A N N A L E S

1

 

U N I V E R S I T A T I S   M A R I A E   C U R I E - S K Ł O D O W S K A  

L U B L I N   –   P O L O N I A  

VOL. LX 

SECTIO E 

2005 

Katedra Łąkarstwa i Kształtowania Zieleni, Akademia Rolnicza w Lublinie,  

ul. Akademicka 15, 20-950 Lublin 1 skr. poczt. 158, Poland  

 

 
 

Ryszard Baryła 

 
 

Ocena przydatności  oczyszczonych ścieków do nawadniania  

 zbiorowisk trawiastych 

Evaluation of the usefulness of purified sewage for irrigation of grass communities 

A

BSTRACT

. Results of studies carried out in 1996-2000 were presented in the paper. They referred 

to the influence of grass communities irrigation (two mixtures with different species compositions) 
with purified sewage after previous mechanical and biological utilization of sewage wastes from 
Purification Plant Hajdów near Lublin on the yielding and species composition of grass communi-
ties. Two irrigation levels were used (600 and 1200 mm) on the background of the control object 
with no irrigation. In 1997-2000, irrigation was made in 10 proportional rates applying flooding 
system. Every year, the yield of three sward cuts was harvested and species composition was 
evaluated (from the 1

st

 and 2

nd

 cuts). Applied irrigation significantly affected the increase of mean 

hay yields for 4-year period in relation to not irrigated plots. Neither the varied irrigation rates nor 
the mixture species composition had any effects on proved yield differentiation. The irrigation 
stimulated the development of grasses in wet habitats (meadow foxtail, reed-grass), and reduced 
the share of optimum-wet-habitats species in the sward (meadow fescue, meadow-grass, meadow 
fescue), that dominated in the sward of not irrigated plots. 

 

K

EY WORDS

:

 

 purified sewage, irrigation, grass communities, yields, species composition. 

 
 
Jednym ze sposobów oczyszczania ścieków jest ich wykorzystanie do inten-

sywnej produkcji roślinnej, czyli gruntowo-roślinna ich utylizacja [Kutera, Czy-
żyk 1992]. Do tego celu nadają się głównie rośliny charakteryzujące się ciągłym 
wzrostem w okresie wegetacyjnym, co związane jest z dużym zapotrzebowa-
niem na wodę i składniki pokarmowe [ Rusak 1987]. W korzystnych warunkach 
powietrzno-wodnych i pokarmowych znaczna część roślin zbieranych kilka razy 
                                                      

Annales UMCS, Sec. E, 2005, 60, 123–132. 

R. Baryła 

124 

w sezonie wegetacyjnym może pobrać około 350–700 kg azotu, do 1000 kg 
potasu oraz około 150-300 kg fosforu z powierzchni 1 ha [Siuta, Wasiak 1995]. 
Najbardziej przydatne są tu zbiorowiska trawiaste, zarówno pod względem bio-
logicznym, jak i ekonomicznym. Roślinność trawiasta wytwarza bardzo dobrze 
rozwinięty system korzeniowy typu wiązkowego, który z glebą stanowi barierę 
w przenikaniu do głębszych warstw  związków biogennych, tworząc filtr biolo-
giczny chroniący przed  przenikaniem różnych związków do wód gruntowych i 
otwartych [Talik  in. 1995; Kutera 1999; Baryła in. 2000] 

