ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

401

CZWARTA EDYCJA KONFERENCJI

ŻYDZI I JUDAIZM

WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

KRAKÓW 6-7 LUTEGO 2007

PROGRAM I STRESZCZENIA REFERATÓW

opracował

KRZYSZTOF PILARCZYK

402

Idea organizacji cyklicznej konferencji „Żydzi i judaizm we współ-

czesnych badaniach” powstała w 1994 roku. Dotychczas odbyły się trzy
jej edycje w 1995, 1998 i 2002 roku w Krakowie, z których materiały zosta-
ły opublikowane w trzech tomach. Głównym organizatorem zaplanowanej
na 6 i 7 lutego 2007 roku IV edycji konferencji jest założone w 1996 roku
Polskie Towarzystwo Studiów Żydowskich, a jej celem - dalsza integra-
cja środowiska polskich badaczy tematyki żydowskiej i upowszechnianie
najnowszych osiągnięć naukowych z zakresu szeroko pojętej judaistyki.
Współogranizatorami obecnej konferencji są Polska Akademia Umiejęt-
ności i Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zgłoszone
i przyjęte referaty pogrupowane zostały w siedem sekcji:

1. starożytność,
2. średniowiecze i czasy nowożytne,
3. XIX i XX wiek do 1939 roku,
4. zagłada Żydów,
5. Żydzi w Polsce i świecie po 1945 roku,
6. języki i literatura,
7. myśl religijna i świecka.
One to wyznaczają zakres tematyki wystąpień konferencyjnych.

W związku ze zbiegającą się setną rocznicą urodzin Abrahama Joszuy He-
schela (Warszawa 1907 – Nowy Jork 1972), wybitnego fi lozofa i teologa
żydowskiego rodem z Polski, zorganizowano inauguracyjną sesję plenar-
ną jemu poświęconą.

Konferencja będzie też okazją do zacieśnienia instytucjonalnych

i osobistych kontaktów pomiędzy polskimi uczonymi i gośćmi z zagranicy
oraz stanowić będzie forum wymiany myśli i dyskusji.

Mamy nadzieję, że konferencja spełni stawiane jej cele, a trwałym jej

śladem będzie wydany kolejny tom prac z zakresu judaistyki.

Komitet Programowo-Organizacyjny

403

6 LUTEGO 2007 (WTOREK)

9.00-9.45 recepcja, herbata, kawa

SESJA I INAUGURACYJNA (plenarna)

9.45-11.45 (duża aula)

Krzysztof Pilarczyk, prezes Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich
Przywitanie uczestników konferencji
Jerzy Wyrozumski, sekretarz generalny Polskiej Akademii Umiejętności
Otwarcie konferencji

przewodniczący sesji: prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski

ks. Waldemar Szczerbiński
Biegunowość jako klucz do rozumienia myśli A.J. Heschela
Jerzy Ochmann
Potrzeba jako wizerunek bytu w fi lozofi i A.J. Heschela
Bernard Vaisbrot
Szczególny rodzaj poezji jidyszowej: רעדיל .שטנעמ : שרפמה םש רעד (Niewyrażalne
imię Boga : człowiek) – poematy w jidysz A.J. Heschela w tłumaczeniu M.M.
Leifmana (w jidysz)
Kazimierz Bocian (wydawca)
Albert Gorzkowski (tłumacz)
O polskim tłumaczeniu książki God in Search of Man (Bóg szukający człowieka)
A.J. Heschela

przerwa – 11.45-12.15 (herbata, kawa)

SESJA II (równoległa)

12.15-14.00 (mała aula)

przewodniczący: dr Przemysław Nowogórski

Łukasz Niesiołowski-Spanò
Izrael i Juda – obce wpływy czy wewnętrzna ewolucja? Kilka uwag
historiografi cznych

P r o g r a m k o n f e r e n c j i

KONFERENCJA ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH
KRAKÓW 6-7 LUTEGO 2007

Andrzej Mrozek
Deuteronomistyczne korzenie wczesnego judaizmu
Wojciech Bejda
Herod jako tyran : problemy małżeńskie żydowskiego władcy w narracji Mikołaja
z Damaszku / Józefa
Daria Szymańska-Kuta
Religijne aspekty interpretacji alegorycznej Filona Aleksandryjskiego

SESJA III (równoległa)

12.15-14.00 (duża aula)

przewodniczący: prof. dr hab. Tomasz Gąsowski

Hanna Kozińska-Witt
Radni żydowscy w samorządach gmin wielkomiejskich II Rzeczypospolitej:
Kraków i Poznań
Artur Patek
Imigracja typu B (alija bet) do Palestyny przed II wojną światową
Agnieszka Oleszak
Mit Sary Szenirer w ortodoksyjnej historiografi i
Grzegorz Zackiewicz
Polscy syndykaliści wobec problematyki żydowskiej w latach 1918-1939

SESJA IV (równoległa)

12.15-14.00 (sala wykładowa)

przewodniczący: prof. dr hab. Daniel Grinberg

Marcin Wodziński
Reforma a wykluczenie : polskie wizje reformy ludności żydowskiej
Sebastian Piątkowski
Rola kapitałów i inwestycji żydowskich w funkcjonowaniu prywatnych dóbr
ziemskich województwa sandomierskiego w pierwszej połowie XIX wieku
Jacek Walicki
Dozory Bóżnicze w Królestwie Polskim (1821-1914)
Zbigniew Baran
Rudolf Maria Holzapfel – w kręgu judaizmu i kultury uniwersalnej

przerwa obiadowa, 14.00-15.15

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

SESJA V (równoległa)

15.15-17.15 (mała aula)

przewodniczący: dr hab. Roman Marcinkowski

Gideon Kouts
Stereotypy Aszkenazyjczyka i Sefardyjczyka w XIX-wiecznej Palestynie
(po hebrajsku)
Ephraim Riveline
Wpływ ‘dialogizmu’ Martina Bubera na poezję hebrajską : przypadek Zelda
(po hebrajsku)
Marek Piela
Konstrukcja לעופ היה wyrażająca czynność ciągłą i czynność powtarzającą się
we współczesnej hebrajszczyźnie literackiej (po hebrajsku)

SESJA VI (równoległa)
15.15-17.15 (duża aula)

przewodniczący: prof. dr hab. Jan Drabina

Ewa Kocój
Rola tekstów i sztuki chrześcijańskiej w ukształtowaniu negatywnego stereotypu
Żydów na terenach bizantyńsko-słowiańskich
Jürgen Heyde
Komunikacja między elitami żydowskimi a chrześcijańskimi na Rusi Czerwonej
w XIV i XV wieku
Jarosław Kuczer
Czynniki warunkujące egzystencję społeczności żydowskiej księstwa głogowskie-
go w epoce habsburskiej (1526-1741)
Andrzej Trzciński
Pińczowskie graffi ti synagogalne

SESJA VII (równoległa)

15.15-17.15 (sala wykładowa)

przewodniczący: prof. dr hab. Marcin Wodziński

Eugenia Prokop-Janiec
„Jedność” – projekt integracjonistyczny w epoce „nowoczesnej żydowskiej
rewolucji”
Joanna Lisek
Dyskurs feministyczny w kobiecej prasie jidysz
Małgorzata Domagalska
Kreacje bohaterów żydowskich w antysemickiej prozie na łamach „Roli”

KRAKÓW 6-7 II 2007

7 LUTEGO 2007 (ŚRODA)

SESJA VIII (równoległa)

9.30-11.30 (mała aula)

przewodniczący: prof. dr hab. Czesław Brzoza

Andrzej Pukszto
Żydzi na Litwie w okresie przemian lat 1915-1920 : charakterystyka inicjatyw
politycznych i kulturalno-oświatowych
Konrad Zieliński
Od bojkotu do pogromu? : o zajściach antysemickich w Królestwie Polskim
jesienią 1918 roku
Andrei Zamoiski
Transformation of shtetlekh of Soviet Belarus (1920-1939) in historiography
Jerzy Tomaszewski
Żydzi polscy w Lipsku 1928-1938

SESJA IX (równoległa)

9.30-11.30 (duża aula)

przewodniczący: prof. dr hab. Jan Lewandowski

Janusz Spyra
Ruch syjonistyczny na Morawach i Śląsku Austriackim (przed 1918 r.)
Artur Markowski
Sojusz biedy i ciemnoty, czyli rzecz o problemach społecznych robotników
żydowskich na Białostocczyźnie na przełomie XIX i XX wieku
Jan Główka
Działalność gospodarcza Dawida Chajmana przykładem losów przemysłowca
kieleckiego na przełomie XIX i XX wieku
Piotr Bartkowiak
Żydowskie fundacje w Grodzisku Wielkopolskim na przykładzie fundacji rodzinny
Mosse

SESJA X (równoległa)

9.30-11.30 (sala wykładowa)

przewodnicząca: dr Eleonora Bergman

Adam Kopciowski
Zajścia antyżydowskie na Lubelszczyźnie w latach 1944-1946
Martyna Rusiniak
Antysyjonizm „Bundu” w Polsce w latach 1944-1949

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

Joanna Nalewajko-Kulikov
Polski październik – żydowski kwiecień : rok 1956 i jego konsekwencje
w społeczności żydowskiej w Polsce
Daniel Hanoch Wagner
Towards the virtual reconstitution of Jewish shtetls

przerwa – 11.30-12.00 (herbata, kawa)

SESJA XI (równoległa)
12.00-13.30 (mała aula)

przewodniczący: prof. dr hab. Gideon Kouts

Mirosława Bułat
Człowiek to posłaniec, który zapomniał, jaką przynosi wiadomość : motyw
posłańca w wybranych dramatach Sz. An-skiego i P. Hirszbejna oraz
ich ekranizacjach
Magdalena Ruta
Przez cień i blask : twórczość poetycka Binema Helera w latach 1947-1957
Karolina Szymaniak
Modernizm w literaturze jidysz : historia pojęcia i perspektywy badawcze

SESJA XII (równoległa)

12.00-13.30 (duża aula)

przewodniczący: dr hab. Marek Kucia

Jacek Leociak
Obraz Żydów na fotografi ach niemieckich żołnierzy i policjantów z okupowanej
Polski
Marta Janczewska
Śmierć w warszawskim getcie – problem języka (na przykładzie dyskursu
urzędowego)
Marcin Chruściel
Pomiędzy dokumentem a literaturą : dylematy opisu Holokaustu na przykładzie
książki Hanny Krall Król kier znów na wylocie

SESJA XIII (równoległa)

12.00-13.30 (sala wykładowa)

przewodniczący: prof. dr hab. Jerzy Ochmann

Marzena Zawanowska
Percepcja Pisma u średniowiecznych egzegetów karaimskich i jej hermeneutycz-
ne konsekwencje : na przykładzie komentarza Jefeta ben ‘Ali do Księgi Rodzaju

KRAKÓW 6-7 II 2007

VII

Michał Galas
W walce o kształt amerykańskiego judaizmu : polemika M. Jastrowa z I.M. Wise
Gwido Zlatkes
Czterech weszło do PARDES w XX-wiecznej anglojęzycznej literaturze
żydowskiej

przerwa obiadowa, 13.30-14.30

ZAKOŃCZENIE (panel)

przewodniczący: prof. dr hab. Krzysztof Pilarczyk

14.30-15.30 (duża aula)

Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach w Polsce

a humanistyka i judaistyka światowa : postulaty badawcze

Zaproszeni goście: dr Zdzisław Jan Kapera (UJ),

prof. dr hab. Gideon Kouts (Paryż, Sorbona 8),

prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski (UW),

prof. dr hab. Jerzy Wyrozumski (PAU, UJ).

Komunikaty i zamknięcie konferencji

Bezpośrednio po konferencji walne zgromadzenie
Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

VIII

SEKCJA I

STAROŻYTNOŚĆ

Wojciech Bejda

HEROD JAKO TYRAN

PROBLEMY MAŁŻEŃSKIE ŻYDOWSKIEGO WŁADCY

W NARRACJI MIKOŁAJA Z DAMASZKU / JÓZEFA

Panowanie Heroda jest fascynującym tematem rozważań badaczy

zajmujących się psychologią władzy oraz stosunkiem do tego władcy Mi-
kołaja z Damaszku w jego Historii (obiektywny czy stronniczy?) i Józe-
fa, szczególnie w Starożytnościach żydowskich. Wiele wskazuje na to, że
żydowski autor dążył do ukazania Heroda jako tyrana. Wskazują na to
liczne przypisywane mu cechy: pycha, poczucie bezkarności, skłonność
do zastraszania itd. Jego rządy mały zaznaczyć się w świadomości Żydów
mordami, prześladowaniami, gwałtami. Nie są to oczywiście wszystkie
negatywne cechy idumejskiego władcy. W tym kontekście ważnym wy-
daje się pytanie, na ile obraz Heroda jako tyrana zależny był od Mikołaja
z Damaszku, a na ile od Józefa Flawiusza. Wreszcie należy rozważyć, ja-
kie – ewentualnie – wzorce wpływały na ukształtowanie narracji o pano-
waniu tego władcy. Częściowo można próbować odpowiedzieć na to pyta-
nie, analizując jeden z aspektów narracji o Herodzie. Szczególnie interesu-
jący wydaje się wątków dotyczący problemów rodzinnych, tzn. burzliwe
i tragiczne dzieje małżeństwa z Mariamme. Wstępnie można wskazać na
wpływy dzieła Herodota i Polibiusza, w których problemy małżeńskie
i rodzinne tyranów są dość wyraźnie zarysowane. Równie ważne jest pyta-
nie, czy występowały zależności od innych autorów greckich, jak choćby

KONFERENCJA ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH
KRAKÓW 6-7 LUTEGO 2007

S t r e s z c z e n i a r e f e r a t ó w

W obrębie sekcji układ alfabetyczny według nazwisk referentów.

Mgr, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.

Dionizjusza i Diodora. Odpowiedź na to, między innymi, pytanie pozwoli
lepiej zrozumieć nie tylko rzetelność obrazu Heroda, ale również wskaże
na stosunek do tej postaci Mikołaja, jeśli wspomniane zależności litera-
ckie są jego udziałem, oraz poszerzy wiedzę na temat znajomości literatu-
ry greckiej przez Józefa, gdyby to on był odpowiedzialny za wzbogacenie
wizerunku żydowskiego władcy.

Andrzej Mrozek

DEUTERONOMISTYCZNE KORZENIE

WCZESNEGO JUDAIZMU

Początki judaizmu są datowane na czas wygnania babilońskiego (VI

w.). Na tenże okres przypada również jedna z redakcji tzw. „dzieła deu-
teronomistycznego”. Czy zatem można doszukać się relacji pomiędzy
rodzącym się judaizmem a szeroko rozumianym tak zwanym „ruchem
deuteronomistycznym”? Jeśli bowiem są słuszne hipotezy określające
czas obu tych wydarzeń przynależących do dziejów religii starożytnego
Izraela, to można usytuować – przynajmniej chronologicznie – „dzieło
deuteronomistyczne” u początków judaizmu. Przyjęte datowanie prowa-
dzi do jeszcze jednego pytania: czy deuteronomistyczne idee nie wpłynę-
ły na powstawanie judaizmu, bądź może oba te wydarzenie inspirowane
były przez te same czynniki? Próbując odpowiedzieć na nie, należy wziąć
pod uwagę to, że z jednej strony dysponujemy określonym tekstem odzna-
czającym się relatywnie długim okresem formowania przed uzyskaniem
obecnego kształtu literackiego, a z drugiej strony dobrze opracowanym
ruchem religijnym, o którym miarodajne świadectwa pochodzą z czasów
późniejszych. Zestawienie dwóch tak zasadniczo różnych rzeczywistości
i konfrontowanie ich wymaga posługiwania się adekwatnym aparatem ba-
dawczym. Jednym z celów referatu będzie między innymi poszukiwanie
metod, którymi należy się posługiwać w opracowywaniu powyżej przed-
stawionego zagadnienia.

