PRAWO HANDLOWE – OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
Geneza i rozwój prawa handlowego
Niemożliwym jest jednoznaczne określenie początków prawa handlowego, ponieważ normy
prawa – zwłaszcza, jeśli chodzi o prawo prywatne – wytwarzają się na podłożu norm
zwyczajowych. Dlatego początków prawa handlowego należy doszukiwać się w zwyczajach
rozwijających się na tle wymiany dóbr między różnymi plemionami i narodami. Każdy taki
zwyczaj dzięki stałemu i powszechnemu stosowaniu stawał się z biegiem czasu normą
zwyczajową, uznawaną za obowiązującą. Z chwilą utrwalenia jej na piśmie i nadaniu jej
mocy obowiązującej przez władzę państwową, norma zwyczajowa stawała się normą prawną.
W ten sposób jeszcze w starożytności wytworzyły się niektóre, do dziś jeszcze istniejące
instytucje prawa handlowego, np. umowa zamiany, komisu, pośrednictwa, wymiany.
Tego rodzaju normy prawne (mające na celu regulowanie stosunków rozwijających się na
podłożu obrotu handlowego) znajdujemy po raz pierwszy w tzw. kodeksie Hamurabiego
(króla Babilonu).
Mniej lub więcej wyrobione normy prawa handlowego znajdujemy u Fenican, Greków i
Rzymian. Grecy dzięki doskonałemu położeniu geograficznemu rozwinęli swój handel
zagraniczny w bardzo wysokim stopniu, posiadali m.in. przepisy regulujące dość
szczegółowo bankowość oraz handel morski. Przepisy te następnie zostały częściowo przejęte
przez Rzymian, którzy w stworzonym przez siebie systemie prawnym (prawie rzymskim), a
jeszcze bardziej w ius gentium, stworzyli cały szereg instytucji prawa handlowego.
Ś
redniowiecze to kolejny rozwój prawa zwyczajowego w stosunkach handlowych. Prawo to
rozwija się na podłożu wzrostu działalności kupieckiej w miastach średniowiecznych w coraz
częstszych stosunków tych miast z kupcami cudzoziemskimi. Dla regulacji tych stosunków
nie wystarczało już prawo rzymskie, prawo kanoniczne (które wrogo występowało przeciwko
niektórym przejawom w stosunkach handlowych, np. przeciw lichwie i spekulacji).
Tymczasem w miastach powstawał potężny stan kupiecki, którego interesy wymagały
prawnego ujęcia i uregulowania stosunków prywatno-prawnych, rozwijających się na tle
dokonywanych przez kupiectwo transakcji. W tych warunkach, w niektórych miastach
wytwarza się nowe prawo zwyczajowe, będące prawem stanu kupieckiego. Początkowo ma
charakter lokalny i często jego zasięg nie przekracza granic miasta => zatem mamy do
czynienia z prawem miejskim, stanowym, znajdującym zastosowanie wyłącznie w stosunku
do kupców ześrodkowanych w tzw. gildiach kupieckich. Stopniowo wyrabiające się normy
tego prawa znajdują swój wyraz zewnętrzny nie tylko w codziennym ich praktykowaniu, ale
również w wyrokach sądowych, przepisach gildyjnych (tzw. statuta mercatorum) oraz w
przepisach zrzeszeń i związków kupieckich, działających na obczyźnie (takim był np.
związek hanzeatycki).
Normy tego prawa w poszczególnych krajach wykazują duże podobieństwo, a to dzięki
przenikaniu się wpływów duchownych i umysłowych, odbywającemu się między miastami
danego kraju.
W zależności od położenia danego kraju rozwija się w silniejszym lub słabszym stopniu
prawo zwyczajowe morskie lub prawo handlu lądowego.
Z biegiem czasu powstają wydawane dla użytku sądów zbiory orzeczeń sądowych, które są
pierwszymi w średniowieczu pomnikami pisanego prawa zwyczajowego. Jednym z takich
zbiorów orzeczeń, pochodzącym z XII w były „roles d’Oleron” („la charte d’Oleron”)
zawierający wyroki trybunału morskiego wyspy Oleron, położonej w pobliżu La Rochelle we
Francji. Tak samo w połowie XIII w wydany został w Hiszpanii zbiór norm zwyczajowych,
przyjętych w handlu morski, pod nazwą „il libro del consolat del mar”. Zbiór ten
przeredagowany w 1370 r. wszedł do użytku powszechnego jako prawo obowiązujące na
całym obszarze morza śródziemnego.
Podobnie nad morzem Północnym w Niemczech powstał zbiór hanzeatycki (handel morski
=> to szczególne prawo niemieckiego związku hanzeatyckiego).
Dzięki położeniu geograficznemu i rozwiniętemu handlowi zamorskiemu oraz wytwarzaniu
się kwitnących ośrodków handlu (Genua, Wenecja, Florencja, Piza) Włosi znaleźli się w
wyjątkowej sytuacji, która stanowiła niezmiernie korzystne położenie dla rozwoju prawa
handlowego. Dlatego cały okres w rozwoju historycznym prawa handlowego nosi nazwę
włoskiego. Włosi położyli podstawy pod dzisiejsze prawo wekslowe, czekowe, bankowe,
spółkowe, ubezpieczeniowe i maklerskie. Wpływy prawa włoskiego przenikają do Francji,
Niemiec i Hiszpanii.
