie tzw. tylnego
obszaru językowego
(otoczenie tylnej części
bruzdy Sylwiusza)

zaburzenie wymiany
informacji pomiędzy słuchową
reprezentacją słów a ich
znaczeniem
przechowywanym w korze
asocjacyjnej

Rozumienie mowy jest procesem

hierarchicznym



rozpoznawanie poszczególnych dźwięków tworzących słowo
- kora słuchowa



odnalezienie słuchowej reprezentacji słowa (sekwencji
dźwięków) - „słownik” mieszczący się w okolicy Wernickiego



aktywacja śladów pamięciowych z nim związanych (w korze
asocjacyjnej) - za pośrednictwem tylnego obszaru
językowego



Pełne objawy afazji Wernickego nie występują po
uszkodzeniach ograniczonych do pola Wernickego



Występują po lezjach bardziej rozległych obejmujących
sąsiednie rejony (tylny obszar językowy)



Utrata zdolności rozumienia znaczenia nazw nie musi
oznaczać utraty wiedzy o obiektach, które te nazwy
oznaczają (np. pacjent nie umie odpowiedzieć na pytanie
„Co oznacza słowo pies” lecz prawidłowo określa jego
cechy, gdy pokaże mu się obrazek psa)

Wiedza o obiektach może być zachowana, lecz zaburzona jest
zdolność do uruchomienia tej wiedzy za pomocą odpowiednich
słów

Afazja Wernickiego – współwystępowanie

dwóch uszkodzeń:



uszkodzenie pola Wernickiego

→

pacjent nie rozpoznaje

słów i nie może ich powtórzyć



uszkodzenie tylnego obszaru językowego

→

pacjent nie rozumie znaczenia słów i nie może

generować sensownej mowy (ubrać myśli w słowa)

Współczesne obserwacje skutków

uszkodzenia mózgu - podsumowanie



Uszkodzenia prawej półkuli u praworęcznych niezwykle rzadko

prowadzą do afazji (3-4%)



Ani afazja Broca, ani afazja Wernickego nie występuje po

uszkodzeniach ograniczonych do pola Broca/ Wernickego.

Uszkodzenia prowadzące do afazji obejmują z reguły znacznie

większe obszary i często dotyczą struktur leżących w głębszych

partiach mózgu (np. wyspę w przypadku afazji Broca) oraz istoty

białej (połączeń między strukturami).



Uszkodzenia przednie i tylne mózgu prowadzą do zaburzeń

różnych aspektów funkcji językowych, których nie da się

sprowadzić do dwóch wymiarów: ekspresji vs rozumienia mowy.



Istnieje duże zróżnicowanie indywidualne co do miejsca

uszkodzenia wywołującego określone zaburzenia.



Zarówno ręczność pacjentów, jak i płeć mają wpływ na

lateralizację funkcji mowy w mózgu.

Split brain

(rozszczepiony mózg)

Rozszczepiony mózg (przecięcie spoidła

wielkiego łączącego dwie półkule

mózgowe)



przecięcie spodła wielkiego u pacjentów cierpiących na
ciężką postać epilepsji



możliwość obserwacji jak funkcjonuje każda z półkul
oddzielnie i jakie ma możliwości w zakresie kontroli
różnych funkcji (informacja trafiająca do jednej z półkul jest
niedostępna drugiej)

Badania Rogera Sperry’ego (nagroda Nobla)
w latach 60. XX w

Split brain - skutki



zniesienie (zmniejszenie) napadów padaczkowych



normalne funkcjonowanie w życiu codziennym



skutki obserwowane tylko w specjalnie zaaranżowanych
sytuacjach eksperymentalnych

Rozdzielony mózg (split brain)

- funkcje motoryczne i somatosensoryczne



ruchy prawej ręki są sterowane
przez lewą półkulę



ruchy lewej ręki są sterowane
przez prawą półkulę



lewa półkula otrzymuje
informacje czuciowe z prawej
ręki, a prawa półkula z lewej ręki

Split brain - funkcje wzrokowe



informacja z lewego pola widzenia dociera wyłącznie do
prawej półkuli



informacja z prawego pola dociera do lewej półkuli

Split brain - sytuacja eksperymentalna



krótkotrwałe (poniżej 200 ms) ekspozycje bodźców
wzrokowych w lewym lub prawym polu widzenia



odpowiedź werbalna dotycząca bodźca lub identyfikacja
dotykowa (lewą lub prawą ręką)

Split brain



prawa półkula rozumie znaczenie obrazka i jest w stanie
wybrać pasujący do niego przedmiot



nie jest w stanie słownie określić co widziała (lewa,
“mówiąca” półkula nie otrzymała żadnej informacji)

Prawa półkula rozumie znaczenie pisanych słów!

Pacjent jest w stanie lewą ręką wskazać
desygnat słowa

Kompetencje językowe prawej półkuli



rozumie znaczenie wzrokowych reprezentacji przedmiotów



nie może wypowiadać się słownie



rozumie znaczenie wzrokowo prezentowanych słów



Czy prawa półkula rozumie język mówiony?



Jakie komponenty języka (składniowe, fonologiczne,
semantyczne) są jej dostępne?

Kompetencje językowe prawej półkuli cd.

(badania Zaidela i Gazzanigi)



rozumienie słów konkretnych i niektórych abstrakcyjnych
prezentowanych w lewym polu (wybór desygnatu lewą
ręką)



rozumienie języka mówionego lepsze niż pisanego



możliwość pisania liter (w ograniczonym zakresie)

Kompetencje językowe prawej półkuli cd.