Mgr, doktorant w Instytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego,

Kraków.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

Łukasz Niesiołowski-Spanò

IZRAEL I JUDA –

OBCE WPŁYWY CZY WEWNĘTRZNA EWOLUCJA?

KILKA UWAG HISTORIOGRAFICZNYCH

Referat ma za zadanie przedstawienie metodologicznych implika-

cji sądów forowanych przez historyków i archeologów starających się
odtwarzać początki starożytnych Izraela i Judy. Można wyróżnić dwa
skrajne – w stanie czystym zapewne nie istniejące – modele przyjmo-
wane przez badaczy, a mianowicie wskazujące na: 1. autochtoniczności
i brak zewnętrznych bodźców przy powstaniu tych wspólnot politycznych
oraz 2. uzależnienie od zewnętrznego wpływu przy tworzeniu nowej ja-
kości, jakim były – typowe dla I tys. p.n.e. – państwa etniczne. Wystąpie-
nie nie ma za zadani odpowiedzieć na pytanie, który z tych modeli jest
bliższy prawdzie, ponieważ jest to dylemat nierozstrzygalny a ponadto
metodologiczny bezsensowny. Zadaniem referenta jest jedynie wskazać
na implikacje, jakie pociągają za sobą oba te modele. Widoczne są one
niejednokrotnie w efektach prac historyków i archeologów, a mieć mogą
znaczenie nie tylko dla wyników prac nad przeszłością, lecz również spo-
sobem widzenia świata współczesnego.

Daria Szymańska-Kuta

RELIGIJNE ASPEKTY INTERPRETACJI

ALEGORYCZNEJ FILONA ALEKSANDRYJSKIEGO

Celem referatu będzie analiza teoretycznych podstaw interpretacji

alegorycznej Filona Aleksandryjskiego, szczególnie tych, które stanowią
podbudowę sakralnego wymiaru tekstu biblijnego i jego mistycznej in-
terpretacji. Referat (1) wskaże możliwe paralele fi liacyjne interpretacji
alegorycznej Filona (esseńczycy, terapeuci, gramatycy aleksandryjscy,

Dr, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego.

Dr, Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

KRAKÓW 6-7 II 2007

stoicy, pitagorejczycy), (2) rozpatrzy tezę misteryjną, zakładającą, że ale-
goryczna procedura interpretacyjna Filona wzorowana jest na strukturze
inicjacji w misteria, (3) zanalizuje pod tym kątem wybrane elementy me-
tody alegorycznej Filona: antropokosmiczna struktura tekstu świętego, za-
sada hierarchii warstw znaczeniowych, pluralizm alegorii, relacja między
sensem dosłownym (literalnym, historycznym) a przenośnym (alegorycz-
nym, symbolicznym), w końcu (4) skonfrontuje współczesne stanowiska
badawcze na ten temat.

SEKCJA II

ŚREDNIOWIECZE I CZASY NOWOŻYTNE

Jurgen Heyde

KOMUNIKACJA MIĘDZY ELITAMI ŻYDOWSKIMI

A CHRZEŚCIJAŃSKIMI NA RUSI CZERWONEJ

W XIV I XV WIEKU

W późnośredniowiecznym państwie polskim Ruś Czerwona zajmo-

wała szczególne miejsce. W odróżnieniu od innych prowincji nie należała
do piastowskich ziem rdzennych, które po okresie rozbicia dzielnicowego
na początku XIV wieku zjednoczyły się w ramach Królestwa Polskiego,
lecz wywodziła się z ziem staroruskich – księstwa halicko-włodzimier-
skiego. Wkrótce po przejęciu władzy przez Kazimierza Wielkiego stało
się widoczne, że nie zamierzał on przekształcić stosunków społecznych
nowego terytorium jednostronnie na wzór starych prowincji. Zapew-
nił – z jednej strony – poparcie starym elitom, zachęcając – z drugiej
strony – szlachtę, mieszczan i chłopów z zachodnich części państwa do
osiedlania się i wnikania w społeczeństwo Rusi Czerwonej. Tak w cią-
gu następnego stulecia doszło do utworzenia się nowej elity prowincji,
która była co prawda przeważnie katolicka, ale umożliwiła integrację
w zarząd terytorialny również przedstawicielom niekatolickich elit chrześ-
cijańskich (prawosławnych, ormiańskich), jak i niechrześcijańskich (prze-
de wszystkim żydowskich).

Dr, Institut für Geschichte, Martin-Luher-Universität Halle-Wittenberg, Halle/Salle

(Niemcy).

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XII

Wyjątkowość społecznej pozycji żydowskich dzierżawców celnych

i podatkowych na Rusi Czerwonej (jak również na terenach ruskich Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego) w skali ówczesnej Europy od dawna już
budzi zainteresowanie naukowców, o czym świadczą liczne prace np. Ig-
nacego Schipera, Majera Bałabana i przede wszystkim Maurycego Horna.
W centrum uwagi niniejszego wykładu stoją kontakty i wzajemne oddzia-
ływania między żydowskimi i nieżydowskimi elitami na Rusi Czerwonej
do końca XV wieku. W ten sposób wyeksponowane zostanie to, dlaczego
akurat na Rusi Czerwonej integracja elit żydowskich z zarządem teryto-
rialnym (administracja ceł i podatków) nastąpiła w o wiele wyższym stop-
niu, niż na innych ziemiach polskich w tym okresie.

Ewa Kocój

ROLA TEKSTÓW I SZTUKI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

W UKSZTAŁTOWANIU NEGATYWNEGO STEREOTYPU
ŻYDÓW NA TERENACH BIZANTYJSKO-SŁOWIAŃSKICH

W 313 r. Konstantyn Wielki edyktem mediolańskim uczynił chrześ-

cijaństwo ofi cjalną religią w Cesarstwie Rzymskim. Wraz z tym wydarze-
niem rozpoczyna się nowy jego etap w historii. Od momentu legalizacji
chrześcijaństwa intensywniej zaczęło ono wypracowywać swoją teologię,
czyniąc to stopniowo, w trakcie dysput i obrad soborowych, a także po-
przez dalszy rozwój literatury zwanej patrystyczną. W refl eksji teologicz-
nej nie zabrakło też miejsca na ścieranie się poglądów na temat kanonu
pism chrześcijańskich, który stanowił listę pism uznanych przez Kościół
za natchnione i dozwolone w edukacji chrześcijan jako norma wiary i mo-
ralności. W pismach teologicznych ich autorzy odnosili się często do in-
nych religii – judaizmu, religii świata grecko-rzymskiego oraz odłamów
chrześcijaństwa, które wyodrębniły się w trakcie sporów teologicznych
(Ormian, nestorian, monofi zytów).

Już w patrystycznej literaturze pojawił się negatywny obraz Żydów.

W 4 w. Atanazy z Aleksandrii czy Nifon z Konstancji uznali wyznawców

Dr, współpracownik Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XIII

judaizmu za potępionych na sądzie ostatecznym i skazanych na wiecz-
ny ogień zagłady. Sobór Nicejski II (787 r.) zakazał Żydom dostępu do
świątyń i modlitw, dopóki nie nawrócą się na chrześcijaństwo. Nega-
tywny obraz Żydów pojawił się także w tekstach liturgicznych Kościoła
prawosławnego (Triod Paschalny, Synodikon Ortodoksji). Jednocześnie
z rozpowszechnianymi tekstami kanonicznymi zaczęła powstawać
i krążyć na terenach bizantyjsko-słowiańskich tzw. literatura apokryfi cz-
na. Mimo że ofi cjalnie nie była ona uznawana przez Kościół, wywarła
ogromny wpływ na wierzenia religijne zwykłych chrześcijan. Ze wzglę-
du na obrazowy język, stylistykę i tematykę bliską zwykłemu wierzące-
mu, teksty te przyswajane były przez duchowieństwo i wykorzystywane
do celów kaznodziejskich, stając się jednym z najważniejszych źródeł
kształtujących negatywne stereotypy dotyczące Żydów (m.in. motyw
Żyda wiecznego tułacza; pasja Matki Bożej i wierzenia dotyczące wy-
glądu zewnętrznego Żydów czy pożywienia). Z tekstów kanonicznych
i apokryfi cznych negatywny obraz Żydów przeniknął także stopniowo do
sztuki chrześcijańskiej. Odnajdujemy w niej wiele szczegółów lub nawet
samodzielnych tematów ikonografi cznych, powielających utrwalone w li-
teraturze stereotypy odnoszące się do wyznawców judaizmu (m.in. ikona
sądu ostatecznego, ikona wyjścia Żydów z Egiptu).

Jarosław Kuczer

CZYNNIKI WARUNKUJĄCE EGZYSTENCJĘ

SPOŁECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ

KSIĘSTWA GŁOGOWSKIEGO W EPOCE HABSBURSKIEJ

(1526-1741)

Sytuacja prawna i pozycja społeczno-ekonomiczna gminy żydow-

skiej na terenie księstwa głogowskiego w okresie habsburskim na Śląsku
(1526-1740) stanowi otwarte zagadnienie badawcze. Gmina żydowska
w Głogowie – obok wrocławskiej i prudnickiej – cieszyła się względną
przychylnością starostów księstwa do końca XVI w. Dopiero w okresie

Dr, Zakład Historii Powszechnej i Polski (XVI-XVIII w.) Instytutu Historii Uni-

wersytetu Zielonogórskiego.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XIV

późniejszym nastąpiły zmiany, które zachwiały stabilnością jej rozwo-
ju. Zachowaną ciągłość istnienia zawdzięczali tutejsi Żydzi określonym
czynnikom. Pierwszym z nich były podstawy prawne egzystencji – edykty
i przywileje z lat 1598, 1627, 1650, 1659, 1713 – oraz umiejętność ich
wykorzystania przez miejscową społeczność żydowską. W jej życie in-
gerowała nie tylko władza zwierzchnia, ale również szlachta, magistrat
oraz cechy miejskie, dla których stanowili konkurencję ekonomiczną.
Ich pozycję w księstwie osłabiały ponadto tak niepokoje społeczne, jak
i kryzysy polityczno-militarne, np. tzw. „zagrożenia tureckie”, czy wojna
trzydziestoletnia. Ich kondycja ekonomiczna była też zależna od dynami-
ki działań i operacji handlowych. Bez korzystnego dla siebie bilansu ob-
rotu kapitałem i zaangażowania w pracach administracji majątków szla-
checkich trudno sobie wyobrazić trwałość i ciągłość losów gminy aż po
rok 1741. Żydzi głogowscy doprowadzili do sytuacji, w której zaciągane
u nich pożyczki, wysokość odprowadzanego podatku do skarbu wiedeń-
skiego oraz znajomość miejscowego rynku lokalnego stały się gwarantami
ich egzystencji, a natychmiastowe ich oddalenie było niemożliwe. Osta-
tecznie działania podejmowane przez Habsburgów zaowocowały zmianą
położenia prawnego Żydów głogowskich i śląskich. Gminom żydowskim
udzielono de facto sankcji państwowych (edykt tolerancyjny z 1713 r.),
co w XIX w. umożliwiło otwarcie drogi procesom integracji i emancy-
pacji społeczności żydowskiej z ostatecznym zamknięciem jej w świecie
mieszczańsko-burżuazyjnym nowoczesnego typu.

Andrzej Trzciński

PIŃCZOWSKIE GRAFFITI SYNAGOGALNE

W 1998 roku, podczas wstępnej inwentaryzacji wystroju malarskie-

go synagogi w Pińczowie, zauważone zostały graffi ti wyryte na ścianach
pomieszczeń. Prowadzone od 2002 roku prace renowacyjne ujawniły – po
zdjęciu warstw pobiały – setki, jeśli nie tysiące, indywidualnych inskryp-
cji wykonanych ostrymi narzędziami na elementach kamiennych (portale,

Dr, Zakład Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,

Lublin.

KRAKÓW 6-7 II 2007

obramienie kominka, pilastry) i tynku ścian przedsionka (tu najliczniejsze),
sali męskiej i babińca. Z napisów nawarstwionych od początku istnienia
synagogi (wzniesionej około 1600 roku) przez kolejne stulecia, do dziś
przetrwały i są czytelne tylko te ryte najgłębiej w warstwie spodniej. Ten
wyjątkowy zbiór graffi ti (jakościowo porównywalny z tymi w murowanej
cerkwi w Posadzie Rybotyckiej, lecz ilościowo znacznie obszerniejszy),
odczytywany jako „tekst kultury” ujawnia szereg interesujących aspek-
tów. Pierwszym z nich jest ogólny przekaz o dość popularnym – sądząc z
liczby napisów – zwyczaju pozostawiania po sobie śladu-podpisu w zna-
czeniu: tu byłem. Napisy mają różną objętość i zawartość informacji: od
wyłącznie imienia po rozbudowane – zawierające imię podpisującego się,
patronymicum, tytulatury, przynależność rodową, eulogie oraz niekiedy
pełnioną funkcję, nazwę miejscowości, datę. Podpisy mężczyzn rozpo-
czynają się zwykle od hebrajskiego wyrazu ani (ja). W aspekcie histo-
rycznym interesujące są – pośród składników informacyjnych – zwłasz-
cza daty (pośród czytelnych najwcześniejsza przed 1638 lub 1648 rokiem,
najpóźniejsza 1746/1747) oraz nazwy miejscowości (około dwudziestu,
w tym spoza granic Rzeczypospolitej). W kontekście ogromnej liczby
napisów i znaczenia gminy pińczowskiej w strukturze kahalnej Korony
większość tych podpisów łączyć można ze zjazdami delegatów na sejmiki
żydowskie a ponadto z rozprawami sądu kahalnego, którego sala znajduje
się za przedsionkiem, a ten stanowił wówczas poczekalnię. Oznaczano
też swoje miejsca w sali modlitw (ta funkcja napisów dominuje w ba-
bińcu, gdzie inskrypcje rozpoczynają się zwrotem maqom (miejsce ...).
Istotny jest też aspekt paleografi czny, a pińczowski zbiór graffi ti jest pod
tym względem unikalny i zawiera interesujące dla badaczy zabytki pisma,
głównie z wieków XVII-XVIII. Pod względem rodzajów pisma mamy
tu różne warianty pisma niekwadratowego (rzadko reprezentowanego
w zachowanych epigrafach), w mniejszej liczbie kwadratowego.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XVI

SEKCJA III

XIX i XX WIEK DO 1939 ROKU

Zbigniew Baran

RUDOLF MARIA HOLZAPFEL –

W KRĘGU JUDAIZMU I KULTURY UNIWERSALNEJ

W referacie podjęta zostanie ważna dla historii Żydów w XIX wieku

problematyka asymilacji na wybranym przykładzie Rudolfa Marii Hol-
zapfl a (1874-1930) – szwajcarskiego myśliciela urodzonego w Krakowie,
fi lozofa kultury, poety i kompozytora. Casus R.M. Holzapfl a świadczy
o niemożności pełnej asymilacji, a jednocześnie pozwala postawić za-
sadnicze pytanie o relacje kultury uniwersalnej i judaizmu. Wychowany
przez ojca w duchu oświecenia żydowskiego – haskali, pomimo asymila-
cji i zmiany religii (konwersja na katolicyzm, a później protestantyzm) nie
był w stanie oderwać się od swoich judaistycznych korzeni. Obsesyjnie
wracał do żydostwa w poezji (np. w młodzieńczym wierszu Sen Żyda);
jako wyalienowany Żyd budował naukową utopię ładu wiecznego w roz-
prawach: Panideal i Welterlebnis, a pod koniec życia w Muri k. Berna
napisał w hołdzie biblijnemu Mojżeszowi teksty do własnych utworów
muzycznych Moses Berufung i Moses Tod.

