Znieczulenie ogólne

osłów i mułów

Streszczenie

Abstract

Chociaż niemal każdy bez trudu odróżnia osła czy muła od konia,
najczęściej niestety na tym kończy się nasza wiedza na temat
różnic pomiędzy tymi gatunkami. Mimo że nie są w naszym kraju
popularne, kwestią czasu jest, kiedy moda na ich posiadanie jako
zwierząt towarzyszących przyjdzie do nas z zachodniej Europy.
Osły i muły należą do koniowatych, a zatem każdy tytułujący się
„equine practitioner” musi posiadać niezbędną wiedzę z zakresu
chorób tych gatunków, a także ich znieczulania.

Although donkeys and mules are easily recognized to look different
from horses, but most often that is the end of our knowledge about
differences between these species. Despite they are not popular in
our country, there is only the matter of time, fashion to keep them
as a pet animals come to us from western Europe.
Donkey and mules are equine species so everyone who calls
himself ”equine practitioner” should possess essential knowledge
in range of their diseases and also anesthesia.

Słowa kluczowe

Key words

osły, muły, poskramianie, sedacja, znieczulenie ogólne

donkeys, mules, restrain, sedation, general anesthesia

36

ONIOWATE

K

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2006

C

ZYM

NAJOGÓLNIEJ

MUŁY

I

OSŁY

RÓŻNIĄ

SIĘ

OD

KONI

?

Osły i muły, tak jak konie, od wieków

towarzyszyły człowiekowi, pomagały mu
w pracy na roli, a także w przenoszeniu
towarów do trudno dostępnych regio-
nów, nawet na bardzo duże odległo-
ści i wysokości. Tak jest po dziś dzień
w wielu zakątkach świata (1). W Euro-
pie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych
hodowane są dla samej przyjemności
ich posiadania, ale także do jazdy czy
zaprzęgu (ryc. 1, 2).

koni. Nie tylko ogólnym podejściem do
życia i reakcją na sytuacje stresowe, ale
także odmiennym sposobem pobiera-
nia wody, wymaganiami żywieniowymi,
co wynika z odmiennej fizjologii. Osły,
w przeciwieństwie do koni, są zwierzę-
tami przystosowanymi do pustynnych
warunków życia. Mają mechanizmy
adaptacyjne umożliwiające przeżycie
przy niedostatku wody oraz szybkiej
rehydratacji, kiedy odzyskają do niej
dostęp, świetnie rozwiniętą termoregu-
lację ograniczającą stres związany z du-

Wiedza na temat mułów (hybryd Equus

asinus z Equus caballus) jest nadal skrom-
na i oparta bardziej na doświadcze-
niach hodowców i użytkowników niż
wynikach badań naukowych. Muły to
bezpłodne krzyżówki klaczy z samcem
osła, choć może być również odwrotnie.
Od ras rodziców zależą cechy użytkowe
potomka. Ogólnie wiadomo, że muły są
bardziej wytrzymałe od koni i szybciej
regenerują siły po ciężkim dniu pracy.

Osły (Equus asinus) z wiadomych

względów jeszcze bardziej różnią się od

lek. wet. Olga Kulesza

doktorant, Katedra Nauk Klinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW, Warszawa

DVM Olivier Levionnois

IPSAV, Resident in anaesthesiology Department of Clinical Veterinary Sciences, Section of anaesthesiology,
Vetsuisse Faculty, University of Berne

Ryc. 1.

Ryc. 2.

Fo

t. Olga Kulesza

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

KONIOWATE

MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2006

37

żymi dobowymi wahaniami temperatury, dużo większą od koni
zdolność wyszukiwania pożywienia, oraz prawdopodobnie dużo
mniejszą zapadalność na choroby o wysokiej śmiertelności dla
koni (2, 3).