Liczne badania przeprowadzone w Polsce potwierdziły dużą przydatność 

zbiorowisk trawiastych do oczyszczania ścieków w środowisku glebowo-
roślinnym [Rusak 1967; Czyżyk 1968; Czyżyk 1985; Talik, 1985; Talik 1993; 
Talik 1995; Talik i in. 1995]. Nie było natomiast  badań dotyczących wpływu 
nawadniania ściekami po ich mechaniczno-biologicznym oczyszczeniu (wodami 
pościekowymi) na plonowanie zbiorowisk trawiastych. Z wodami pościekowy-
mi po mechaniczno-biologicznej utylizacji ścieków w oczyszczalni „Hajdów”, 
która odbiera ścieki z Lublina i Świdnika, odpływa do rzeki Bystrzycy w skali 
roku około 1 000 t azotu ogólnego i około 657 t fosforu fosforanowego oraz 
innych w  znacznej ilości makro- i mikroelementów, w tym również metali cięż-
kich [Kotowski 1998]. Stopień usunięcia składników biogennych w mechanicz-
no-biologicznym procesie oczyszczania ścieków w tej oczyszczalni wynosi od-
powiednio dla azotu około 63%, a fosforu tylko około 10% [Kotowski 1998]. 

Celem badań była ocena wpływu nawadniania oczyszczonymi ściekami z 

oczyszczalni ścieków Hajdów k/ Lublina na plonowanie i skład gatunkowy zbio-
rowisk trawiastych. 

M

ETODY 

 

W latach 1996-2000 prowadzono badania, w których oceniano wpływ na-

wadniania oczyszczonymi ściekami na plonowanie runi dwóch mieszanek tra-
wiastych i zmiany ich składu gatunkowego. Badania realizowano na polu do-
świadczalnym w dolinie rzeki  Bystrzycy koło Lublina. Na polu oceniano wpływ 
nawodnień oczyszczonymi ściekami z oczyszczalni  ścieków Hajdów k/Lublina 
na rozwój i plonowanie różnych roślin – III

0

 stopień oczyszczania ścieków  

[Filipek 1998]. Pole doświadczalne o powierzchni około 8 ha podzielone było na  
siedem parcel, a każda parcela na trzy kwatery (A, B i C) o różnej ilości wód 
stosowanych do nawodnień. 

Na dwóch parcelach prowadzono badania nad wpływem nawadniania na 

plonowanie mieszanek trawiastych ( I – mieszanka na siedliska wilgotniejsze, II 
– mieszanka na siedliska optymalnie uwilgotnione – tab. 1). Każdą z wymienio-

Ocena przydatności  oczyszczonych ścieków... 

125 

nych mieszanek trawiastych objęto nawodnieniami: kwatera A – bez nawodnień 
(kontrola), B – nawodnienia w dawce 600 mm i C – w dawce 1200 mm. Kwate-
ry B i C nawadniano corocznie w latach 1997–2000 systemem zalewowym,  
stosując dziewięć nawodnień w okresie wegetacyjnym i jedno po zakończeniu 
wegetacji. Oczyszczone ścieki (wody pościekowe) z oczyszczalni Hajdów w 
dawce 600 mm dostarczały około 180 kg N, 30 kg P i 110 kg K ha

-1

 oraz pewne 

ilości innych składników, a z dawką 1200 mm odpowiednio dwukrotnie wyższą 
ilość wymienionych składników [Kotowski 1998]. 

 
 

Tabela 1. Skład mieszanek trawiastych użytych do obsiewu parcel objętych nawodnieniami (%) 

Table 1. Composition of grass mixtures used for sowing on irrigated plots (%) 

 

 

Mieszanka I  

Mixture I 

Mieszanka II 

Mixture I 

Alopecurus pratensis 
odm. Polanowicki 

30 30 

Festuca pratensis 
odm. Skra 

12 10 

Festuca arundinacea  
odm. Terros 

8 0 

Phalaris arundinacea  
odm. Motycka 

20 0 

Dactylis glomerata 
odm. Berta 

0 20 

Phleum pratense  
odm. Bartovia 

0 10 

Poa pratensis  
odm. Skrzeszowicka 

10 10 

Poa palustris 
odm. Skrzeszowicka 

10 10 

Agrostis alba 
odm. Polanowicka 

10 0 

Lolium perenne 
odm. Maja 

0 10 

 
 

Pole doświadczalne przygotowano jesienią 1995 roku i wiosną 1996 roku. 