Od XVII w rozkwita ustawodawstwo państwowe w dziedzinie prawa handlowego. Za
panowania króla Ludwika XIV powstaje we Francji myśl jednolitego dla całego państwa
uregulowania prawa handlowego jako szczególnego prawa obrotu handlowego. Myśl tą
zrealizował minister Colbert, który przez stworzenie jednolitych dla całego państwa
przepisów prawnych pragnął ożywić i podtrzymać życie gospodarcze Francji. W
konsekwencji w 1673 r. został wydany pierwszy kodeks handlowy pod nazwą „Ordonnance
des negociants et marchands” (=”Ordonnance du commerce” |= „Code Savary”). Kodeks ten,
choć w pewnym stopniu posiadał charakter publiczno – prawny, ale nie wyczerpywał całości
prawa handlowego. Składał się z 122 art.
Osiem lat później, w 1681 r. skodyfikowano prawo morskie, publiczne i prywatne
(„Ordonnance de la marine”).
Obydwie te kodyfikacje, choć dalekie od doskonałości, stanowiły znaczny krok naprzód w
rozwoju prawa handlowego (wykazywały przewagę ustawodawstwa państwowego nad
dotychczasowym prawem zwyczajowym =>dając przepisy jasne, zwięzłe i dające moc
obowiązującą w całym państwie).
Ponowna, samodzielna kodyfikacja prawa handlowego następuje we Francji na początku XIX
w. W 1807 r. zostaje wydany tzw. kodeks handlowy Napoleona. Dzieli się na 4 księgi: 1) o
handlu w ogólności; 2) o handlu morskim; 3) o upadłościach i bankructwach; 4) o
sądownictwie handlowym. Wydanie tego kodeksu otwiera nowy okres w rozwoju prawa
handlowego, zwanym francuskim. Konstruowany pod auspicjami Wielkiej Rewolucji
Francuskiej, która znosi średniowieczne stany. Kodeks francuski wykazuje tendencje
liberalne i nacechowany jest dążeniem do zwolnienia handlu spod nadmiernej opieki państwa.
W treści swej, opartej częściowo na ordonansach z XVII w. Kodeks handlowy Napoleona w
ż
adnej mierze nie zasługuje na miano wyczerpującego, jeśli chodzi o ujęcie zawartego w nim
materiału. Handel wewnętrzny uregulowany jest w nim w 109 artykułach, a spółce akcyjnej
(kodeks nazywa ją anonimową) poświęcono zaledwie 13 artykułów. Dzięki temu, że w
sposób jasny i rzeczowy ujął uregulowane w nim zagadnienia, zyskał sobie ogromne
rozpowszechnienie. Poza Francją, został wprowadzony w Królestwie Kongresowym (od
1809r). Posłużył poza tym jako wzór do skodyfikowania prawa handlowego w Holandii,
Grecji, Turcji, Serbii, Egipcie etc. etc.
We Francji kodeks handlowy Napoleona w późniejszej redakcji z 31 I 1841 r. obowiązuje do
dnia dzisiejszego, uzupełniony całym szeregiem dodatkowych ustaw.
Wybitną cechą kodeksu handlowego francuskiego jest przyjęty w nim tzw. system
obiektywny, polegający na tym, że podstawą do stosowania przepisów prawa handlowego
uznaje się nie tylko samą przynależność do stanu kupieckiego osób dokonujących aktów
prawnych, lecz przede wszystkim określone czynności, które ustawa uznaje za handlowe. W
skutek tego kodeks handlowy francuski nie jest, jak kodeks handlowy niemiecki lub polski
kodeks handlowy, który obowiązywał do chwili wejścia w życie kodeksu cywilnego z dnia 18
maja 1964r., prawem zawodu kupieckiego, a prawem szczególnym tzw. obrotu handlowego.
Innymi torami potoczył się rozwój prawa handlowego w Niemczech. W 1794r. zostało
wydane „Powszechne pruskie prawo ziemskie” („Das Allgemeine Preussische Landrecht”),
które objęło również prawo handlowe, wekslowe i morskie. Dopiero w 1861 r. został w
Niemczech opracowany i uchwalony „Powszechny niemiecki kodeks handlowy” („Das
Allgemeine Deutsche Handelsgesetzbuch – A.D.H.G.B.), który w 1869r. stał się prawem
związkowym, a w następstwie prawem Rzeszy. Choć jest obszerniejszy od kodeksu
handlowego francuskiego, to nie ujmuje rzeczy tak jasno i przejrzyście. Kodeks ten składa się
z 911 art., podzielonych na 5 ksiąg, z których ostatnia obejmowała prawo morskie. W 1871 r.
kodeks ten został przyjęty przez wszystkie państwa wchodzące w skład Rzeszy Niemieckiej.
Był on oparty na tzw. systemie mieszanym => zasadniczo wychodził z pojęcia kupca i
przepisy prawa handlowego traktował jako przepisy stanu kupieckiego, lecz jednocześnie za
kodeksem handlowym francuskim przyjmował istnienie pewnych czynności prawnych
uznawanych przez ustawę za handlowe bez względu na to przez kogo były one deklarowane
=> do czynności tych zawsze były stosowane przepisy prawa handlowego. W ten sposób
częściowo kodeks handlowy niemiecki oparty był na systemie obiektywnym-stąd jego
mieszany charakter.