W pierwszej części referatu ukazany zostanie krakowski, żydowsko-

polski rodowód Rudolfa M. Holzapfl a. Na podstawie opublikowanych
źródeł rodzinnych i nowych, odkrytych przeze mnie dokumentów w Pań-
stwowym Archiwum w Krakowie (Księga wypisów urodzin Izraelitów
w okręgu metrykalnym krakowskim oraz Świadectwa C. K. Gimnazjum
św. Jacka w Krakowie) przedstawione zostanie miejsce zamieszkania
i atmosfera domu Rudolfa, którego ojciec Dawid Ezechiel był wybitnym
doktorem medycyny i wolnomyślicielem; odtworzone zostaną także lata
szkolne, podczas których Rudolf pisał wiersze pod wpływem polskich ro-
mantyków. W drugiej części poddane zostaną analizie prace naukowe Ru-
dolfa Marii Holzapfl a powstałe w Austrii i Szwajcarii, z uwzględnieniem
dostrzegalnych wątków judaistycznych. Przedmiotem ostatniej zaś stanie

Mgr, doktorant prof. dr hab. Krystyny Chojnickiej z Katedry Historii Doktryn

Politycznych i Prawnych Uniwersytetu Jagiellońskiego.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XVII

się ideowe przesłanie późnych kompozycji muzycznych R.M. Holzapfl a,
w których powraca symbolicznie do polsko-żydowskiego matecznika.
W jednej z nich wykorzystuje Prolog „Pana Tadeusza” i IV Księgę dzieła
zatytułowanej Litewski matecznik.

Piotr Bartkowiak

ŻYDOWSKIE FUNDACJE

W GRODZISKU WIELKOPOLSKIM

NA PRZYKŁADZIE FUNDACJI RODZINNY MOSSE

Społeczność Grodziska Wielkopolskiego przez wieki była wielonarodowa
i wielokulturowa. Samo miasto miało wpływ na wielką politykę i ona na
nim czasami odciskała swoje piętno. Żyli w nim obok siebie i ze sobą
ludzie, którzy bardzo różnili się od siebie, ale jednocześnie łączyło ich
bardzo wiele. O dziejach tej koegzystencji w XIX i na początku XX wieku
będzie traktował referat.

W XIX wieku na ziemiach polskich praktycznie w każdym więk-

szym skupisku żydowskim można było spotkać szpitale, sierocińce czy
domy opieki utworzone z myślą o potrzebujących. W sytuacji, w której
biedota stanowiła znaczny odsetek wśród ogółu Żydów, ich obecność była
jednym z ważniejszych czynników rozładowujących wewnętrzne napię-
cia, a jednocześnie łagodzących skutki nierówności społecznej. Instytucje
charytatywne dające opiekę i schronienie, starały się zaspokoić przynaj-
mniej najbardziej podstawowe potrzeby najuboższych. Ich istnienie było
też zarazem idealnym rozwiązaniem dla bardziej zamożnych przedstawi-
cieli żydowskiego społeczeństwa. Pozwalało bowiem na skuteczniejszą,
a więc bardziej racjonalną i przemyślaną niż w przypadku przysłowiowej
jałmużny, realizację biblijnego nakazu czynienia miłosierdzia. Instytucje
dobroczynne z czasem stały się też podstawą do powoływania licznych
prywatnych fundacji, zakładanych właśnie z myślą o tym, by zaangażo-
wane w nie środki i świadczona pomoc odpowiadały w sposób możliwie
najpełniejszy oczekiwaniom potrzebujących, dając im nie tylko moż-
liwość zaspokojenia tzw. potrzeb głównych, ale także pewne określone
miejsce w strukturze społecznej gminy.

Mgr, Grodzisk Wielkopolski.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XVIII

W ten model pomocy społecznej wpisywał się również Grodzisk Wiel-

kopolski. Fundacje, na których skupiona zostanie uwaga, zostały założone
pod koniec XIX lub na początku wieku XX, jeszcze za czasów pruskich.
Ale mimo różnych zawirowań historycznych, prawie wszystkie funkcjono-
wały w dalszym ciągu również w II Rzeczypospolitej i – jak się okaże – na-
dal spełniały one swoją pierwotną funkcję, to znaczy niosły pomoc ubogim
mieszkańcom miasta. Nawet obecnie, mimo że Żydów w Grodzisku już nie
ma, nadal funkcjonują materialne pozostałości tychże fundacji.

W pierwszej części wystąpienia opisana zostanie rola mniejszości

żydowskiej w Grodzisku, zresztą bardzo istotna dla miasta. Kolejna część
poświęcona zostanie protoplaście rodu fundatorów, doktorowi Markuso-
wi Mosse, którego działalność odgrywała kluczową rolę w powołaniu do
życia fundacji. Natomiast główna część referatu skupi się na zasadach
funkcjonowania fundacji i ich działalności. Zbierany materiały do niego
okazał się niezwykle bogaty. Dokumenty, do których udało się dotrzeć,
prawdopodobnie nigdy wcześniej nie były wykorzystywane. Napro-
wadzają one na ślad istnienia przynajmniej kilku fundacji związanych
z rodziną Mosse. Dodatkowo okazało się, że funkcjonowały jednocześ-
nie jeszcze inne żydowskiej fundacje, o których wcześniej nie wiedziano,
niemniej te, które opisuję, różniły się od nich ogólnospołecznym charak-
terem – ukierunkowaniem na wszystkich obywateli miasta bez względu
na przynależność narodową i religijną.

Jan Główka

DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA DAWIDA CHAJMANA

PRZYKŁADEM LOSÓW

PRZEMYSŁOWCA KIELECKIEGO

NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU

W latach 1884-1893 przybysze z Łodzi, Dawid Chajman (Haj-

man, Heimann, Heiman) wraz ze swym bratem Emanuelem, zajmowa-
li się produkcją szkła w Nowej Hucie w pobliżu Krasocina w powiecie
włoszczowskim w guberni kieleckiej, dzierżawiąc zakład od właścicie-
la miejscowości Hipolita Stojowskiego. Hutę szkła zamknięto w 1893 r.

Dr, Muzeum Historii Kielc.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XIX

z powodu braku paliwa mineralnego, drewna, które pozyskiwano z oko-
licznych lasów. W 1896 r. Dawid i Emanuel Chajmanowie przenieśli pro-
dukcję do Kielc, korzystając z posiadanych złóż piasku oraz koniunktury
na wyroby szklane i braku tego rodzaju wytwórczości w stolicy guberni
i najbliższych okolicach. Huta nosząca nazwę „Leonów” powstała w tym
samym miejscu i czasie, gdzie organizowano produkcję cegielni Arona
Rosenholtza, tartaku parowego Henryka Nowaka, młyna parowego Mi-
chała Goldhaara, browaru Judki Cukiermana, kamieniołomów i wapien-
ników „Kadzielnia” Judki Ehrlicha i Wietrznia Abrahama Zagajskiego.
Była w końcu XIX w. jednym z 25 istniejących w Kielcach zakładów
o charakterze przemysłowym, a jednocześnie jednym z trzech zakładów
tej branży w Guberni Kieleckiej. Huta zatrudniająca w 1898 r. 60 pracow-
ników produkowała szklanki, kieliszki, spodki, klosze do lamp, serwisy
do wódek, patery, dzbany, butelki, szkło płytowe, szkło lampowe i szkło
apteczne. Wyroby zakładu zaprezentowano w 1898 r. na wystawie rolni-
czo-przemysłowej w Kielcach. Interesującym epizodem w dziejach Huty
„Leonów” był udział robotników w wydarzeniach rewolucji 1905-1907
r., a szczególnie zapobieżenie rozruchom sprowokowanym przez wła-
dze rosyjskie i próbom pogromu. Liczne operacje fi nansowe prowadzone
w pierwszych latach nowego wieku spowodowały osłabienie pozycji fi nan-
sowej rodziny Chajmanów na miejscowym rynku. Po 1905 r. zakład prze-
szedł w ręce Zygmunta Ziembińskiego i Floriana Jarońskiego, a tradycje
przemysłowe po I wojnie światowej kontynuował w tym samym miejscu
Stanisław Giertych (ojciec Jędrzeja), zakładając Kielecką Odlewnię.

Gideon Kouts

STEREOTYPES OF SEPHARDIM AND ASHKENAZIM

IN 19TH CENTURY PALESTINE

Tensions between the Jewish communities, particularly in the context

of the division between ‘Ashkennazim’ and ‘Sephardim’, are refl ected in
the world of images.These images create stereotypes that ‘attach’ some
characteristics to this or that community. However, stereotypes can also
have a function in the formation and transformation of cultural identities.

Prof. dr hab., University of Paris 8.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

The claim regarding discrimination against oriental communities in

shaping the cultural identity of the State of Israel is well known. The ri-
valry between Ashkenazim and Sephardim constitutes the accepted foun-
dation for this claim. It could be assumed that the phenomenon is as old
as the State of Israel- the melting pot and the merging of diasporas, or as
old as the great immigration waves to Israel and the demographic dnamics
they created in the 20th century. However the previous waves of immigra-
tion as well created a situation of communal identifi cation.

A document from the year 1878 demonstrates that the attempt to iden-

tify ‘Ashkenazi characteristics’ and ‘Sephardi characteristics’ was evident
already among the ‘Old Jewish Establishment’ in 19th century Palestine. It
is written by Yehiel Bril, founder and editor of the fi rst Hebrew newspaper
in Palestine “Ha-Levanon” (1863). Bril writes from Mainz, an additional in
the wonderings of his newspaper throughout Europe. He devotes most of
its contents to analyze ‘communal problems’ of Jerusalem. His observations
are more sympathetic to the Sephardim. They are respectable people and
exemplary hosts, they are courteous and also like to be conplimented. they
keep within bounds their prayers in holidays and refrain from the Ashkenazi
‘exaggerations’. The Ashkenazim are regarded with distrust. They are poli-
ticians, with whom one should negociate; they are also individualists...

In the year 1883 Bril visited Palestine, headinga group of Russian

farmers who came to settle. In the course of his travels, he also reached
Safed, where he found another good quality among the Sephardim: their
readiness to settle and develop the Holy Land. There are other testimonies
about the Jews of Tiberias, Haifa and Jaffa.

Hanna Kozińska-Witt

RADNI ŻYDOWSCY W SAMORZĄDACH GMIN

WIELKOMIEJSKICH II RZECZYPOSPOLITEJ

(KRAKÓW I POZNAŃ)

Kraków i Poznań były miastami, które w II Rzeczypospolitej z racji

swoich przeszłości zaborczych reprezentowały cenzusowy typ środkowo-
europejskiego samorządu komunalnego. W obu miastach ludność żydow-

Dr, Simon-Dubnow Institut, Leipzig.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXI

ska tradycyjnie wysyłała swoich odpowiednio bogatych albo wykształco-
nych przedstawicieli do Rady Miasta. Mimo znacznej ilościowej różnicy
procentowej (w okresie międzywojennym Kraków miał ca. 23% żydow-
skich mieszkańców, Poznań ca. 1%) radni żydowscy byli w polityce
lokalnej w obu centrach ważnym ugrupowaniem. Jednocześnie Kraków
i Poznań stawiano na dwóch biegunach pod względem ustosunkowania
się ich mieszkańców do kwestii żydowskiej: o ile Kraków miał być mia-
stem Żydom przyjaznym, Poznań uchodził za miasto antysemitów.

Samorządy miejskie zmieniły gruntownie charakter po demokraty-

zacji ordynacji wyborczej w II Rzeczypospolitej, kiedy to weszły do nich
silne ugrupowania reprezentujące nowoczesne partie i para-partie (m.in.
syjonistów i BBWR). Równocześnie bardzo osłabły, lub całkowicie za-
niknęły liberalne ugrupowania centrowe, stanowiące dotychczas bazę sa-
morządów miejskich. Wiązały się z tym zmiany tożsamościowe: odejście
od gospodarczego rozumienia samorządu w kierunku jego nacjonalizacji.
Celem referatu jest charakterystyka i porównanie działalności samorzą-
dów oraz radców żydowskich obu ośrodków miejskich w zmieniającej
się rzeczywistości politycznej. Oś analizy stanowi pytanie, jaką rolę od-
grywały regionalizmy w lokalnych „kwestiach żydowskich” artykułowa-
nych na forum rad miejskich, jak i problem, w jaki sposób rozumiano
na niższych szczeblach administracyjnych zalecenia ogólnopaństwowej
polityki wewnętrznej.

Artur Markowski

SOJUSZ BIEDY I CIEMNOTY,

CZYLI RZECZ O PROBLEMACH SPOŁECZNYCH

ROBOTNIKÓW ŻYDOWSKICH NA BIAŁOSTOCCZYŹNIE

NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU

Przełom XIX i XX wieku był okresem znacznego postępu industria-

lizacji zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego. Wśród powiększają-
cej się masy robotniczej na Białostocczyźnie, znaczną część stanowiła

Mgr, Instytut Historyczny (Centrum im. M. Anielewicza) Uniwersytetu Warszaw-

skiego.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XXII

ludność żydowska. Zamieszkiwała ona prócz Białegostoku (będącego
sercem białostockiego okręgu włókienniczego) okoliczne sztetlech. Prze-
łom wieków przyniósł radykalizację poglądów politycznych, kryzy-
sy ekonomiczne oraz aktywizację ruchów emancypacyjnych (kobiety)
i antypaństwowych. W tych warunkach zubożałe rodziny żydowskie po-
dejmowały codzienny trud o uzyskanie środków do życia. Skandaliczne
warunki mieszkaniowe i brak środków utrzymania były najistotniejszym
przejawem procesu pauperyzacji żydowskich robotników. Efektem na-
czyń połączonych pauperyzacja wprowadzała tę grupę ludności w orbitę
wpływów rozlicznych ideologii o charakterze radykalnym (anarchizm,
bolszewizm). W wystąpieniu prześledzimy, w jaki sposób sytuacja ekono-
miczno-społeczna tych ludzi wpływała na relacje rodzinne oraz przemia-
ny ról kobiet i mężczyzn. Spróbujemy pokazać, jak zmieniały się aspiracje
życiowe i możliwości ich realizacji w kręgu określanym przez Perelmana
jako „sojusz biedy i ciemnoty”. Określimy także, jakie problemy z kręgu
warunków życia i pracy żydowskich robotników Białostocczyzny budziły
zainteresowanie społeczności żydowskiej carskiej Rosji. Referat oparty
został przede wszystkim na materiałach swoistych „inspekcji” publikowa-
nych na łamach „Kniżek Woschoda”, pamiętnikach z przełomu XIX i XX
wieku oraz materiałach spisu powszechnego.