B

ADANIE

Przyjęło się mówić o osłach i mułach, że są uparte, gdyż re-

agują osłupieniem na nowe dla nich rzeczy i potrzebują przez to
więcej czasu, żeby się do nich przekonać, co jest niestety często
przez lekarzy lekceważone (4). Należy podchodzić do nich łagod-
nie, ale stanowczo, gdyż mają one bardzo dobrą pamięć i szybko
się uczą. Przy pierwszym z nimi kontakcie trzeba pamiętać, że
wbrew pozorom są bardzo zwinne, potrafią kopnąć, nawet jeśli
jedną z kończyn ktoś trzyma w górze (5). Inaczej niż konie reagują
na prowadzenie, iniekcje, dutkę i inne związane ze znieczuleniem
czynności. Poza tym, tak jak w przypadku koni, ogromne znacze-
nie ma stosunek właściciela do zwierzęcia i stopień „udomowie-
nia” tego ostatniego (6).

Jest to bardzo ważne przy ocenie stanu ogólnego tych zwierząt

przed operacją. Często bowiem nie okazują one bólu tak wyraź-
nie, jak konie (7). Ich stan musi być naprawdę ciężki, żeby dało
się to łatwo zauważyć.

Badanie przed znieczuleniem do operacji jest takie samo jak

u koni, powinno obejmować dokładny wywiad (dotyczący również
wcześniejszych znieczuleń i reakcji na leki), badanie kliniczne, ba-
danie krwi oraz, w razie potrzeby, elektrokardiografię.

Badanie hematologiczne i biochemiczne krwi mogą dostarczyć

wielu istotnych informacji na temat stanu pacjenta. Należy jednak
pamiętać, że wartości prawidłowe dla osłów różnią się znacznie
od tych dla koni (8). Mogą się różnić w zależności od warunków
utrzymania i użytkowania (9, 10, 11) i powinny zostać opracowa-
ne dla każdego laboratorium indywidualnie.

Wartości referencyjne dla mułów opracowane zostały bardzo

dawno i mają bardzo ograniczoną wartość (6).

Istotną kwestią jest zaplanowanie płynoterapii na podstawie oce-

ny wartości hematokrytu. Osły mogą mieć hematokryt w granicach
normy nawet przy odwodnieniu sięgającym 12-15% (2, 13)!

Prawidłowa ilość uderzeń serca na minutę dla osłów to 35 do

55 (w zależności od kondycji i stopnia zdenerwowania), a czę-
stotliwość oddechów 20-35 na minutę w zależności od tempera-
tury otoczenia. Liczba oddechów może wzrosnąć przy wysokiej
temperaturze jako mechanizm oddawania ciepła, tak by zapobiec
zbytniej utracie wody przez pocenie.

Temperatura ciała w ciągu doby może się wahać w zakresie

trzech stopni (6), normalne wartości to 36-40°C (5).

P

RZYGOTOWANIE

DO

OPERACJI

Generalnie osły i muły kiepsko tolerują iniekcje, a dodatkowo

dutka wydaje się być zupełnie nieskuteczna. Należy pamiętać, że
osły i muły na wszelkiego rodzaju poskramianie – pętanie, wiąza-
nie, umieszczanie w poskromie, reagują jak bydło, nie jak konie!
Jeśli damy im czas na przyzwyczajenie się do nowej sytuacji, nie
będą walczyć, tylko poddadzą się naszym działaniom (6).

Tak jak u koni, w celu łatwiejszej administracji leków i pły-

nów zakładamy wenf lon do żyły jarzmowej. Jednak pewne uwa-
runkowania anatomiczne czynią ją trochę trudniej dostępną. Po
pierwsze skóra jest grubsza i „tępsza”, a co ważniejsze mięsień
skórny szyi (musculus cutaneus colli) wraz z grubą warstwą tkanki
łącznej podskórnej szczelnie okrywa żyłę jarzmową w 1/3 środ-
kowej długości szyi (5). Dlatego też żyłę przygotowujemy i na-
kłuwamy powyżej mięśnia. Z reguły osły i muły dobrze tolerują
znieczulenie miejscowe, nacięcie skóry i umieszczenie wenflonu,
ale nie wielokrotne próby! Wenflon nakierowujemy bardziej pro-
stopadle niż u koni, i powoli umieszczamy go w żyle. Następnie

Parametr

Średnia wartość

dla osłów wszystkich ras

RBC (#10

6

/l)

6,65

Hb (g/dl)

13,1

PCV (%)

38

MCV (fl)

