Document Outline

Pisma Platona obejmujące 35

dialogów

(przy czym

Obrona Sokratesa

nie jest dialogiem) i

Listy starożytni filologowie pogrupowali w dziewięć tetralogii. Obecnie jednak tylko część z
pism z poniższej listy uważa się za dzieła Platona:

I – Eutyfron –

Obrona Sokratesa

–

Kriton

–

Fedon

II – Kratyl – Teajtet – Sofista – Polityk
III – Parmenides – Fileb –

Uczta

–

Fajdros

IV – Alkibiades I – Alkibiades II – Hipparch – Rywale
V – Teages – Charmides – Laches – Lysis
VI – Eutydem –

Protagoras

– Gorgiasz – Menon

VII – Hippiasz Większy – Hippiasz Mniejszy – Ion – Meneksenos
VIII – Klejtofon –

Państwo

– Timajos – Kritiasz

IX – Minos – Prawa – Epinomis – Listy

Uważa się, że cała filozofia Platona zawarta jest w dialogach. Według okresu powstawania
dzieli się je tradycyjnie na trzy grupy:

•

Dialogi wczesne – zwane także sokratycznymi, gdyż główną postacią w nich
występującą jest

Sokrates

, albo aporetycznymi (gr.aporia oznacza trudność

logiczną, niemożność rozwiązania problemu), gdyż Sokrates w trakcie dyskusji zbija
przekonania swoich oponentów, nie proponując w zamian konstruktywnych
wniosków. Należą tutaj: Laches, Charmides, Lyzis, Eutyfron,

Protagoras

, Gorgiasz,

Ion, ,

Kriton

, Hippiasz Mniejszy, Hippiasz Większy,

Obrona Sokratesa

, Menon,

Eutydem i Meneksenos.

•

Dialogi średnie – konstruktywne, w których przedstawiona jest teoria idei. Grupa ta
obejmuje dialogi Menon, Fedon, Fajdros, Uczta, Państwo. W dialogach tych
również występuje postać Sokratesa, ale nie odgrywa już roli pierwszoplanowej, a
ogranicza się do przekazywania platońskiej nauki o ideach.

•

Dialogi późne, albo krytyczne, w których Platon zdaje się wycofywać z teorii idei
dostrzegając tkwiące w nich aporie. Do grupy tej zaliczamy dialogi: Parmenides,

Sofista, Polityk, Fileb, Timajos, Kritiasz i Prawa. Prawa są jedynym dialogiem, w
którym nie występuje postać ukochanego mistrza Platona.

Filozofia Platona

Platon – fragment fresku Szkoła ateńska

Ontologia

System Platona był próbą rozstrzygnięcia dylematu jaki dręczył filozofów przedplatońskich.
Dylemat ten wynikał z rozważań nad znaczeniem pojęcia

bytu

. Grecy mieli tradycję

rozumienia bytu w kategoriach absolutnych, tzn. przyjmowali od czasu

Parmenidesa

, że

coś,   co   naprawdę   "jest"   powinno   być   zawsze   i   powinno   być   niezmienne.   Jak   ujął   to
Parmenides Byt jest, a niebytu nie ma, czyli coś co jest naprawdę, musi istnieć wiecznie i
musi   być   niezmienne,   bo   inaczej   jest   tylko   jakimś   "pseudobytem",   który   jest   stale
zagrożony   zmianą   lub   zniknięciem.   Ten   pogląd   stał   w   sprzeczności   z   rzeczywistością
obserwowaną zmysłami, która jest pełna zmian i niestabilności.
Podstawą   systemu   Platona   było   przyjęcie,   że   prawdziwy   wieczny   byt   to  idee,   a
rzeczywistość   materialna   jest   jedynie   odbiciem   wiecznotrwałych,   niezmiennych   idei.
Zdaniem Platona, relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do
relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. Wymagało to przyjęcia
istnienia swoistego mechanizmu "emanacji" idei w przedmioty materialne. Mechanizm ten
jest – zdaniem Platona – niedoskonały; na drodze od idei do przedmiotów materialnych
następuje wiele przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem przedmiotów w migotliwym
świetle   świecy.   Wyjaśnia   to   niekompletność,   zmienność   i   niedoskonałość   świata
materialnego.  Teorię   zmiany  zaczerpnął   Platon   od

Heraklita

. Zmiana była dla Platona

złem,   ponieważ   z   każdą   zmianą   wszystkie   rzeczy   oddalają   się   coraz   bardziej   od
pierwotnych   idei.   Przeciwieństwem   zmiany   jest   stałość,   która   wg   Platona   jest   czymś
boskim. Dlatego świat materialny jest zły, a świat duchowy – jako niezmienny – jest dobry.
Świat   idei   Platon   wyobrażał   sobie   niemal   "namacalnie".   Świat   ten   składał   się   z
nieskończonej liczby  idealnych  i doskonałych  obiektów,  takich jak np.