Agnieszka Oleszak

MIT SARY SZENIRER

W ORTODOKSYJNEJ HISTORIOGRAFII

Tematem wystąpienia jest konstrukcja mitu Sary Szenirer w orto-

doksyjnej historiografi i. Sara Schenirer otworzyła w roku 1917 w Kra-
kowie pierwszą na ziemiach polskich religijną szkołę dla dziewcząt, Beit
Ja’akow. Tym samym udało się Szenirer stworzyć zinstytucjonalizowa-
ną przestrzeń dla religijnego kształcenia dziewcząt. W niedługim czasie,
dzięki wsparciu Agudy Israel, Beit Ja’akow zyskało uznanie wśród orto-
doksyjnych Żydów w Europie Środkowowschodniej. Na potrzebę edu-

Mgr, Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXIII

kacji dziewcząt zwrócono już uwagę wcześniej podczas Kongresu Rabi-
nicznego w Krakowie w 1903 roku,, niemniej jako idea sprzeczna z ha-
lachicznym prawem została odrzucona. Tym samym Szenirer, otwierając
szkołę, skonfrontowała ortodoksyjne elity z tradycyjnymi rolami spo-
łecznymi wśród ortodoksyjnego społeczeństwa żydowskiego w Polsce.
W historiografi i powstał już za życia Szenirer mit „pobożnej krawcowej”,
która mimo prostego wykształcenia zrewolucjonizowała system kształ-
cenia dziewcząt. Fenomen tego „kultu” w dużej mierze przypomina kult,
jakim otaczani byli cadycy czy też chrześcijańscy święci. Według Debory
Weissman, Schenirer stanowiła „udaną syntezę żywiołowego polskiego
chasydyzmu z bardziej oświeconą orientacją zachodnich Żydów” (Weiss-
man 1977). Analizując materiały źródłowe (wspomnienia uczennic, księgi
pamiątkowe, artykuły prasowe, publikacje książkowe), które wskazują na
elementy kształtujące ortodoksyjny dyskurs, uwaga zwrócona zostanie na
proces kreowania mitu Schenirer. Odwołując się do terminologii użytej
przez Adę Rappoport-Albert („hagiografi a z przypisami” 1988) oraz przez
Israela Bartala („ortodoksyjna historiografi a” 1994), źródła potraktowa-
ne zostaną jako społeczno-historyczna interpretacja rzeczywistości, która
udzieliła działalności Szenirer legitymizacji w ramach ortodoksyjnego
światopoglądu.

Artur Patek

IMIBRACJA TYPU B (ALIJA BET) DO PALESTYNY

PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ

Aliję bet, czyli nielegalną imigrację Żydów do Palestyny, brytyjskie-

go mandatu Ligi Narodów, uważa się za jedną z najbardziej skutecznych
metod walki ruchu syjonistycznego o suwerenny Izrael. O jej powodzeniu
zadecydowało to, że rezygnowała z aktów przemocy na rzecz działań po-
litycznych i propagandowych. Z jednej strony stanowiła wyraz odwiecz-
nych dążeń diaspory do powrotu do Ziemi Obiecanej, z drugiej była reak-
cją na politykę Wielkiej Brytanii, która przeszła znamienną ewolucję: od
pełnego poparcia idei „żydowskiej siedziby narodowej” w Palestynie (De-

Dr hab., Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XXIV

klaracja Balfoura, 1917) po faktyczne wycofanie się z działań na jej rzecz
(„Biała Księga” MacDonalda, 1939). Brytyjczycy sympatie ulokowali
ostatecznie po stronie „siedzących na ropie” Arabów, wierząc, że dzię-
ki temu zachowają wpływy w strategicznym rejonie Bliskiego Wschodu.
Gdy zaczęli ograniczać napływ Żydów do Palestyny, ci ostatni zintensy-
fi kowali nielegalną imigrację. Początkowo alija bet nie przybierała sfor-
malizowanych ram. Sytuacja uległa zmianie w latach 30., gdy w następ-
stwie wydarzeń w Europie (wielki kryzys gospodarczy, dojście do władzy
Hitlera i prześladowania ludności żydowskiej w Niemczech, perspekty-
wa wybuchu wojny) rosła liczba potencjalnych emigrantów. Najbardziej
spektakularnym wyrazem aliji bet były morskie transporty z uchodźcami.
Pierwszy, statek „Velos” z 350 pasażerami, w większości Żydami z Polski,
obrał kurs na Palestynę w 1934 roku. Do wybuchu wojny wyruszyło dal-
szych ponad 50 jednostek (przeważnie z portów Włoch, Grecji, Rumunii
i Bułgarii) z około 22 tys. nielegalnych imigrantów. Większości udało się
dotrzeć do celu. Część Brytyjczycy zawrócili, innych internowali. Kilka
statków uległo katastrofom na morzu. Aliję bet organizowali, niezależnie
od siebie, działacze Nowej Organizacji Syjonistycznej (tzw. rewizjoniści),
Hagana i kierownictwo jiszuwu oraz osoby i instytucje prywatne. Naj-
większą rolę odegrała założona w 1938 roku z inicjatywy Hagany Mosad
le-Alija Bet (Organizacja Nielegalnej Imigracji), której apogeum działal-
ności przypadnie po II wojnie światowej.

Sebastian Piątkowski

ROLA KAPITAŁÓW I INWESTYCJI ŻYDOWSKICH

W FUNKCJONOWANIU PRYWATNYCH DÓBR

ZIEMSKICH WOJEWÓDZTWA SANDOMIERSKIEGO

W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU

Stosunki gospodarcze między reprezentantami ludności żydowskiej

a ziemiaństwem centralnych ziem polskich w dobie nowożytnej są już od
dawna przedmiotem zainteresowania historyków. Liczne, obecne w histo-
riografi i informacje dotyczące wzajemnych kontaktów o tym charakterze

Dr, Archiwum Państwowe w Radomiu.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXV

bazują jednak na literaturze popularnej i wspomnieniach, przyczyniając
się do tworzenia stereotypowych opinii i sądów. Rodzajem źródła, pozwa-
lającym na wydobycie najpełniejszych informacji związanych z tą proble-
matyką, są akta notarialne i hipoteczne. Przy badaniach kompleksowych
sięga się jednak do nich rzadko, gdyż jest to związane z koniecznością prze-
prowadzania uciążliwych i czasochłonnych kwerend. Niniejsze opracowa-
nie bazuje na aktach notarialnych województwa sandomierskiego, wytwo-
rzonych przede wszystkim w kancelariach działających w ośrodkach mało-
miasteczkowych (Kozienice, Lipskjo, Solec nad Wisłą i in.). Przedstawiono
w nim i poddano analizie skalę udzielania przez osoby narodowości żydow-
skiej pożyczek gotówkowych ziemianom, zawieranych przez obie strony
kontraktów kupna-sprzedaży dotyczących towarów hurtowych (drzewo,
produkty zbożowe), a także dzierżawienia przez Żydów inwestycji gospo-
darczych (karczmy, młyny itp.). Ustalenia pozwalają na określenie bardzo
dużej roli kapitałów i inwestycji żydowskich w życiu gospodarczym wsi
i podtrzymywaniu sprawnego funkcjonowania dóbr ziemskich, zwłaszcza
w okresach klęsk elementarnych i kryzysów agrarnych.

Andrzej Pukszto

ŻYDZI NA LITWIE W OKRESIE PRZEMIAN

LAT 1915-1920

CHARAKTERYSTYKA INICJATYW POLITYCZNYCH

I KULTURALNO-OŚWIATOWYCH

Lata 1915-1920 to okres wielkich przemian dla wszystkich Żydów

Europy Wschodniej i Środkowo-Wschodniej. Na Litwie składa się nań
czas okupacji niemieckiej, bolszewickiej, intensywnych walk i konfl iktów
polsko-litewskich o Wilno oraz Wileńszczyznę, aż do momentu zajęcia
miasta przez oddziały generała Lucjana Żeligowskiego. Jakie postawy
dostrzegamy wśród Żydów litewskich wobec nowej władzy niemieckiej,
tworzącego się państwa litewskiego i polskich zmagań o Wilno, zazwy-
czaj nazywane Jerozolimą Północy? Po utworzeniu pierwszego rządu Li-
twy w listopadzie 1918 roku doszło do litewsko-żydowskiego sojuszu:

Dr, Katedra Politologii Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie (Litwa).

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XXVI

litewscy politycy zaoferowali Żydom projekt autonomii narodowo-kul-
turalnej. Propozycja ta zaspokajała dążenia polityczne dużej ich części.
W wyniku negocjacji mniejszość żydowska otrzymała w grudniu 1918
roku stanowiska: ministra bez teki i wiceministrów spraw zagranicznych
oraz handlu. Litwa z kolei mogła liczyć na lojalną postawę przedstawicie-
li tej wspólnoty w staraniach o uznanie niepodległości ze stolicą w Wil-
nie na arenie międzynarodowej. Ze strony Polaków wileńskich w okresie
okupacji niemieckiej nie wyszła żadna propozycja uznania żydowskich
dążeń politycznych, oświatowych czy nawet kulturalnych. Tragiczne wy-
darzenia, towarzyszące wkroczeniu wojsk polskich do Wilna w kwietniu
1919 roku, jeszcze bardziej pogłębiły przepaść między przedstawicielami
dwóch narodowości, ale nie do takiego stopnia, by była ona nie do po-
konania: świadczy o tym udział Żydów – pomimo litewskiego bojkotu –
w zorganizowanych przez polski Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich wy-
borach do Tymczasowej Rady Miasta Wilna w dn. 7 września 1919 roku.
Okres okupacji niemieckiej zbiegł się w czasie z utworzeniem placówek
oświatowych na poziomie średnim z językiem nauczania hebrajskim i ji-
dysz. Pomimo zawieruchy wojennej nie brakło poważnych inicjatyw kul-
turalnych, które swym rozmachem często urastały do skali europejskiej.
Najjaskrawsza z nich to debiut Trupy Wileńskiej w 1916 roku.

Janusz Spyra

SYJONIZM NA MORAWACH I ŚLĄSKU AUSTRIACKIM

(DO 1918 R.) : RECEPCJA, ORGANIZACJA, BARIERY

Ludność żydowska na Morawach (w 1910 r. ponad 40 tys. osób) i na

Śląsku Austriackim (ponad 13 tys.) w 2. połowie XIX i na pocz. XX wie-
ku żyła w podobnych warunkach wyznaczanych przez ustrój monarchii
konstytucyjnej, z zagwarantowaną równością wobec prawa i swobodą
wyznania; w krajach o wysokim stopniu uprzemysłowienia i urbaniza-
cji, pomiędzy Niemcami a ludnością słowiańską (Polakami i Czechami).
Na skutek postępów emancypacji żydowskie rodziny charakteryzowały

Dr, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Uniwersytetu Śląskiego

w Katowicach.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXVII

się znacznym stopniem integracji społecznej, identyfi kując się mocno
z kulturą niemiecką. Wpływało to na szybkość recepcji oraz możliwości
rozwoju ruchu syjonistycznego. Syjonizm w obu krajach miał wspólne
korzenie. Ani na Morawach, ani na Śląsku Austriackich nie funkcjonowa-
ła w tym okresie żadna uczelnia wyższa. Żydowska młodzież najczęściej
studiowała więc w Wiedniu. Tu wielu z nich zapoznało się z ideami Th.
Herzla, tworząc w austriackiej stolicy pierwsze zrzeszenia syjonistyczne,
początkowo wspólne dla studentów z Moraw i Śląska Austriackiego („Iv-
ria”), które następnie propagowały idee syjonizmu w swoich rodzinnych
środowiskach. Od 1901 roku syjoniści Moraw i Śląska Austriackiego
tworzyli jeden dystrykt. Recepcja syjonizmu na terenie Moraw i Śląska
Austriackiego była szybka, ale jego podstawy organizacyjne dość długo
słabe. Barierą hamującą rozwój ruchu była stosunkowo dobra sytuacja
większości osiadłej tu ludności żydowskiej, zwłaszcza żydowskich elit,
które przez pierwszą dekadę działalności syjonistów do głoszonych przez
nich idei odnosiły się niechętnie. Dopiero niekorzystne dla ogółu ludno-
ści żydowskiej wydarzenia polityczne (tzw. ugoda morawska z 1905 r.),
a przede wszystkim rozwój antysemityzmu wśród miejscowych Niemców
zmusił także żydowski establishment do przewartościowania swojego sta-
nowiska wobec syjonizmu.

Jerzy Tomaszewski

ŻYDZI POLSCY W LIPSKU 1928-1938

Przyjazdy kupców żydowskich z ziem polskich i litewskich do Lipska
udokumentowane są od końca XV w. W następnych stuleciach liczba ich
wzrastała, a niektórzy osiedlali się w tym mieście. Liczniejsza imigracja
Żydów polskich rozpoczęła się w drugiej połowie XIX wieku. Na początku
lat trzydziestych liczba ich wynosiła 5-6 tys. Wśród nich była stosunkowo
znaczna grupa ludzi zamożnych, większość jednak żyła skromnie. Działały
tutaj organizacje społeczne, a elita społeczności żydowskiej nawiązała
od końca lat dwudziestych XX wieku dobre stosunki z Konsulatem RP.
Rok 1928 zakończył okres względnej pomyślności, następnie – pod wpły-

Prof. dr hab. (emeryt), Wyższa Szkoła Gospodarki Krajowej w Kutnie.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XXVIII

wem kryzysu gospodarczego oraz nasilającego się w Niemczech anty-
semityzmu – położenie Żydów polskich ulegało systematycznemu po-
gorszeniu. Działalność Konsulatu RP w Lipsku przynosiła początkowo
pewne rezultaty, choć ograniczone ze względu na skrajnie antyżydowskie
postawy decydującej od 1933 roku administracji hitlerowskiej. Rok 1938
przyniósł praktyczną likwidację społeczności żydowskiej w tym mieście.
Wyróżnił się wówczas konsul Feliks Chiczewski, który podczas wielkiej
akcji deportowania Żydów polskich w końcu października 1938 roku
udzielił na terenie konsulatu schronienia około 1300 osobom.

Jacek Walicki

DOZORY BÓŻNICZE W KRÓLESTWIE POLSKIM

(1821-1914)

Dozory Bóżnicze powołane zostały w 1821 roku na miejsce dotych-

czasowego samorządu gmin żydowskich („kahałów”). Nowe przepisy,
których główną część wydano w okresie do 1831 roku, wprowadziły dro-
biazgową kontrolę nie tylko nad sprawami fi nansowymi wyznawców reli-
gii mojżeszowej, ale dawały możliwość ingerencji także w sprawy kultu.
Jednocześnie na organy Dozoru nałożono obowiązki w zakresie pomocy
dla władz państwowych. Nowym okresem w działalności Dozorów był
okres popowstaniowy. Wraz z reformą podziału administracyjnego kra-
ju, połączoną z wprowadzeniem rosyjskiej administracji, uległy zmianie
kompetencje organów „nadzorczych”. Równocześnie, w wyniku rozwo-
ju gospodarczego, działające na podstawie dotychczasowych przepisów
Dozory musiały rozwiązywać zadania nieprzewidziane przez ustawo-
dawcę z początku XIX wieku. Dozory największych gmin – jak łódzkiej
czy warszawskiej – przekształciły się z początkiem XX wieku w Zarządy
Gmin Wyznaniowych, posiadające rozbudowaną strukturę organizacyjną.
Z tego też okresu dysponujemy, co prawda niewielką, ich spuścizną ak-
tową. Dozory zlikwidowane zostały dopiero w czasie I wojny światowej.
Stanowiska członków Dozoru, początkowo bardzo niechętnie obejmowa-
ne, z czasem stały się przedmiotem walki między asymilatorami i różnymi

Dr, Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXIX

odłamami ortodoksów; od początku XX wieku struktury Dozorów chcie-
li też wykorzystać syjoniści do budowy organów żydowskiej autonomii.
Szerokość uprawnień władz państwowych wobec Dozorów nie pozwala
na uznanie ich za organy samorządu wyznaniowego. Natomiast posiada-
my informacje wskazujące, iż ofi cjalna struktura stanowiła często „przy-
krywkę” dla działających nadal tradycyjnych struktur, w rzeczywistości
nie zlikwidowanych przez reformy z lat 20. XIX wieku.