57,9

MCHC (g/dl)

34,3

MCH (pg)

19,9

Płytki krwi (#10

3

/l)

330

WBC (#10

3

/l)

10,3

Neutrofile (#10

3

/l)

45,5

Limfocyty (#10

3

/l)

42,9

Monocyty (#10

3

/l)

5,1

Eozynofile (#10

3

/l)

5,4

Bazofile (#10

3

/l)

0,4

Białka osocza (g/dl)

7,3

Fibrynogen (mg/dl)

300

Parametr

Średnia wartość

dla osłów wszystkich ras

Białka surowicy (g/dl)

7,2

Albuminy (g/dl)

3,3

Globuliny (g/dl)

3,9

Bilirubina całkowita (mg/dl)

0,1

BUN (mg/dl)

18

Kreatynina (mg/dl)

1,1

Glukoza (mg/dl)

84

Cholesterol (mg/dl)

108

CK (U/l)

64

AST (U/l)

487

ALT (U/l)

18

ID (U/l)

3

ALP (U/l)

236

GGT (U/l)

69

LD (U/l)

427 (600 dla miniaturowych)

Nieorg. fosfor IP (mg/dl)

4,3

Ca (mg/dl)

11,8

Mg (mg/dl)

2,6

Na (mg/dl)

141

K (mg/dl)

42

Cl (mg/dl)

102

Ryc. 3. Wartości prawidłowe dla osłów (wg 12).

Ryc. 4. Wartości prawidłowe dla osłów (wg 12).

Fo

t. Olga Kulesza

Ryc. 5.

38

ONIOWATE

K

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2006

należy go trwale przymocować – najle-
piej przyszyć (ryc. 5). Można go nawet
dodatkowo zabezpieczyć opatrunkiem,
gdyż szczególnie osły bardzo wytrwa-
le będą próbowały się go pozbyć (7),
(ryc. 6). Tak samo jak u koni, w celu
zapobiegania zapaleniu żyły należy
kontrolować wenf lon i przepłukiwać
go cztery razy dziennie (14).

Jedzenie nie powinno być podawa-

ne na krócej niż 12 godzin przed znie-
czuleniem, przy zachowanym wolnym
dostępie do wody. Jeśli planowana jest
intubacja, należy wcześniej wypłukać
jamę ustną.

Chociaż fizjologia i farmakokinetyka

leków u mułów, a szczególnie u osłów,
nie została jak dotąd dogłębnie prze-
analizowana, z doświadczeń klinicz-
nych wiadomo, że w celu wywołania
tego samego efektu generalnie wyma-
gają większych i częściej powtarzanych
dawek leków niż konie (15). Prawdopo-
dobnie szybciej metabolizują substancje
aktywne (16-21).

Niektórzy autorzy kładą szczególny

nacisk na podanie środków przeciwbó-
lowych przed planowanym zabiegiem,
jeżeli zwierzę wykazuje dużą bolesność.
W przeciwnym razie obserwowano za-
trzymanie akcji serca (skutecznie przy-
wróconej) tuż po indukcji (7).

S

EDACJA

(

PREMEDYKACJA

)

Do sedacji używamy, podobnie jak

u koni, środków z grupy

a-2-agoni-

stów, mianowicie: ksylazyny, romifidy-
ny i detomidyny. Ich efektywność będzie
większa, jeśli podamy je łącznie z butor-
fanolem lub L-metadonem. Skuteczną

sedację w wielu przypadkach zapewnia
również acepromazyna (0,04 mg/kg i.v.,
i.m., 0,4 mg/kg p.o.).

Środek, którego zamierzamy użyć,

dobieramy do specyfiki zabiegu, jaki
mamy wykonać, a przede wszystkim
do długości jego trwania. Dawkę leku
dostosowujemy natomiast do konkret-
nego pacjenta. Jeśli zwierzę jest uległe
i chętnie współpracuje, wystarczą niższe
dawki. Jeśli nie, trzeba użyć większej.
Zdarza się dosyć często, że możliwa jest
tylko sedacja domięśniowa, po której
dopiero można założyć wenflon i kon-
tynuować znieczulenie.

