plik

Stary Testament
Tora – nauka, prawo – Pięcioksiąg – najważniejsza część dla Żydów
Prorocy – Nevim
Pisma – Ketuvim

Tora omawia najważniejsze rzeczy, początek. Księgi te są związane z Mojżeszem – najważniejszą osobą dla Żydów.
4\5 Pięcioksięgu opowiada o Mojżeszu. Jest on też uważany za autora Pięcioksięgu

Pseudonimia – (gr. pseudos – nieprawdziwy, oszukany) przypisywanie autorstwa tekstu pewnej osobie, która nie ma
nic wspólnego z tekstem (lub ma mało) aby nadać temu tekstowi większy autorytet.

Pięcioksiąg jest w tradycji hebrajskiej łączony z Mojżeszem (chrześcijanie uważali tak do czasów reformacji) do tego
stopnia, że słowo Pięcioksiąg i Mojżesz były w niektórych kręgach synonimami

Sama nazwa Pięcioksiąg wzięła się od gr. (pięć) + teukos. Słowo teukos oznacza naczynia do przechowywania
zbiorów.
Pergamin – nazwa starożytnego miasta w Mezopotamii - Pergamon, gdzie wynaleziono pergamin. Cienką, wyprawioną
skórę jagnięcą.
Papirus – roślina pochodząca z Egiptu, sprasowana i ubita na jednolita masę.
Dokumenty składano w zwoje, najstarsze z IV w. miał około 12 m długości. Aby te teksty zachować wkładano zwoje
do futerałów ze skóry - teukos. Od pięciu takich futerałów swą nazwę wziął Pięcioksiąg.

Uważano że księgi Rdz – do Pwt to biografia Mojżesza.

Wellkausen(?) zaczęli podważać autorstwo Mojżesza. Czytając Biblię w oryginalnym języku doszli do wniosku, ze
teksty biblijne znacznie się różnią. Np. różne są nazwy na określenie Boga czy różne są opisy stworzenia (Rdz1,1 –
2,4a – tzw. kapłański i 2,4b – 3,24 – tzw. jahwistyczny).

Określenia Boga w Pięcioksięgu:

c)Elohim - hebr. Bóg (od El – Bóg w l.poj.) – użyto liczby mnogiej aby ukazać wyjątkowość Boga Izraelitów (np. na
tle innych bóstw)
e)Jahwe(Adonaj)Elohim – określenie Mój Pan Bóg – używane przez Żydów ponieważ nie mogą oni wypowiadać
imienia Boga (Adonaj użyte w „zastępstwie”)
f)W innych opisach używano określenia Jahwe(Adonaj)

W czasie badań uczonych protestanckich powstało kilka problemów:
4Czy jeden autor używał trzech różnych imion na określenie Boga?
6Mojżesz urodził się w Egipcie, skąd więc mógł widzieć co stało się przed jego narodzeniem?
7Ostatnie dwa rozdziały księgi Pwt mówią o tym co działo się po pogrzebie Mojżesza
8Badacze doszli do przekonania, że Pięcioksiąg jest pełny powtórzeń, np. opis stworzenia, potop, potomkowie
patriarchów, powołanie Mojżesza. Czy autorstwo jednej osoby dopuszcza takie powtórzenie?
9Niektóre teksty stoją ze sobą w dużym kontraście – np. opisy stworzenia człowieka

Wniosek:
Dzisiejsza   wersja   Pięcioksięgu   nie   wyszła   z   pod   ręki   jednego   autora   w   jednym   czasie.   Teksty   różnią   się
terminologią, teologią, pochodzą z różnych środowisk i epok. Zostały ze  sobą związane  na pewnym etapie.
Wzajemne nieścisłości, powtórzenia, różny sposób przekazu jest to powód aby wykluczyć autorstwo jednego
człowieka i wykluczyć Mojżesza jako jednego autora Pięcioksięgu.

Zaproponowano (protestanci) cztery źródła Pięcioksięgu – cztery środowiska pisarskie:
J   –   jahwistyczne  –   teksty   Pięcioksięgu   mówiąc   o   Bogu   używają   imienia   Jahwe,   jest   to   najstarsze   źródło   w
Pięcioksięgu – X w p. Ch., posiada rozwiniętą teologię i mają piękny narracyjny język, pełny symboliki i elementów
mądrości
E – elohistyczne  – używają na określenie Boga nazwy Elohim, pochodzą z IX w. p. Ch., w stosunku do źródeł
jahwistycznych mają uboższą teologię,  związane są  z Królestwem Północnym Izraela, są uboższe pod względem
literackim

D – deuterokanoniczne – z gr. powtórzone prawo – powstały na przełomie VII\VI w. p. Ch., cechują się teologią
opartą o prawo i przymierze, ograniczają się do księgi Pwt
P – kapłańskie – VI\V w p. Ch., cechują się bardzo schematycznym językiem, autor stosuje powtarzane zwroty, ma
zamiłowanie do kultu, liturgii, imion i genealogii

W dzisiejszej wersji autora Pięcioksięgu nie można upatrywać w Mojżeszu, czy w innej jednej osobie. Tekst ten
tworzył się przez długi czas, w różnych środowiskach, pochodzi od różnych autorów. Zanim osiągnął dzisiejszą formę
był przekazywany najpierw ustnie, a potem pisemnie i przyjmował coraz to nowe formy. Teksty tworzyły się
etapami:

Pojedyncza tradycja i przekaz ustny

Przekaz pisemny – zbiory tradycji

Redakcja – wiele razy teksty łączono i komentowano

Teoria źródeł osiągnęła postać na przełomie XIX\XX w. Po krytyce, dzisiaj można w niej wyróżnić trzy grupy:
10niektórzy nadal utrzymują teorię protestantów – szkoła niemiecka
11zmiana datowania, np. von Seters zakłada, środowisko jahwistyczne na VII w. p. Ch. – jest młodsze, gdyż ma już
rozwiniętą teologię, elohistyczne na VIII w p. Ch., deuterokanoniczne i kapłańskie pozostawił bez zmian.
14Zmiany koncepcji źródła, J, E, D, P nie można stawiać na jednej płaszczyźnie. Trzeba rozróżnić źródła i tradycje.
Źródła  to złożone i rozwinięte teologicznie zbiory przekazów poświęcone szerszej tematyce. Związane są z jakimś
środowiskiem pisarskim i teologicznym (z daną szkołą teologiczną). Tradycja to pojedynczy przekaz lub ich grupa,
która podejmuje tematykę starotestamentalną tylko fragmentarycznie.
Źródłami są tylko J i P, np:
Tzw. prehistoria Rdz 1 – 11    J: 2,4b – 25

P: 1,1 – 2,4a

– powstanie świata

3,1 – 2,4 6,5 nn

– grzech i upadek ludzi

4,17 – 26 5,1 – 32; 11,11 – 26 – genealogie
pozostałe to tradycje E i D.
Wg tej koncepcji Pięcioksiąg powstał w etapach:
a) anonimowe tradycje (najstarsze) Rdz 4,23; 10,1 – 32
c)źródła J (przedkapłańskie) i P (kapłańskie) – czyli zbiór tekstów, które już stanowiły pewną całość. Tematyka od
stworzenia świata przez czas patriarchów, niewolę egipską, wędrówkę od Synaju do Ziemi Obiecanej – od Rdz do Pwt
d)pojedyncze lub większe tradycje – Pwt, czyli tradycje deuterokanoniczne (VII\VI w.) i elohistyczne
e)redakcja kapłańska (Pred) z V\IV w. (źródła P powstały na przełomie VI\Vw.)

Zebranie wszystkich tradycji tworzy Pięcioksiąg. Kryterium nie była chronologia (choć tekstom nie można
odmówić krytycyzmu). Sposobem, kryterium jest teologiczna interpretacja. Choć jest zachowana chronologia
logiczna, np. stworzenie świata na początku. Najistotniejszym kluczem interpretacji jest teologia.
Rdz 1 – 11 są ułożone wg klucza:
1)Stworzenie 1,1 – 2,25 – łączy P i J – „Bóg Stwórca”
2)Grzech 3,1 – 24 – „Bóg Zbawca”
Rozprzestrzeniający się grzech: Kain i Abel, Lameh, Potop, Babel

Można to przedstawić następująco:

BÓG STWÓRCA

stworzenie

grzech
Rdz 3,2 – 24(?)

Rozprzestrzeniający się grzech, zło i niegodziwość
oraz sprawiedliwość i kara Boga

BÓG ZBAWCA Kain i Abel; Lameh; „Giganci”;
Potop; Wieża Babel

Głównym kryterium była logiczna chronologia (nie historyczna) i teologia, która łączy działanie Boga Zbawcy i
rozprzestrzeniający się grzech:
Kain i Abel – Grzech wołający o pomstę do nieba – mścicielem jest sam Bóg
Lameh – podkreślenie deprawacji pierwszych ludzi, był on nawet zdolny zabić dziecko za to że nabije mu sińca
„Giganci” – Rdz 6,1-5 – obraz związków synów bożych z kobietami – podkreślenie, że zło ogarnia cały wszechświat
Potop Rdz 6,6nn – przedstawienie niegodziwości ludzkości – hamas znaczy nienawiść, przemoc, gwałt. W ten sposób
odnosi się do siebie wszelkie stworzenie. Karą za hamas jest właśnie Potop
Wieża Babel Rdz 11,1 – 10 – ludzie chcą dorównać Bogu

W każdym z tych wydarzeń grzech spotyka się z gniewem Boga, ze sprawiedliwą karą. Kain ma się tułać, nigdzie
nie będzie mógł znaleźć domu. Dla ludzkości karą jest potop, dla budowniczych Wieży Babel; pomieszanie języków i
rozproszenie

Oprócz kary, Bóg objawił także miłosierdzie:
pierwsi ludzie dostali możliwość panowania nad ziemią, możliwość odczuwania obecności Boga w ich życiu. Zostali
wypędzeni z raju, aby nie sięgnęli po owoce z drzewa życia (gdyby to zrobili ich kara mogłaby trwać wiecznie) Dzięki
temu ich czas kary miał pewne granice
Kain dostał znamię, miał potomstwo, które założyło wiele miast
Z Potopu został uratowany Noe i wybrane stworzenia, Bóg na znak przymierza ukazał tęcze
Po opisie Wieży Babel następuje opis zebrania ludzi w jeden naród przez Abrahama

W Pięcioksięgu wyróżniamy trzy etapy teologiczne
1)Prehistoria ludzkości 1,1 – 11
coś co jest przed czymś – najdawniejsze fakty związane z ludzkością
historyczność w innym wymiarze – nie jest to rekonstrukcja historyczna pierwszych chwil ludzi na ziemi, jest to obraz
teologiczny. Łączy ze sobą elementy historyczne i mitologiczne. Biblia mówi o faktach wpisujących się w historię.
Nauka i opis zbliżają się w Biblii
2)Prehistoria Izraela, okres patriarchów
Łącznikiem pomiędzy pierwszym i drugim etapem jest Rdz 11,27-32(?)
3)WJ, Kpł, Lbl, Pwt – historia Izraela

Następnie mówi się już o potomkach (nie patriarchach) – jest to więc już nie prehistoria, ale historia

1) Wj 1 – 15 – pobyt i niewola w Egipcie, wyzwolenie
2) Wj 16 – 18 – wędrówka na Synaj
3) Wj 19 – 40; Kpł, Lb 1,1 – 10,10 – SYNAJ – naród, prawo i przymierze
4) Lb 10,11 – 36 – wędrówka przez pustynię do Kanaanu (Ziemi Obiecanej)
5) Pwt 1 – 34 – powtórzenie wszystkiego od księgi wyjścia do przymierza – Mojżesz poucza lud

hiazm – struktura koncentryczna, to co najważniejsze jest w środku, reszta odpowiada sobie 1 – 5 i 2 – 4

Historia stworzenia
Biblia zawiera dwie tradycje – kapłańską – 1,1 – 2,4a i jahwistyczną 2,4b – 25(3,1 – 24??).
Tradycja kapłańska jest dużo młodsza, jahwistyczna jest co najmniej o trzy wieki starsza. Podobne są w tym, że
początek stworzenia ziemi i ludzkości łączą z Bogiem. Różnią się w wielu aspektach:
tradycja kapłańska ukazuje proces stwarzania po kolei, na końcu jest człowiek. Zachowana jest logika (wyjątkiem jest
stworzenie najpierw roślin, a później ciał niebieskich – ale Biblia jest nieomylna tylko w teologii a nie w naukach
przyrodniczych). Koroną stworzeń jest człowiek. W opisie jahwistycznym od człowieka wszystko się zaczyna. On miał
uprawiać ziemię, aby się rozwijała. Uzupełnieniem człowieka jest stworzona na końcu kobieta, to ona stanowi koronę
stworzeń.
W opisie jahwistycznym użyty jest prosty język, w kapłańskiej widzimy język poezji.
Pierwszy tekst zrodził się w środowisku kapłańskim – VI\V w. p. Ch. – przemawia za tym instytucja szabatu – Rdz 2,1-
3 – gdy mówi o siódmym dniu. Był to przykład dla Izraelitów aby nie pracowali w szabat. Kapłan to ktoś kogo można
rozpoznać po sposobie pisania. Widać np. umiłowanie do liczb.