bryły platońskie

które są bardziej "realne" i "rzeczywiste" od przedmiotów materialnych. Obiekty te są
"wieczne", co znaczy, że nie były nigdy stworzone, ani nie mogą ulec zniszczeniu. Idee
tworzą hierarchię – najwyższą ideą jest idea dobra, obdarzająca inne idee bytem i
poznawalnością.
Naczelnymi ideami u Platona były:

dobro

piękno

prawda

. Idea była dla Platona piątym i

ostatnim etapem, który należy przejść, żeby osiągnąć

doskonałość

. Pozostałe to kolejno:

nazwa, definicja, obraz i wiedza.

Dusza i Demiurg – Budowniczy Świata

Oba światy – świat idei i świat materialny są według Platona odseparowane i nawzajem
się nie przenikają. Jedynymi odstępstwami od tej reguły jest ludzka

dusza

Demiurg

–

boski

budowniczy świata.

Według Platona ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę, która
pochodzi wprost ze świata idei. Podobnie jak inne idee jest więc ona wieczna,
niestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei może poznawać idee. Inną
cechą duszy jest zdolność do poruszania się samej z siebie. Z ideą

nieśmiertelności duszy

wiąże się idea jej

preegzystencji

: istniała ona przed narodzeniem i została uwięziona w

ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do
świata idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz należące częściowo
do świata postrzeżeń szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość.
Świat materialny jest bezrozumny, ale zdaniem Platona w przyrodzie istnieje harmonia i
ład. Jest to zrozumiałe jedynie, gdy przyjmiemy celowość świata, a zatem jego stworzenie.
Istotą, która zbudowała świat materialny jest właśnie Demiurg. Z jednej strony wzorował
się on na ideach, co powoduje pewne zbliżanie się rzeczy materialnych do doskonałości. Z
drugiej strony zbudował świat z odwiecznie istniejącej materii, czy też bezrozumnego
tworzywa (dechomenon) co powoduje, że odbicie idei jest niedoskonałe.

Teoria poznania – metoda dialektyczna

Z koncepcji istnienia świata idei i rozumienia duszy wynikała platońska teoria poznania.
Zdaniem Platona dusze posiadały doskonałą wiedzę o świecie idei, w nim preegzystując,
ale na drodze ze świata idei do ciała człowieka tę wiedzę traciły. Zapominanie to jednak
nie było zupełne i człowiek ma możliwość przypomnieć sobie znane niegdyś idee. Uczenie
się jest więc w istocie nie poznawaniem nowych rzeczy, lecz "przypominaniem"
(anamnezą) świata idei. Tęsknotę wobec świata idei, będącą motorem poznania
rozumowego Platon nazywa Erosem. Wierzył w reinkarnację (gr.

metempsychoza

), którą

pojmował w ten sposób, że człowiek ma się odradzać dopóty, dopóki nie nastąpi pełne
przypomnienie.
Aby dusza nie zbłądziła, proces uczenia musi być właściwie przeprowadzony. Nauczanie
umiejętności praktycznych jest tylko pomocą w radzeniu sobie w świecie materialnym.
Dużo istotniejsze dla Platona jest studiowanie "samego siebie" w poszukiwaniu pamięci o
prawdziwych ideach. Pomocny w tym miał być system edukacji oparty na dialektyce.
Polegał on na dochodzeniu do prawdy poprzez dialog ucznia z nauczycielem, analizę i
syntezę pojęć, tworzenie tez i antytez, ich przyjmowanie lub odrzucanie.

Etyka i Teoria Państwa

intelektualizmem etycznym

Dobro jest w tym systemie pamięcią o świecie idei, w którym panują "idealne" stosunki, a
zło jest brakiem tej pamięci. Zło wynika więc z niewiedzy; pogląd ten wywodzi się od