I

NDUKCJA

Głównym środkiem stosowanym do

indukcji u osłów i mułów jest ketamina.
Absolutnie nie polecamy jej jako jedy-
nego środka, gdyż w tym wypadku musi
być użyta w wysokiej dawce, co ma
często swoje konsekwencje w postaci
drgawek mięśniowych i ataksji w czasie
wybudzania. Dlatego najlepiej stosować
ją w połączeniu z diazepamem lub thio-
pentalem. Przy zastosowaniu diazepa-
mu prawidłowa funkcja układu krążenia
i oddechowego zostanie zachowana.
Natomiast thiopental powoduje krót-
kotrwałą depresję tych układów, tzn.
obniżenie ciśnienia krwi i zmniejsze-
nie częstotliwości oddechów.

Pamiętamy o kolejności podawania:

diazepam, potem ketamina i wolno
thiopental. (Oczywiście przepłukuje-
my wenflon pomiędzy ketaminą a thio-
pent alem, w przeciwnym razie się
wytrącą!)

Jest kilka doniesień o przypadkach

śmierci osłów po zastosowaniu guaife-
nezyny (23). Nie chodzi tu, jak pier-
wotnie mniemano, o toksyczność, ale
o zupełnie inną farmakokinetykę tej
substancji. Dlatego można ją stosować
tylko ściśle przestrzegając dawkowania
(~10-20 mg/kg) i podając bardzo wol-

no (~5 min)!

Jeśli zabieg, który mamy wykonać,

jest bardzo krótki, do maksymalnie
15 minut, sama indukcja i, o ile jest to
potrzebne, znieczulenie miejscowe, po-

winno wystarczyć. Jeśli przewidujemy
dłuższy zabieg, musimy przygotować
leki podtrzymujące znieczulenie.

P

ODTRZYMANIE

Znieczulenie dożylne
Mamy dwie możliwości podtrzymania

znieczulenia za pomocą środków do-
żylnych – podawanie bolusów w okre-
ślonych odstępach czasu lub też infuzję
ciągłą.

Za pomocą iniekcji bolusów mo-

żemy kontynuować znieczulenie do
45 minut.

Alternatywą może być zastosowanie

mieszanki – „triple drip”, przygotowanej
specjalnie dla osłów i mułów. Zawiera
ona w 1 litrze: 300 ml 15% guaifenezy-
ny, 500 mg ksylazyny oraz 3 g ketami-
ny. Podajemy ją według efektu działania,
monitorując głębokość znieczulenia
i parametry kliniczne. Maksymalna
dawka to 2,5 ml/kg/h.

Znieczulenie wziewne
Najlepsze rozwiązanie przy zabiegach

dłuższych niż godzinne. Tak jak u koni,
można w ten sposób osiągnąć pożąda-
ną głębokość znieczulenia i utrzymy-
wać ją przez potrzebny do wykonania
zabiegu czas.

Intubację u osłów i mułów wykonu-

je się podobnie jak u koni, pamiętając
o różnicach anatomicznych dzielących te
gatunki. Krtań jest położona w stosunku

do gardła nieznacznie niżej niż u koni.
Dlatego też należy przy intubacji mak-
symalnie wyprostować szyję oraz najle-
piej zastosować wygiętą łukowato rurkę

butorfanol

L-metadon

Ksylazyna

1-2 mg/kg i.v.

+ 0,04 mg/kg i.v. lub

+ 0,1 mg/kg i.v.

Romifidyna

0,07-0,15 mg/kg i.v.

Detomidyna

0,02- 0,04 mg/kg i.v.

Czas

od indukcji

Środek/część

dawki użytej

do sedacji

lub indukcji

15-20 min

ketamina ½

ksylazyna ½

25-30 min

ketamina ¼

ksylazyna ¼

35-40 min

ketamina ¼

ksylazyna ¼

Kombinacje

Diazepam Ketamina

Thiopental

D + K

0,1 mg/kg

2,0-2,5 mg/kg

–

K + T

–

1,5 mg/kg

1,5 mg/kg

D + K + T

0,05 mg/kg

1,4 mg/kg

1,4 mg/kg

Ryc. 6.