Marcin Wodziński

REFORMA A WYKLUCZENIE

POLSKIE WIZJE REFORMY LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ

Wiele projektów formułowanych przez czołowych polskich ideo-

logów i polityków oświecenia skupiało uwagę na zagadnieniu reformy
społeczności żydowskiej. Charakterystyczną ich cechą była jednak am-
biwalencja między deklaratywnym celem pełnej społecznej integracji
ludności żydowskiej a bardzo wyraźnymi tendencjami do separacji tejże
społeczności. Zjawisko to nasiliło się zwłaszcza w schyłkowej fazie pol-
skiej formacji oświeceniowej, a więc w pierwszych dekadach Królestwa
Kongresowego (1815-1830). Proponowany referat skupi się na analizie
owych ambiwalencji w trzech najbardziej charakterystycznych projek-
tach politycznych, w których tendencja separatystyczna znalazła wyraz.
Są to projekty żydowskiego osadnictwa rolnego, utworzenia żydowskich
rewirów w kilkudziesięciu miastach Królestwa oraz fascynujące, a niemal
zupełnie nieznane projekty powołania autonomicznego „państwa żydow-
skiego”. Analizie poddane zostaną przede wszystkim przyczyny znamien-
nej ewolucji owych planów od form fi losemickich do obsesyjnie wrogich
ludności żydowskiej, ideologiczny i społeczny kontekst owej zmiany oraz
mechanizmy decydujące o ostatecznym kształcie polityki Królestwa Kon-
gresowego wobec Żydów. Podstawą źródłową referatu będzie bogata li-
teratura polityczna lat 1815-1830 oraz zasoby archiwalne. Znaczna część
tych źródeł nie była dotychczas wykorzystywana i nie jest znana w litera-
turze przedmiotu.

Prof. UWr dr hab., Zakład Studiów Żydowskich Uniwersytetu Wrocławskiego.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XXX

Grzegorz Zackiewicz

POLSCY SYNDYKALIŚCI WOBEC PROBLEMATYKI

ŻYDOWSKIEJ W LATACH 1918-1939

Referat podejmuje mało znane zagadnienie odniesień międzywojen-

nego syndykalizmu polskiego do problematyki żydowskiej. Skupieni wo-
kół Jerzego Szuriga i Kazimierza Zakrzewskiego syndykaliści wywodzili
się z radykalnego społecznie ruchu „zetowego”, który od końca XIX wie-
ku związany był z obozem demokratycznej irredenty. Uznając, iż budowa
silnego państwa stanowi cel nadrzędny, postulowali nadanie terminowi
nacjonalizm nowych treści – zerwanie z endecką koncepcją narodu na
rzecz interpretacji, w myśl której „naród wytwórców” tworzą wszyscy
pracujący ofi arnie dla dobra wspólnego, jakim jest odrodzona Polska. Z tak
rozumianej wspólnoty syndykaliści wykluczali „elementy pasożytnicze”,
niezależnie od ich etnicznego pochodzenia. Społeczność żydowska była
więc postrzegana jako bardzo zróżnicowana, obejmująca zarówno burżu-
azję, jak i masy biedoty, tak środowiska utożsamiające swe losy z II RP,
jak też grupy niechętne państwu polskiemu. Wpływ na formułowane oce-
ny miał również fakt, iż w 1926 r. syndykaliści opowiedzieli się za Piłsud-
skim, stając się częścią obozu sanacji. W latach 30. punkt widzenia syndy-
kalistów ulegał pewnej ewolucji. Środowisko krytycznie oceniało wzrost
nastrojów antysemickich w Polsce, jako w głównej mierze podsycanych
przez endecję, kontestowało również przeobrażenia w łonie sanacji. Jed-
nocześnie dostrzegano i analizowano obiektywne czynniki zaogniające
relacje polsko-żydowskie. Rozwiązanie narastającego konfl iktu syndyka-
liści widzieli na gruncie bezklasowej, opartej na związkach zawodowych
Polski Pracy. Dobrowolna emigracja części Żydów była brana pod uwagę,
jednakże nie przywiązywano do tego istotnego znaczenia. Objęcie władzy
w Niemczech przez NSDAP, syndykaliści rozpatrywali początkowo jako
kolejny dowód bankructwa modelu liberalno-demokratycznego. Antyse-
mickie ostrze rządów Hitlera nie było zrazu uwypuklane. Reprezentanci
środowiska dowodzili nawet, że interesy żydowskiej burżuazji nie zostały
w znaczący sposób naruszone. Z czasem tego typu interpretacje przestały
się pojawiać, a opinie syndykalistów stawały się w tej kwestii coraz bliż-
sze ocenom formułowanym w kręgach PPS.

Dr, Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXXI

Andrei Zamoiski

TRANSFORMATION OF SHTETLEKH

OF SOVIET BELARUS (1920-1939) IN HISTORIOGRAPHY

The 1920s and 1930s were the decisive decades in the history of Be-

larus, one of the Soviet republics of the USSR. After Bolsheviks gained
power in 1917, a number of radical changes took place in all spheres of
life. The Soviet Union was transforming itself from a predominantly agri-
cultural, rural and developing-capitalist society into an industrial, urban
society. Enormous social, economical, cultural transformations had totally
remade the Belarusian Soviet Socialistic Republic (so called the BSSR).
The shtetlekh of Belarus were multinational settlements. The Jews, Belaru-
sians, Poles, Tatars lived there for centuries. The transformation processes
of 1920-1939 changed the face of small towns of Belarus and infl uenced
the socio-demographic profi le of their population. In historiography evo-
lution of small towns of Belarus usually was examined as a considerable
part of history of Jewish communities in the USSR. Problems of transfor-
mation of shtetl of Soviet Union in the interwar period were mentioned by
Soviet, Polish, American, British, French, modern Russian and Belarusian
authors. I can defi ne different approaches explaining the problem of trans-
formation of the shtetlekh of Belarus:

1. Positive Reconstruction approach dominated in the Soviet lite-

rature of the 1920-1930-ies and emphasized “positive and constructive»
changes in life of the Jewish population, it marked prospects of involving
of the Jews in the construction of the socialist society.

2. Transformation was showed as Inevitable Destruction. The

shtetlekh experienced painful transformation, as a consequence of social,
economic and cultural policy of the Bolsheviks’ regime. The main so-
cio-occupational groups of the small towns (artisans, merchants, peddlers,
storekeepers, traders) were under the economic and social pressure. The
group of deprived of rights so-called “lishentsy” faced enormous diffi cul-
ties. Soviet policy intensifi ed acculturation and assimilation of inhabitants
of shtetl as well as all Soviet Jewry.

3. Transformation as a part of accelerated modernization approach

refers to deep analysis of the course of transformation of Jewish commu-

Dr, Szkoła Nauk Spolecznych, Instytut Filozofi i i Socjologii PAN, Warszawa.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XXXII

nities under Soviet regime, its results and consequences for certain groups
of Jewish population.

In my report I intend to focus on main problems of studying history

of Soviet Belarus in the case of shtetl history. I hope to concentrate on
main problems of Soviet and modern Belarussian historiography as well
to illustrate main diffi culties in studying Jewish history in present day
Belarus.

Konrad Zieliński

OD BOJKOTU DO POGROMU?

O ZAJŚCIACH ANTYSEMICKICH W KRÓLESTWIE POLSKIM JESIENIĄ

1918 ROKU

Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w la-

tach I wojny światowej wyraźnie się pogorszyły, i to zarówno w dużych
miastach, jak i w środowiskach wiejskich oraz małomiasteczkowych,
wcześniej względnie wolnych od antysemityzmu i szowinizmu. Rozpę-
tana przez endecję akcja bojkotowa okazała się swoistym preludium wy-
darzeń, jakie miały miejsce w pierwszym roku Wielkiej Wojny, kiedy to
denuncjowano i oskarżano Żydów o zdradę, czego efektem była wielka
liczba procesów i wyroków skazujących, a przede wszystkim rabunki ich
mienia dokonywane wspólnie lub za zgodą i aprobatą wojsk carskich.
Następne lata przyniosły krótkie momenty odprężenia, ale ten relatywnie
„lepszy” okres trwał krótko: do połowy 1916 roku, gdy po manifestacjach
patriotycznych z okazji rocznicy Konstytucji 3 Maja, rozpoczęła się kam-
pania wyborcza do rad miejskich. Uzyskanie stosunkowo dużej liczby
mandatów przez Żydów spotkało się z niechęcią i ostrą reakcją strony
polskiej. W miarę przybliżania się niepodległości nasilała się wrogość
wobec ludności żydowskiej; głównym obszarem konfl iktu pozostawały
sprawy gospodarcze, ale po przewrotach w Rosji, zwłaszcza po rewolu-
cji październikowej, potężnej „siły sprawczej” nabrały oskarżenia Żydów
o propagowanie komunizmu. Takie wydarzenia, jak zmiana stosunków

Dr hab., Zakład Badań Etnicznych na Wydziale Politologicznym Uniwersytetu

Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXXIII

prawno-ustrojowych w Królestwie, żądania autonomii kulturalno-narodo-
wej wysuwane przez część środowisk żydowskich, postanowienia traktatu
brzeskiego i echa konfl iktu polsko-ukraińskiego w Galicji były istotnymi
stymulatorami niekorzystnych zmian w stosunkach polsko-żydowskich.
W Galicji doszło nawet do szeregu pogromów ludności żydowskiej jesz-
cze przed końcem 1918 roku. Zajścia antysemickie miały miejsce również
w Królestwie Polskim: czy miały one charakter pogromów? Referat jest
próbą odpowiedzi na to pytanie.

SEKCJA IV

ZAGŁADA ŻYDÓW

Marcin Chruściel

POMIĘDZY DOKUMENTEM A LITERATURĄ

DYLEMATY OPISU HOLOKAUSTU NA PRZYKŁADZIE KSIĄŻKI

HANNY KRALL KRÓL KIER ZNÓW NA WYLOCIE

Historia powstania i recepcji książki Hanny Krall „Król kier znów

na wylocie” jest dobrą okazją do zaprezentowania kilku aspektów pisania
o zagładzie Żydów w Polsce i w ogóle. (1) Każde dzieło literackie próbu-
jące się zmierzyć z tematem Holokaustu oscylować musi w ocenie odbior-
cy pomiędzy dokumentem a literaturą piękną. Czysto dokumentujący ton
i stosunek – nieadekwatne stają się wobec wagi tematyki. Natomiast for-
ma tradycyjnej powieściowej prozy – okazuje się być zbyt mało pojemna,
sugeruje niestosowność środków. Sposoby podejścia do problemu u róż-
nych pisarzy powojennych w Polsce to okazja do prezentacji kształtowa-
nia się świadomości społecznej, zbiorowej pamięci i historycznej tożsa-
mości narodu polskiego. (2) Pojawiająca się w tytule wystąpienia powieść
Krall napisana została na zamówienie głównej bohaterki. To historia ży-
cia, które ma zostać ocalone od zapomnienia, historia niezwykłych losów
kobiety, która przetrwała wojnę. Zaznaczyć trzeba, że omawiana powieść
to drugie podejście Hanny Krall do tego konkretnego tematu. Bohaterka
opowieści nie była zadowolona z pierwszej wersji. Wypadnie zatem zasta-
nowić się nad następującym problemem: jaki jest stosunek pomiędzy ar-

Mgr, doktorant na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XXXIV

tystą (historykiem utrwalającym rzeczywistość) a bohaterami wydarzeń.
Kto jest właścicielem powstałej narracji, kto ma prawo ją zmieniać, kryty-
kować. W przypadku tak delikatnej materii jak zagłada Żydów jest to tym
ważniejsze – czy pisarz, historyk to przezroczyste medium utrwalające
opowiedziane fakty, czy też może – poprzez sam fakt przekazania do-
świadczeń, wrażeń – bohaterowie przestają być jedynymi właścicielami
swoich historii i muszą się pogodzić z hipotetycznością najróżniejszych,
niekoniecznie trafi onych interpretacji. To ostatnie jest jakby powieleniem
dramatycznej sytuacji wyobcowania ludzi, którzy przeżyli Holokaust. (3)
Odbiór książki w środowisku krytyków oraz czytelników – to pole do
zbadania świadomości i stosunku współczesnych Polaków wobec tema-
tyki zagłady Żydów. Ponad pół wieku od wydarzeń – tematyka pozostaje
aktualna i ważna, ale jednocześnie (czego dowodem nietrafi one recenzje)
może być miejscem przeinaczeń i manipulacji. Krótko omówione zostaną
losy książki H. Krall. Streszczone powyżej trzy główne części planowa-
nego wystąpienia sondują różne aspekty utrwalania, zapisywania historii
zagłady Żydów. Miejsca problematyczne – stosunek do tematu; sieć na-
pięć pomiędzy ludźmi, którzy doświadczyli koszmaru a „opowiadaczem”
oraz społeczny odbiór narracji (pokazujący świadomość zbiorową) – to
elementy ważkie zarówno w warsztacie pisarza, reportera jak i historyka
Holokaustu.

Marta Janczewska

ŚMIERĆ W WARSZAWSKIM GETCIE –

PROBLEM JĘZYKA

(NA PRZYKŁADZIE DYSKURSU URZĘDOWEGO)

Śmierć była codzienną rzeczywistością mieszkańców warszawskie-

go getta. Wszechobecna z powodu głodu i tyfusu była nie tylko stałym
elementem doświadczenia mieszkańców zamkniętej dzielnicy, ale także
wyzwaniem dla Gminy Żydowskiej oraz licznych żydowskich instytucji
pomocowych. Jednocześnie temat śmierci stanowi zawsze problem dla ję-

Mgr, Żydowski Instytut Historyczny-IN-B i Centrum Badań nad Zagładą Żydów

Instytutu Filozofi i i Socjologii PAN, Warszawa.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXXV

zyka, który musi poradzić sobie z wyrażeniem tego, co niewyrażalne i nie
do ogarnięcia. Różnego typu dyskursy na różne sposoby próbują spro-
stać temu zadaniu (inaczej poezja, dyskurs publicystyczny, etc.). Dyskurs
urzędowy zdaje się stawać przed szczególnymi wyzwaniami. Autorzy do-
kumentów urzędowych warszawskiego getta muszą przy pomocy stylu
biurowego, dążącego do precyzji i utrwalającego wizję świata, w której
bezosobowy nadawca ukrywa swoją podmiotowość, oddać rzeczywistość,
która wykracza poza wszelkie standardy. Referat poświęcony jest właśnie
analizie dyskursu urzędowego warszawskiego getta w dokumentach w ję-
zyku polskim – urzędowym języku żydowskiej administracji getta oraz
w języku niemieckim. W centrum rozważań pozostaje pytanie o sposób
zapisu doświadczenia śmierci w wyżej wymienionych w tekstach, ich
obrazowanie i poetykę. Wykorzystano materiały wydziałów Gminy Ży-
dowskiej, Służby Porządkowej oraz organizacji społecznych.

Jacek Leociak

OBRAZ ŻYDÓW NA FOTOGRAFIACH NIEMIECKICH

ŻOŁNIERZY I POLICJANTÓW Z OKUPOWANEJ POLSKI

Przedmiotem referatu będą zdjęcia pochodzące z czasów okupacji

podczas II wojny światowej wykonane przez niemieckich żołnierzy i po-
licjantów niejako „prywatnie”, na własny użytek, krążące w kręgu kole-
żeńskim i rodzinnym. Fotografi e te potraktowano jako szczególnego ro-
dzaju zapis doświadczeń granicznych, ekstremalnych (takich jak śmierć,
cierpienie, okrucieństwo, terror i ludobójstwo). Tak rozumiane fotogra-
fi e stają się przedmiotem interpretacji, ukazującej nie tylko ich wartość
dokumentalną, lecz także wydobywającej walor świadectwa zachowań,
postaw i emocji zarówno fotografujących, jak i fotografowanych. Zaję-
to się szczególnie codziennością: jako tematem zdjęć, ich przewodnim
motywem oraz kategorią antropologiczna. Rozważania interpretacyjne
wprowadzono w szerszy kontekst porównawczy: historyczny i kulturowy,
ukazując i antecedencje i kontynuacje fenomenu dokumentowania włas-
nych zbrodni i pozowania na tle ofi ar własnego okrucieństwa.