Wysiew mieszanek trawiastych przeprowadzono w sierpniu 1996 roku, z wyko-
rzystaniem siewnika do siewów bezpośrednich marki Hassia. Jesienią tego sa-
mego roku przeprowadzono dwukrotne nawodnienie. W latach 1997–2000 zbie-
rano plon z trzech odrostów runi w terminach optymalnych dla łąk trzykośnych. 
Na każdej z wydzielonych kwater koszono ruń na losowo wybranych stałych 

R. Baryła 

126 

poletkach o powierzchni 40 m

2 

(do zbioru 10 m

2

), w czterech powtórzeniach. W 

trakcie koszenia pobierano po dwie próbki zielonej masy z każdego poletka do 
określenia współczynnika podsuszania w celu wyliczenia plonów powietrznie 
suchej masy (siana) i analiz botaniczno-wagowych. Próby do określenia składu 
gatunkowego pobrano również z pierwszego odrostu w r. 2001, w którym sto-
sowano tylko nawadnianie wiosną.  
 
 

Tabela 2    Ilość i rozkład opadów atmosferycznych mm w poszczególnych miesiącach okresu 

wegetacji w latach 1997–2000 

Table 2. Amount and distribution of rainfall (mm) in particular months during vegetation periods 

in 1997–2000 

 

Miesiąc Month 

1997 

1998 

1999 

2000 

IV 

V 

VI 

VII 

VIII 

IX 

X 

45,1 
58,7 
36,2 

200,0 

33,3 
67,3 
30,7 

66,4 
50,3 

106,2 

96,0 
98,7 
51,1 
54,4 

68,6 
51,4 

148,7 
135,3 

42,3 
42,8 
43,8 

64,4 
45,4 
25,4 

188,4 

53,0 
59,1 

1,5 

Suma Sum  IV-X 

471,3 

523,1 

532,9 

437,2 

Suma roczna   

Annual sum 

594,9 657,3 717,0 637,0 

 

 
Badania z nawadnianiem zbiorowisk trawiastych przeprowadzono na glebie 

zaliczanej do typu murszowego, podtyp gleba namurszowa, która zawierała oko-
ło 13,30–17,35% substancji organicznej i charakteryzowała się niską zasobno-
ścią w składniki pokarmowe ( P– 8,1, K– 3,3, Mg – 12,5 mg 100g gleby), a war-
tość pH w 1 mol KCl /dm

3

  wahała się w granicach  6,9 – 7,1 [Olek, Filipek 

1996].  

Warunki klimatyczne, a zwłaszcza ilość i rozkład opadów w okresie wegeta-

cyjnym w poszczególnych latach badań były zróżnicowane. Najwyższą ilość 
opadów zanotowano w latach 1998–1999 w porównaniu z pozostałymi latami 
badań (tab. 2). Biorąc pod uwagę rozkład opadów w okresie badań, największe 
ich sumy notowano w okresach letnich lipiec – sierpień. Stosunkowo wysoka 
ilość opadów w okresie letnim w poszczególnych latach badań w pewnym stop-
niu niwelowała dodatni wpływ stosowanych nawodnień na plonowanie bada-
nych mieszanek trawiastych. 

Ocena przydatności  oczyszczonych ścieków... 

127 

W

YNIKI 

 

P l o n y   s u c h e j   m a s y   (s i a n a). Średnie plony suchej masy za czte-

roletni okres badań (1997–2000) wahały się od 7,50 t ha

-1

 s. m. z kwater bez 

nawodnień do 11,39 t ha

-1

 s. m. z kwater nawadnianych 600 mm i 12,09 t ha

-1

 

s.m. dawką 1200 mm (tab. 3). Zastosowane nawodnienia spowodowały istotny 
wzrost plonów badanych mieszanek trawiastych w stosunku do kwater niena-
wadnianych. Podobne zależności stwierdzono w poszczególnych  latach  prowa- 