Kodeks ten podlegał zmianom i uzupełnieniom – 1884r. zmieniono prawo akcyjne; w 1892r.
wydano ustawę o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, która wprowadziła tą, nową
formę współdziałania handlowego.
Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego i w rezultacie wydanie kodeksu cywilnego
niemieckiego („Burgerliches Gesetzbuch” => B.G.B.) wywołało potrzebę poddania rewizji
obowiązującego ustawodastwa handlowego. Wynikiem był nowy, niemiecki kodeks
handlowy – Handelsgesetzbuch fur das Deutsche Raich (H.G.B.) z 10 maja 1897r. –
ogłoszony 21 maja 1897r. Zawiera on 905 art. I składa się z 4 ksiąg: 1) przepisy o kupcu; 2) o
spółkach i spółce cichej; 3) o czynnościach handlowych; 4) prawo morskie. Kodeks ten
wszedł w życie 1 stycznia 1900r.
Został on oparty wyłącznie na systemie subiektywnym, stając się kodeksem stanu
kupieckiego, ale w pewnych przypadkach również osoby nie będące kupcami, wchodząc w
pewne stosunki prawne z tymi ostatnimi, podlegały przez to przepisom kodeksu.
Kodeks ten wywarł duży wpływ na kodyfikację prawa handlowego, np. we Włoszech,
Szwajcarii, Japonii.
Do krajów nie posiadających skodyfikowanego prawa handlowego należą kraje anglo-saskie
(Anglia, USA).
W Anglii stosowane jest prawo zwyczajowe. Obok niego istnieją ustawy szczególne,
regulujące np. umowę kupna-sprzedaży, umowę przewozu itd. W 1929r. wydano prawo
akcyjne. W USA obok prawa zwyczajowego opartego na wzorach angielskich, istnieją w
pojedynczych Stanach ustawy, regulujące poszczególne instytucje prawa handlowego.
W Rosji prawo handlowe było uregulowane w „Zbiorze praw” (Swod zakonow) z 1903r. W
pierwszym okresie rewolucji od 1918 – 1921r. prawo prywatne było początkowo zniesione.
W 1921r. przywrócono prawo prywatne i wydano ustawę cywilną, która weszła w życie 1
stycznia 1923r. (miała również służyć do regulowania obrotu handlowego). Zaczęto myśleć o
kodeksie handlowym, jednak nie urzeczywistniono tych pomysłów, a jedynie wydano ustawy
regulujące poszczególne materie.
W Polsce, z chwilą przywrócenia jej samodzielnego bytu, mieliśmy aż 5 różnych
ustawodastw handlowych: na obszarze byłego Królestwa Kongresowego – kodeks handlowy
Napoleona; na pozostałym obszarze byłego zaboru rosyjskiego – stare rosyjskie prawo
handlowe (Swod zakonow); w b. dzielnicy pruskiej obowiązywał kodeks handlowy niemiecki
(H.G.B.); w b. dzielnicy austryjackiej – prawo handlowe austryjackie oparte na A.D.H.G.B. z
późniejszymi zmianami; a na małym skarwku odłączonym od Węgier – obowiązywał kodeks
handlowy węgierski.
Ten stan rzeczy trwał do 1934r., kiedy to u nas wprowadzono kodeks handlowy.
Wprowadzony rozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 27 VI 1934r. Kodeks ten obowiązywał
na całym obszarze Państwa Polskiego od 1 lipca 1934r. Obejmował 697 art. i składał się z 2
ksiąg: 1) przepisy o kupcu jednoosobowym i spółkach handlowych; 2) „czynności handlowe”
(przepisy ogólne, przepisy z zakresu pr. rzeczowego oraz pr. obligacyjnego). Kodeks ten
znajdował się pod silnym wpływem kodeksu handlowego niemieckiego i opierał się na
systemie subiektywnym (uznanie przepisów prawa handlowego za przepisy zawodu
kupieckiego).
(* S. Janczewski: Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1947)
Głównym źródłem prawa handlowego w Polsce był kodeks handlowy i ustawy handlowe
pozakodeksowe. W przypadku braku uregulowania ustawowego należało stosować
powszechne w państwie prawo zwyczajowe. Prawo cywilne do stosunków handlowych
należało stosować subsydiarnie (gdy kodeks handlowy, ustawy, ani prawo zwyczajowe
danego stosunku nie uregulowały).
Przeprowadzona po II wojnie światowej nacjonalizacja zakładów przemysłowych i
handlowych wyjęła spod działania kodeksu handlowego najpoważniejsze przedsiębiorstwa.
W miejsce przepisów o spółkach akcyjnych i spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością
weszły w zastosowanie przepisy dekretu z 3 stycznia 1947r. o tworzeniu przedsiębiorstw
państwowych. Z uwagi na rozbudowanie sektora spółdzielczego postanowienia ustawy o
spółdzielniach z 29 X 1920r. nabrały dużego znaczenia (w nauce i orzecznictwie spółdzielnie
uważane były i są za kupców, a przepisy pr. spółdzielczego należą do dziedziny pr.
handlowego).