Fo

t. Michał Kacz

or

ow

sk

i

Podane w tabeli dane mają wartość orientacyjną, trzeba je
dostosować do każdego pacjenta indywidualnie

40

ONIOWATE

K

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2006

(ryc. 7). Jeśli w czasie intubacji zachowa-
ny jest odruch połykania, należy pogłębić
indukcję. Rozmiar rurki dopasowujemy
do wielkości pacjenta. Intubacje powinni-
śmy wykonać także, gdy stosujemy znie-
czulenie dożylne. Jest ona potrzebna nie
tylko na wypadek sytuacji „awaryjnych”,
ale także do suplementacji tlenu w cza-
sie znieczulenia. Ponadto odruch prze-
łykania, który może się pojawić w czasie
znieczulenia zaintubowanego zwierzęcia,
jest dobrym wskaźnikiem niedostatecz-
nej głębokości znieczulenia.

Najpowszechniej stosowanym gazem

do znieczulenia jest izofluran, podawa-
ny w 100% tlenie. Osły i muły potrze-
bują zbliżonej do koni wartości MAC
(minimalne stężenie pęcherzykowe),
(22). Ponieważ zwierzęta te są stoika-
mi z natury, trudno na podstawie od-
ruchów ocenić głębokość znieczulenia.
Często brak odruchów (powiekowego,
rogówkowego) może nie świadczyć wca-
le o głębokości odpowiedniej do rozpo-
częcia operacji. Dlatego też najlepszym
wyznacznikiem będzie ciśnienie krwi,

szczególnie mierzone metodą inwazyjną.
Kateter dotętniczy umieszcza się w tych
samych miejscach, co u koni, np. w tęt-
nicy twarzowej.

W czasie znieczulenia podajemy do-

żylnie płyny, w dawce odpowiedniej do
wielkości i potrzeb konkretnego zwie-
rzęcia. Osły i muły, w przeciwieństwie
do koni, rzadko wykazują hipotensję,
ale jeśli wystąpi, podajemy dobutaminę
w infuzji ciągłej. W warunkach tereno-
wych łatwiejsze jest zastosowanie efe-
dryny (0,1 mg/kg bolus). Jedna lub dwie
iniekcje wystarczą na całe znieczulenie.
(w odstępie ok. 30-45 min).

Istotnym problemem w czasie znie-

czulenia, szczególnie u osłów, jest hi-
poksemia. Generalnie osły i muły mają
większą częstotliwość oddechów niż
konie, a klatka piersiowa wykonuje
znacznie mniejsze ruchy (podobnie jak
u bydła). W czasie znieczulenia z regu-
ły oddychają spontanicznie, oddechy są
regularne i o dużej częstotliwości, ale
ciśnienie parcjalne tlenu we krwi tętni-
czej jest bardzo niskie. Również stężenie
dwutlenku węgla w wydychanym powie-
trzu z reguły nie oddaje stanu faktyczne-
go. Ciśnienie parcjalne we krwi tętniczej
jest często dużo wyższe, niżby się moż-
na tego spodziewać. Dzieje się tak naj-
prawdopodobniej na skutek zaburzeń
wymiany gazowej w płucach oraz bezpo-
średnich połączeń tętniczo-żylnych.

Dlatego też badanie gazów krwi po-

winno być wykonywane kilkakrotnie
w czasie długotrwałego znieczulenia,
aby wychwycić pojawiające się proble-
my i w porę zareagować.

W

YBUDZANIE

Wybudzanie ze znieczulenia zależy od

natury danego zwierzęcia, więc w przy-
padku osłów i mułów jest w większo-
ści spokojne i bezproblemowe (ryc. 8).
W przeciwieństwie do koni nie próbują
wstać wcześniej niż są do tego gotowe.

Jednakże, jeśli wykonywany zabieg

był bolesny i/lub zwierzęciu podano
duże dawki ketaminy, należy wykonać
ponowną sedację. Do tego celu może-
my zastosować ten sam środek, co do
sedacji przed operacją, któregoś z

a-2-

-agonistów. Dawka powinna być pięcio-
krotnie niższa.