 
 

Tabela 3. Plony powietrznie suchej masy (t  ha 

–1

) mieszanek trawiastych w zależności od nawad-

niania oczyszczonymi ściekami (wodami pościekowymi) 

Table 3. Yields of air-dry matter (t 

⋅ ha

–1

) of grass mixtures depending on the irrigation with puri-

fied sewage 

 

Dawka nawodnień (mm) 

Irrigation rate (mm) 

1997 1998 1999 2000 

Plon średni 

Yield mean 

Mieszanka I Mixture I 

A – „0” 
B – 600 
C – 1200 

6,78 
8,33 
8,89 

9,94 

14,44 
14,95 

5,18 

10,43 
13,42 

6,82 

12,57 
12,89 

7,18 

11,44 
12,54 

ÿ 8,00 

13,11 

9,68 

10,76 

10,39 

Mieszanka II Mixture II 

A – „0” 
B – 600 
C – 1200 

7,40 
8,28 
6,85 

10,02 
14,95 
15,41 

7,50 

13,28 
14,28 

6,30 
8,85 
9,97 

7,81 

11,34 
11,63 

ÿ 

7,51 13,46 11,69 8,37 10,26 

Plon średni (niezależnie od mieszanek) Mean yield (regardless of the mixture) 

A – „0” 
B – 600 
C – 1200 

7,09 
8,31 
7,87 

9,98 

14,70 
15,18 

6,34 

11,86 
13,85 

6,56 

10,71 
11,43 

7,50 

11,39 
12,09 

NIR

0,05

 LSD

0,05

 

   Mieszanek  Mixtures 
   Nawodnień Irrigations 

 

- 
- 

 

- 

1,43 

 

1,49 
2,23 

 

2,15 
1,44 

 

- 

0,99 

 

dzonych badań, z wyjątkiem pierwszego roku (1997). W tym bowiem roku za-
stosowane nawodnienia nie wpłynęły na uzyskanie potwierdzonych statystycz-
nie wyższych plonów w stosunku do kwater nienawadnianych. Należy przy-
puszczać,  że drenowanie wykonane przed rozpoczęciem badań spowodowało 
naruszenie struktury profilu glebowego na ciągach drenarskich i wprowadzana w 
czasie nawodnień woda szybko wymienionymi ciągami  przesączała  się  w  głąb  

R. Baryła 

128 

0%

20%

40%

60%

80%

100%

I

II

I

II

I

II

I

II

1998

1999

2000

1997

2001

0 mm

lata - years

wysiew

sowing

I

0%

20%

40%

60%

80%

100%

I

II

I

II

I

II

I

II

I

600 mm

1997

1998

1999

2000

2001

lata - years

wysiew

sowing

 

0%

20%

40%

60%

80%

100%

I

II

I

II

I

II

I

II

I

Alopecurus pratensis

Phalaris arundinacea

Festuca pratensis

1200 mm

1997

1998

1999

2000

2001

lata - years

wysiew

sowing

 

Poa pratensis

Trawy wysiane - Sown grasses

Inne trawy - Other grasses

Zioła i chwasty - Herbs and weeds

 

Rycina 1. Zmiany składu gatunkowego runi mieszanki I w zależności od poziomu  

nawadniania (% s.m.) 

Figure 1. Changes of sward species composition in mixture I in relation to level  

of irrigation (% D.M.) 

 

Ocena przydatności  oczyszczonych ścieków... 

129 

0%

20%

40%

60%

80%

100%

I

II

I

II

I

II

I

II

I

0 mm

1997

1998

1999

2000

2001

lata - years

wysiew

sowing

 

0%

20%

40%

60%

80%

100%

I

II

I

II

I

II

I

II

600 mm

1997

1998

1999

2000

2001

lata - 

I

years

wysiew

sowing

0%

20%

40%

60%

80%

100%

I

II

I

II

I

II

I

II

I

Alopecurus pratensis

Phleum pratense

Festuca pratensis

1200 mm

1997

1998

1999

2000

2001

lata - years

wysiew

sowing

 

Poa pratensis

Trawy wysiane - Sown grasses

Inne trawy - Other grasses

Zioła i chwasty - Herbs and weeds

 

Rycina 2. Zmiany składu gatunkowego runi mieszanki II w zależności od poziomu nawadniania (% s.m.) 