Kodeks handlowy formalnie obowiązywał do wejścia w życie kodeksu cywilnego z 18 maja
1964r. Zgodnie z dyspozycją art. 6 przepisów wprowadzających kodeks cywilny, kodeks
handlowy oraz przepisy wprowadzające ten kodeks zostały uchylone, z wyjątkiem przepisów
dotyczących spółek jawnych, spółek z o.o. i spółek akcyjnych (w stosunku do tych spółek w
mocy pozostały przepisy o firmie, prokurze i rejestrze handlowym). Dla stosunków handlu
zagranicznego utrzymane zostały art. 518-524 i 531 KH. Niektóre przepisy kodeksu
handlowego, po zmianie stylizacyjnej przeniesiono do kodeksu cywilnego => dotyczące m.in.
czynności handlowych (umowa sprzedaży – w tym sprzedaży na raty), umowa rachunku
bankowego, umowa agencyjna, komisu, spedycji, przewozu, składu. W 1991r. przywrócono
przepisy odnośnie do spółki komandytowej. W doktrynie przyjmuje się, że utrzymane w
mocy przepisy kodeksu handlowego nie stanowią odrębnej gałęzi prawa, jeśli mają charakter
cywilny – są częścią prawa cywilnego.
Moc wiążącą posiadały również: 1) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 1 VII 1934r o
rejestrze handlowym; 2) rozporządzenie Prezydenta RP z 24 X 1934r. Prawo upadłościowe;
3) rozporządzenie Prezydenta RP z 24 X 1934r. Prawo o postępowaniu układowym.
Budując obecne zręby gospodarki rynkowej przepisy prawa handlowego wymagały
odpowiednich zabiegów interpretacyjnych.
•
ust. z 15 IX 2000r. – Kodeks Spółek Handlowych
•
ust. z 20 VIII 1997r. – O Krajowym Rejestrze Sądowym
•
ust. z 18 II 2003r. – Prawo upadłościowe i naprawcze
*K. Kruczalak: Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 2004
Miejsce prawa handlowego w systemie prawa
Prawie wszystkie gałęzie prawa, a szczególności prawo cywilne, administracyjne i karne,
zawierają przepisy, które bezpośrednio albo pośrednio oddziałują na obrót gospodarczy.
Wszystkie je (mimo przynależności do różnych gałęzi i dyscyplin prawniczych) można uznać
za „prawo gospodarcze”, jeżeli zawierałyby prawne instrumenty kształtowania działalności
gospodarczej.
To stwierdzenie skazuje na niepowodzenie wszelkie próby wydzielenia, zgodnie z
obowiązującym prawem, odrębnej gałęzi prawa pod nazwą „prawo gospodarcze”. Trafnie
zatem w polskim systemie nie doszło do normatywnego wyodrębnienia w formie kodeksowej
prawa gospodarczego. Kodeks cywilny (opierając się na zasadzie jedności prawa cywilnego)
reguluje nie tylko obrót powszechny, ale i handlowy. Pełni on zatem w pewnym sensie także
funkcję kodeksu handlowego.
Istniejący w Polsce stan prawny doprowadził w nauce prawa do specjalizacji
gospodarczoprawnych w ramach tradycyjnych gałęzi prawa, zwłaszcza prawa cywilnego,
administracyjnego, karnego i międzynarodowego prawa publicznego.
W ramach prawa cywilnego doszło najpierw do wyodrębnienia tzw. prawa obrotu
społecznego, a następnie prawa obrotu gospodarczego. Obecnie istnieją już podstawy do tego,
by mówić o wyodrębnieniu prawa handlowego jako samodzielnej dyscypliny prawniczej.
Wyodrębnienie to można zarówno przeprowadzić na podstawie kryterium podmiotów
występujących w obrocie gospodarczym (kryterium podmiotowe), jak i kryterium przedmiotu
tego obrotu (kryterium przedmiotowe). Jeśli w obrocie występuje co najmniej jeden
przedsiębiorca, który dokonuje świadczenia (spełnienia świadczenia najczęściej w celach
zarobkowych) w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa na rzecz innego
podmiotu (czynnik podmiotowy obrotu) i świadczenie to stanowi wynik jego działalności
gospodarczej (czynnik przedmiotowy obrotu), to jest to obrót gospodarczy, normy prawa
regulujące zaś ten obrót można nazwać prawem handlowym. Ponieważ z prawem tym
pozostaje w ścisłym związku ustrój podmiotów obrotu gospodarczego, dlatego normy
regulujące ten ustrój zaliczyć należy również do prawa handlowego.
Prawo handlowe – to zespół norm z natury rzeczy należących przede wszystkim do
dziedziny prawa cywilnego (prywatnego), które regulują organizację (ustrój)
przedsiębiorców oraz czynności handlowe powstające między nimi oraz między
przedsiębiorcami a innymi osobami w obrocie gospodarczym zarówno wewnętrznym
(krajowym), jak i międzynarodowym (w handlu zagranicznym) .
W ramach prawa handlowego doszło do powstania wyspecjalizowanych przedmiotów
(dyscyplin), takich jak prawo transportowe, prawo ubezpieczeń gospodarczych, prawo
autorskie i wynalazcze, prawo wekslowe i czekowe, prawo papierów wartościowych, prawo
spółdzielcze, prawo spółek itd.