Autor kapłański wskazuje na siódmy dzień jako na dzień odpoczynku, nawiązuje do szabatu. Wskazuje też na to,

że wszystko pochodzi od Boga i Jemu podlega. Cały świat stworzony jest doskonały, harmonijny, logicznie
uporządkowany. Najdoskonalszym stworzeniem jest człowiek. Przy każdym dziele stworzenia autor zaznacza, ze na
początku jest Bóg. Pierwszy rozdział jest nazywany kapłańską pieśnią o stworzeniu. Jego struktura wygląda
następująco:

Tytuł – Rdz 1,1 – niebo i ziemia oznacza wszechświat

4)Wstęp Rdz 1,2 – Stan świata przed stworzeniem, pustynia, ciemność bezład. Autor wyobrażał sobie wszystko jako
ciemność,   nie   ma   tu   mitologicznej   walki   bogów,   która   w   konsekwencji   prowadziłaby   do   stworzenia   ziemi   czy
człowieka. Podobne są ramy opisu, ale inny jest przekaz teologiczny. Bóg stwarza sam, nie potrzebuje innych bogów.
Jest to główna różnica pomiędzy księgą Rdz a eposami (mitami). Tam, widoczny jest politeizm. Bóg robi to co sam
chce, tak jak zaplanował. Każde dzieło jest doskonałe. W mitologii często stworzenia nie są doskonałe i prowadzą do
konfliktów bogów.
Każde stworzenie jako teologiczne źródło ma Boga – widoczny jest refren „A wtedy Bóg rzekł”. Tzw. idea stworzenia
z niczego – Bóg wg księgi Rdz posługuje się jakąś materią, ale nie jest ona równoprawna Bogu, nie ma w sobie mocy
stwórczej, Bóg nad nią panuje.
Boże słowo automatycznie wiąże się z rzeczywistością. To co chce staje się natychmiast. Bóg wypowiada słowo
stwórcze które jest automatycznie realizowane. Słowo Boga ma potęgę rzeczywistości. W zamyśle autora nie było
pisania niebytu – jest to pojęcie z późniejszej filozofii.
5)Siedem strof opisu
W pierwszych dwóch dniach Bóg przygotowuje sobie przestrzeń stwórczą – oddziela światło i ciemność. Pierwszy
dzień odpowiada czwartemu, kiedy stwarza ciała niebieskie. Są one pokazane jako coś co pozwala definiować czas –
dzień i noc.
W drugim dniu oddziela wody górne o dolnych (ze starożytnej idei kosmogonii). Dzień drugi odpowiada piątemu
kiedy to stwarza ptactwo i stworzenia morskie
W  trzecim  dniu   wyłania   z   wody  powierzchnię   suchą   i   roślinność.   Odpowiada   to   szóstemu   dniowi,   gdy  stwarza
zwierzęta lądowe i człowieka.
To że rośliny są stworzone wcześniej od źródła światła nic nie oznacza, wtedy nie znano procesu fotosyntezy:) i trzeba
pamiętać że biblia nie jest podręcznikiem

Każda z sześciu strof ma podobny układ. Poszczególne wiersze są podobne:
39Informacja o Bożym Słowie stwórczym
41Treść Bożego stwórczego nakazu
42Informacja o urzeczywistnieniu się Bożej Woli: „I stało się tak...”
43Opis Bożego dzieła stworzenia
44Bóg daje imię stworzeniu – ten kto w Biblii nadaje imię ma nad stworzeniem władzę
Ewentualnie:
45Boża ocena działa: „I widział Bóg że... było dobre” – pojawia się trzy razy
47Informacja o mijającym dniu stworzenia, w tym momencie zaczyna bić czas

Schemat ten jest powtórzony za każdym razem. Stanowi to o kunszcie artystycznym. Widoczny jest plan i schemat
oraz refren. Schematyzm jest kolejnym potwierdzeniem doskonałości Bożego stworzenia. Cała aktywność stwórcza
zasługuje na końcu na notę bardzo dobrą.
6)Zakończenie – Rdz 2,4a

Opis stworzenia ludzi – Rdz 1,26 – 28
48podkreślenie czegoś nowego przez słowa „A wreszcie Bóg rzekł”. Stworzenie, które dotąd nie ma sobie równych.
Wszystko dotąd było przygotowywane do właściwego stworzenia człowieka
49przed żadnym innym stworzeniem Bóg się nie zastanawiał – jest tu jakby wgląd w Boży umysł
50słowo które występuje bardzo rzadko – „uczyńmy”, różne hipotezy użycia liczby mnogiej:
1)Od l.m. rzeczownika Elochim w języku hebrajskim – raczej nieprawdopodobna, bo nigdzie indziej nie jest tak
stosowany
2)że oznacza Trójce Św. – to interpretacja w kontekście NT
4)Pluralis majestatis (maiestatium) – wskazuje na godność osoby Bożej – teoria nowożytna, w Biblii żaden z królów
nie mówi o sobie w liczbie mnogiej.
6)Pluralis deliberacionis – przed zrobieniem czegoś ważnego człowiek zastanawia się, rozmawia z samym sobą. Ta
idee zaaplikowano do Boga. Jest to koncepcja prawdopodobna, podkreśla wielkość wydarzenia. Jest to przedstawienie
pewnego planu działania (por Iz 6,8)
7)Idea   królewskiego,   niebieskiego   dworu   Boga   –  wyobrażenie   Boga   jako   króla   z   dworem  doradców.   Bóg   przed

stworzeniem człowieka naradzałby się z dworem (por 1Krl 22,19)

Dwie ostatnie koncepcje wydają się najbardziej prawdopodobne.

Obraz i podobieństwo

– hebr. selem i demut

Koncepcja podobieństwa i obrazu – człowiek jest podobny, ale nie tożsamy z Bogiem. Nie są to takie same

rzeczywistości. Tylko Jezus jest najbardziej podobny do Boga. Co do Boga w ST nie ma podobieństwa. Gdyby miał
ciało byłoby ono jak ludzkie – co zweryfikowało się w Jezusie. W tajemnicy wcielenia realizuje się sens obrazu i
podobieństwa.
Podobieństwo człowieka polega na tym, że w ST otrzymał od Boga władzę nad stworzeniem, człowiek stał się „małym
Bogiem” wobec stworzeń. Bóg czyni go jakby swoim przedstawicielem. Idea ta może być przekazywana z pokolenia
na pokolenie. Każdy człowiek jest podobny do Boga.

Tylko człowiek ma zdolność do tworzenia relacji z Bogiem i równymi sobie. Biblia nie potwierdza

bezpośrednio, ze rozum, wolna wola upodabnia nas do Boga. Podkreślona jest wyjątkowość człowieka. Obrazem Boga
(Rdz 5,1-3?) jest pełny człowiek – kobieta i mężczyzna razem (no i teraz się chłopy męczą). Człowieczeństwo pełnię
osiąga w relacji kobieta – mężczyzna. Człowiek sam nie powie co to jest miłość. Bóg stwarza ludzi parami, kobieta i
mężczyzna stanowią obraz Boga. Kapłański autor tego opisu uważa człowieka za koronę stworzeń. Bóg zapewnia mu
pokarm. Po każdym stworzeniu Bóg ocenia, że było dobre, człowieka ocenia jako bardzo dobre stworzenie. Jednak nie
można tego traktować zbyt literalnie i należy całe stworzenie oceniać jako bardzo dobre.

Drugi opis stworzenia Rdz 2,4b- 25; 3,1 – 24
Jest to starsza, jahwistyczna koncepcja. Ma bardzo prozaiczną terminologię, opis ten jest barwniejszy w

narracji, ma dużo symbolizmu, ma bogatą teologię.

Autor ujmuje stworzenie razem z opisem upadku. Podkreśla piękno, doskonałość i chce odpowiedzieć

dlaczego jest tyle zła w świecie, skąd się biorą krzywda, cierpienie i śmierć. W odróżnieniu od pierwszego opisu, autor
mówi że na początku ziemia była wielką pustynią bez życia. Potrzeba było w nią ingerencji Boga i człowieka. Na
pustyniach trzeba do życia wody. Autor wskazuje na brak wody i na brak człowieka który mógłby wykopać rów i ją
dostarczyć. Pojawia się tu antropomorfizm – Bóg lepi człowieka z gliny, z prochu ziemi i daje mu pierwiastek z siebie.
Jest to charakterystyczne dla wschodnich mitów – np. o Gilgameszu, Enuma Elisz. Autor przejął przekonania panujące
w jego rejonie. Główną zasadą był tam politeizm. Bóg nie potrzebował zabić innych bogów jak to często jest w mitach,
aby dać życie człowiekowi. Życie daje z siebie. Autor podkreśla, że pierwszy człowiek był mężczyzną. Bóg tchnął w
jego nozdrza życie, dla Bliskiego Wschodu jest to charakterystyczne (np. co roku kapłan dmuchał przez specjalną
rurkę w mumie faraonów na znak podtrzymywania w nich życia – dmuchania im się zachciało:)

Motyw czarodziejskiego ogrodu Eden, który oznacza rozkosz (jak to w Edenie:) i kwintesencje szczęścia. W

tamtym rejonie za Eden uważano obfity ogród, był to kraj wielu pustyń. Ogród ten miał zasadzić Bóg, opasał go też
czteroma rzekami, m.in Tygrysem i Eufratem (Mezopotamia – 'kraj między rzekami'). Jest to kraj gdzie jest pełno złota
i bogatych kamieni. Są dwa szczególne drzewa w środku ogrodu: drzewo życia i drzewo poznania dobra i zła. Bóg
umieszcza w ogrodzie Adama, który ma troszczyć się o ogród. Adam – Rdz 2,16-17 otrzymuje nakaz aby nie jadł z
drzewa pośrodku ogrodu bo umrze. Jest to układ, przymierze, będzie w ogrodzie dopóki nie złamie tego nakazu. W
poprzednim   opisie   nie   znajdziemy  żadnych   znamion   smutku,   wzmianki,   ze   człowiek   był   smutny,   że   mu   czegoś
brakowało (bo mu baby trzeba było do szczęścia!). Tutaj Bóg zaczął lepić zwierzęta z tej samej ziemi co Adama, ale
nie dał im tchnienia. Bóg pozwalał aby człowiek nadawał im imiona, jest to podkreślenie, że człowiek ma władzę nad
innymi stworzeniami. Adam nie miał jednak pomocy, towarzystwa życiowego (bo niby jak miał gadać z szympansem).
W punkcie kulminacyjnym następuje stworzenie kobiety (nareszcie), Bóg bezpośrednio z ciała mężczyzny stwarza
kobietę. Pogrąża Adama w głębokim śnie, aby nie był świadkiem Bożej interwencji. Bierze część kości Adama z czego
tworzy ciało kobiety, Mężczyzna miał od Boga tchnienie, kobieta wzięła je już od mężczyzny (he he). Jest to wszystko
symbolem, oznacza wspólne pochodzenie, równość, te same aspiracje. Natura mężczyzny i kobiety jest taka sama....
(no niech będzie)
Dlaczego żebro? Nie głowa, aby kobieta się nie wywyższała, nie ucho, aby nie była ciekawa, nie język, aby za dużo nie
gadała (no i tak się nie sprawdziło), nie stopa, aby Adam jej nie deptał. Św. Tomasz dodał, że Bóg stworzył kobietę z
części pod ramieniem, blisko serca, aby mężczyzna ochraniał i darzył miłością kobietę (jak pięknie).
Biblia podkreśla równość kobiety i mężczyzny. Jest to baza aby mówić o małżeństwie. Bóg nie dał jej imienia, zrobił
to Adam, po grecku Ewa oznacza matkę wszystkich żyjących. Adam po obudzeniu zachwyca się Ewą, następuje
teologia małżeństwa. Mężczyzna opuszcza rodziców, niszczy ważne więzy dla jeszcze ważniejszych. Dla małżeństwa
trzeba podporządkować inne relacje (na wykładzie powinny być teściowe!). Biblia zaznacza, że małżeństwo stanowi
mężczyzna i kobieta. Motywem wiodącym jest nieodczuwalnie wstydu wobec siebie. Oznacza to, że Bóg wszystko
stworzył doskonale. Jest to wskazanie także na doskonałość relacji. Wstyd często oznacza winę, jest to podkreślenie

czystości relacji.
Druga częścią jest relacją o grzechu pierworodnym – pierwszym. Jest to złamanie przymierza przez Adama i Ewę.
Tracą oni możliwość przebywania w ogrodzie. Zaczyna się to gdy pojawia się nowa osoba – wąż. O biegu wydarzeń
decydują już ostatnie stworzenia – wąż i Ewa.