Figure 2. Changes of sward species composition in mixture II in relation to level of irrigation  

(% D.M.) 

R. Baryła 

130 

profilu nawadnianych gleb. W związku z tym nie miała ona wpływu na istotne 
zróżnicowanie uzyskanych plonów. Wyższe plonowanie zbiorowisk trawiastych 
po zastosowanych nawodnieniach było efektem nie tylko działania nawilżające-
go, ale również oddziaływania odżywnego zawartych w wodach pościekowych 
składników pokarmowych [Kaczor 1998]. Nie udowodniono natomiast istotnego 
zróżnicowania uzyskanych plonów w zależności od uwzględnionych w bada-
niach dawek wód pościekowych użytych do nawodnień. Dowodzi to, że za 
optymalną dawkę oczyszczonych ścieków do nawodnienia zbiorowisk trawia-
stych należy przyjąć około 600 mm, co potwierdzają  wyniki innych   autorów 
[Kutera i in. 1992; Talik i in. 1995; Harkot i in. 1997]. 

Uwzględnione w przeprowadzonych badaniach mieszanki trawiaste nie 

wpłynęły istotnie na średnie plony suchej masy. Zróżnicowanie uzyskanych 
plonów w zależności od mieszanek odnotowano tylko w latach 1999–2000. W 
roku 1999 istotnie wyższym plonowaniem cechowała się ruń mieszanki II (na 
siedliska suchsze) w warunkach braku nawodnień  i po zastosowaniu niższej 
dawki polewowej (600 mm). Natomiast w roku 2000 istotnie wyższym plono-
waniem wyróżniała się ruń mieszanki I (na siedliska wilgotniejsze), zwłaszcza w 
warunkach zastosowanych nawodnień. 

S k ł a d   g a t u n k o w y   m i e s z a n e k   t r a w i a s t y c h. Gatunkiem 

przewodnim w wysianych mieszankach był wyczyniec łąkowy, jako gatunek 
siedlisk wilgotnych, okresowo zalewanych, żyznych (łęgów właściwych). Gatu-
nek ten utrzymywał się w runi badanych mieszanek i był w nich dominantem 
przez cały okres badań (ryc. 1, 2). Udział tego gatunku w runi uzależniony był 
od dawki wód użytych do nawodnień, odrostów oraz obecności innych gatun-
ków (komponentów badanych mieszanek). Udział wyczyńca łąkowego w bada-
nych mieszankach trawiastych był wysoki od pierwszego roku badań (1997), bo 
wahał się w pierwszym odroście w granicach 42,4–66,5% s.m. Znacznie wyższy 
był w runi mieszanki I (na siedliska wilgotniejsze). W warunkach braku nawod-
nień gatunek ten  systematycznie obniżał swój udział w runi na korzyść takich 
gatunków, jak: kostrzewa łąkowa, kostrzewa trzcinowa i wiechlina łąkowa w 
mieszance I oraz kostrzewy łąkowej, wiechliny łąkowej, tymotki łąkowej i kup-
kówki pospolitej w mieszance II. W warunkach stosowanych nawodnień udział 
wyczyńca łąkowego w badanych zbiorowiskach był wysoki, na ogół z tendencją 
wzrostową w kolejnych latach badań, zwłaszcza w mieszance II. Dużo wyższy 
udział tego gatunku stwierdzono w runi pierwszych odrostów w poszczególnych 
latach w porównaniu z odrostami drugimi (ryc. 1, 2). Uwarunkowane to było 
szybkim tempem wzrostu wyczyńca  łąkowego wiosną (gatunek bardzo wcze-
sny) w porównaniu z pozostałymi komponentami badanych mieszanek. Ponadto 
gatunek ten w pierwszym odroście wytwarza dużo biomasy nadziemnej z prze-
wagą w niej pędów generatywnych, a tylko minimalną ich ilość w odrostach 

Ocena przydatności  oczyszczonych ścieków... 