*K. Kruczalak: Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 2001
Można dojść do wniosku, że zdefiniowane prawo handlowe jako regulujące organizację
przedsiębiorców i dokonywanych między nimi czynności handlowych, rozumiane jest jako
prawo handlowe sensu stricto, natomiast uzupełnione przez wyspecjalizowane dyscypliny
tworzy prawo handlowe sesnu largo.
*A. Kidyba: Prawo handlowe, Warszawa 2001
Miejsce prawa handlowego w systemie prawa polskiego wyznacza przede wszystkim rodzaj
ź
ródeł prawa, które określają i determinują zarówno wewnętrzny (krajowy), jak i
międzynarodowy obrót gospodarczy. Rozważania na temat prawa handlowego, jego miejsca i
roli w obowiązującym prawie polskim można zatem ograniczyć do ogólnej charakterystyki
ź
ródeł tego prawa.
Z całokształtu uregulowań polskiego prawa wynika, że źródła prawa handlowego zawarte są
zarówno w prawie stanowionym (pisanym), jak i w prawie umownym oraz zwyczaju i prawie
zwyczajowym.
Ź
ródła prawa handlowego
Do podstawowych źródeł prawa należą niewątpliwie przepisy kodeksu cywilnego, a także
utrzymane w mocy przepisy prawa handlowego pochodzące z okresu sprzed II wojny
ś
wiatowej oraz inne przepisy szczególne regulujące ustrój przedsiębiorców. Z całokształtu
tych przepisów wynika, że stosunki obrotu handlowego wyznaczone są przede wszystkim
przez normy o charakterze prywatnoprawnym. Zatem już stąd można wnioskować, że prawo
regulujące ten obrót jest w istocie tym prawem, które z uwagi na jego genezę i przedmiot
regulacji (stosunki obrotu gospodarczego) nazwać można handlowym.
Kodeks cywilny, aż do zmiany dokonanej ustawą z 28 VII 1990r. regulował (w myśl zasady
jedności prawa cywilnego) zarówno obrót powszechny, jak i tzw. obrót uspołeczniony (art. 1 i
2 K.C. przed nowelizacją). Obrót ten został wyodrębniony przede wszystkim na podstawie
kryterium własnościowego. Przez obrót uspołeczniony rozumiało się bowiem obrót
cywilnoprawny zachodzący miedzy jednostkami gospodarki uspołecznionej oraz miedzy tymi
jednostkami, a innymi osobami. Obrót powszechny dotyczył stosunków cywilnoprawnych
miedzy jednostkami gospodarki nieuspołecznionej.
Wyodrębnienie i podział obrotu na uspołeczniony i nieuspołeczniony w kodeksie cywilnym
przed jego nowelizacją uzasadniany był m.in.: istnieniem własności uspołecznionej i
nieuspołecznionej; wpływ rygorów planowania w sektorze gospodarki uspołecznionej i
mniejsze oddziaływanie planowania na sektor gospodarki nieuspołecznionej; wpływ organów
administracji państwowej, zwłaszcza organów założycielskich, na działanie przedsiębiorstw
państwowych i spółdzielni oraz jej brak w odniesieniu do osób fizycznych i innych jednostek
gospodarki nieuspołecznionej; ograniczenia w rozporządzaniu swoim mieniem przez
jednostki gospodarki uspołecznionej, zwłaszcza na rzecz jednostek gospodarki
nieuspołecznionej, i brak takich ograniczeń w obrocie powszechnym.
Regulacja obrotu uspołecznionego w kodeksie cywilnym stała się anachroniczna wraz z
wejściem w życie ustawy z 23 XII 1988r. o działalności gospodarczej. Ustawa ta zerwała z
podziałem obrotu opartym na kryterium własności, przyjmując zasadę „równości” wszystkich
podmiotów występujących w działalności gospodarczej, niezależnie, czy działalność tą
prowadzą opierając się na działalności uspołecznionej czy prywatnej. Zgodnie zaś z art. 2 ust.
2. cytowanej ustawy, podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą był tzw. podmiot
gospodarczy (osoba prawna, fizyczna i jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości
prawnej), nie zaś jednostka gospodarki uspołecznionej lub nieuspołecznionej. Definicja
podmiotu gospodarczego została w ustawie oparta nie na kryteriach przynależności do
określonej kategorii własności, lecz na charakterze prowadzonej działalności gospodarczej
(działalność zarobkowa prowadzona w sposób stały i zawodowy). Obecnie, zgodnie z ustawą
o Krajowym Rejestrze Sądowym i przepisami wprowadzającymi, ów podmiot nosi nazwę
„przedsiębiorca”.
Względy formalne i merytoryczne oraz dokonywane zmiany społeczno-ustrojowe
zmierzające do gospodarki rynkowej, sprawiły, że ustawą z 28 VII 1990r. kodeks cywilny
został zmieniony w sposób zasadniczy. Wraz z wejściem tej ustawy w życie (1 X 1990) K.C.
reguluje, nie jak dotąd obrót uspołeczniony i nieuspołeczniony, ale obrót powszechny i
gospodarczy (handlowy) miedzy osobami fizycznymi i prawnymi. Znowelizowane lub
dodane do k.c. nowe przepisy dotyczą zwłaszcza obrotu gospodarczego, jak przepisy
dotyczące np. własności państwowej, przedsiębiorstwa i jego zbycia, przedawnienia roszczeń,
określenia należytej staranności w obrocie gospodarczym, milczącego przyjęcia oferty,
umowy dostawy itd.