Dr, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XXXVI

SEKCJA V

ŻYDZI W POLSCE I ŚWIECIE PO 1945 ROKU

Adam Kopciowski

ZAJŚCIA ANTYŻYDOWSKIE NA LUBELSZCZYŹNIE

W LATACH 1944-1946

W pierwszych latach po II wojnie światowej Lubelszczyzna stanowiła

jedno z najważniejszych centrów życia żydowskiego w Polsce. W drugiej
połowie 1944 roku w stolicy województwa odrodziły się żydowskie partie
polityczne, prasa w języku jidysz, rozkwitło życie kulturalne i artystycz-
ne, zaś w listopadzie utworzono naczelną instytucję żydowską w kraju
– Centralny Komitet Żydów w Polsce. Do początków 1945 roku czyli do
przenosin centralnych instytucji żydowskich do Warszawy i Łodzi, Lublin
stanowił nieofi cjalną stolicę polskich Żydów. Z drugiej strony, w tym sa-
mym czasie województwo lubelskie stanowiło jeden z najbardziej niebez-
piecznych dla Żydów obszarów kraju. W latach 1944-1946 spośród 327
dobrze udokumentowanych zabójstw Żydów, aż 66 popełniono właśnie
na Lubelszczyźnie. W referacie zaprezentowana zostanie geneza zajść an-
tyżydowskich na omawianym obszarze (w kontekście sytuacji ogólnopol-
skiej). Przedstawione zostaną najbardziej reprezentatywne przykłady tego
typu wypadków, w tym: pogrom Żydów w Parczewie, morderstwa na tle
gospodarczym (osób próbujących odzyskać utracony w czasie okupacji
majątek) i politycznym (m.in. zabójstwo Chaima Hirszmana – jednego
z dwóch Żydów ocalałych z obozu zagłady w Bełżcu), próby wywołania
ekscesów antysemickich w Lublinie i Chełmie sprowokowane plotkami
o mordzie rytualnym, wypadki morderstw Żydów w ramach tzw. „akcji
kolejowej”, zabójstwa Żydów powracających z obozów koncentracyjnych
oraz inne przykłady zachowań i zajść antysemickich – indywidualnych
i zbiorowych, a także reakcje na nie administracji lokalnej. Zaprezento-
wana zostanie w końcu sprawa zabójstwa w kwietniu 1945 r. w Lubli-
nie Leona Feldhendlera, przywódcy powstania w obozie w Sobiborze.
W podsumowaniu ujęte zostaną skutki omawianych wydarzeń oraz re-

Dr, Zakład Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

w Lublinie.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXXVII

akcje środowiska żydowskiego, w tym próby przeciwdziałania kampanii
antysemickiej. Wykładowi towarzyszyć będzie prezentacja ikonografi i:
zdjęć, ulotek i druków ulotnych.

Joanna Nalewajko-Kulikov

POLSKI PAŹDZIERNIK – ŻYDOWSKI KWIECIEŃ

ROK 1956 I JEGO KONSEKWENCJE W SPOŁECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ

W POLSCE

Rok 1956 był, obok lat 1967-1969, najbardziej burzliwym w po-

wojennej historii polskich Żydów. Wydarzeniem, które zapoczątkowało
gruntowne przemiany w społeczności żydowskiej był kwietniowy artykuł
Hersza Smolara w „Fołks-Sztyme”, ujawniający prawdę o represjono-
waniu w ZSRR w czasach stalinowskich kultury jidysz i zamordowaniu
jej najwybitniejszych przedstawicieli. Niedługo później III Zjazd Towa-
rzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce i następujące po nim
w ciągu roku zebrania w lokalnych oddziałach TSKŻ w całym kraju po-
kazały, że rewelacje „Fołks-Sztyme” były dla komunistów żydowskich
szokiem, a dla społeczeństwa żydowskiego – swoistym katharsis i wy-
wołały istną falę uwag i krytyki pod adresem Towarzystwa. Tak zdecy-
dowana reakcja zmusiła władze Towarzystwa do korekty dotychczasowej
polityki, zwłaszcza w połączeniu z dochodzącym znów do głosu – po kil-
kuletnim wyciszeniu – antysemityzmem w kraju, repatriacją Żydów pol-
skich z ZSRR i otwartą ponownie możliwością emigracji do Izraela. Na
podstawie źródeł archiwalnych, prasowych i pamiętnikarskich pokazane
zostanie, jak kwiecień 1956 roku, bardziej nawet niż Październik, wpłynął
na postawę i położenie mniejszości żydowskiej.

Mgr, Instytut Historii PAN, Warszawa.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XXXVIII

Martyna Rusiniak

ANTYSYJONIZM „BUNDU” W POLSCE

W LATACH 1944-1949

Celem referatu jest pokazanie jednego z głównych założeń programo-

wych Żydowskiej Socjalistycznej Partii „Bund”, a mianowicie: antysyjo-
nizmu. Bazę źródłową stanowić będą między innymi takie tytuły prasowe
jak: „Fołks-Cajtung”, „Biuletin fun Bund” oraz „Głos Bundu”. Na tych
łamach jej przedstawiciele prezentowali swe stanowisko wobec emigracji
ludności żydowskiej z Polski, a w tym w szczególności do bricha(h) (nie-
legalnej emigracji) do Palestyny, oraz dotyczące tzw. displaced persons
(bezdomnych, osób znajdujących się w obozach przejściowych). W dru-
giej części wystąpienia przedmiotem zainteresowania będą oceny doko-
nywane przez bundowców ówczesnej sytuacji w Palestynie, a następnie
w powstałym w 1948 roku Państwie Izrael.

Hanoch Daniel Wagner

TOWARDS THE VIRTUAL RECONSTITUTION

OF JEWISH SHTETLS

Most Jewish communities of Europe were devastated during World

War II. Towns in Poland and elsewhere were emptied of their Jewish resi-
dents, and entire families disappeared, often leaving no descendants to at-
test of their very existence. After the war, exhaustive efforts were invested
to collect the names of victims and of survivors. Attempts of a new kind
are currently underway to memorialize the victims by virtually reconstru-
cting the family trees of individuals on a community-by-community basis,
and to ‘re-create’ the Jewish populations that existed just before the Ho-
locaust. The development of sophisticated tools designed to combine and

Mgr, Instytut Historyczny (Centrum im. M. Anielewicza) Uniwersytetu Warszaw-

skiego.

Prof., Weizmann Institute of Science, Rehovot (Izrael).

KRAKÓW 6-7 II 2007

XXXIX

compile – to merge – family data from different sources and databases,
from different repositories, is currently viewed as a major objective in the
virtual reconstruction of past Jewish families and communities. An over-
view of some of the benefi ts and complexity involved in database merging
is presented here by means of specifi c examples.

SEKCJA VI

JĘZYKI I LITERATURA

Mirosława M. Bułat

CZŁOWIEK TO POSŁANIEC,

KTÓRY ZAPOMNIAŁ, JAKĄ PRZYNOSI WIADOMOŚĆ

MOTYW POSŁAŃCA W WYBRANYCH DRAMATACH

SZ. AN-SKIEGO I P. HIRSZBEJNA ORAZ ICH EKRANIZACJACH

Motto referatu stanowić będą słowa Abrahama Joszuy Heschela

(1907-1972) „Człowiek to posłaniec, który zapomniał, jaką przynosi wia-
domość”. Przedmiotem zaś wystąpienia będzie motyw posłańca w drama-
tach Tkies-kaf [Ślubowanie] (1908) i Grine felder [Zielone pola] (1916)
Pereca Hirszbejna (1880-1948) oraz Der dibek [Dybuk] (ok. 1914) Sz. An-
skiego (1863-1920) oraz w czterech wersjach fi lmowych tych trzech sztuk
(z 1924, 1933 i 1937 r.).

Tkies-kaf i Der dibek, choć napisane niezależnie od siebie, noszą

znamiona dziwnego podobieństwa. Oba utwory opierają się na legendzie
o oblubieńcach, którzy zostają sobie przeznaczeni na małżonków przez
rodziców jeszcze przed narodzeniem. Potem jednak to ślubowanie po-
świadczone uściskiem dłoni odchodzi w zapomnienie. Młodzi nie mogą
zaznać szczęścia, dopóki obietnica nie zostanie wypełniona. Staje się to
w obu przypadkach za sprawą tajemniczego wysłańca z innego świata.
W dramacie P. Hirszbejna w funkcji tej występuje sam prorok Eliasz (nie-
przypadkowo, wszak to jego utożsamia się z Sandalfonem, rzecznikiem
unii Boga z człowiekiem). W kilku wcieleniach (jako chasyd, żebrak, włó-
częga, drwal, wreszcie szejner balebos) doprowadza on do zrealizowania
przyrzeczenia, a przy tym przywraca sprawiedliwość, nagradzając cnotli-
wych biedaków, a karząc występnych bogaczy.

Dr, Katedra Teatru na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego,

Kraków.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

W znanej nam wersji legendy dramatycznej Sz. An-skiego pojawia

się Meszulach (dodany zresztą za radą reżysera rosyjskiego Konstantina
Stanisławskiego). Porusza się on „na pograniczu dwóch światów” (tak
brzmi właściwy tytuł utworu) jako mediator między porządkiem fi zycz-
nym, metafi zycznym oraz społeczno-wspólnotowym (reprezentowanym
przez cadyka z Miropola).

W komedii Grine felder jako posłańca, który „odpomina” „zapomnia-

ną wiadomość”, traktować można głównego bohatera Lewiego-Icchaka.
Jeszybotnik-sierota, nie mogąc zaznać ukojenia w studiowaniu Tory, gna-
ny tęsknotą za prawdą, trafi a do środowiska Żydów wioskowych, gdzie
pomiędzy niebem należącym do Boga, a ziemią oddaną w posiadanie
człowiekowi może głosić i jednocześnie uprawiać Heschelowską „teolo-
gię zwykłych czynności”.

Referat ilustrowany będzie fragmentami fi lmów Tkies-kaf, Dem rebns

kojech, Der dibek i Grine felder.

Małgorzata Domagalska

KREACJE BOHATERÓW ŻYDOWSKICH

W ANTYSEMICKIEJ PROZIE NA ŁAMACH „ROLI”

W 1883 roku ukazał się pierwszy numer antysemickiego tygodnika

Jana Jeleńskiego. Antysemickiej propagandzie w „Roli” służyły nie tylko
artykuły publikowane na łamach pisma. Tygodnik o charakterze społecz-
no-kulturalnym zamieszczał też powieści. W każdym numerze drukowa-
no przynajmniej dwa teksty prozatorskie i rzadko zdarzało się tak, żeby
wśród bohaterów tych utworów nie występowali Żydzi. Zgodnie z tytu-
łem jednego z opowiadań – „Szukaj Żyda”, tropienie i demaskowanie
przypisywanych Żydom zachowań stało się dla autorów publikujących
w piśmie tendencyjną dominantą. W fi kcyjnym świecie pojawiali się różni
bohaterowie o żydowskiej proweniencji, poczynając od ortodoksyjnych
wyznawców judaizmu, po asymilujących się czy wreszcie zwolenników
socjalizmu. Mimo odmiennych postaw światopoglądowych ich cel był

Dr, Katedra Literatury Polskiej Oświecenia, Pozytywizmu i Młodej Polski Uniwer-

sytetu Łódzkiego.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XLI

ten sam – doprowadzenie do ruiny polskiego stanu posiadania i zdoby-
cie władzy, zgodnie ze spiskową teorią dziejów. Propagowanie antysemi-
ckich tez wymagało także od autorów użycia odpowiedniej formuły, stąd
też korzystali oni nie tylko z chwytów charakterystycznych dla powieści
w odcinkach, lecz także czerpali z różnych formuł gatunkowych. Często
wykorzystywali atrakcyjną dla czytelnika strategię powieści romansowej,
kryminalnej czy science-fi ction. Wciągając czytelników w powieściową
grę, kształtowali negatywne widzenie żydowskiego świata i jego przedsta-
wicieli. Celem referatu jest więc ukazanie typologii postaci a także przy-
bliżenie problematyki powieści antysemickiej publikowanej w „Roli”,
która dotąd nie była przedmiotem naukowych dociekań. Wskazanie jak
obieg popularnej literatury wpływał na kształtowanie antysemickich ste-
reotypów i antysemityzmu w jego nowoczesnej formie.

Joanna Lisek

DYSKURS FEMINISTYCZNY

W KOBIECEJ PRASIE JIDYSZ

Studia żydowskie z wykorzystaniem perspektywy gender są w Pol-

sce w zasadzie szczątkowe. Tymczasem kultura jidysz wydaje się być
szczególnie interesującym polem dla tego typu badań. Referat będzie pro-
pozycją cząstkowego zapełnienia tej luki. Na podstawie dwóch kobiecych
czasopism jidysz „Di froy” (Wilno 1925-1933) i „Di jidisze frojenwelt”
(Kraków 1902) pokażę: (1) w jaki sposób hasła feministyczne łączą się
tutaj z zagadnieniami tożsamości żydowskiej w kontekście religijnym
i politycznym, (2) jak przedstawiony jest modelowy obraz nowoczesnej
kobiety żydowskiej, (3) jakie są główne sfery zainteresowań feministycz-
nych eksploatowane w czasopismach (walka o równouprawnienie w ob-
rębie żydowskiej gminy wyznaniowej a także innych sfer społecznych,
poszukiwanie i prezentowanie znaczących postaci kobiecych w historii
żydowskiej i światowej, opisy aktywności zawodowej kobiet, psycholo-
giczna analiza natury kobiecej, budowanie więzi i solidarności z ruchami
kobiecymi innych narodów), (4) jak ukazuje się tradycyjne role kobie-

Dr, Zakład Studiów Żydowskich Uniwersytetu Wrocławskiego.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XLII

ce – matki, żony, gospodyni (tu: ciekawy aspekt tzw. jidisze-mame ana-
lizowany na łamach „Di jidisze frojenwelt”), (6) jaki udział mają same
kobiety w tworzeniu tych czasopism (poczet autorek artykułów i utworów
literackich zamieszczanych na łamach obu pism), (7) czy i w jaki sposób
dyskurs feministyczny wpływa na strukturę językową omawianych pe-
riodyków. Przez porównanie czasopism z początku XX wieku i drugiej
połowy lat dwudziestych podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie,
w jakim kierunku rozwinął się żydowski feminizm, jakie jego treści zy-
skały, a które straciły na znaczeniu.