131 

następnych. W związku  z tym udział w plonie drugiego i trzeciego odrostu tego 
gatunku był znacznie niższy. W tych odrostach większy udział miały inne ga-
tunki, a zwłaszcza mozga trzcinowata (gatunek późniejszy w porównaniu z wy-
czyńcem  łąkowym) w mieszance I. Uzyskane wyniki potwierdzają dużą przy-
datność wyczyńca łąkowego do mieszanek trawiastych stosowanych do obsiewu 
terenów objętych nawodnieniami, zarówno ściekami, jak i wodami pościeko-
wymi [Czyżyk 1985; Talik i Pławiński 1995; Grabowski i in. 1997]. 

Inne gatunki traw, które wchodziły w skład badanych mieszanek, ograniczały 

swój udział w kolejnych latach użytkowania w warunkach stosowanych nawod-
nień. W runi mieszanki I jedynie mozga trzcinowata zwiększała swój udział w 
runi i miała znaczny udział w pozyskiwanej biomasie, zwłaszcza drugich odro-
stów. Należy zaznaczyć, że udział ten był znacznie większy w warunkach sto-
sowania nawodnień w dawce 1200 mm. Pozostałe wysiane gatunki, kostrzewa 
łąkowa i kostrzewa trzcinowa, utrzymywały się w mieszance I w runi przez cały 
okres badań w przeciwieństwie do takich gatunków, jak wiechlina błotna i mie-
tlica biaława. W runi mieszanki II znaczny udział również miała kostrzewa łą-
kowa w warunkach stosowanych nawodnień oraz wiechlina łąkowa i tymotka 
łąkowa. Gatunki te zalicza się do grupy traw o dużej przydatności do mieszanek 
trawiastych na tereny nawadniane ściekami [Rusak 1962; Talik 1993; Grabow-
ski i in. 1997]. Udział gatunków z  grupy ziół i chwastów był zróżnicowany, 
uzależniony głównie od dawek stosowanych nawodnień. W warunkach braku 
nawodnień udział tej grupy roślin systematycznie wzrastał w kolejnych latach 
badań, osiągając wartość 11 i 19% s.m. w ostatnim roku. W runi kwater 
nienawadnianych był on znacznie niższy (ryc. 1, 2). 

W

NIOSKI

 

1. Zastosowane w przeprowadzonych badaniach nawadnianie oczyszczonymi 

ściekami (wodami pościekowymi) zbiorowisk trawiastych spowodowało istotny 
wzrost ich plonowania oraz wpłynęło na zmiany składu gatunkowego runi te-
stowanych mieszanek trawiastych. 

2. Uwzględnione nawadnianie spowodowało wzrost średnich plonów siana o 

około 52–62% w stosunku do kwater nienawadnianych, a zastosowane dawki 
nawodnieniowe (600 i 1200 mm) i mieszanki trawiaste nie wpłynęły istotnie na 
plony siana. 

3. Nawadnianie zbiorowisk trawiastych oczyszczonymi ściekami wpłynęło 

na zmiany składu gatunkowego, ponieważ  dominowały w runi wyczyniec łą-
kowy i mozga trzcinowata, natomiast w niewielkim udziale występowały: ko-

R. Baryła 

132 

strzewa łąkowa, kostrzewa trzcinowa i wiechlina łąkowa, które były dominujące 
w runi kwater nienawadnianych. 