Problematyczne wybudzanie będzie

znaczącym dowodem na problemy w cza-
sie znieczulenia, takie jak niedostateczne
działanie przeciwbólowe czy też trudno-
ści z oddychaniem lub równowagą kwa-
sowo-zasadową.

L

ECZENIE

BÓLU

Najczęściej stosowanymi środkami są

niesteroidowe leki przeciwzapalne – flu-
niksyna i fenylbutazon, podawane ogól-
nie. Ze względu na inną farmakokinetykę
i krótszy okres półtrwania niż u koni
podajemy je odpowiednio – fluniksynę
w dawce 1 mg/kg dwa razy dziennie, a fe-
nylbutazon 3 mg/kg trzy razy dziennie.

U pacjentów w bardzo bolesnych sta-

nach, oprócz podawania leków opisa-
nych powyżej, dobrym rozwiązaniem
okazały się plastry z fentanylem. Daje
się je łatwo przykleić do wygolonej skóry
w miejscu „mało ruchliwym”, a w miarę
potrzeby dodatkowo wzmocnić mocną
taśmą klejącą. Zapewniają one skutecz-
ne działanie przeciwbólowe na półtora
do dwóch dni. Plaster zawierający 100 µg
fentanylu jest odpowiedni dla osobni-
ków „dużych” i średnich”, natomiast
dla „małych” – poniżej 100 kg – 50-gra-
mowy. Dzięki tym plastrom nie ma po-
trzeby zwiększania dawek finadyny czy
fenylbutazonu.

Poza tym, tak jak u koni, zastosowa-

nie mają blokady odpowiednich nerwów
(lidokaina, bupiwakaina) oraz znieczu-
lenie nadoponowe (morfina, ketamina,
ksylazyna, lidokaina).

Znieczulenie nadoponowe przepro-

wadzamy według tych samych zasad,
co u koni, pamiętając o różnicach ana-
tomicznych pomiędzy tymi gatunkami
zwierząt (5). Iniekcje wykonujemy po-
między pierwszym i drugim kręgiem
ogonowym, nakierowując igłę pod ką-
tem 30

o

. W tej przestrzeni linia kręgosłu-

pa osła schodzi jakby ku dołowi, czyniąc
ją szerszą od innych, a ponadto mięśnie
długie nie są w tym miejscu zbyt grube.
Ponieważ najczęściej wykonywanym za-
biegiem operacyjnym u osłów jest wy-

Ryc. 8.

Ryc. 7.

Fo

t. Olivier Levionnois

Fo

t. Olga Kulesza

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

KONIOWATE

MARZEC-KWIECIEŃ • 2/2006

41

cięcie sarkoidów, które bardzo często
zlokalizowane są na prąciu, ten rodzaj
znieczulenia jest najlepszą metodą za-
bezpieczenia pacjenta przed bólem po-
operacyjnym.

Osły i muły są generalnie wdzięczny-

mi pacjentami. Musimy tylko zaakcep-
tować ich specyficzne podejście do życia
i pamiętać, że wbrew pozorom różnią
się od koni.

‰

Piśmiennictwo

1. Fielding

D.: The number and distribution

of equines in the world, materiały konfe-
rencyjne, First International Colloqu-
ium on Working Equines 1991; 62-66.

2. Yousef M.K., Dill D.B., Mays M.G.: Shi-

fts in body fluids during dehydration in the
burro, Equus asinus, J. Appl. Physiol.,
1970, 29, 345-349.

3. Gupta R.B. i wsp.: Lower susceptibility of

donkeys to equine herpes virus and equine
infectious anaemia virus in comparison to
horses, materiały konferencyjne, The
Third International Colloquium on
Working Equines 1998, 112-116.

4. Taylor T.S., Matthews N.S.: Mammoth

asses-selected behavioral considerations for
the veterinarian, Appl. Anim. Behaviour
Sci., 1998, 60, 283-289.

5. Burnham S.L.: Anatomical differences

of the donkey and mule, rozdział: In depth:
Mule/donkey medicine and surgery, Ma-
teriały konferencyjne, AAEP, 2002, 48,
102-109.