Geneza zła i cierpienia – Rdz 3
Autor jahwistyczny chce podkreślić, że zło nie wzięło się od człowieka, ale pochodzi z zewnątrz. W trzecim rozdziale
pojawia się wąż. Jest to istota żywa. Najbardziej przebiegła – inteligenta, zawsze jest przedstawiana negatywnie, aby
zwieść człowieka. Tradycja chrześcijańska interpretuje węża jako Szatana. Tradycja jahwistyczna taką interpretację
nadaje   dużo   później,   nie   od   początku.   Zło   to   siła   przeciwstawna   Bogu   i   człowiekowi,   nie   jest   jeszcze   nazwana
szatanem, ale nie pochodzi od człowieka. Wąż został wybrany ponieważ budzi największe obrzydzenie i strach wśród
ludzi. Jahwista wybrał najbardziej nieprzyjazne zwierze. Wąż jest symbolem przebiegłości i sprytu wśród zwierząt.
Ludzie byli przekonani, że wąż jest w ciągłym upokorzeniu, bo zawsze leży na ziemi. Wąż był uważany za mistrza
kamuflażu i przetrwania. Co jakiś czas zrzuca skórę, oznaczało to u ówczesnych ludzi, że zmartwychwstawał. Wąż ma
rozdwojony język, co jest symbolem kłamstwa, jest ojcem kłamstwa.
W Rdz 3,5nn(?) jest przedstawiony mechanizm i psychologia pokusy.
Jest to opowiadanie symboliczne. Odnosi się do pewnego faktu, który musiał zaistnieć aby poróżnić Boga z ludźmi.
Widać duży skok pomiędzy harmonią w Edenie, a późniejszym okresem. Dlaczego wąż wybrał kobietę;
sytuacja społeczna, religijna i kulturowa kobiet w epoce autora księgi Rdz była niska
naturalne uposażenie kobiety – kieruje się sercem
kobieta nie słyszała sama Bożego nakazu

Ewa nie czuła na początku odrazy do węża. Dała się wprowadzić w dyskusję. Największym błędem było wejście w
sam dialog. Wąż nigdy bezpośrednio nie zachęca Ewy aby złamała zakaz, gdyby kazał jej złamać Boży zakaz mógłby
ją wystraszyć. Wąż sieje wątpliwości i zamęt. Zawsze mówi w taki sposób aby mógł się usprawiedliwić i wycofać.
Wąż zaczyna od pytania o Boży nakaz.  Wiedział o nim, pyta z pogardą i lekceważeniem, chce osłabić autorytet
Bożego nakazu.  Wąż odwraca pytanie Boga  – „czy rzeczywiście ze wszystkich drzew zabronił wam jeść?”. Bóg
powiedział że mogą jeść ze wszystkich i ze wszelką wolnością. Ewa pomija dobroć Boga, nie mówi o wszystkich
drzewach i o wolności. Dzięki pytaniu węża Ewa teraz widzi najostrzej zakaz Boga. Widzi to jedno zakazane drzewo.
Dodaje też ze nie może go dotykać. Zakaz zawsze działa tak, że potęguje to co zakazane, Ewa wyolbrzymia słowa
Boga.   Bóg   powiedział   że   „na   pewno   umrę”,   Ewa   pomija   ostrość   zakazu   mówiąc   „abyśmy   nie   pomarli”.   Wąż
odważniej dodaje – na pewno nie umrzecie. Po przyzwoleniu Ewy na dialog kontynuuje kuszenie. Chce zmienić w
Ewie koncepcję Stwórcy – pana który się troszczy. Wąż chce ukazać Boga jako despotycznego władcę, pokazać, że
Bóg nie kocha ludzi, ale zazdrośnie strzeże tej miłości pod symbolem ludzi. Ewa zaczyna wierzyć wężowi, który
chce ją przekonać, że jej szczęście jest pozorne, a prawdziwego doświadczy gdy zerwie owoc i będzie jak Bóg. Wąż
wmówił Ewie, że Bóg jest nieprzyjacielem człowieka, że brakuje jej do wszczęcia czegoś największego, że mogą stać
się jak Bóg, że tego rodzaju krok odbędzie się bez żadnych konsekwencji. Dopiero gdy wąż powiedział o drzewie Ewa
zobaczyła, że jest piękne, jest rozkoszą dla oczu. Tworzy w sercu coś z pożądania. Ewa zaczyna pożądać, dostrzega, że
owoce   z   tego   drzewa   nadają   się   do   zdobycia   wiedzy.   Ewa   uległa   niższemu   stworzeniu,   jest   to   groteska   tego
opowiadania. Ewa będzie odtąd w wirtualnym świecie insynuacji węża. Adam prawdopodobnie był przy tym kuszeniu,
wąż używa w dialogu liczby mnogiej. Ewa zachęca Adama do grzechu tak jak wąż Ewę. Ewa w pewien sposób broniła
się na początku kuszenia, Adam nie zareagował, odpowiedzialność za grzech mają oboje. Zaraz potem kruszy się wizja
zarysowana przez węża. Nie otworzyły się im oczy, ale poczuli że są nadzy, poczuli wstyd. Poznali zło, ale woleliby
tego nie robić, zobaczyli że nie stali się jak Bóg. To co obiecał wąż okazało się oszustwem. Pojawił się wstyd i wyrzuty
sumienia. Robią sobie opaski. Grzech ma kilka płaszczyzn, niszczy relacje człowieka z Bogiem. Bóg szukał Adama,
który przestraszył się, że jest nagi i się ukrył. Bóg wiedział, że jeśli Adam się ukrył to musiał przekroczyć jego nakaz.
Wąż powiedział, że Bóg jest srogim despotą, człowiek się teraz boi, odsuwa się od Boga. Łamie się też relacja między
ludźmi, pojawił się wstyd. Adam pytany o powody grzechu zgania winę na Ewę (no ba), wskazuje na to, że Także bóg
jest winny, bo On postawił przy nim kobietę. Zapomina, ze on tak że podjął decyzję aby złamać nakaz. Ewa natomiast
zrzuca winę na węża. Widzimy tu odwrócony porządek, przy stworzeniu najpierw był Bóg, później Adam, stworzenia i
Ewa,   teraz   przy  złu  na   początku  stoi   wąż   i  Ewa.   Bóg   chce   ponownie   przywrócić   pierwotny  porządek,   najpierw
rozmawia z Adamem i Ewą. Wężowi tylko oznajmia swoją wolę. Gdy wydaje wyrok zaczyna od węża, z nim nie
prowadzi żadnego dialogu, komunikuje mu tylko że ma pełzać po ziemi, kobiecie że jej potomstwo będzie żyć w
niezgodzie z wężem. Bóg zapowiada też że nastąpi powrót do stanu na początku. Chce odbudować to co ludzie
zniszczyli. Mówi o konfrontacji ze złem, zmiażdżeniu głowy węża. Mówi o ostatecznym zwycięstwie – jest to tzw.
protoewangelia – zapowiedź zbawienia rodzaju ludzkiego. Interpretacja tego fragmentu mówi o jednej osobie – Jezusie
lub o grupie – Narodzie Wybranym którzy przyczynią się zwycięstwa nad złem. Bóg zmienia status Ewy, ma w bólu

rodzić dzieci, ma być podporządkowana mężowi i w jego stronę kierować uczucia, mąż ma panować nad kobietą. Bóg
zmienia także relację Adama do świata natury, ziemia ma przestać rodzić owoce, Adam będzie musiał uprawiać ją z
wielkim  trudem.   Bóg   zmienia   także   relację   człowieka   do  samego   siebie.  W  życie   ludzi   zostaje   wpisana   śmierć,
następuje zmiana natury człowieka. Bóg usuną Adama i Ewę z raju, jest to ostateczna konsekwencja. Ma ona też
wymiar miłosierdzia, Bóg nie chce aby ludzie spróbowali owoców z drzewa życia aby ich stan grzechu nie trwał
wiecznie. Nędza życia i śmierć ma być jakimś przebłaganiem za grzechy, za zło popełnione w życiu. Bóg pozwala na
śmierć aby człowiek mógł powrócić do raju. Bóg daje też odzienie ludziom aby nie odczuwali wstydu. Bóg nie
zostawia ludzi, towarzyszy im poza ogrodem.
Autor chce później połączyć czas stworzenia z czasem Abrahama. Układa w lukę stare tradycje m.in. o potopie, wieży
Babel, ludziach gigantach, Kainie i Ablu. Czyni to według wspomnianego wcześniej (poprzednie wykłady) schematu:
rozprzestrzeniający się grzech i łaska.
Opowiadanie   o   Kainie   i  Ablu  –  autor   zwraca   uwagę,   że   zło   szybko   się   rozprzestrzenia   –   ludzie   są   zdolni   do
bratobójstwa. Imię Kain oznacza „Bóg dał mi mężczyznę”, Abel oznacza coś kruchego, jak tchnienie. Reprezentują oni
dwa style życia – rolnika i pasterza, w rejonie autora Beduin stał wyżej niż rolnik. Bóg przyjął ofiarę Abla, skłonił się
ku jego stylowi życia. Kain składa ofiarę z ponurym obliczem, Bóg nie przyjmuje jego ofiar bo jego postępowanie jest
złe. Kain nienawidził brata, składał kult bez wiary, dlatego Bóg nie chciał wejrzeć na jego ofiary. Kain myślał, że gdy
pokona brata Bóg zacznie go słuchać. Popełnił grzech wołający o pomst do nieba. Bóg nie kara go śmiercią, ale
skazuje na tułaczkę w krainie Nod, nazwa tej krainy oznacza właśnie tułaczkę. Dostaje także znamię aby nikt go nie
mógł zabić i pomścić Abla. Potomkowie Kaina mogli jednak już zakładać miasta, był to oznak dalszej miłości Boga.
Grzech jednak dalej się rozprzestrzenia, Lamek jest już zdolny do zabicia dziecka. Tam gdzie autorowi brakło już
materiału aby wypełnić miejsce, umieszcza genealogie – spis potomków od najstarszego do najmłodszego, są dwa
rodzaje genealogii: Rdz 5,1-32 (toledot); 11,10-26 – kapłańska i 10,1-32 – jahwistyczna.
Autor ukazuje tu, ze jeden człowiek pochodził od drugiego. Długowieczność tłumaczy się:
tym, ze kapłan musiał wypełnić długi okres czasu, wydłużył więc lata życia.
że wiek człowieka skraca się w miarę popełniania kolejnych grzechów. Przed potopem, gdy są już źli żyją tylko 125
lat.
lata patriarchów nie odzwierciedlają naszych lat życia. Liczby te mają wymiar symboliczny, np. Henoch żył 365 lat –
oznacza to pełnię życia – pełny rok