Marek Piela

KONSTRUKCJA

לעופ

היה

WYRAŻAJĄCA CZYNNOŚĆ CIĄGŁĄ

I CZYNNOŚĆ POWTARZAJĄCĄ SIĘ WE WSPÓŁCZESNEJ

HEBRAJSZCZYŹNIE LITERACKIEJ

Konstrukcja לעופ היה służy głównie do wyrażenia czynności powta-

rzającej się (niekoniecznie zwyczajowej, tj. nie zawsze da się ją sparafra-
zować przez תושעל גהנ czy תושעל ליגר היה). Użycie jej w tej funkcji nie jest
obowiązkowe, tj. dla wyrażenia powtarzalności można zamiast niej użyć
formy לעפ, a powtarzalność wyrazić odpowiednim okolicznikiem czasu
(np. עובש ידמ םש בציתה ‘stawiał się tam co tydzień’) lub za pomocą innych
środków leksykalnych czy składniowych (np. רומאו רוזח רמא ‘wciąż po-
wtarzał, mówił w kółko’). Znacznie rzadziej konstrukcja לעופ היה służy do
wyrażenia czynności jednorazowej przeszłej ciągłej (np. רודיס תא היה אשונ
הליפתה ‘niósł modlitewnik’), jednak mieści się takie jej użycie w normie
językowej (wbrew twierdzeniu Glinerta). Czynność przeszła (lub przy-
szła) ciągła jest wyrażana przeważnie nie poprzez לעופ היה lecz za pomocą
innych środków językowych (np. za pomocą form czasu teraźniejszego
w zdaniu podrzędnym, których wartość czasowa wynika z czasu użyte-
go w zdaniu głównym: הז אדג שיב ץלאיי ... םשה תא םידבכמ ... ותיב ינב דועבו
‘i w czasie, gdy reszta domowników... będzie oddawała cześć Bogu..., ten
pechowiec będzie zmuszony’), lub też ciągłość czynności nie jest wyra-
żona w żaden sposób, a wynika z kontekstu (ועמש םרבועב ‘przechodząc

Dr, Instytut Filologii Orientalnej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XLIII

usłyszeli’, ale por. יתיאר יאובב ‘po tym, jak przyszedłem, zobaczyłem’).
Niezmiernie rzadko używa się לעופ היה dla wyrażenia stanów psychiki
ludzkiej (np. ‘wiedzieć’, ‘znać’, ‘kochać’), które ze swej istoty trwają
przez pewien czas. Materiał wyekscerpowany z hebrajskich tekstów lite-
rackich powstałych w ostatnich kilkudziesięciu latach pozwala stwierdzić,
że użycie tej konstrukcji do wyrażenia stanów psychicznych czy uczuć
jest niepoprawne, i jako takie służy do charakterystyki bohaterów słabo
mówiących po hebrajsku, np. תירבע וליפא עדוי יתייה אל דוע ‘nawet nie zna-
łem jeszcze hebrajskiego’, הלש חאה ינאש תשייבתמ התיה ‘wstydziła się, że
jestem jej bratem’, יתוא תאנוש התיה ‘nienawidziła mnie’. Ponieważ bohate-
rowie literaccy popełniający ten błąd pochodzą z krajów arabskich, wyda-
je się, że w ich mowie pojawia się on jako kalka z arabskiego, w którym
używa się podobnej konstrukcji z czasownikami oznaczającymi myślenie
czy uczucia. I tylko do takiego użycia konstrukcji לעופ היה można odnieść
stwierdzenie Glinerta, że jest to „Oriental casual Hebrew”.

Eugenia Prokop-Janiec

„JEDNOŚĆ” – PROJEKT INTEGRACJONISTYCZNY

W EPOCE „NOWOCZESNEJ ŻYDOWSKIEJ REWOLUCJI”

Wydawany w latach 1907-1912 we Lwowie tygodnik „Jedność. Pis-

mo poświęcone szerzeniu myśli polskiej wśród Żydów” skupił wokół ha-
seł integracjonistycznych grono wybitnych galicyjskich działaczy, uczo-
nych, literatów i publicystów. Wystarczy wspomnieć, że wśród autorów
drukujących na jego łamach byli – między innymi – Eleazar Byk, Tobiasz
Aschkenaze, Majer Bałaban i Ostap Ortwin. Projekt integracjonistyczny
„Jedności” budowany był w epoce nazywanej przez Benjamina Harshava
erą „nowoczesnej żydowskiej rewolucji”: przyspieszonych zmian moder-
nizacyjnych, narastających wewnątrzgrupowych podziałów i intensyfi ku-
jących się konfl iktów międzygrupowych. Konfrontowany być więc mu-
siał z innymi ideologicznymi projektami żydowskimi, przede wszystkim
projektem syjonistycznym, i tendencjami separatystycznymi nurtującymi
ówczesną Galicję. Lwów, gdzie tygodnik wychodził, był na początku XX

Dr hab., Katedra Antropologii Literatury i Badań Kulturowych Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XLIV

wieku zarówno ważnym ośrodkiem ruchu syjonistycznego, jak i twierdzą
narodowej demokracji. Celem referatu będzie rekonstrukcja integracjoni-
stycznego projektu „Jedności”: jego historycznego zaplecza, kluczowych
wartości i właściwej mu interpretacji procesów modernizacyjnych. Od-
rębne miejsce przypadnie opisowi dwu wątków: rozumieniu przez środo-
wisko „Jedności” zjawiska asymilacji i jej historycznych i współczesnych
form, oraz hasłom emancypacji kobiet i udziałowi w gronie autorów tygo-
dnika pisarek feministek.

Ephraim Riveline

LA PLACE DE LA PENSÉE DIALOGIQUE DE MARTIN

BUBER DANS LA LITTÉRATURE ISRAÉLIENNE :

LE CAS DE ZELDA

L’objet de la conférence est d’étudier les rapports entre philosophie et

littérature, et plus précisément l’infl uence de la pensée dialogique de Mar-
tin Buber (« Ich Und Du » [‘Je et Tu’], 1923) sur la littérature israélienne
en général et la poésie de Zelda Shnéurson-Mishkowski (1914-1984) dite
Zelda en particulier.

Le départ de la pensée bubérienne est la rencontre et le dialogue. Le dia-

logue repose sur la réciprocité et la responsabilité. La responsabilité existe
uniquement là où il y a réponse réelle à la voix humaine. Les enseignements
de Buber sur la réponse à la parole d’autrui se réfèrent toujours explicitement
à une réalité qu’il s’agit d’affronter et d’assumer dans la «vie vécue ».
Dans son ouvrage, Je et Tu, Buber souligne l’attitude duelle à l’égard du
monde: la relation Je-Tu et la relation Je-cela. Ni le Je ni le Tu ne vi-
vent séparément, ils n’existent que dans le contexte Je-Tu, qui précède
la sphère du Je et la sphère du Tu. De même, ni le Je ni le cela n’existent
séparément.

L’attitude envers le monde relève du Je-Tu ou du Je-cela dépend non

pas de la nature de l’objet, mais du rapport que le sujet établit avec cet
objet. L’être humain ne peut être transfi guré et accéder à la vie authentique
que s’il entre dans la relation Je-Tu. À la différence de ce qui se passe dans
la sphère du Je-cela, la relation Je-Tu exige un engagement total

Prof. dr hab., Universite Paris 8.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XLV

L’homme peut vivre sans dialogue mais qui n’a jamais rencontré un

Tu n’est pas véritablement un être humain. Cependant, celui qui pénètre
dans l’univers du dialogue prend un risque considérable puisque la rela-
tion Je-Tu exige une ouverture totale du Je.

Les poèmes intimistes de Zelda et notamment ceux de son premier

recueil Pnaï « Loisir », paru en 1967, traduisent avec clarté, simplicité et
fi nesse la quintessence d’une pensée complexe de facture savante.

Magdalena Ruta

PRZEZ CIEŃ I BLASK

TWÓRCZOŚĆ POETYCKA BINEMA HELERA W LATACH 1947-1956

Binem Heler (1908-1998) debiutował jako poeta na łamach komu-

nistycznej „Literarisze Tribune” w 1930 roku. Szybko stał się jednym
z przywódców grupy pisarzy proletariackich w Polsce. Przed II wojną
światową opublikował 3 tomiki poezji. Okres wojny spędził w ZSRR,
gdzie wydał kolejne 3 tomy. Zaraz po powrocie do Polski (1947) zaan-
gażował się w działalność żydowskich instytucji kulturalnych, m.in.
współredagując czasopisma „Dos Naje Lebn”, „Fołks-Sztime” i „Jidysze
Szriftn”, a także pracując w wydziale literatury i sztuki CKŻP oraz Związ-
ku Pisarzy i Dziennikarzy Żydowskich. Do wyjazdu z Polski w 1956 dużo
tworzył, publikując na łamach czasopism w Polsce i za granicą oraz wy-
dając dalsze 7 tomów wierszy. Heler był poetą i publicystą mocno zaanga-
żowanym w budowę nowego ustroju – wiele miejsca poświecił w swojej
twórczości pochwale Stalina, Armii Czerwonej, dobrodziejstwom komu-
nizmu w ZSRR, a także przemianom w demokratycznej Polsce. Nie mniej
ważnym – a może nawet najważniejszym – tematem jego wierszy był te-
mat zagłady Żydów. Spod jego pióra wyszedł m.in. piękny wiersz poświę-
cony martyrologii polskich Żydów In warszewer geto iz chojdesz nisn.
Ten ideowy bojownik o umocnienie komunizmu zdecydował się pozostać
na emigracji po śmierci Stalina i ujawnieniu zbrodnii okresu stalinizmu
(m.in. w 1952 roku zamordowano żydowskich pisarzy radzieckich). Swo-
je rozczarowanie i skruchę wyraził w poruszającym poemacie Ach, men

Dr, Katedra Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XLVI

hot mich majn lebn cebrochn (publikacja po 1957 r. w czasopiśmie „Lecte
Najes”). Referat będzie się koncentrować na polskim okresie twórczości
tego zapomnianego dzisiaj, a przecież niezwykle utalentowanego poety.

Karolina Szymaniak

MODERNIZM W LITERATURZE JIDYSZ

HISTORIA POJĘCIA I PERSPEKTYWY BADAWCZE

Wystąpienie poświęcone jest analizie pojęcia modernizmu w literatu-

rze i literaturoznawstwie jidysz. W dotychczasowych badaniach stosowa-
no najczęściej dość wąskie jego rozumienie. W referacie przedstawione
zostaną implikacje takiego stanowiska oraz zaproponowane będzie nieco
inne podejście badawcze. Referat składa się z trzech części. (1) Pierw-
sza ma charakter historyczny; zostanie zarysowane w niej tło dalszych
rozważań. Bazę dla nich stanowić będą teksty powstałe na początku XX
stulecia, tj. w czasach narodzin lub rozkwitu literatury modernistycz-
nej w jidysz (w zależności od przyjętej defi nicji modernizmu). Następ-
nie podjęta zostanie analiza pojęcia modernizmu w ujęciu historycznym
w tekstach krytycznoliterackich i wypowiedziach twórców uznających
się za modernistów (m.in. A. Lejles i nowojorskie środowisko literackie).
(2) W drugiej, zasadniczej części, analizie poddane zostanie pojęcie mo-
dernizmu we współczesnych badaniach literackich (m.in. koncepcje Art-
hura Tilo Alta, Chany Kronfeld, Mikhaila Krutikova, Davida G. Roskiesa,
Setha L. Wolitza). Wyróżnienie kilka możliwych rozumień tego terminu
prowadzić będzie do określenia paradygmatu modernizmu dominującego
w badaniach nad literaturą jidysz. (3) Trzecia część ma charakter pod-
sumowujący i projektujący. Jest próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego
kategoria modernizmu była niechętnie na gruncie jidysz przyjmowana lub
nawet odrzucana. Ponadto zaproponowane zostanie nieco inne rozumie-
nie modernizmu w literaturze jidysz, bliższe współczesnemu literaturo-
znawstwu środkowoeuropejskiemu. Przeprowadzone w części (1) i (2)
analizy prowadzą do stwierdzenia, że w badaniach nad literaturą jidysz
utrwalił się awangardowy paradygmat modernizmu, szczególnie popular-

Mgr, doktorantka na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XLVII

ny w literaturoznawstwie anglosaskim. Takie dość wąskie pojęcie bywa
jednak wykluczające i nie pozwala analizować procesów literackich w ich
długim trwaniu. Dla pełniejszego rozumienia modernizmu w jidysz ko-
nieczne jest zatem uwzględnienie perspektywy innych niedominujących
modernizmów (polskiego, ukraińskiego, etc.).

Bernard Vaisbrot

A PECULIAR KIND OF YIDDISH POETRY

רעדיל .שטנעמ : שרפמה םש רעד (THE INEFFABLE NAME OF GOD : MAN) –

POEMS IN YIDDISH BY ABRAHAM Y. HESCHEL

TRANSLATED BY MORTON M. LEIFMAN

This kind of yiddish poetry is a very rare in the early 30’s. These

poems, which only some of them look like prayers, are rather the expres-
sion of a very sharp religious consciousness than any celebration of the
glory of the almighty Lord. Recently reprinted with an English translation
in 2004, this book was published in 1933, gathering all the poems in yid-
dish that the young scholar-rabbi had written in several literary reviews.

The author himself classifi ed them in six chapters

1) קילייה זיא שטנעמ רעד Human is holy : reciprocity between the wor-

shipper and divinity.

2) ןגאז תודע Bearing Witness : this reciprocity should lead man to be

a closer associate with God, but on the other hand, God should be more
friendly to man.

3) םולח ןיא יורפ א וצ To a Lady in a Dream : we can fi nd some re-

fl ection of the divine holiness in the quietness of the woman, whose face
invites to remembrance and nostalgy.

4) טלעוו ןוא רימ ןשיווצ Between me and the World : in this period of

his life, the young rabbi attempts to change the traditional prayer into a
social service to mankind, each Jew looking for God through helping his
neighbour.

Prof., University of Paris 8, Dept of Hebrew Studies.

Of course, the English names of the chapters are those given by the trans-

lator.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

XLVIII

5) ןעמימאטנאפ רוטאנ Nature Pantomimes : as for the woman, any man

could draw strength and hope from gazing at the huge scenes which take
place in nature, as living testimonies of the Creator.

6) םינוקית Repairing the World : by the means of readings those

poems, one should not forget his own enthousiasm to be on duty for God,
and improve his behaviour through helping the unfortunate.

Those writings join keen self-introspection to a strong faith , and

some features of that poetry are already announcing the paradoxal but ne-
vertheless simple formulations of the thinker in his book God in Search of
Man. But in comparison with his major works, the lack of mentioning the
sacred service of God and also the Book of the Law seems noteworthy.

SEKCJA VII

MYŚL RELIGIJNA I ŚWIECKA

Michał Galas

W WALCE O KSZTAŁT AMERYKAŃSKIEGO JUDAIZMU

POLEMIKA M. JASTROWA Z I.M. WISE

Rabin Markus Jastrow (1829-1903) w Polsce znany jest przede

wszystkim ze swojej działalności patriotycznej i zaangażowania w po-
prawę relacji polsko-żydowskich w okresie poprzedzającym powstanie
styczniowe. Po opuszczeniu Polski i przybyciu do Stanów Zjednoczonych
rozpoczął się drugi, równie interesujący, okres jego życia, który nie do-
czekał się wystarczających opracowań. Jednym z ważnych wątków jego
działalności w USA była walka o kształt reformy judaizmu. Jastrow był
jedną z wybitniejszych postaci, próbujących przeciwstawić się radykal-
nym zmianom w tradycji, stając się po części założycielem reformowa-
nego i konserwatywnego judaizmu. Jedną z najbardziej dramatycznych
i ważnych dyskusji, jakie w tamtym czasie się toczyły, była jego polemika
z I.M. Wise (1819-1900) – przywódcą zwolenników radykalnej refor-
my w Cincinnati. Tej polemiki pomiędzy Jastrowem a Wise dotyczy refe-
rat. Tematem polemiki jest przede wszystkim kształt reformy i możliwe
kompromisy we wprowadzanych innowacjach. Często jednakże jej wąt-
ki przeradzają się w osobiste oskarżenia. Wiążą się one, jak się wydaje,

Dr, Katedra Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

KRAKÓW 6-7 II 2007

XLIX

z próbą walki autorytetów o przywództwo w judaizmie amerykańskim.
Wystąpienie bazuje na mało znanych pamfl etach autorstwa Jastrowa wy-
danych w 1867 roku w Filadelfi i, a także na artykułach Jastrowa i Wise
opublikowanych w amerykańsko-żydowskiej prasie z tamtego okresu,
w szczególności zawartych w: „Leader”, „Der Deborah”, „Occident”.