Sokratesa

i zwany jest

. Dążenie do dobra zostanie po śmierci

wynagrodzone   poprzez   powrót   duszy   do   świata   idei,   podczas   gdy   dusze   nierozumne
zostaną ukarane ponowną utratą życia i wcieleniem.
Ta koncepcja etyczna została uzupełniona przez nawiązującą do podziału duszy na trzy
części teorię cnoty. Każdej części duszy odpowiada właściwe jej dobro. Zadaniem części
rozumnej jest osiągnięcie mądrości, zadaniem niższych części jest podporządkowanie się
rozumowi:   popędliwość   osiąga   to   poprzez  męstwo  (stałość),   a   pożądliwość   poprzez
umiarkowanie  (panowanie   nad   sobą).   Harmonię   między   częściami   duszy   gwarantuje
cnota sprawiedliwości. Koncepcja ta została przyjęta przez chrześcijaństwo pod nazwą

czterech cnót kardynalnych.
Idealne państwo polega na podziale zadań i tak jak trzem częściom duszy odpowiadają
trzy cnoty, tak samo powinny odpowiadać im trzy stany społeczeństwa:  stan uczonych
(władców-filozofów)   dbających   o   rozumne   kierowanie   państwem   i   umożliwiających
prowadzenie przez pozostałych obywateli rozumnego i cnotliwego życia; stan strażników
(wojskowych) dbających o wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa oraz  stan
żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne dobra materialne. Platon
kładł ogromny nacisk na hierarchię społeczeństwa. Utożsamiał losy państwa z losem klasy
rządzącej.   Aby   państwo   było   trwałe,   potrzebna   jest   mu   silna   pozycja   arystokracji.
Osiągnąć ją należy przez swoisty kolektywizm. Jego istota polega na tym, że arystokraci
muszą być względem siebie równi, aby nie zazdrościli sobie wzajemnie i nie dzielili się w
ramach grupy. Każdy podział jest zmianą a tej oczywiście wg Platona należy unikać. Głosił
tzw.   mit   o   krwi   i   ziemi,   według   którego   ludzie   z   poszczególnych   grup   społecznych
posiadają w sobie pewien metal. I tak filozofowie – złoto, strażnicy – brąz, a żywiciele –
żelazo.   Platon   uważa,   że   klasa   najwyższa   musi   pozostać   "czysta".   Nie   dopuszcza
mieszania   się   różnych   metali,   ponieważ   każda   mieszanka   jest   zmianą   i   prowadzi   do
degeneracji.
Państwem   powinni   rządzić   najmądrzejsi,   a   więc   filozofowie,   ponieważ   jedynie   oni
posiadają   prawdziwą   wiedzę.   Tylko   oni   potrafią   odtworzyć   w   umyśle   wizję   idealnego
państwa, do którego realizacji będą dążyć. Warto tu zaznaczyć istotną różnicę między tym
co   przez   miano   filozofa   rozumiał   Sokrates   i   Platon.   Dla   Sokratesa   filozof   to   osoba
poszukująca wiedzy, dla Platona to dumny posiadacz wiedzy.
Nadrzędną   wartością   dla   Platona   jest   sprawiedliwość.   Aczkolwiek   pojęcie   to   jest
rozumiane   całkiem   inaczej   niż   to   przez   nas   obecnie.   Dla   Platona   najważniejsze   było
państwo   i   jego   dobro.   Wszystko   co   prowadzi   do   dobra   państwa   jest   dobre.   Nawet
kłamstwo rządzących jest pozytywne, jeśli służy wyższemu celowi, czyli dobru państwa.
Sprawiedliwe dla Platona jest to, aby każdy robił to co do niego należy. Każdy ma pewne
zdolności i powinien je realizować.
Podstawę   państwowości   stanowi   wychowanie.   Najzdolniejsi   powinni   kontynuować
edukację   przechodząc   kolejne   szczeble   "wtajemniczenia"   odpowiadające   kolejnym
etapom   przypominania   sobie   świata   idei.   Stan   filozofów   powinien   być   produktem
kształcenia   oraz   starannego   doboru.   Nauka   ta   obejmować   winna   10.   letnie   studia   w
zakresie

matematyki

astronomii

i teorii harmonii (muzyki), 5. letnie studia dialektyki oraz

15. letni okres praktycznej działalności politycznej. Dwa wyższe stany powinny całkowicie
poświęcić   się   dobru   wspólnoty,   wyrzec   egoizmu   i   własności   prywatnej   (także   kobiet   i
dzieci). Platon nie chciał wtajemniczać zbyt młodych ludzi, ponieważ uważał, że mają zbyt
wiele zapału i są skłonni reformom. A każda reforma jest zmianą, a więc czymś złym.
Platon  przeprowadzał  krytykę   istniejących   ustrojów  państwowych.   Jego   zdaniem  rządy
najlepszych (arystokracja) wyradza się w rządy najdzielniejszych (timokrację), następnie
w   rządy   bogatych   (oligarchię),   zmienionego   w   wyniku   przewrotu   przez  demokrację,
torującą   drogę   rządom   jednostki   (tyranii).   Przejście   od   arystokracji   do   timokracji
spowodowane jest niewiedzą strażników. Dalsza degeneracja powodowana jest już przez
zepsucie moralne obywateli. Dopiero po doświadczeniu najgorszego ustroju obywatel jest
w stanie dostrzec i docenić doskonałość arystokracji. Sam Platon bezskutecznie próbował
wcielić w życie swoje idee na

Sycylii

. Następnie jego idee państwa stanowego stały się

podstawą koncepcji średniowiecznych, w których filozofów zastąpili duchowni, a
strażników – rycerze. Późniejsza krytyka uznawała Platona za prekursora

totalitaryzmu

względu na postulowaną całkowitą reglamentację wszystkich aspektów życia (zob. niżej o
muzyce).