Jahwistyczna zaczyna się od listy synów – są to genealogie znacznie starsze. Każdemu przypisuje się patriarchat na
jakimś narodem. Synowie: Sem, Chan, Jafe choć Sem jest najstarszy to jest na końcu aby od niego wyprowadzić
potomstwo Abrahama. Ma tu zastosowanie mechanizm ekskluzji – wyłączenia – schemat patrz notatki

Potop
Eposy starożytności: Enuma Elisz (XII w. przed Ch.) i Gilgamesz (XX w. !) mówią o potopie podobnie jak Biblia. Była
więc to znana tradycja, która być może była przykładem dla autora. Podobnym jest totalne zniszczenie i ocalenie
jednego człowieka. W starożytnych eposach potop to kara za hałas ludzi na ziemi i zakłócanie spokoju bogom. W ST
potop jest wynikiem nieprawości człowieka. Różnicą jest to że mityczni bogowie wywołują kataklizm i uciekają przed
nim, w ST potop przychodzi i ustaje wtedy kiedy chce Bóg. W eposach bogowie nie maja większego wpływu na to
kiedy ustanie potop. Gilgamesz zbudował arkę bo powiedział mu o tym jeden z zaufanych bogów, jest to więc pewna
intryga. W ST o potopie Noe wie od Boga, nie jest jego „pupilem”, ale jest jedynym sprawiedliwym. Jest to teologia
kary za grzech. Bóg w ST zawiera przymierze – okazuje także miłosierdzie, obiecuje że już nie będzie więcej takiego
kataklizmu.   Znakiem   przymierza   jest   tęcza.  Dzisiejsza   wersja   tych   rozdziałów   składa   się   z   dwóch   prawie
komplementarnych tradycji, które mówią o potopie niezależnie od siebie.  Są to tradycje  przedkapłańska – J i
kapłańska P. Obydwie mówią o przyczynie potopu:
60przedkapłańska – mówi o tym skąd się brali giganci – ślub ludzi z córkami bogów. Jest to symbol zła, które sięga
nieba. Jest to też zło bo następuje ślub poganek z wierzącymi.(??)
61kapłańska – mówi o przyczynie potopu, że ziemia jest skażona grzechem
W obydwu tekstach jest motyw kary za grzechy. Bóg wybrał Noego i kazał mu budować arkę, Bóg każe ratować
Noemu stworzenia – w tradycji przedkapłańskiej – po jednej parze, w kapłańskiej po siedem par (siedem - liczba
symboliczna). Po potopie Noe ma złożyć ofiarę, więc musi być zachowany gatunek. Obie wersje mówią o długości
potopu: 140 i 40 dni, różni się tez sposób sprawdzenia przez Noego czy wody opadły – kruk a w drugiej wersji gołąb.
Widzimy elementy zazębiające się, ale nie ma spójnego opowiadania.
Teologia  kapłańska  – potop to kara za pierwszy grzech ludzi (według J było to zerwanie owocu). Potop wygląda
dokładnie odwrotnie niż proces stwarzania opisany przez kapłana (1,1 – 2,4a). Potop rozumie jako nowe stworzenie.
Rz 6,6 – Bóg mówi, że pożałował, że stworzył świat i chce go zniszczyć. Jest to antropomorfizm. Autor ocenia Boga
po ludzku, mówi że żałował. Zaznacza jednak, że Bóg od razu powziął plan zbawienia – zachowuje dobrego człowieka

Noego. Bóg ma od początku zamysł zbawienia. Autor kapłański mówi więc jakby o dwóch stworzeniach, na początku i
po potopie. Rdz 8,21 przypomina Rdz 1,1. Jest to też dowód na to, że Bóg chce odbudować życie na ziemi. Różnicą
jest to, że Bóg dostosowuje się do rzeczywistości. Ludzie do chwili potopu nie zabijali, nawet zwierząt. Teraz już mogą
to czynić. Bóg nie zmienia wszystkiego, bo grzech wycisnął już piętno na człowieku. Bóg oddał człowiekowi wszystko
oprócz władzy nad życiem ludzi, ale też zwierząt. Ludzie nie mogą jeść mięsa z krwią, która była symbolem życia.
Wraz z karą potopu nie zniknął grzech.
Po potopie jest wzmianka o tym jak synowie Noego wyśmiewają się z pijanego ojca. Opowiadanie to pokazuje, ze
wody potopu nie wymazały z człowieka grzechu.
Mechanizm   ekskluzji   –   od   Sema   (10,21)   pochodzi   naród   hebrajski,   inni   synowie   są   wykluczeni.   Boże
błogosławieństwo może iść jedną linią, najczęściej po najstarszym męskim potomku. Chan i Jafe szydzili z ojca więc
zostali wykluczeni (drzewko z poprzedniego wykładu – patrz notatki). W rozdziale  10 po linii Sema dojdziemy do
Abrahama.
Wieża Babel
Ludzie mówili tym samym językiem. (Etiologia – wytłumaczenie zwyczaju, odnosi się też do imion, nazw). Stworzono
opowiadanie o tym dlaczego inni mówią różnymi językami – czyli etiologię. Pomieszanie języków przez Boga miało
zapobiec zjednoczeniu ludzi w budowie wieży. Bóg po pomieszaniu języków także rozprasza ludzi po ziemi, jest to
kara odwrotna do zamierzeń ludzi, kapłan wkomponował to poopowiadanie i wykorzystał do swojej teologii. Słowo
Babel oznacza bełkot, niezrozumiałą mowę. Bóg rozprasza aby później zjednoczyć. Następnie rozpoczyna się część o
patriarchach, od Abrahama – protoplasta trzech monoteistycznych religii.
Tradycje o patriarchach
Geneza i charakterystyka literacka, księga rodzaju dzieli się na trzy części:
1)Prehistoria ludzkości
2)Prehistoria Izraela – tradycja o patriarchach
3)Historia Izraela – najbardziej wiarygodna

Prehistoria o patriarchach – w Biblii są opisane dzieje Abrahama, od niego wg zasady ekskluzji ustalona jest zasada
dziedziczenia, jest jednak ona zburzona, gdyż nie dziedziczą najstarsi. Żona każdego z patriarchów jest niepłodna, Bóg
stoi za historią sprawiając że może porodzić. W historii Izraela nie ma wzmianki o prehistorii Izraela, a w prehistorii
Izraela o prehistorii ludzkości. Te trzy teksty były więc niezależne, powstały w oddzielnych tradycjach. Autor chcąc
spisać dzieje widzi różnice, chce pogodzić wydarzenia Mojżesza i patriarchów, wydarzenia z Egiptu i Ziemi obiecanej.
W prehistorii Izraela mamy trzy części.
1)Cykl tradycji o Abrahamie 11,27 – 25,18
2)Cykl tradycji Jakubie 25,19 – 35.29 (34,1 – 43 – Ezaw)
3)Cykl tradycji o Józefie – 37,1 – 50,26

Proces ich powstania
W XIX w. opracowano historię form. Wg tego najpierw były pojedyncze tradycje ustne o osobach lub o miejscach –
tak powstały teksty o patriarchach. Opowieści te rozrastały się do zbiorów które przekazywano też ustnie. Później
zaczęto je spisywać, a w końcu redagować w większe zbiory. Dzisiejszy kształt zawdzięczamy trzeciemu etapowi –
redakcji.
Najstarszym   zbiorem   jest   tradycja   o   Jakubie.   Jest   on   protoplastą   Izraela,   na   nim   oparta   jest   historia   narodu.
Tradycje o nim są najbardziej wiarygodne. Tradycje o Abrahamie zawierają najbardziej luźne teksty, bez wzajemnych
powiązać, zakłada się więc przy nich wielu autorów.
Mamy dwie tradycje, które upatrują początku Izraela, jedna mówi o Egipcie i o Mojżeszu druga o Jakubie. Autorzy
biblijni wykorzystali tradycję o Józefie aby połączyć te dwie tradycje w jedną. Dzięki temu Izraelici są traktowani jako
potomkowie Abrahama i Mojżesza. Teksty o Abrahamie powstały w Palestynie, o Mojżeszu w niewoli babilońskiej.
Wynika z tego, że tradycja o Józefie została spisana na zamówienie przez kapłana aby połączyć dwie pierwsze. O
autorze kapłanie świadczą zawarte na początku księgi Wyjścia symboliczne liczby i wykaz imion (charakterystyczna
dla tradycji kapłańskiej). Kryteria wg których połączono trzy tradycje:
- ułożone są wg kryterium teologicznego
1)Kryterium Bożych obietnic – ziemi, potomstwa i błogosławieństwa
2)Wątek realizacji Bożych obietnic – plan Boga i plan patriarchy
4)Bliskość relacji Bóg – patriarcha

ad 3)
Bóg wybiera patriarchę, czasem działa mechanizm ekskluzji
Bóg broni patriarchy

Bóg jest panem życia patriarchy

Ad 2)
Wobec przeciwności losu patriarcha zawsze ma jakieś swoje rozwiązanie, które po jakimś czasie okazuje się błędne.
Bóg ma zawsze paralelne rozwiązanie. Gdy spotka się ono z planem patriarchy zawsze „wygrywa” pomysł Boga. Wola
patriarchy podporządkowuje się woli Boga

Ad 1)
Proces realizacji Bożych obietnic – wraz z perypetiami, jest to swoista próba dla patriarchy.
Patriarcha wykazuje się heroizmem, odwagą, mądrością i wiarą. Jest to podkreślenie cnoty patriarchy. Ma ona posłużyć
do tego aby Bóg nagrodził patriarchę i jego potomstwo.

Wszystkie perykopy są prehistorią Izraela
11,27 – 32 – jest to wprowadzenie, genealogia
12,1 – 4 – obietnica
12,4 – realizacja wraz z wiarą i posłuszeństwem, podkreślenie heroizmu Abrahama co w kontekście zostanie
nagrodzone. Pojawiają się perypetie, Abram w ziemi spotyka nieoczekiwany lud – Kananejczyków – 12,6
12,7 – Bóg w przypadku perypetii ukazuje się i potwierdza swoją obietnicę. Z czasem obietnice te są coraz bardziej
uroczyste, aż w końcu zawsze stają się przymierzem. Na końcu po częściowej, nastąpi całkowita realizacja obietnic.
12,8 – Abram z wiarą buduje Bogu ołtarz, obchodzi całą ziemię kananejską – itinerarium
12,9 – kolejne perypetie, autor wskazuje na to, że zastanawia się nad tym czy Kanaan jest faktycznie tą ziemią, jeśli
Abram udaje się do Egiptu(?)
Rozdział 12 jest pewnym wzorcem opowiadania, jest aplikowany do kolejnych fragmentów – np. w rozdziale 20.
12,11 – Abram podejmuje plan – każe żonie podawać się za siostrę, chce aby jej nie pojmano, aby możliwa była
realizacja obietnic Boga, Gdy Faraon zabrał Saraj, ingeruje Bóg – 12,17
Faraon oddaje Abramowi żonę, daje jeszcze wynagrodzenie i Abram wraca do domu. Jest to wypełnienie Bożego
planu, który wygrywa z ludzkim

Rdz 13
Nieprawidłowością jest to, że Lot powinien ustąpić Abramowi, on powinien z szacunku zaproponować Abramowi że
ustąpi, a to Abram pozwala Lotowi wybrać stronę gdzie ma pójść, Lot wybiera bogatą Sodomę i Gomorę. Abram z
wiarą przystaje na propozycję Lota, dalej następuje struktura –  Bóg ukazuje się Abramowi, jest plan człowieka i
Boga itd.
W pewnym momencie Bóg każe poukładać rozpołowione zwierzęta itd... Wynika to ze starożytnej tradycji, gdzie po
dokonaniu targu, rozkrawano zwierzęta na pół, przechodzono przez środek mówiąc, ze jeśli któraś strona oszukała ma
się z nią stać to samo co ze zwierzęciem. Z tej tradycji rodzi się przymierze teologiczne – hebr. berit – układ dwu stron
na mocy którego obydwie strony mają przywileje i określone obowiązki – Bóg zobowiązał się dać ziemię, a Abram
czcić Boga. W ST nie może istnieć Bóg bez wyznawców (dziś wiemy że Bóg nie potrzebuje naszych zabiegów). Bóg
ma z tej transakcji taką korzyść, że będzie miał wyznawców. Przejście Boga między wyznawcami jest już przysięgą
bardziej oficjalną obietnicą.