Jerzy Ochmann

POTRZEBA JAKO WIZERUNEK BYTU

W FILOZOFII HESCHELA

Wyraz potrzeba (need, concern) pojawia się często w publikacjach

Heschela jako kategoria teologiczna, antropologiczna i ontologiczna. Jako
kategoria teologiczna polega na przypisywaniu Bogu, drogą analogii (an-
tropopatyzm), cechy ludzkiej. Potrzeba jest aspektem Boga (patos) skie-
rowanym poza siebie, czyli „w stosunku do” kogoś lub czegoś, aspektem
egzystencjalnym i zmiennym, polegającym na poszukiwaniu kogoś lub
czegoś, co zechciałoby (etos) zaspokoić boskie potrzeby. Bóg objawił lu-
dziom swe potrzeby (pragnienia) w postaci nakazów. Człowiek nie zawsze
spełnia pragnienia Boga, podobnie jak Bóg nie zawsze spełnia pragnień
ludzi. Potrzeba, jako kategoria antropologiczna, ujmuje człowieka w jego
sytuacji egzystencjalnej. Dla takiego ujęcia nie jest ważne, kim człowiek
jest, lecz jakie posiada potrzeby, czego pragnie lub czego „nie pragnie”
i bardzo unika. Człowiek potrzebuje Boga i świata, a unika samotności.
W relacjach międzyludzkich ważniejsze jest to, czego ktoś ode mnie ocze-
kuje i czego ja oczekuję od kogoś, niż to, kim ktoś jest „w sobie” i „dla
siebie”. Przyjaciela poznaje się w potrzebie. W ontologii nie jest ważne,
czym jakaś rzecz jest „w sobie”, lecz jakie stawia wymagania (wyzwania),
jak się z nią obchodzić, co należy robić a czego nie wolno. Świat potrze-
buje Boga do istnienia a człowieka do doskonalenia. W ten sposób – kon-
kluduje Heschel – potrzeba jest wizerunkiem bytu. Jako ilustrację swej
tezy Heschel podaje „piramidę pragnień” Boga, człowieka, świata i uka-
zuje podobieństwo, a nawet równoległość potrzeb. Gdy dochodzi do obo-
pólnego i wzajemnego spełnienia potrzeb, następuje (choć nie zawsze)

Prof. dr hab. (emeryt), Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza w Tyczynie.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

sympatia i zadowolenie. Na uzasadnienie swej logiki myślenia Heschel
przytacza Biblię, która nie podaje istoty Boga, człowieka i świata, lecz
ogranicza się do prezentacji nakazów Boga oraz obowiązków człowieka
wobec Boga, drugiego człowieka, samego siebie i świata.

Ks. Waldemar Szczerbiński

BIEGUNOWOŚĆ JAKO KLUCZ DO ROZUMIENIA MYŚLI

ABRAHAMA J. HESCHELA

Zasadniczym problemem w odniesieniu do myśli Heschela jest nie-

właściwe założenie lub nawet brak świadomości, czym jest myśl żydow-
ska w ogóle i na czym polega fenomen Heschela w ujmowaniu rzeczy-
wistości. Konieczne staje się naświetlenie specyfi ki myśli judaistycznej,
aby następnie na tym tle ukazać to, co charakterystyczne i oryginalne
w pracach Heschela.

W czasach nowożytnych fi lozofi a żydowska jako fi lozofi a religii,

bądź też fi lozofi a religijna, ogranicza się wyłącznie do dziedziny, w której
Żydzi mogą jeszcze w zeświecczonym świecie realizować swój judaizm.
Dlatego fi lozofi a ta koncentruje się na problemach religijnych i – wycho-
dząc od świadomie ustanowionych przesłanek – stara się nadać sens ży-
dowskiej egzystencji tak indywidualnej, jak i zbiorowej. Nie ma jednego
sposobu uprawiania fi lozofi i w ramach judaizmu, jak nie ma takiego uni-
wersalnego sposobu w fi lozofi i w ogóle. Trudno jest zatem przedstawić
jakiś model wzorcowy. Niemniej są pewne zasadnicze rysy w ramach tej
fi lozofi i, które pozwalają ją odróżnić od innych. Zasadne jest też omówie-
nie tej specyfi ki w odniesieniu do Heschela, który uchodzi za klasycznego
reprezentanta tejże fi lozofi i.

W kontraście do fi lozofi i systematycznej fi lozofi a Heschela może być

nazwana „fi lozofi ą budującą”, która dąży do utrzymania obszaru otwar-
tego na poczucie zdziwienia, że jest coś nowego pod słońcem, coś, co
nie jest dokładnym przedstawieniem tego, co już było, coś, co nie może
być standardowo wyjaśnione, a jedynie z ledwością opisane. Wówczas

Dr, Zakład Filozofi i Chrześcijańskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza

w Poz naniu.

KRAKÓW 6-7 II 2007

koncentrujemy się nie tyle na rzeczach w świecie zewnętrznym czy na
wydarzeniach historii, ile na tym, co można wydobyć z natury i historii na
własny użytek. Heschel bardziej od zajmowania się ociężałymi argumen-
tami czy zakorzenieniem fi lozofi i w kategoriach logiki formalnej wolał
opisy, obrazy, metafory i aforyzmy, które jednak są częścią systemu. Nie
znaczy to, że nie posługiwał się kategoriami. Czynił to jednak ze świado-
mością niewystarczalności i ograniczoności posługiwania się nimi oraz
z otwartością na inne rodzaje ujęcia rzeczywistości. Filozofi czne katego-
rie, którymi posługują się myśliciele żydowscy, są na ogół zdeterminowa-
ne kategoriami, jakie dominują w danym czasie. Mamy w średniowieczu
żydowskich fi lozofów, którzy używali kategorii arystotelesowskich. Bu-
ber posługiwał się kategoriami typowymi dla egzystencjalistów. Heschel
natomiast oscyluje w kierunku fenomenologii. Język Heschela jest pięk-
ny, a przez to nieprecyzyjny. Nie jest to spowodowane niedbałością, lecz
świadomym jej odrzuceniem. Heschel tylko wyjątkowo tworzy defi nicje,
które zaraz obdarza komentarzem. Przytaczając defi nicje innych fi lozo-
fów, jednocześnie wykazuje ich niekompletność lub niepoprawność. Jest
to zarazem krytyka defi nicji jako takiej. Heschel koncentrował się na tym,
co wyjątkowe, a nie na tym, co ogólne. Istoty dopatrywał się nie w ogól-
ności, ale w wyjątkowości. Tymczasem defi nicja ze swojej natury pomija
to, co wyjątkowe i odnosi się do wszystkich przykładów danej rzeczy. Re-
ceptą na zaradzenie temu problemowi jest stosowanie przez naszego my-
śliciela kategorii biegunowości. Defi nicja przedstawia jakiś jeden aspekt
rzeczywistości defi niowanej, podczas gdy biegunowość zawsze dwa.
W biegunowości mamy dwa pola, które należy traktować razem. Biegu-
nowość dostarcza szerokiej perspektywy, a defi nicja z konieczności musi
ograniczać. Słowem, biegunowość jest kluczem do widzenia i ujmowania
rzeczywistości w fi lozofi i Heschela, a nie defi nicja. Symbol czy defi nicja
nie jest tym, o co chodzi ostatecznie. Symbol jest zawsze odniesieniem do
czegoś jeszcze. To, co jest ostateczne, nie jest przekładalne na symbole.
Jest raczej antonimem tego, co symboliczne. Idea biegunowości w myśli
Heschela pozwala na spolaryzowanie niejednorodnej przecież rzeczywi-
stości. Biegunowość godzi w sobie jedno i drugie, bez konieczności kwe-
stionowania jednej z dwóch stron tej samej monety. Jak przyznał Sherwin
(uczeń Heschela), biegunowość jest podstawową kategorią i kluczem do
widzenia świata, człowieka i Boga oczami Heschela. Można powiedzieć,
że jest to jakaś heschelowska właściwość.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

LII

Gwido Zlatkes

CZTERECH WESZŁO DO PARDES

W XX-WIECZNEJ ANGLOJĘZYCZNEJ LITERATURZE

ŻYDOWSKIEJ

Czterech [mędrców] weszło do Ogrodu. Jeden [Ben
Azzai] spojrzał i umarł. Jeden [Ben Zoma] spojrzał
i został porażony [oszalał]. Jeden [Aher, Elisza ben
Abuja] spojrzał i pościnał mode pędy. Jeden [Akiba]
wszedł bezpiecznie i wyszedł bezpiecznie.

Tj,

Chagiga,

77b

Motyw czterech mędrców, którzy wyruszyli na mistyczną wyprawę

do PARDES, ogrodu zakazanej wiedzy pojawia się wielu źródłach. Naj-
ważniejsze warianty znaleźć można w traktacie Chagiga w obu talmu-
dach, oraz w Tosefcie i później w Zoharze. W wieku XIX i XX stał się on
przedmiotem badań naukowych m.in. Scholema, Idela i in. Referat będzie
dotyczył literackich przedstawień tego motywu w nowożytnej żydowskiej
prozie anglojęzycznej. W szczególności przedmiotem analizy będą cztery
utwory: (1) Jak liść na wietrze (As a Driven Leaf, 1939) Miltona Steinberga
– to realistyczna powieść historyczna z w pełni wykształconymi postacia-
mi i bogatym tłem obyczajowym i politycznym. Wiedziony nieopanowaną
potrzebą metafi zycznej pewności Elisza ukazany jest w niej jako inicjator
wyprawy. Jego próba pogodzenia myśli greckiej z żydowską doprowadza
go do uznania logiki siły w historii i zgody na kolaborację z Rzymianami;
(2) The Pagan Rabbi (1961) Cynthii Ozick - to współczesna wariacja na
temat apostazji Abui –– głód wiedzy doprowadza nowojorskiego rabina
do dualistycznego pogaństwa i uwielbienia natury. Po stosunku z driadą
rabin traci duszę (która przybiera formę bożka Pana) i wiesza się w parku
na drzewie; (3) w trzech rozdziałach książki Mędrcy i marzyciele (Sa-
ges and Dreamers, 1991) Elie Wiesel analizuje postawy Akiby, Eliszy
ben Abui, Szymona ben Azzai i Szymona ben Zoma z punktu widzenia
współczesnego moralisty; (4) Howarda Schwartza Czterech co weszło do
Raju (The Four Who Entered Paradise, 1995) – autor rozwija mit z per-
spektywy współczesnego folklorysty, próbując scalić narosłe interpretacje
i wątki poboczne w koherentną całość. Narracyjna część książki jest ra-

Riverside, CA (USA).

KRAKÓW 6-7 II 2007

LIII

czej kolejnym midraszem niż utworem literackim sensu stricto; opatrzona
jest ona obszernym komentarzem źródłowym pióra Marca Bermana. Te
cztery przykłady skrajnie odmiennego potraktowania tradycyjnego mo-
tywu ukazują zawarte w nim bogactwo możliwości interpretacyjnych jak
również formalno-literackich.

Marzena Zawanowska

PERCEPCJA PISMA

U ŚREDNIOWIECZNYCH EGZEGETÓW KARAIMSKICH

I JEJ HERMENEUTYCZNE KONSEKWENCJE

NA PRZYKŁADZIE KOMENTARZA JEFETA BEN ‘ALI

DO KSIĘGI RODZAJU

Pojawienie się ruchu karaimskiego w IX w.n.e. spowodowało do-

niosłą zmianę w żydowskim podejściu do studiów biblijnych i samego
Pisma. Od początku swego istnienia karaizm podlegał rozlicznym wpły-
wom – zarówno wewnętrznym, żydowskim, jak zewnętrznym, muzułmań-
skim i chrześcijańskim (głównie syryjskim). W rezultacie średniowieczna
hermeneutyka karaimska stanowiła wynik owocnego spotkania pomiędzy
rozmaitymi ówczesnymi prądami myślowymi, poglądami i trendami inte-
lektualnymi, zaś karaimscy egzegeci przez kilka wieków służyli za pośred-
ników pomiędzy różnymi monoteistycznymi kulturami. Jest zatem zaska-
kujące, że chociaż średniowieczne komentarze karaimskie niewątpliwie
stanowią przebogate źródło wiedzy o religii, fi lozofi i i obyczajowości nie
tylko ludności karaimskiej, ale także żydowskiej i arabskiej w wiekach
średnich, to jednak większość z nich, niestety, nigdy nie doczekała się kry-
tycznych edycji, a ich opracowanie wciąż pozostaje jednym z głównych
dezyderatów współczesnej judaistyki.

Jefet ben ‘Ali (Abu ‘Ali al-Hasan ibn ‘Ali al-Basri) był jednym z naj-

znakomitszych i najbardziej płodnych komentatorów karaimskich. Żył
i tworzył na przełomie X i XI wieku w Jerozolimie, gdzie napisał rozległy

Mgr, Zakład Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

w Lublinie.

ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓŁCZESNYCH BADANIACH

LIV

komentarz do całej Biblii w języku judeo-arabskim. Za cel obrał sobie
stworzenie summy dotychczasowej karaimskiej egzegezy, niemniej jego
dzieło znacznie wykracza poza ramy zwykłego „podsumowania”, albo-
wiem ostatecznie Jefet daje się poznać jako wielki innowator w dziedzinie
hermeneutyki. Wprowadził on liczne zmiany do formy biblijnego komen-
tarza (paradygmat 3-warstwowej struktury, zawierający hebrajski orygi-
nał, judeo-arabski przekład i wreszcie sam komentarz sensu stricto), a tak-
że do jego treści (trzy główne foci literalnokontekstualnej analizy tekstu
biblijnego: historyczny, gramatyczny i literacki). Przedmiotem prezentacji
będzie nowa, poniekąd dialektyczna, percepcja Biblii u średniowiecznych
karaimów, jaka znalazła pełny wyraz w egzegetycznym dorobku Jefeta.
Postrzegał on Pismo jako utwór niewątpliwie zainspirowany przez Boga,
lecz spisany przez ludzkiego autora-redaktora czy kompilatora-edytora,
a w konsekwencji możliwy do zinterpretowania za pomocą ludzkich,
konwencjonalnych narzędzi naukowych. Owo nowatorskie podejście do
świętego tekstu i jego zgoła rewolucyjne pojmowanie w kategoriach wy-
tworu ludzkiego miało poważne konsekwencje dla całej średniowiecznej
hermeneutyki żydowskiej w ogóle, a karaimskiej w szczególności, przede
wszystkim zaś dla rozwoju koncepcji egzegety, oraz określania jego funk-
cji, celów i roli w interpretowaniu Biblii.

Analiza będzie oparta na krytycznej edycji wybranego fragmentu na-

der obszernego komentarzu (ponad 1000 stron in folio) Jefeta ben ‘Ali do
Księgi Rodzaju (Rdz 12-25, dzieje patriarchy Abrahama).

KRAKÓW 6-7 II 2007

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Badania in vivo we współczesnej kosmetologii, Kosmetologia, inne
Badanie USG wpływa na wybór metody leczenia i poprawia rokowanie we współczesnej chirurgii ręki(1)
ŻYDZI I JUDAIZM WSPÓŁCZEŚNIE
Przejawy i rozmiary brutalizacji we współczesnym świecie2
Ogrody zoologiczne i ich rola we wspolczesnym swiecie
Geriatria, gerontologia we wspolczesnym swiecie
Procesy globalizacji we współczesnym świecie, studia, Geografia, Ekonomia
ankieta rola nauczyciela i ucznia we współczesnej?ukacji
NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE WE WSPÓŁCZESNEJ POLSCE
Ozonoterapia we wspolczesnej me Nieznany
Audyt we wspolczesnej gospodarce rynkowej e 0e51
1sannyasa we wspolczesnych czasach, Bhakti Joga, Swami Tripurari, sangi
Realizacja potrzeb niepełnosprawnych użytkowników we współczesnych obiektach użyteczności publicznej
merkantylizm we współczesnej gospodarce nowawersja ZPJYLONBNQ5JN5PO6AY2BJX4JS42N5IAO5ZTFYA
Totalitaryzmi bohaterstwo człowieka w walce z totalitaryzmem we współczesnej literaturze polskiej i
pozycja kobiety we współczesnym społeczeństwie 3IJ2Y24KV6OCZPFKYA27QI7HAJP42U45QI3OLWY

więcej podobnych podstron