(urządzenia Gazzanigi i Zaidela)



rozumienie prostych zdań (złożone niedostępne)



sterowanie czynnościami adekwatnie do instrukcji

(Test żetonów prezentowanych w LFV/prawej półkuli)



brak zdolności fonologicznych (dobieranie podobnie

brzmiących nazw, dobieranie rymów)



gramatyczne właściwości języka dostępne w ograniczonym

stopniu (zdania poprawne vs niepoprawne, rzeczownik vs

czasownik)



słownik na poziomie 10 lat, rozumienie języka: 3-6 lat

Wyłączne kompetencje lewej półkuli



ekspresja mowy



funkcje fonologiczne

Kompetencje prawej półkuli



w ograniczonym zakresie wszystkie pozostałe zdolności
językowe

Deficyty odseparowanej lewej półkuli



zubożony słownik



czytanie spowolnione

prawa półkula jest potrzebna by procesy mowy przebiegały
normalnie



Badania nad split brain - rewizja dotychczasowych
poglądów dotyczących mózgowych mechanizmów mowy i
specjalizacji półkulowej

w procesach mowy uczestniczy prawa półkula

Czy prawa półkula wnosi do procesów

językowych jakiś ważny, specyficzny

wkład?



komunikacja językowa opiera się nie tylko o informacje
zawarte w treści zdań i ich składni ale również w intonacji i
emocjonalnym wyrazie



prawa półkula odgrywa w tych procesach zasadniczą rolę

Aprozodia emocjonalna



zaburzenia dotyczące rozumienia i generowania intonacji i
emocjonalnego wyrazu wypowiedzi



występują po prawostronnych uszkodzeniach mózgu



z tymi zaburzeniami współwystępują zaburzenia mimiki
oraz gestów

Złożone funkcje językowe prawej półkuli:

uszkodzenia powodują trudności w ocenie

znaczenia złożonych wypowiedzi



Pacjenci z uszkodzeniem prawej półkuli (bez objawów
afazji) mają trudności z rozumieniem złożonych treści
językowych (dyskurs)



Trudności z wychwyceniem

subtelności językowych



treści humorystyczne



morał



metafory („leje jak z cebra”, „pasuje jak wół do karocy”)



przysłowia („gdyby kózka nie skakała...”) - interpretacja
dosłowna



Językowe funkcje prawej półkuli stanowią ważne
uzupełnienie funkcji lewopółkulowych, warunkując
prawidłową komunikację językową.



Funkcje językowe prawej półkuli nie ograniczają się do
powielenia w zubożonej formie kompetencji lewej.

Ewolucja poglądów



od całkowitej dominacji lewej półkuli
(poglądy 19-to wieczne)



poprzez względną dominację (badania split brain)



do uzupełniającego się wkładu obu półkul: w
niektórych funkcjach prawa półkula pełni wiodącą
rolę (poglądy współczesne); pełna komunikacja
wymaga udziału obu półkul

Podobieństwo vs różnice półkulowe

(asymetria półkulowa)



Dwie półkule wykazują duży stopień podobieństwa
budowy i funkcji



Różnice są subtelne i jedynie nakładają się na
zasadnicze podobieństwo

Koncepcja „półkulowości” a współczesna

wiedza o różnicach półkulowych



Wyciąganie nieprawdziwych wniosków z danych naukowych

(np. wszystko co werbalne jest domeną lewej półkuli)



Opracowanie koncepcji daleko wykraczających poza

stwierdzone fakty (koncepcja półkulowości)



Teza o możliwości wyjaśniania różnic kulturowych (np.

różnice między Wschodem i Zachodem) i indywidualnych

(np. stopnia kreatywności jednostki) w oparciu o asymetrię

mózgową

rozmycie granic pomiędzy nauką a spekulacją

Koncepcja „półkulowości”



Ludzie różnią się co do stopnia w jakim „używają” lewej i

prawej półkuli mózgu: „lewopółkulowcy” i „prawopółkulowcy”



Asymetria mózgowa uzewnętrznia się w codziennych

zachowaniach ludzi



Modele kształcenia preferowane w zachodniej cywilizacji

odwołują się do myślenia „lewopółkulowego”, zaniedbując

możliwości prawej półkuli

Konsekwencje praktyczne koncepcji

półkulowości



Opracowano testy badające półkulowość

→

opieranie decyzji dotyczących wyboru zawodu i

współmałżonka na tych testach



Treningi: nowych kierunków marketingu, zwiększenia
wydajności pracy, satysfakcji pracowników, poprawy
stosunków interpersonalnych

Systemy nauczania z perspektywy„półkulowości”



Nauczanie w szkole nastawione jest na czytanie, pisanie,
arytmetykę

→

kształcenie funkcji lewopółkulowych

→

blokowanie rozwoju prawej półkuli



W szkole należy rozwijać myślenie „niepojęciowe” i
kreatywność artystyczną czyli funkcje prawopółkulowe

→

trenowanie prawej półkuli „uwolni” ją od „interferencji” ze

strony lewej półkuli

Krytyka „półkulowości”



Testy badające „półkulowość” nie wykazują korelacji ze stroną

uszkodzenia – są niewiarygodne



Brak danych naukowych potwierdzających, że w codziennej

aktywności opieramy się na działaniu jednej z półkul. Przeciwnie,

w realizacji każdego nawet prostego zadania zaangażowane są

obie półkule.



Twierdzenie, że dwie półkule są używane w różnym stopniu przez

poszczególne osoby nie jest prawdziwe. Ludzie nie dzielą się na

„lewopółkulowców” i „prawopółkulowców” t.j. takich, którzy

używają raczej swoich lewych lub prawych połówek mózgu.



Treningi i terapie oparte na koncepcji półkulowości czasem

przynoszą pozytywne skutki. To nie dowodzi, że koncepcja jest

słuszna.