Rdz 16 – także zawiera wspominany schemat

Rdz   18   –   Bóg   w   przebraniu   przychodzi   do  Abrama   w   najgorętszej   porze   dnia,   Abram   przestrzegając   zasady
gościnności przyjmuje przybyszów – jest to opisane bardzo dokładnie. Bóg później to nagrodzi.
Boża obietnica jest realizowana – za rok Abram ma mieć syna, Sara wątpi w to śmiejąc się. Abram, gdy jego goście
pytają się dlaczego to robi, poznał że przyszedł do niego Bóg (Sara była ukryta w namiocie). Później Abram targuje się
o ilość ocalonych z Sodomy i Gomory, czynił to z pokorą dlatego Bóg go wysłuchał. Abramowi zależało na Locie. W
targu doszedł do 10 osób, była to najmniejsza liczba aby założyć synagogę – wspólnotę. Lot był sprawiedliwy, gdyż w
mieście rozpusty nie dopuścił się grzechu. Przed zniszczeniem Sodomy i Gomory Lot może uciec, jego żona nie
chciała zerwać z życiem w grzesznym mieście, została ukarana gdy oglądała się wstecz .

62deszcz ognia i siarki – pełna i definitywna destrukcja – jest to archetyp wielkiego grzechu
64według schematu teologicznego brakuje jeszcze uzupełnienia dziejów Lota – jego córki były tak zdeprawowane, że
były zdolne do relacji kazirodczych – ich potomstwo z ojcem musi być, według schematu, wyłączone z rodu, tak
powstali Moabici i Edomici – najwięksi wrogowie Izraela

Na początku wybór Abrahama po ludzku wydawał się porażką, teraz widać dzieje Lota, gdyby Abram nie ustąpił teraz
zająłby jego miejsce.

Rozdział 21
Izaak w hebr. oznacza „śmiać się” – jest to nawiązanie do Sary, która śmiała się z obietnicy Boga i uśmiechała się
gdy Bóg zdjął z niej hańbę. Sara odepchnęła Izmaela, syna z niewolnicy Hagar, jest zazdrosna i chce aby Abram
oddalił Hagar. Bóg jednak nie opuścił Hagar i jej dziecka. W narodzinach Izaaka jest spełnienie obietnicy, teraz ma
nastąpić kolejna – obietnica licznego potomstwa. Układ Abrahama i Abimeleka o studnię, Abram ma do niej prawo –
jest więc traktowany jako dziedzic ziemi(?)

Próba ofiary z Izaaka - Rdz 22
Jest to sprawdzian wiary, Abram nie wie, że jest to próba. Na początku traktuje to jako rozkaz Boga. Pokazuje to
wielkość Abrahama. Niewiele jest mowy o uczuciach i emocjach. Autor opowiada tak, aby lektor sam do tego doszedł.
W 22 rozdziale jest cały wachlarz emocji, ale nigdy nie napisany bezpośrednio. Nie mówi sam o synu w sposób
emocjonalny. Autor określa jego relacje do syna, pisze że go miłuje, że jest jeden. Tak autor natchniony komunikuje
emocje. Abram nie kwestionuje woli Boga. Wypełnia ją ode razu (nazajutrz rano). Wpisuje się to w heroizm wiary.
W wersecie 22,5 są słowa „wrócimy do was”, ale Abram miał przecież złożyć syna w ofierze. W tradycji istnieje
opinia, że Abram wierzył w zmartwychwstanie. Autor chce podkreślić heroizm wiary Abrama, wiedział że Bóg nigdy
go nie skrzywdził, ma nadzieje, że Bóg znajdzie rozwiązanie także z tej sytuacji. Ufa, że Bóg nie zabierze mu syna.
Dalej autor wskazuje na dramat, emocje są wyrażone w słowach „synu mój”, podkreśla w ten sposób więź ojca z
synem.   Przed   najważniejszym   momentem,   autor   zwalnia   narrację.   Chce   aby  lektor   dokładnie   zatrzymał   się   nad
wydarzeniem. Zatrzymuje się nad sceną ofiarowania syna – 22, 9 – 10. Jest tu opisany szereg szczegółów. Bóg po tym
potwierdza obietnicę. Jest to w egzegezie traktowane jako archetyp ofiary Chrystusa z tą różnicą, że Jezusa zabito.
Podobieństwem   jest   traktowanie  Abrama   jako   Boga,   Izaaka   jako   Chrystusa,   drewno   na   ofiarę   ma   odpowiadać
krzyżowi.

Rdz 23
Stwierdzenie, że realizuje się obietnica ziemi (obietnicę potomstwa potwierdza Bóg w 22 rozdziale). Umiera Sara,
o jej pogrzebie mamy dwa wiersze, reszta to opis miejsca jej pochówku. Jest to ważne – opis transakcji, kupna ziemi
przez  Abrahama   za   wysoką   cenę.  Abram   i   jego   syn   posiadają   ziemię   na   własność.   Obietnica   ziemi   staje   się
rzeczywistością.
Rdz 24
Ostatni epizod z Abrahamem to wybór żony dla Izaaka. Jego sługa Eliezer(?) przysiągł, że znajdzie kandydatkę. Jedzie
do krewnych Abrahama i wszedł w układ z Bogiem – ta kobieta która wyjdzie i mu usłuży będzie wybranką. Służba
ma być kryterium. Spotkanie przy studni – kobiety były odpowiedzialne za wodę, tą która mu usłużyła była Rebeka.
Rdz 25
Kończy się cały cykl o Abrahamie na końcu jest zamieszczona genealogia – pokazanie które ludy wywodzą się od
Abrahama. Jest on ojcem wszystkich narodów, nie tylko Izraela

Cykl o Jakubie (25,19 – 35,29; 36,1 –43 – Ezaw) – jest z punktu widzenia historycznego najbardziej antyczny
(najwcześniejszy) i najbardziej autentyczny, jest najmniej bajkowy, spójny, pochodzi od jednego redaktora, ale nie
wyszedł z pod ręki jednego autora. Elementy składowe:
25,19 – 27,46 – konflikt braci o władzę w domu ojca i ucieczka
32 – 35,29 – powrót Jakuba i pojednanie braci
były to pierwotne teksty
28,1 – 32,1 – pobyt na obczyźnie u Labana – fragment prawdopodobnie dodany później
na pewno później powstały: 29,31 – 30,24 – opis narodzin dwunastu synów Jakuba – zawsze imię syna oznacza
okoliczności w których się rodzi, tradycja która istniała sama w sobie i została wpisana w cykl o Jakubie; 35,16 – 18 –
Beniamin
Jest to cykl przesiąknięty świeckimi wyjątkami, na jakimś etapie dołączono trzy teofanie Boga – autor podniósł
poziom teologiczny, dodał Boga jako bohatera:
6928, 10 – 22 – Bóg objawia się w Betel
7032,23 – 33 – potok Jabbok
7135,9 – 12 Paddan Aram i podobnie w Betel
Dodał to w najbardziej newralgicznych punktach – gdy Jakub ucieka i wraca. Wprowadzenie tych trzech tradycji
powoduje, że tekst nabiera charakteru realizacji się Bożej woli. Schemat cyklu:



motyw obietnic (realizacji)



bliskość patriarchy i Boga – trzy wspomniane teksty o teofani



plan Boga i człowieka



patriarcha jest wybrańcem Boga, jest pod jego ochroną



mechanizm ekskluzji



analogia do historii Izraela jako narodu

25,19 – 27,46 - konflikt i ucieczka - Składa się z trzech epizodów:
1)Opis narodzin bohaterów. Odgrywają ważną rolę, zaznaczenie ważności bohatera
2)Opis powołania – w trzech teofaniach. Podkreśla się, ze matka jest niepłodna (Sara, Rebeka, Rachela) – narodziny są
więc wynikiem Bożej ingerencji
6)Rebeka ma narodzić dwóch chłopców, z nich powstaną dwa narody, młodszy będzie panował nad starszym. Ezaw –
oznacza czerwony, Jakub – pięta oraz oszukać. Oni stanęli przeciw sobie. Matka wobec wyroczni przed narodzeniem
(27,23) szuka jak wypełnić to co zapowiedział Bóg w świątyni.

Rozdz. 27
Dziś trzeba interpretować go w świetle okoliczności narodzin Jakuba i Łzawa. Młodszy będzie panem starszego – to
wyrocznia Boga. W tym świetle to co czyni matka i Jakub wydaje się oszustwem, ale matka i syn chcą wypełnić
wyrocznie   Boga.   Opis   budzi   w   nas   sympatię   do   Jakuba.   Ojciec   chce   przekazać   władzę,   według   prawa   ma   być
przekazana   pierworodnemu   czyli   Ezawowi.   Matka     ubiera   Jakuba   w  skóry  i  przyrządza   ulubioną   potrawę   męża.
Rebeka nakazuje synowi – ona jest pokazana jako odpowiedzialna, chce ściągnąć odpowiedzialność z syna. Jakub
podstępnie   zyskuje   błogosławieństwo.   Ezaw   odkrywa   oszustwo,   mówi   ojcu,   że   Jakub   już   drugi   raz   oszukał   go
(wydarzenie   z   soczewicą?).   Ojciec   nie   może   jednak   nic   poradzić,   nie   może   cofnąć   danego   błogosławieństwa   –
wskazanie na wartość słowa.
Na końcu mamy dwie tradycje:
3)Ezaw po śmierci ojca chce zemścić się na Jakubie, a ten musi uciekać
6)Jakub nie ucieka bo zgrzeszył, ale bo szuka żony hebrajki – musi wrócić do domu ojca aby znaleźć odpowiednia
kandydatkę. Nie jest to ucieczka przed zemstą brata, ale wędrówka w celu znalezienia żony
Gdy Jakub wraca aby pojednać się z Ezawem, autor wprowadza dwie teofanie. Są umieszczone na końcu aby nadać
wartość teologiczną:
28,10-21 – zawiera opis drabiny Jakuba – oznacza łączność między niebem i ziemią. Aniołowie informują i zanoszą
modlitwy   do   Boga,   wracając   niosą   odpowiedź   Boga   i   realizują   modlitwy.   Oznacza   to,   ze   modlitwy   Jakuba   są
spełnione. Jest ukazana bliskość Boga. Jest tu wprowadzony tez motyw obietnicy, że Jakub wróci z tej wędrówki –
czyni z Jakuba dziedzicem obietnic danych Abrahamowi i Izaakowi. Jakub idzie spokojnie w nieznane. Nadał miejscu
nazwę betel – hebr. Dom Boga
Jakub szuka żony. Znajduje ją jak zwykle przy studni. Przychodzą do niej wszyscy pasterze z okolicy, jest tam też
trzoda pasiona przez kobietę – historia Labana, który miał same córki, jedna z nich musiała więc paść trzody. Kobiety
nie miały siły oduwać kamienia od studni. Jakub gdy przychodzi pomaga Racheli, która mówi o tym ojcu. Jakubowi
spodobała się Rachela – zawiera układ, ma pracować 7 lat u Labana aby otrzymać ją za żonę. Po 7 latach następuje
wesele, w nocy ojciec wprowadza jednak starszą córkę do namiotu, twierdzi że w jego domu zawsze najstarsza córka
musi   być   pierwsza   wydana   za   mąż.   Jakub   aby  dostać   Rachelę   musi   pracować   kolejnych   7   lat.   Jest   tu   ukazane
oczyszczenie Jakuba, musiał opracować za podstępne wyłudzenie błogosławieństwa od Ojca.
Jakub przystępuje później do płodzenia potomstwa:
79Lea rodzi mu dwóch synów Rubena i Symeona (?) – Jakub ją odsuwa
80Opis narodzin dwunastu synów Izraela:
Ruben – 'widzieć + cierpienie'
Symeon – 'słuchać + cierpienie'
Obaj narodzili się w okolicznościach gdy Jakub odsuną Leę. Kolejni narodzili się z Racheli
Józef –  'dorzucić, dodać' – Rachela chciała jeszcze jednego syna.
Benjamin – ostatni z synów – 'syn mojej boleści', Jakub zmienia na 'syn mojej prawicy'(?) Rachela zabiera rodzinne
bogactwa swemu ojcu, gdy Laban zarzuca Jakubowi że ucieka i kradnie, ten mówi, ze u kogo znajdzie bogactwa
będzie mógł go zabić. Rachela ostrzega ojca że jest w stanie nieczystości i ojciec nie może jej dotknąć. Rachela
podczas porodu, gdy Jakub już odjechał, umiera.
W takich symbolicznych okolicznościach rodzi się dwunastu synów – pokazanie fundamentów całego narodu. Po tym
opisie następuje układ Jakuba z Labanem. Za to, że Jakub będzie pasterzem będzie mógł zabrać ze stada sztuki gorszej
kategorii. Jednak znów oszukuje (wiedząc, że ma błogosławieństwo Boga). W porze gdy stado się rozmnaża, na ziemi
rozłożył gałęzie z żywicą po których przechodziły tylko mocne sztuki. W ten sposób zapewnił i sobie dorodne stado.
Laban widzi oszustwo, Jakub w nocy z rodziną i trzodami ucieka. Laban goni Jakuba. Oboje zarzucają sobie oszustwo.