W noweli k.c. z 23 VIII 1996r. dodano przepis odnośnie do zawarcia umowy w drodze
przetargu ustnego lub pisemnego. Istotnej zmianie uległy przepisy odnośnie rękojmi za wady.
Utrzymane w mocy przepisy kodeksu handlowego dotyczą firmy i prokury.
W hierarchii źródeł prawa handlowego istotne znaczenie posiadają przepisy szczególne,
regulujące powstanie, ustrój i ustanie przedsiębiorców. Zgodnie z art. 35 k.c., jeśli są nimi
osoby prawne, regulują je właściwe przepisy oraz oparty na tych przepisach statut. Chodzi
głownie tu o spółki prawa handlowego i cywilnego, spółdzielnie, przedsiębiorstwa
zagraniczne i z udziałem zagranicznym, przedsiębiorstwa prywatne (w tym rzemieślnicze),
związki przedsiębiorstw (zrzeszenie), izby gospodarcze itd.
Jeśli działalność gospodarczą w sposób profesjonalny (zawodowy) prowadzi osoba fizyczna,
jej zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych określają przepisy k.c. (art. 8-32).
Chcąc prowadzić stałą i zawodowa działalność gospodarczą, osoby fizyczne musiała ponadto
spełnić wymagania przewidziane w innych aktach prawnych, zwłaszcza w ustawie z 19 XI
1999r. – Prawo działalności gospodarczej.
Powstanie, ustrój i funkcjonowanie oraz ustanie osób prawnych (oraz jednostek
organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej – wyłączywszy spółkę prawa
cywilnego) określają – zgodnie z art. 35 k.c. – odrębne przepisy. W wypadkach i w zakresie
w przepisach tych przewidzianych, organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje
statut.
Dla powstania, ustroju, i ustania oraz działalności przedsiębiorstwa państwowego
szczególne znaczenie ma ust. z 25 IX 1981r o przedsiębiorstwach państwowych, ust. z 31 I
1989r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych, ust. z 25 IX 1981r. o
samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, rozporządzenie Rady Ministrów z 30 XI
1981r. w sprawie wykonywania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.
W odniesieniu do spółdzielni i ich związków oraz krajowego samorządu spółdzielczego
zastosowanie ma przede wszystkim ust. z 16 IX 1982r. – Prawo spółdzielcze.
Ustrój i funkcjonowanie banków reguluje ustawa z 29 VIII 1997r. – Prawo bankowe oraz tej
samej daty ustawa o Narodowym Banku Polskim. Działalność ubezpieczycieli – ustawa z 28
VII 1990r. o działalności ubezpieczeniowej. Poczty i telekomunikacji dotyczy ustawa z 23
XI 1990r. o łączności. Samorząd zawodowy niektórych przedsiębiorstw reguluje ustawa z 30
V 1989r, a izby gospodarcze – ustawa z 30 V 1989r.
Powstanie, ustrój i ustanie spółek prawa handlowego reguluje ustawa z dnia 15 września
2000 r. – Kodeks spółek handlowych. Istotne znaczenie gospodarcze ma ustawa z 14 VI
1991r. o spółkach z udziałem zagranicznym oraz ustawa z 6 VII 1982r. o zasadach
prowadzenia na terytorium Polski działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości
przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne. Od 1 stycznia 2001r działalność gospodarczą
podmiotów zagranicznych w Polsce reguluje przede wszystkim ustawa – Prawo działalności
gospodarczej. Dotyczy to także oddziałów i przedstawicielstw tych przedsiębiorstw. Przepisy
tych ustaw, a także niektórych innych, jak prawo bankowe, ustawa o działalności
ubezpieczeniowej – określają warunki, od spełnienia których ustawa uzależnia prowadzenie
działalności gospodarczej w Polsce z wyłącznym ich udziałem luz z udziałem podmiotów
polskich..
Działalności przedsiębiorstw komunalnych – opartych na mieniu komunalnym, oraz
działalności gospodarczej samych gmin i innych komunalnych osób prawnych dotyczą:
ustawa z 8 III 1990r. o samorządzie gminnym oraz ustawa z 10 V 1990r. – Przepisy
wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym. Ustawa z 20 XII 1996r. o gospodarce
komunalnej stanowi, że gospodarka ta może być prowadzona w szczególnych formach:
zakładu budżetowego lub spółek prawa handlowego.
Istotne znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorców w obrocie gospodarczym ma
zarządzenie Prezesa NBP z 29 V 1998r. w sprawie form i trybu przeprowadzania za
pośrednictwem banków rozliczeń pieniężnych miedzy osobami prawnymi oraz miedzy tymi
osobami a innymi podmiotami, a także że ustawa z 24 X 1989r. o rozpoznawaniu przez sądy
spraw gospodarczych.
Ź
ródłem prawa handlowego może być także prawo umowne, zwyczaj oraz prawo
zwyczajowe.
Ź
ródłem prawa zaliczanym do prawa umownego są tzw. umowne warunki umów, nazywane
też porozumieniami w sprawach warunków umów. Są to prawnie wiążące warunki umów
ustalone w trybie porozumień. Ich moc wiążąca wynika wyłącznie z woli stron (i wtedy
dotyczą one wyłącznie tych stron) albo także z przepisu prawa (i wtedy dotyczyć mogą także
podmiotów innych stron niż strony porozumienia). Normy tych ostatnich mogę mieć
charakter norm bezwzględnie wiążących bądź norm wiążących strony względnie.