4. Uzyskane wyniki wskazują na dużą przydatność oczyszczonych ścieków 

do nawadniania zbiorowisk trawiastych, zwłaszcza typu wyczyńca  łąkowego i 
mozgi trzcinowatej.  

P

IŚMIENNICTWO

 

Baryła R., Kotowski M. 1999. Ocena przydatności roślinności trawiastej do wykorzystania składni-

ków biogennych z wód ściekowych. Folia Universitatis  Stetinensis, Agriculturae 75, 19–23. 

Czyżyk F. 1968. Wpływ deszczowania ściekami miejskimi na plonowanie i skład botaniczny łąki. 

Wiadomości IMUZ 7, 4, 42–56.  

Czyżyk F. 1985. Plonowanie i trwałość niektórych gatunków traw w warunkach nawodnień zalewo-

wych łąki ściekami komunalnymi. Wiadomości IMUZ 15, 2, 16–30. 

Filipek T. 1998. Gospodarka wodno – ściekowa Lublina. Sprawozdanie z realizacji projektu ba-

dawczego pt.: „III

0

 oczyszczania ścieków miejskich w agrocenozach”. Wyd. AR Lublin, 7–12. 

Grabowski K., Grzegorczyk S., Benedycki S., Bieniek B. 1997. The occurrence of plant communities 

on the meadow irrigated with potato starch-tannery wastes. Management for grassland biodiver-
sity. Symposium of the Europen Grasland Federation. Warszawa-Łomża, 57–60. 

Harkot W., Baryła R. 1997. Produkcyjność niektórych gatunków traw w roku siewu nawadnianych 

wodami ściekowymi. Biul. Oceny Odmian 29, 235–240. 

Kaczor A. 1998. Ocena wpływu wód pościekowych na zmiany właściwości chemicznych gleb i 

roślin. III

0

 oczyszczenia ścieków miejskich w agrocenozach. Wyd. AR Lublin, 249–301. 

Kotowski M. 1998. Dynamika przemian chemicznych w ściekach i wodach. III

0

 oczyszczania ście-

ków miejskich w agrocenozach. Wyd. AR Lublin, 21–49. 

Kutera J. 1990. Stan i technologie wykorzystania ścieków i gnojowicy w rolnictwie oraz spodziewa-

ne efekty w ochronie wód. Bibl. Wiadomości IMUZ 76, ss. 95. 

Kutera J., Czyżyk F. 1992. Wpływ nawodnienia ściekami z zakładów utylizacyjnych na plonowanie 

łąk i roślin uprawnych. Wiadomości IMUZ 17, 2, 448–462. 

Olek J., Filipek T. 1996. Ocena zawartości metali ciężkich w glebach organicznych nawadnianych 

ściekami miejskimi Lublina. Zeszyty Probl. Post. Nauk Roln. 437, 298–303. 

Rusak St. 1967. Dobór mieszanek na łąki i pastwiska nawadniane miejskimi wodami ściekowymi. 

Wiad. Mel. i Łąk. 8, 177–179. 

Siuta J., Wasiak G. 1995. Gruntowo-roślinne oczyszczanie ścieków. Ekoinżynieria 4, 13–17. 
Talik B. 1985. Dobór gatunków traw na użytki zielone nawadniane ściekami miejskimi. Wiadomości 

IMUZ 15, 2, 33–53. 

Talik B. 1993. Ocena mieszanek trawiastych w warunkach całorocznego nawodnienia łąk ściekami 

miejskimi. Wiadomości IMUZ 17, 4, 160–172. 

Talik B. 1995. Kształtowanie się składu florystycznego łąk pod wpływem nawodnień  ściekami. 

Annales UMCS, Sec. E, 50, suppl., 229–233. 

Talik B., Pławiński R. 1995. Wpływ różnego sposobu użytkowania  łąk nawadnianych ściekami 

miejskimi na wielkość  i jakość plonu oraz trwałość gatunków traw. Wiadomości IMUZ 17, 3, 
167–177.