W nocy Bóg śnił się Labanowi mówiąc, że Jakub to jego wybrany.
Jakub wraca bogaty ma jednak problem z Ezawem. Dzieli majątek na trzy części. Chce ułagodzić brata Ezawa. Przed
pojednaniem jest umieszczona druga teofania. Jakub boi się spotkania z Ezawem. Przeprawia rodzinę nad drugą stronę
rzeki. W nocy mocuje się z nieznajomym – samym Bogiem lub aniołem. Wychodzi z tego pojedynku umocniony
obietnicą opieki. Bóg zmienia Jakubowi imię – jest to znak, że zmienia się całe jego życie. Zawsze jest tak, ze to
potężniejszy zmienia imię. Jakub oznaczało – oszustwo, teraz Izrael – oznacza walczyć z Bogiem i nie umrzeć. Jest to
pierwszy moment wypowiedzenia nazwy narodu. Po tej walce Jakub otrzymuje znamię – wywichnięty staw biodrowy.
Przy spotkaniu z Ezawem wyszedł mu na spotkanie na czele prowadząc przed sobą dzieci i kobiety. Ezaw nie miał
więc satysfakcji z pobicia dzieci i kobiet. Obaj rozstają się w pokoju.

W 36, 1-32 umieszczona jest genealogia Ezawa – opowiada o potomstwie i wielkości Ezawa.
Bóg jest tu z patriarchą, zwycięża plan Boga, widać obietnicę potomstwa – dwunastu synów – fundament Izraela.

Cykl o Józefie 37 – 50, bez 38; 46,1-5; 49 – teksty wprowadzone później, reszta pochodzi od jednego autora.
Tekst najpóźniejszy, najmniej historyczny, spójny, połączony z cyklem o Abrahamie i Jakubie aby wyjaśnić skąd się
wziął naród wybrany.
Ma spójny język, pełen symbolizmów. Początek ma charakter świecki, wątki o Bogu są dodane później. Nie ma nic o
obietnicach, poza dodanym wątkiem – 46,1-5 – gdy Jakub ma iść do Egiptu po Józefa – otrzymuje obietnicę Boga. Bóg
nie objawia się Józefowi i nie rozmawia z nim. Jest koncepcja tzw. Bożej Opatrzności – Józef interpretuje działanie
Boga, który działa przez ludzi i wydarzenia. O teologii dowiadujemy się od głównego bohatera. Józef ubiera się i
zachowuje jak Egipcjanin, ma  egipskie imię, jego żona jest egipcjanką, wróżył z kielicha, nie czcił Boga Jahwe,
upodabniał się do Egipcjan. Autor tekstu jakby zachwyca się  kulturą tego kraju, nie mógł to być więc ortodoksyjny
Izraelita. Są to dowody na to, że jest to najmłodszy tekst.

Konflikt braci
Józef nigdy nie pracował. Spowodowało to nienawiść dziesięciu pozostałych (Beniamin był za mały). Bracia chcą się z
nim rozmówić. Józef pogardza nimi. Opowiada im o wizji dziesięciu snopów, które oddają mu pokłon i o dziesięciu
gwiazdach które mu się kłaniają. Bracia rozwścieczeni chcą go zabić. Jakub widzi co się dzieje i posyła Józefa aby
załagodzić konflikt, ma im zanieść posiłek. Gdy chcą go zabić wstawia się za nim Ruben, mówi aby nie zabijać brata.
Obili go więc i wrzucili do studni. Gdy zobaczyli kupców sprzedali go do Egiptu jako niewolnika. Oszukali też ojca
mówiąc że został rozszarpany przez zwierzęta (Jakub na starość został sam oszukany tak jak w młodości oszukał ojca).
Jest to ekspozycja – zawiązanie akcji.
W dalszych rozdziałach bracia zbliżają się do siebie, idą do Józefa, po żywność, gdyż ich kraj przymiera głodem. Jest
to motyw pojednania.
Motyw snów i ich realizacji  – 42,6 – realizacja snu, bracia oddają pokłon Józefowi w Egipcie, tak samo w 43,26;
50,18 – bracia mówią, że są jego niewolnikami. Sny sług Józefa – o kruku wydziobującym chleb – Józef interpretuje
go, że sługa ów niedługo umrze i drugiego sługi o podaniu wina faraonowi – sługa powróci na urząd do władcy. Sen
Faraona o krowach – nikt nie umiał go wytłumaczyć, sługa który miał sen o winie i powrócił na dwór, przypomniał
sobie o Jakubie i przyprowadził go aby wytłumaczył  sen Faraona. Jakub mówi że nastanie siedem lat obfitych i
ubogich.
Perypetie patriarchy + Boża obecność i błogosławieństwo – życie Józefa jest przeplatane sukcesami i porażkami. Po
dostaniu się na dwór faraona znikają już problemy – Bóg tylko mu już błogosławi.
Geneza narodu – poróżnieni bracia nie mogą tworzyć narodu. Polityka Jakuba pozwala utworzyć jednolity naród –
posyła  synów do Egiptu aby prosili o pomoc. Józef  chce  aby udowodnili, że nie są  szpiegami  – chce  zobaczyć
najmłodszego – Beniamina. W zastaw zostawiają mu Symeona. Bracia jednak nie wracają z Beniaminem. Powstał
więc Juda, poręcza ojcu, że Symeon powróci. Bracia przeszli przez próbę (sytuacja z workami z pieniędzmi). Próba z
kielichem – ten kto go zabrał ma być zabity – kielich został znaleziony u Beniamina.
W tradycji o Józefie mamy nową jakość teologiczną – to człowiek z wydarzeń interpretuje działanie Boga:
81błogosławieństwo przez Jakuba swoich synów Józefa, Efraima i Manassesa
84szczególne   błogosławieństwo   zostało   udzielona   Judzie   –   protoplasta   królestwa   południowego,   Manasses   –
północnego. Bóg obdarzył ich specjalnym błogosławieństwem. Trzeba zastosować mechanizm ekskluzji – najmłodszy
ma mieć pierwszeństwo. W ten sposób Juda i Efraim staja się pierwsi, Ruben i jeszcze trzech zostaje wykluczonych.

Retrospekcja teologiczna – ocena teraźniejszości w świetle przeszłości – szukanie przyczyn potęgi Izraela. Królestwo
Północne jest później pomijane, wszystko co dobre pochodzi z Judy.

Księga Rodzaju kończy się śmiercią Jakuba, jego pogrzebem w grocie którą nabył Abraham – powrót do obietnicy

danej przez Boga – obietnica ziemi. Patriarcha ma być pochowany w swojej ziemi.

Księga Wyjścia – z hebr. szemot gr. exsodus. Tytuł od najważniejszego wydarzenia
Struktura:
1 – 2 – narodziny Mojżesza w kontekście prześladowania Izraela
3 – 15 – Zbawcza misja Mojżesza – rozpoczyna się powołaniem, kończy pieśnią Miriam
16 – 18 - wędrówka z Egiptu pod Synaj
19 – 40 – perykopa synajska – Synaj, dekalog, prawo, przymierze – aż do Kpł, Lb 1, 10,10:
19 – 24 – objawienie prawa i zawarcie przymierza
25 – 31 – Bóg objawia Mojżeszowi wygląd przybytku i jego sprzętów
32 – 34 – złamanie przymierza przez Izraela (złoty cielec) i jego odnowienia
35 – 40 – wykonanie przybytku pańskiego i jego sprzętów

Cała księga kończy się sceną w Przybytku. Mojżesz modli się i chwała Jahwe napełnia przybytek

Wj 1 - 2
1,1 – 7 (P) – sytuacja potomków Jakuba, synów Izraela w Egipcie
1,8 – 22 – 3 inicjatywy Faraona zmierzające do zagłady synów Izraela
2,1 – 10 – narodziny Mojżesza
2,11 – 22 – pierwsza inicjatywa zbawcza Mojżesza
2,23 – 25 tzw. sumarium – streszczenie dłuższego biegu wydarzeń w 2 – 3 zdaniach. Sumarium zbawcze – Bóg
postanawia wyzwolić Izraela ze względu na obietnice dane patriarchom

1,1 – 7 - uderza radykalnie odmienny styl. Dużo imion, porządek. Fragment ten ma być literackim mostem między Rdz
i Wj. Łączy tradycje związane z Palestyną – Abrahamem i Mojżeszem – pobytem w Egipcie. Autorstwo przypisuje się
kapłanowi. Odtąd naród nie będzie nazywany imieniem patriarchów, ale poprzez „synowie Izraela – Izraelici” – rodzi
się nowy naród
1,8 – 22 - inny autor. Pisze, że król nie znał Józefa, tzn. nie chciał go znać. Król już nie pamięta co zawdzięcza jego
naród Józefowi, staje na czele już silnego państwa. chce zniszczyć naród Józefa, sprowadza go do roli niewolników.
Tekst ten powstał po niewoli babilońskiej, ale mówi o Faraonie w sposób bardzo ironiczny. Tak można mówić o kimś
kto już nam nie może zagrozić. Faraon i Egipt był symbolem mądrości i potęgi. Narrator chce ośmieszyć Faraona,
ukazuje go jako nieroztropnego.
1,8-14 – faraon chce zgładzić Naród Wybrany zmuszając go do ciężkiej pracy, ale mimo to Izraelici rośli w potęgę.
Kryje się za tym ironia, że Faraon nie umie zrealizować swych planów.
1,15   –   21   –   Faraon   widząc,   że   nie   osiąga   celów,   decyduje   się,   że   wszyscy  chłopcy  z   narodu   będą   uśmierceni.
Wynajmuje dwie położne które maja zabijać chłopców. Ale aby zgładzić naród trzeba by zabijać raczej dziewczynki,
dwie położne i tak nie dały by rady temu zadaniu. Położne postanowiły, że nie będą zbijać, boją się Boga i nie chcą
zabijać Jego potomków. Za co są paradoksalnie wynagradzane potomstwem. Położna mówią faraonowi, że kobiety
hebrajskie rodzą za szybko. Faraon nie może nic uczynić, znów ukazany jest jako nieudacznik
1,21  –  22  -   trzecia   inicjatywa   Faraona   –   wszystkich   chłopców   nakazuje   wrzucać   do   rzeki.   Jest   to   już   poważne
zagrożenie. Odpowiedzią na to jest kolejna perykopa
2,1 – 10 - narodziny Mojżesza. Egipcjanie wypełniali nakaz Faraona. Matka Mojżesza chciała go oddalić, bala się o
życie   swoje   i   swojej   rodziny.   Można   sądzić,   że   realizowała   nakaz   Faraona.   Faraon   mógł   pozostawić   wszystkie
hebrajskie dzieci, ale zabić przywódcę narodu ( w kontekście całej księgi Wyjścia). Jednak ocalił Mojżesza – jest to
ironia całej księgi, bo Mojżesz mógł później stanąć na przeciw Faraona. Istotne jest tu nawiązanie do eposów bliskiego
wschodu, gdzie są wzmianki o królach, którzy tracili życie w zamachu, a ich następcy wycinali potomków swego
poprzednika. W księdze Wj stworzono takie opowiadanie. Nie można wykluczyć, że autor korzystał z tych eposów, ale
nadał inną interpretację teologiczną. Opis jak wykonano koszyk dla Mojżesza – nie ma innych tak dokładnych. Gdyby
chciała go zabić tak by się nie starała. Umieszcza koszyk blisko brzegu. W to miejsce przyszła córka Faraona. Być
może   matka   miała   plan,   wiedząc,   że   może   znaleźć   go   ktoś   z   dworu   -     znajdzie   tam   osoby  mające   możliwość
wstawienia się za ocaleniem dziecka. Tylko ktoś wysoko postawiony mógł złamać nakaz Faraona. Córka Faraona
widziała, że to dziecko hebrajki. W tekście główną rolę odgrywają kobiety. Występuje siostra Mojżesza – zapewnia to
Mojżeszowi,   że   będzie   miał   świadomość   że   jest   hebrajczykiem   –   siostra   zwraca   Mojżesza   matce   aby   miał   tą
świadomość.
Imię Mojżesz – Moseh – z egipskiego 'wydobyć lub wydobyty z wody'
Jest rozdzielona potrójna rama opowiadania: poczęcie – urodzenie – nadanie imienia. Imię nadaje córka faraona – ono
określa misję człowieka. Jest tu ironia narracyjna, córka Faraona uważa że to ona ocaliła dziecko. Po zmianie liter w