Do prawa umownego nauka prawa zalicza także tzw. umowne akty erekcyjne, ponieważ
stwarzają one pewne reguły działania na przyszłość. Taki charakter ma w szczególności akt
założycielski spółki, umowa o utworzeniu przedsiębiorstwa wspólnego, mieszanego oraz
zrzeszenia.
Ź
ródłem prawa handlowego może być także zwyczaj, który był zwany niekiedy w obrocie
gospodarczym „utrwaloną praktyką obrotu”. Zwyczaj, to powszechnie stosowana praktyka
pewnego zachowania się Ukształtowanie się pewnego zwyczaju nie jest samo w sobie
zjawiskiem prawotwórczym. Doniosłość prawną zwyczaj uzyskuje dopiero przez to, że
konkretny przepis prawa odsyła do „ustalonego” zwyczaju, „przyjętego” zwyczaju,
„miejscowego” zwyczaju itp. Warunkiem koniecznym stosowania przez organ orzekający
ustalonych zwyczajów jest stwierdzenie, ze strony należą do grupy społecznej, w której dany
zwyczaj jest w dostatecznej mierze rozpowszechniony.
W polskiej literaturze zwraca się uwagę na podwójną funkcję zwyczaju, a mianowicie
wyjaśniającą, tzn. że ustalony zwyczaj jest pomocny przy tłumaczeniu oświadczeń woli stron,
oraz normującą, tzn., że oddziałuje on na skutki prawne czynności prawnej.
Szczególnym rodzajem zwyczaju jest zwyczaj handlowy. Zdaniem J. Jakubowskiego, należy
przez zwyczaj handlowy rozumieć „pewną powtarzającą się praktykę w handlu w drodze
ż
ywiołołowej do rozwiązania jakiejś sprawy”. Zwyczaj handlowy może mieć różny zasięg
terytorialny. W konsekwencji zwyczaj handlowy odnoszący się do części obszaru jakiegoś
państwa, można nazwać zwyczajem miejscowym (lokalnym), zwyczaj przestrzenny zaś na
obszarze całego państwa – zwyczajem powszechnym w danym państwie. Natomiast
przestrzegany na obszarze 2 lub więcej państw nazywamy międzynarodowym zwyczajem
handlowym.
Prawo zwyczajowe w niektórych systemach prawnych odgrywa poważną rolę. W systemie
anglo-amerykańskim poważna znaczenie ma tzw. prawo sędziowskie (prawo precedensowe).
W Polsce – wobec dominującej roli prawa stanowionego – znaczenie prawa zwyczajowego
jest stosunkowo niewielkie, aczkolwiek nie jest pozbawione pewnego prawnego znaczenia.
Nie można wykluczyć kształtowania się i funkcjonowania norm prawa zwyczajowego, a w
szczególności gdy zachodzi potrzeba wypełnienia luk w prawie stanowionym. Dzieje się to
przy tym nierzadko z inspiracji nauki prawa i orzecznictwa.
Sądy powołane są do stosowania prawa i wykładni obowiązujących przepisów. Orzecznictwo
odgrywa jednak poważną rolę również przy precyzowaniu norm prawa zwyczajowego.
Gdyby przyjąć istnienie prawotwórczej funkcji sądownictwa, to byłaby to zapewne funkcja
uzupełniająca i pomocnicza.
W stosunkach krajowego, a zwłaszcza międzynarodowego obrotu gospodarczego poważną
role odgrywają także jako źródła prawa umowy międzynarodowe, których Polska jest stroną.
W polskich warunkach, jak przyjmuje orzecznictwo sądowe, umowa międzynarodowa tylko
wtedy jest podstawą działania organów stosujących prawo, gdy została ratyfikowana oraz
promulgowana w Dzienniku Ustaw.
Kolizje źródeł prawa
Miedzy źródłami prawa handlowego może dojść do kolizji, gdy ten sam stan faktyczny jest
regulowany przez normy prawne przynależne bądź do różnych kategorii źródeł prawa, bądź to
do źródeł tej samej kategorii, ale zróżnicowanych ze względu na sposób ich powstania i ich
moc wiążącą. W związku z tym:
•
normy bezwzględnie obowiązujące mają pierwszeństwo przed normami względnie
obowiązującymi
•
w razie kolizji miedzy normami względnie obowiązującymi, wynikającymi z różnych
ź
ródeł, pierwszeństwo moją obowiązujące normy umowne
•
w razie kolizji miedzy aktami normatywnymi ogólnymi i szczególnymi pierwszeństwo
mają normy szczególne, w myśl zasady lex specjalis derogat legi generali
•
zwyczaj wchodzi w zastosowanie wtedy, gdy odsyła doń prawo stanowione. Prawo
zwyczajowe stosuje się, gdy brak jest norm wynikających z aktów normatywnych lub prawa
umownego.