Niepisana nauka Platona

Thomas Aleksander Szlezák

W dialogu Fajdros Platon przytacza mit o królu Egiptu Tamuzie i bogu Teucie – Tenut
zachwala wynalazek pisma (wszystkie cytaty w tłum.

Witwickiego

Królu, ta nauka uczyni Egipcjan mądrzejszymi i sprawniejszymi w pamiętaniu;
wynalazek ten jest lekarstwem na pamięć i mądrość. (LIX 274 E)

Na to Tamuz:

Ten wynalazek niepamięć w duszach ludzkich posieje, bo człowiek, który się tego
wyuczy   przestanie  ćwiczyć  pamięć...  Więc to  nie jest lekarstwo  na  pamięć,  tylko
środek na przypominanie sobie... Uczniom swoim dasz tylko pozór mądrości, a nie
mądrość prawdziwą. Posiądą bowiem wielkie oczytanie bez nauki i będzie się im
zdawało, że wiele umieją, a po większej części nie będą umieli nic i tylko obcować z
nimi będzie trudno; to będą mędrcy z pozoru, a nie ludzie mądrzy naprawdę.  (LIX
275 B)

Dalej Platon wkłada w usta Sokratesa słowa:

Coś strasznie dziwnego ma do siebie pismo, Fajdrosie. (...) Zdaje ci się nieraz, że on
(słowa pisane) myślą i mówią. A jeśli ich zapytasz o coś z tego, o czym mowa (...)
one wciąż tylko jedno wskazują; zawsze jedno i to samo. (LX E)

I jeszcze:

A cóż ten, który posiada wiedzę o tym, co sprawiedliwe i piękne i dobre (...) i on nie
będzie serio pisał tych rzeczy na płynącej wodzie, nie będzie piórem i atramentem
siał słów, które za sobą słowa przemówić nie potrafią i prawdy nauczyć, jak należy.
(LXI C)

Te krótkie ustępy nasunęły niektórym komentatorom Platona myśl, że prawdziwa jego
nauka nie została nigdy spisana – są to tak zwane γραφα δόγματα,

ἄ

nauki niespisane – i

należy ją dopiero zrekonstruować. Same Dialogi zaś byłyby w tej interpretacji jedynie
zbiorem pewnych tez, służących przypominaniu sobie przez uczniów nauki niespisanej.
Badacze ci skupieni są w tak zwanej szkole tybińskiej, założonej przez

Hansa Krämera

działającej na uniwersytecie w

Tybindze

. Obecnie głównymi jej przedstawicielami są

Giovanni Reale

. Część głoszonych przez nich tez jest

obecnie rozważana coraz poważniej również przez oponentów idących ścieżką
klasycznych interpretacji.

Platon a matematyka

Działalność Platona odcisnęła także piętno na koncepcji uprawiania geometrii jak w jego
czasach zwano matematykę. Wobec kryzysu pojęciowego wywołanego
niewspółmiernością przekątnej i boku kwadratu (porównaj

pitagorejczycy

) Platon

wprowadził do matematyki, z powodów estetycznych, ścisły kanon metodologiczny. W
myśl jego doktryny dozwolone konstrukcje geometryczne mogły być prowadzone tylko
przy użyciu cyrkla i linijki, co uzasadniał tym, że jedynie linia prosta i okrąg mogą ślizgać
się samo po sobie. Do dziś taki rodzaj konstrukcji nosi nazwę konstrukcji platońskich. W
rozważaniach bardziej abstrakcyjnej natury Platon i platoniści zwalczali wszelkie użycie

nieskończoności

aktualnej dopuszczając jedynie nieskończoność potencjalną. Najlepiej ów

wpływ Platona widać u

Euklidesa

który właśnie z tego powodu wyrażał swoje słynne

aksjomaty

Elementach

w nieco sztuczny sposób. Nad wejściem do swojej akademii

Platon umieścił napis "Nie wchodź, jeśli nie znasz reguł geometrii" (czyli matematyki). Ten,
kto nie radził sobie z tą dziedziną (ścisłość, logika, umiejętność wyciągania właściwych
wniosków ) nie powinien wg Platona zaczynać z filozofią.

Platon a muzyka