mieniu Mojżesza można odczytać, ze oznacza ono „on wydobywa z wody” – to zapowiedź prawdziwej misji Mojżesza
– wydobędzie swój lud z niewoli. On jest tym który sprawi to wydobycie.
2,11-22 – Mojżesz broni rodaka, zabija Egipcjanina – z punktu widzenia narracji jest to ktoś kto broni Izraelitów przed
uciskiem. Później widzi bijących się rodaków oni jednak donieśli na niego. Mojżesz ucieka, a narrator komunikuje że
misja Mojżesza się zakończyła. Mojżesz żeni się na obczyźnie i pasie owce teścia Jetry. Imię syna Mojżesza – Ger-
Szon oznacza cudzoziemca. Jest to nadzieja na zmiany.
2,23 - 25 – śmierć króla egipskiego – narzekania izraelitów doszły do Boga. Tu jest dopiero Bóg, objawia się jako ten
który dał patriarchom obietnicę. Jest tu połączenie obietnic Abrahama z narodem w Egipcie. To że Bóg się objawił
oznacza, ze chce pomóc.

Opis   narodzin   Mojżesza   ma   podkreślić   prześladowanie   i   los  Izraelitów   i   podprowadzić   pod   inicjatywę   zbawczą.
Pierwsza była dana przez Mojżesza – historia zabójstwa Egipcjanina, poniósł fiasko z powodu postawy Izraelitów –
nie chcieli zmiany swojej sytuacji, przyzwyczaili się do życia w Egipcie, na dodatek donieśli na Mojżesza do Faraona.
Imię Mojżesza – Gerszon oznacza cudzoziemca. Ma on więc wrócić do swojej ziemi. Po donosie do faraona uciekł,
musi   więc   wrócić   do   egipskiej   ziemi,   w   perspektywie   teologicznej   chodzi   o   ziemię,   którą   Bóg   obiecał   Ojcom.
Następuje tutaj wejście w historię działania Boga.

Powołanie Mojżesza
Gdy Biblia mówi o powołaniu czyni to poprzez wzorzec literacki – nadzwyczajny opis narodzin + opisy powołania,
tylko przy Mojżeszu mamy do czynienia z dwoma opisami powołania: 3,1 – 4,18 i 6,2 – 17(?). Schemat ten odnosi się
do wszystkich powołań, tylko Mojżesza jest tak obity, wygląda następująco:
2)Teofania   Boga   –   Bóg   ukazuje   się   w   postaci   gorejącego   krzewu   który   się   nie   spala.   Teofania   zakłada   dwie
płaszczyzny – wizualną i audio:) – adresat widzi i słyszy Boga. Teofania ma przekonać adresata, że to co się dzieje nie
jest wytworem jego wyobraźni, ale dzieje się w rzeczywistości.
7)Wstępne objawienie misji – Bóg ukazuje się zawsze po to aby przekazać misję do spełnienia. Każda misja zakłada
też teofanie – ten który realizuje misję ma być pewny, że czyni to z polecenia Boga. Teofania ma sprawić aby adresat
zawsze pamiętał o misji, ma być świadectwem wobec tych do których powołany jest posłany.
10)Sprzeciw powołanego – Mojżesz nie uważa się za dobrego do wypełnienia misji, uważa że to za trudne zadanie, nie
zna Boga (Bóg objawia mu swe Imię), twierdzi też że się jąka (dostaje Aarona). Sprzeciw wskazuje na trudność misji –
ziomkowie Mojżesza donieśli na niego do Faraona przez co jego powrót do kraju jest bardzo niebezpieczny, wskazuje
też na wolność powołanego – nie jest on zmuszony do wypełnienia misji
20)Rozwiązanie problemów i ponowienie misji – Bóg upewnia Mojżesza – obiecuje obecność przy powołanym, misja
na pewno się powiedzie, nikt nie pokona powołanego. Bóg na zarzut Mojżesza, że nie zna Jego imienia, objawia mu je
– JAHWE – od hebr., czasownika być, Bóg sam tłumaczy imię jako „Jestem, Który Jestem”. Czasownik „być” – ozn.
posiadać istnienie w sposób pełny; dawać istnienie = stwarzać, powoływać do istnienia. Stwórca oznacza tutaj także
zbawcę. Bóg daje Mojżeszowi do pomocy Aarona, który ma być jak prorok, Mojżesz ma być „jak Bóg” (autor +
mówca)
21)Znak – Mojżesz otrzymuje: laskę, która zamienia się w węża; wsuwając sobie rękę w zanadrze, za każdym razem
staje się ona trędowata i uzdrowiona; woda z Nilu zamienia się w krew. Znak to gwarancja dla powołanego, że to co się
dzieje nie jest wymysłem. Jest też gwarancją autentyczności misji dla jej adresatów.
22)Akceptacja powołania

Wj 5,1 – 15,20 – wyjście z niewoli
5,2 – motto dla wydarzeń – Mojżesz komunikuje Faraonowi Słowo Boga, aby wypuścił lud. Faraon, mówi że nie zna
Boga. Pozna Go przez kolejne wydarzenia, a na końcu posłucha wypuszczając lud. Do tych samych wniosków co
Faraon dojdzie też Mojżesz i lud. Są więc tu trzy płaszczyzny poznania Boga. Dokonuje się to przez plagi egipskie.
Było ich dziesięć. Bóg przez te wydarzenia pokazuje Mojżeszowi, Faraonowi i ludowi, że trzeba być mu posłusznym.
Plaga to naturalny kataklizm, który dotyka większy obszar. Biblijne plagi można wyjaśnić na płaszczyźnie naturalnej –
na pewno pięć pierwszych. Autor biblijny uznaje je za zależne od Boga. Faraon pomyślał tak dopiero gdy zorientował
się, że dotykają tylko Egipcjan. Hebrajczycy żyli jednak w enklawie (Goszen?), byli wyizolowani od Egipcjan, nie
musieli więc być ofiarami plag. Autor tłumaczy plagi jednak jako znaki Boga ponieważ nigdy nie występowały w
takim natężeniu, autor pokazuje jak należy interpretować ten tekst. Los Hebrajczyków się pogarsza, buntują się wobec
Mojżesza, uważają, że pogorszył ich sytuację. Początkowo faraon zaczął coraz bardziej ich uciskać. Bóg objawia
Mojżeszowi, że jest to Jego plan i tak będzie zawsze. Schemat literacki:
1)Upór Faraona
2)Mojżesz rozmawia z Bogiem – misja – jeśli Faraon nie ulegnie nastąpi plaga
3)Mojżesz idzie do faraona

4)Upór i odmowa władcy
5)PLAGA
7)Mojżesz u Faraona – prośba o interwencję, Faraon chce wypuścić lud
8)Mojżesz u Boga – prośba
9)Ustanie plagi
10)Upór faraona gdy zobaczył, że plaga ustała, itd.

Schemat ten mówi nam o planie Boga, upór Faraona daje możliwość objawienia się wielkości i chwały Boga. Po
dziesięciu plagach wszyscy już wiedzą kim jest Bóg, że może zmusić do posłuszeństwa wielki Egipt, ówczesną potęgę.
Autor mówi o 600 tyś mężczyzn którzy wyszli z Egiptu. Jest to jednak raczej nie możliwe, aby tyle ludzi wyszło w
jednym   momencie   z   kraju.   Istnieje   koncepcja,   która   mówi   o   wyjściu   etapami.   W   historii   Egiptu   były   okresy
bezkrólewia, gdy umierał Faraon, korzystali z tego uciskani, mogły być to dogodne momenty do opuszczenia kraju
przez Hebrajczyków. Opis wyjścia dotyczył jednej z grup, autor ujął to w jedno opowiadanie.
Święto Paschy - oznacza czasownik -  przejście między kimś - tutaj anioła, który zabijał pierworodnych. Źródłosłów
tkwi w starym święcie pasterzy, którzy składali na wiosnę baranka w podzięce bogom za płodność ich stad. Izraelici
połączyli tą tradycje z wyjściem z Egiptu.
Przejście przez morze
Dzisiejsza wersja łączy dwie niezależne tradycje. Są fragmenty, które się powtarzają (np. bunt) lub też wykluczają
(powód rozejścia się wód – uniesienie laski i wiatr). Najprawdopodobniej jedna z grup przeszła przez morze. Tekst
hebrajski mówi o morzu sitowia, a nie o Morzu czerwonym. Jest to przejście po brzegu, tylko tam mogło rosnąć
sitowie.   Gdy   Hebrajczycy   przeszli   mógł   nastąpić   przypływ,   Egipcjanie   utkwili   więc   w   przybrzeżnym   błocie.
Wydarzenie   to   da   się   więc   wytłumaczyć   w   sposób   naturalny,   autor   nadaje   im   sens   teologiczny  –   wskazuje   na
ingerencję Boga, ponieważ przejście nie udało się Egipcjanom. W 15 rozdziale mamy pieśń Miriam – hymn ku czci
Boga, który zwycięża Egipcjan. Uważany jest za jeden z najstarszych w Biblii. Został zaaplikowany przez autora jako
teologiczne potwierdzenie wydarzeń. Tekst o przejściu przez morze zapowiada konfrontację Boga i Mojżesza z ludem.
Ci którzy widzieli ratunek, teraz stają przed Mojżeszem i narzekają że umrą  na pustyni, twierdzą, że w Egipcie
przynajmniej mieli zapewniony byt. Jest to motyw powtarzający się do końca Pięcioksięgu.
Struktura:
Wj 15,22 – 18,27 – wędrówka pod Synaj z Egiptu
Wj 19,1 – Kpł – Lb 10,10 – Synaj, zawarcie przymierza, prawo – jest to najważniejsza część
Lb 10,11 – 36,13 – wędrówka do Kanaanu
Pwt – powtórka

Lb 10,11
Pierwsze rozdziały opisują opiekę Boga nad ludem. Teksty o przepiórkach to odpowiedź na wątpliwości czy Bóg umie
przeprowadzić lud przez pustynię. Następuje bunt i nieposłuszeństwo ludu. Naród jest nieposłuszny, ciągle się buntuje.
Doszło do tego, że nikt oprócz Jozuego i Kaleba, nie wszedł do ziemi, uczyniło to dopiero kolejne pokolenie.
Najważniejsza jest perykopa o Synaju Wj 19,1nn zawiera prawo i przymierze. Jest też najobszerniejsza, tekst ten
znajduje się w centrum wszystkich wydarzeń (wg schematu to co najważniejsze jest właśnie w centrum – początek
wykładów).
Lud zyskał to, że Bóg jest jedynym Bogiem, a Bóg zobowiązał się do troski o lud, błogosławieństwa oraz ma wypełnić
obietnicę ziemi. Bóg zyskał kult od ludu (dziś teologia tak nie mówi, ale to starożytna koncepcja). Lud ma za to
przestrzegać prawa – Dekalog i miłość jedynego Boga.
Prawo – na pierwszy plan wychodzą teksty ze zbiorami prawa:
1)Dekalog Wj 20,22 – 21
2)Tzw. księga przymierza – 20,22 – 23,33
3)Prawo kultu – przepisy liturgiczne Wj r: 25- 31; 35 – 40
4)Prawo czystości Kpł 11 – 16
5)Prawo świętości 17 – 16
6)Deuteronomiczny kodeks prawny Pwt 13 - 26

Prawodawstwo ST ze względu na formę
85prawo kazuistyczne – sformułowane w sposób opisowy, formułuje konkretne rozporządzenia odnośnie różnego
rodzaju sytuacji i aspektów życia ludzkiego, objęto nim każdą dziedzinę życia, często zaczyna się od słowa „jeśli”.
86Prawo apodyktyczne – to kategoryczne normy prawne w postaci nakazów lub zakazów. Mają charakter uniwersalny,
obowiązują, wszędzie i zawsze

Sankcje prawne dotyczyły każdego z wyżej wymienionych praw, często była to kara śmierci, często odwoływano się
do zasady iux tallionis – „oko za oko, ząb za ząb” – prawo odwetu.