Dla rozstrzygnięcia kolizji źródeł prawa w zakresie międzynarodowego obrotu gospodarczego
ogromne znaczenie ma orzeczenie Sądu Najwyższego z 18 V 1970r., wedle którego: „W
obrocie międzynarodowym, ściślej: w obrocie miedzy podmiotami prawa cywilnego
należącymi do różnych krajów, mają przede wszystkim zastosowanie przepisy prawa
międzynarodowego wynikające bądź z odpowiednich konwencji, bądź odpowiednich utartych
zwyczajów. Dopiero w braku norm tego rodzaju wchodzi w rachubę zastosowanie prawa
krajowego: polskiego lub innego”.
Problem metod regulacji stosunków prawno – handlowych
* Obrót gospodarczy
Chcąc mówić o metodach regulacji stosunków prawno – handlowych należy najpierw
wyjaśnić pojęcie obrotu gospodarczego.
Przez obrót gospodarczy należy rozumieć nie tylko wymianę dóbr i usług odbywającą się z
reguły za pośrednictwem pieniądza, ale przede wszystkim towarzyszące tej wymianie i
powstające w jej procesie stosunki prawne między jej podmiotami. Obrót ten wykazuje pewne
znamiona charakterystyczne. Co najmniej jeden z jego uczestników jest mianowicie
zobowiązany w stosunku do innych uczestników z tej racji, że prowadzi w sposób trwały i
zawodowy (profesjonalny) działalność gospodarczą (przedsiębiorstwo), świadczenie zaś dóbr
i usług dla innych uczestników obrotu jest wynikiem tej działalności.
Obrót gospodarczy może się odbywać albo między podmiotami prowadzącymi stałą
działalność gospodarczą, albo miedzy tymi podmiotami a innymi osobami.
Obrót gospodarczy może podlegać wielorakim rozróżnieniom. Można mówić o obrocie
gospodarczym krajowym i międzynarodowym, masowym, mieszanym itp. Tego rodzaju
rozróżnienia mają znaczenie nie tylko teoretyczne, ale także praktyczne, mogą bowiem
wiązać się z koniecznością odmiennej regulacji prawnej.
*Metody regulacji
Powszechnie przyjętym sposobem wymiany dóbr i usług w obrocie gospodarczym jest
umowa. Sprawia, że podmioty w nim występujące są sobie formalnie równe. Owa zasada
równorzędności stron jest charakterystyczna dla obrotu cywilnoprawnego, oznacza, że
podmioty tego obrotu nie występują w stosunku nadrzędności i podrzędności, jak to ma
miejsce w prawie administracyjnym. Szczególnie ważna cechą stosunku cywilnoprawnego
jest brak prawnej kompetencji jednego podmiotu prawa cywilnego do jednostronnego
kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu, a tym samym do ingerowania w jego sferę
prawną.
Dominująca obecnie w obrocie gospodarczym w Polsce cywilistyczna metoda regulacji
stosunków w tym obrocie nie oznacza, że umowa była zawsze wyłącznym regulatorem
wymiany dóbr i usług. W systemie nakazowo – rozdzielczym w Polsce w okresie
powojennym, aż do lat osiemdziesiątych , obrót gospodarczy odbywał się przy znacznym
ograniczeniu, a nawet wyłączeniu umowy. W takich sytuacjach, w miejsce umowy jako
ź
ródła zobowiązań, wchodził z reguły akt administracyjny, który zobowiązywał jedną lub
dwie strony do zawarcia umowy.
Po okresie dyrektywnego planowania i zarządzania gospodarką narodową w latach 1950-
1955, w którym umowy w systemie funkcjonowania gospodarki narodowej nie miały
praktycznie znaczenia, w Polsce został przyjęty mieszany (parametryczno – dyrektywny)
model kierowania gospodarką narodową. Jednakże konieczność przezwyciężania kryzysu
społeczno – gospodarczego stworzyła przesłanki reformy gospodarczej. Proponowany
kierunek zmian w planowaniu i zarządzaniu gospodarką narodową początkowo zmierzał ku
modelowi parametrycznemu. Dopiero dokonane w 1989r i w latach późniejszych zmiany
społeczno-gospodarcze w Polsce doprowadziły do gospodarki rynkowej i oparcia jej na
zasadach powszechnie stosowanych w krajach kapitalistycznych.
*Regulacja prawna
Całokształt zagadnień związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz wymianą
dóbr i usług podlega reglamentacji prawnej. Owa reglamentacja odbywa się w różny sposób i
za pomocą różnych metod. Istnieją systemy prawne, które prawo obrotu gospodarczego
traktują jako odrębną od prawa cywilnego gałąź prawa pod nazwą „prawo handlowe
(kupieckie” lub „prawo gospodarcze”. Istnieją jednakże również takie systemy prawne, które
obrót gospodarczy (handlowy ) i cywilny regulują tymi samymi źródłami prawa.
O pierwszym i drugim systemie wspominałem omawiając genezę i rozwój prawa
handlowego. Wspomnieć jednak należy, że kodeks cywilny od nowelizacji z 28 VII 1990r.,
reguluje nie tylko tzw. obrót powszechny, ale i obrót gospodarczy (handlowy). Tym samym
przyjęty w prawie polskim system reglamentacji zaliczyć należałoby do tych, które prawa
handlowego nie ujmują w odrębną gałąź, ale przeciwnie – lokalizują je wśród norm prawa
cywilnego (prywatnego), jak np. w prawie szwajcarskim, włoskim czy holenderskim.
*K. Kruczalak: Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 2001