6. Matthews N.S., Taylor T.S.: Anesthe-

tic Management of Donkeys and Mules,
[w:] Recent Advances in Anesthetic Ma-
nagement of Large Domestic Animals. E.P.
Steffey (Ed.), International Veterinary
Information Service, Ithaca, New York,
USA. (www.ivis.org), 2003, http://www.

ivis.org/advances/Matthews/preview/
chapter_frm.asp

7. Matthews N. S., Van Dijk P.: Veterina-

ry Care of Donkeys, Matthews N.S. and
Taylor T.S. (Eds.) Ithaca: International
Veterinary Information Service, www.
ivis.org/advances/Matthews/mat-
thews/chapter_frm.asp

8. Brown D.G., Cross F.H.: Hematologic

values of burros from birth to maturity:
cellular elements of peripheral blood, Am.
J. Vet. Res., 1969, 30, 1921-1927.

9. Zinkl J.G. i wsp.: Reference ranges and

the influence of age and sex on hematologic
and serum biochemical values in donkeys
(Equus asinus). Am. J. Vet. Res. 1990,
51,408-413.

10. Mori E. i wsp.: Reference values on serum

biochemical parameters of Brazilian don-
key (Equus asinus) breed, J. Equine Vet.
Sci., 2003, 23, 358-364.

11. Terkawi A, Tabbaa D, Al-Omari Y.:

Estimation of normal haematology values
of local donkeys in Syria, materiały kon-
ferencyjne, The 4

th

Int Coll Working

Equines 2002, 115-118.

12. Zinkl J.G. i wsp.: Reference ranges and in-

fluence of age and sex on hematologic and
serum biochemical values in donkeys (Equ-
us asinus), Am. J. Vet. Res., 1990, 51, 3,
408-413.

13. Yousef M.K., Dill D.B., Mayes M.G.:

Shifts in body fluids during dehydration in
the burro, Equus asinus, J. Appl. Physiol.,
1970, 29, 345-349.

14. Lankveld D.P.K. i wsp.: Factors influen-

cing the occurrence of thrombophlebitis after
post-surgical long-term intravenous cathete-
rization of colic horses: A study of 38 cases,
J. Vet. Med., 2001, 48, 545-552.

15. Matthews N.S., Taylor T.S.: Anesthesia

of donkeys and mules: How they differ from

horses, rozdział: In depth: Mule/donkey
medicine and surgery, Materiały konfe-
rencyjne, AAEP, 2002, 48, 110-112.

16. Peck K. i wsp.: Pharmacokinetics of sulfa-

methoxazole and trimetoprim in donkeys,
mules and horses. Am. J. Vet. Res., 2002,
63, 349-353.

17. Coakley M. i wsp.: Pharmacokinecis of

flunixin meglumin in donkeys, mules and
horses. Am. J. Vet. Res., 1999, 60, 1441-
-1444.

18. Welfare R. i wsp.: Pharmacokinetics of

gentamicin in donkeys. J. Vet. Pharmacol.
Ther., 1996, 19, 167-169.

19. Matthews N. i wsp.: Pharmacokinetics

of phenylbutazone and its metabolite oxy-
phenbutazone in clinically normal horses
and donkeys. Am. J. Vet. Res., 1997, 58,
53-55.

20. Matthews N. i wsp.: Pharmacokinetics of

ketamine in mules and mammoth asses pre-
medicated with xylazine. Equine Vet. J.,
1994, 26, 241- 243.

21. Matthews N. i wsp.: Pharmacokinetics

of phenylbutazone and its metabolite oxy-
phenbutazone in miniature donkeys, Am.
J. Vet. Res., 2001, 62, 673-675.

22. Matthews N.S., Taylor T.S., Hartsfield

S.M.: Anaesthesia of donkeys and mules.
Equine Vet. Educ. 1992, 9,198-202.

23. Matthews N.: Pharmacokinetics and car-

diopulmonary effects of guaifenesin in Don-
keys, J. Vet. Pharmacol. Therap., 1997,
20, 6, 442-446.

lek. wet. Olga Kulesza

Katedra Nauk Klinicznych

Wydział Medycyny

Weterynaryjnej SGGW

02-776 Warszawa

ul. Nowoursynowska 159c

e-mail: [e-mail]