1) Trzeba było zapewnić2) egzekutywę i przestrzeganie prawa, ST podaje Boga jako autora – obliguje to do

posłuszeństwa

3) Surowa sankcja także gwarantowała przestrzeganie prawa
4) Na straży prawa stał urząd proroka i króla

Prawo   jakie   otrzymał   Izrael   miało   być   chlubą,   otrzymali   je   jako   jedyny,   wybrany   naród.   Prawo   jest   dowodem
wyróżnienia i gwarantem pomyślności o raz siły. Dekalog jest przykładem prawa apodyktycznego, zawarty jest w
krótkiej   i   zwięzłej   formie,   sformułowany  negatywnie,   w   postaci   nakazu   lub   zakazu.   Siedem  ostatnich  przykazań
nazywa się fundamentem praw naturalnych (obowiązują nawet ludzi niereligijnych). Dekalog jest przedstawiony w
formie  dwóch tablic – podział ze względu na treść. Pierwsza z trzema przykazaniami odnosi się do Boga, są to
najważniejsze przykazania, odnoszą się do relacji naród – Bóg. Podkreślają monoteizm, zakaz czynienia podobizny
Boga,   szacunek   dla   imienia   Boga   i   dnia   świątecznego.   Żadne   złamanie   prawa   nie   pozostaje   bez   reakcji   Boga,
zachowania prawa domaga się sam Bóg.

Przymierze – Synaj 19 – 24
Opis włożony w kontekst ofiary. Mojżesz czyta prawo ludowi, pyta czy je rozumie. Zabija baranka i krwią dotyka
ołtarza – krew to symbol życia – przymierza na śmierć i życie, ołtarz symbolizuje Boga, krwią pokropiony zostaje tez
lud – powiązanie Boga z ludem. Izraelici nie spełnili prawa – umarli więc na pustyni. Na końcu jest uczta, Bóg zasiada
z ludem do jednego stołu – jedyny moment, gdy Bóg pozwala na siebie patrzeć. Mojżesz wraca do Boga, lud w tym
czasie zostaje u podnóża góry. Lepi sobie cielca, niecierpliwi się na powrót Mojżesza. Mojżesz widząc bunt rozbija
tablice z przykazaniami, gładzi też buntowników. Wrzucił cielca do wody, a ludowi kazał ją pić. Następuje odnowienie
przymierza. Bóg na nowo obiecuje opiekę (32 – 34)
35 – 40 – prawo liturgiczne – Mojżesz buduje Przybytek – wędrowną świątynię – namiot z Arką Przymierza. Miała w
niej znajdować się laska Mojżesza, tablice z przykazaniami, a według niektórych także kubek z manną z pustyni. Arka
jest podnóżkiem tronu Boga. Był tam też ołtarz i siedmioramienny świecznik.

Księga Kapłańska
W 99% zawiera normy prawa, przepisy, instrukcje, mówi o kapłaństwie. Jest to dla nas niezrozumiałe. Jej treść trzeba
wpisać w znaczenie perykopy synajskiej. Jest owocem przymierza i prawa.
Struktura:
1 – 7 ofiary, ich rodzaje, sposób składania, znaczenie, cały kult ST był oparty na ofiarach. One odzwierciedlają naszą
modlitwę. Są tu ofiary błagalne (jak prośby), dziękczynne, przebłagania – symbolizują świadomość popełnionego zła,
były tez ofiary kadzielne, pokarmowe
8 – 10 – kapłaństwo Aarona, geneza i funkcje
11 – 15 – Kodeks czystości rytualnej – aby sprawować kult trzeba było być czystym rytualnie
16 – opis dnia przebłagania – raz na rok organizowano cos na rodzaj publicznej spowiedzi – kozioł ofiarny – Aaron
wkładał na zwierze ręce i przekazywał grzechy ludu. Później wyprowadzono kozła na pustynię, ten kto to czynił
musiał dokładnie się umyć i spalić ubrania. Po wybudowaniu świątyni kapłan raz do roku wchodził do miejsca z Arką i
składał ofiarę przebłagania,
17  – 26  – kodeks świętości  –  podkreśla  świętość   Boga  Jahwe,  zwraca  nasza   uwagę   w jego stronę,  19,2 –  idea
świętości. Bóg jest święty i wszyscy powinni być święci jak On. Mają więc zachowywać wcześniejsze zalecenia, 20,8;
21,8 – kolejne podkreślenie świętości Boga i ludu.
Księga Kapłańska podkreśla, że Bóg jest najświętszy – czyli wszechmocny, ten kto jest   nieczysty nie może się do
Niego zbliżyć. Bóg wybrał Izraela jako umiłowany naród i zawarł nim przymierze, lud ma przestrzegać reguł i praw.
Główną zasadą jest świętość, Izrael ma być święty jak Bóg.
11 – 15 – modlitwa nieczystych była nieważna
19 – 18 – prawo miłości bliźniego – „Będziesz miłował bliźniego jak siebie samego” – jest to drogowskaz dla narodu,
bliźnim jest tylko rodak.

Księga Liczb
Struktura:
1)Naród Izraelski pod Górą Synaj – 1,1 – 10,10 – perykopa synajska, przygotowanie do wymarszu, 10,11 – wymarsz w
dalszą wędrówkę
2)10,11 – 22,1 – Izraelici po wędrówce zatrzymują się na postój i dalej wędrują
3)22,2 – 36,13 – przygotowanie do wejścia do Kanaanu

ad 1)
Mojżesz ustala porządek wymarszu, daje przepisy, m.in. o lewitach, nazirejczykach. Na końcu mówi o święcie Paschy.
Przypada ono tylko trzy razy – przy wyjściu z Egiptu, przy wyjściu z pod Góry Synaj, w księdze Jozuego – gdy mają
zdobyć Ziemię Obiecaną, święto to jest zawsze wpisane w wędrówkę, a Bóg zawsze przy nim okazuje swą moc.

ad 2)
Wędrówka przez pustynię – wierny Bóg pośród niewiernego ludu – nieustanny bunt Izraelitów wobec Boga i wobec
Mojżesza. Lud zaczyna szemrać, część taboru zaczyna płonąć. Refrenem jest narzekanie ludu, kwestionuje on sens
wyjścia  z  Egiptu.  Gdy Izraelici  poszli  na  zwiady do ziemi   obiecanej  wrócili  z  wielką  kiścią  winogron. Widzieli
przepych ziemi, ale problemem było to, ze bronili jej Anakici – bardzo silny lud. Lud zarzuca Bogu bezsens wędrówki,
chce wracać. Bóg godzi się na powrót, jednak ponieważ lud jest niewierny tuła się przez 40 lat po pustyni i na niej
umiera. Do ziemi obiecanej weszło następne pokolenie oraz Jozue i Kaleb, którzy namawiali wątpiących wędrowców.
W rozdziale 20 są wspomniane Meriba i Massa – jest to symbol sporu ludu z Mojżeszem. Mojżesz idzie do Boga,
który każe mu uderzyć w skałę. Mojżesz wątpi czy uda mu się wydobyć wodę. Za zwątpienie Bóg karze Mojżesza –
nie wejdzie do ziemi, widać tu główną ideę – święty Bóg pośród niewiernego ludu. Bóg zawsze ukazuje miłosierdze,
nigdy nie wycofuje obietnic.

ad 3)
Izraelici widzą z oddali co ich czeka, Mojżesz przygotowuje lud, dzieli też przyszła ziemię – tzw. Zajordanie między
pokolenia Rubena, Manassesa i Neftalego.

Księga Powtórzonego Prawa
Jej rdzeń wypełnia kodeks deuteronomiczny – najobszerniejszy zbiór norm w całym ST, jeden z najstarszych
fragmentów ST – 12 – 26 (odnaleziony w czasie reformy Jozjasza)
Podział księgi:
1 – 11 – wstęp
12 – 26 - prawo
27 – 34 – epilog, podkreśla wagę, określa sankcje

Wszystko ukazane jest w formie dwu mów Mojżesza: 1,1; 4,44 – mają postać testamentu (księgi Wj do PWT są jakby
jego życiorysem). W tradycji nie ma wzmianki o grobie Mojżesza. Przy śmierci miał mu asystować tylko Bóg. Na
wschodzi było tradycją, że przy śmierci był tylko najbliższy przyjaciel. Nikt nie wie gdzie został pochowany. Jest to
wpisane w biografie Mojżesza. Celem testamentu jest uświadomienie ludowi przez opowiedzenie ich historii aby nie
popełnili tych samych błędów. Mojżesz zwraca się do ludu pytając, gdzie są ich ojcowie, uświadamia niewierność
przodków. Mówi co maja robić aby wejść do ziemi, podkreśla konieczność zaufania Bogu i przestrzegania prawa. Jeśli
tego nie zrealizują nie wejdą do ziemi lub po zdobyciu ją stracą. Jest to retrospekcja teologiczna. Ideą jest tu obecność
Boga w dziejach Izraela, za nim Mojżesz ogłosi kodeks prawa (12 – 26) opowiada historię od wyjścia z Egiptu. Na
końcu komunikuje prawo. Na końcu mówi o wodzie i ogniu – życiu i śmierci. Lud może wybrać, Mojżesz daje
przykłada wybierając życia, lud czynie podobnie.
Można tu mówić o celebracji zawarcie przymierza:
87uroczysty wstęp – prezentacja kontrahentów Boga i ludu
88katalog dobrodziejstw jakie Bóg okazał, znaki miłosierdzia, podkreślenie zasług Boga, to ze doprowadził lud do
obiecanej ziemi
89proklamacja prawa – jeden Bóg, zakaz czci innych, prawo (12 – 26)
90wezwanie na świadków ziemi i nieba – wszystko widzą i nigdy nie przeminą
91renowacja przymierza – 31, 9 – 18
Taki rytuał celebracji przymierza być może posłużył autorowi do ułożenia księgi Pwt
Samo prawo 12 – 16 jest podzielone na trzy części:
12 – 16,17 – zasady i normy odnoszące się do życia religijnego Izraela, kult, święta
16,18 – 18,22 – najważniejsze instytucje Izraela – sędziowie, kapłani, królowie i prorocy
19 – 25 – odnosi się do życia społecznego Izraela

Główne idee teologiczne z Pwt
1)Teologia religii monoteistycznej – jedyna prawdziwa religia dla Izraelitów
2)Idea wybraństwa – Naród jest umiłowanym i wybranym ludem Boga
3)Relacja między Bogiem i ludem oparta na przymierzu, które gwarantuje przywileje dla Boga i dla ludu, określanie