30

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

Monika Domańska
Zakaz dyskryminacji ze względu na płeć

w orzecznictwie TS

Zakaz dyskryminacji ze względu na płeć

1

istnieje od dawna w stosownych przepisach Unii Europejskiej.

Niejednokrotnie zmiennie używany z „zasadą równego traktowania bez względu na płeć”

2

pojawia

się zarówno w przepisach traktatowych, prawie wtórnym UE, jak i w orzecznictwie TS. O wadze oma-

wianego zagadnienia świadczy chociażby fakt, że dotychczas Unia przyjęła ok. 18 dyrektyw odnoszą-

cych się do problematyki równości płci

3

, zaś działania w celu zapewnienia faktycznej równości płci są

wspierane przez akcje pozytywne i strategię gender mainstreaming

4

, czyli włączanie kwestii równości

płci do głównego nurtu polityki i działań państw członkowskich UE

5

.

Przegląd orzecznictwa antydyskryminacyjnego TS ma umoż-

liwić zorientowanie się w  najnowszych kierunkach wykładni
unijnych przepisów zabraniających dyskryminacji ze względu na
płeć. W ramach niniejszego przeglądu zaprezentowane zostaną
wyroki TS, wydane w okresie od 1.05.2004 r. do 1.05.2011 r.,
czyli w  okresie następującym po przystąpieniu Polski do UE.
Z  uwagi na wielość wydanych orzeczeń konieczna była ich
selekcja. W przeglądzie celowo zostały też pominięte orzeczenia
TS dotyczące interpretacji art. 157 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej (dalej jako TFUE, dawny art. 141 Traktatu ustana-
wiającego Wspólnotę Europejską, dalej jako TWE). Treść tych

orzeczeń będzie przedmiotem kolejnej analizy

6

.

1 Innym, wyróżnionym przez Trybunał Sprawiedliwości (dalej jako TS),

obszarem stosowania omawianego zakazu jest dyskryminacja ze względu

na zmianę płci, np. wyroki TS: z  30.04.1996 r. w  sprawie C-13/94,

P v. S and Cornwall Country Council, ECR 1996, s. I-02143; z 7.01.2004 r.

w  sprawie C-117/01, K.B. v. National Health Service Pensions Agency,

Secretary of State for Health, ECR 2004, s. I-541. W literaturze angloję-
zycznej używane są zwroty „sex equality” oraz „gender equality”. Podkreś-

lenia wymaga, że termin „sex” należy w tym przypadku odnosić przede

wszystkim do biologicznych cech człowieka i różnic między mężczyznami

i kobietami; termin „gender” jest terminem szerszym i odnosi się do tzw.

płci kulturowej, obejmującej również sposób pojmowania, postrzegania

i przypisywania pewnych cech i zachowań kobiecie i mężczyźnie. S. Burki,
S. Prechal, EU Gender Equality Law, Luksemburg 2008, s. 3 (manuskrypt

przygotowany na zlecenie Komisji Europejskiej, dalej jako Komisja).

2 Zasadność (lub jej brak) zamiennego stosowania tych zwrotów nie będzie

analizowana w niniejszym przeglądzie. Zob. szerzej A. Wróbel, w: Traktat

ustanawiający Wspólnotę Europejską. Komentarz, t. I, A. Wróbel (red.),

D. Miąsik, N. Półtorak, Warszawa 2008, s. 324–398; J. Maliszewska-Nienar-
towicz, Zakaz dyskryminacji ze względu na płeć na rynku pracy – orzecznictwo

Trybunału Sprawiedliwości WE, „Studia Europejskie” 2008/1, s. 78; A. Arnull,
The European Union and its Court of Justice, Oksford 1999, s. 202.

3 Włączając w  to wersje dyrektyw przeredagowanych, zmieniających

i uchylających.

4 W zależności od kontekstu, tłumaczona także jako „polityka równości płci”.

5 B. Unmußig, Nachdenken über Gender Mainstreaming. Bilanz eines radi-

kalen geselleschaftspolitischen Konzepts zehn Jahre nach der Weltfrauen-
konferenz in Peking 2005, materiały konferencyjne, por. http://www.bezu-

przedzen.org/doc/Gender_mainstreaming_polit_potencjal.pdf.

6 Zob. także M. Domańska, Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek

w orzecznictwie TS, „Europejski Przegląd Sądowy” 2011/4, s. 28.

1. Wprowadzenie w życie zasady równego

traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie

dostępu do zatrudnienia, kształcenia

i awansu zawodowego oraz warunków pracy

(dyrektywa 76/207/WE

7

)

W wyroku z 30.09.2010 r. w sprawie C-104/09, Álvarez

8

wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym doty-
czył zgodności z  prawem unijnym przepisu hiszpańskiego
kodeksu pracy, zgodnie z  którym „(...) Pracownice z  tytułu
karmienia piersią dziecka, które nie ukończyło dziewięciu
miesięcy, mają prawo do jednogodzinnej nieobecności
w pracy, którą mogą podzielić na dwie części. Czas trwania
przerwy zwiększa się odpowiednio w przypadkach porodów
mnogich. W  tym samym celu kobieta z  własnej inicjatywy
może zastąpić owo prawo zmniejszeniem dziennego wymiaru
czasu pracy o pół godziny lub zakumulować je do wymiaru
pełnych dni pracy na warunkach przewidzianych w  zbioro-
wym układzie pracy lub w porozumieniu zawartym z praco-
dawcą, z poszanowaniem w danym przypadku warunków tam
ustanowionych. Z przerwy tej w ten sam sposób może korzys-
tać matka jak i ojciec, w przypadku gdy obydwoje pracują”.
Zgodność tego przepisu z zasadą równego traktowania, zaka-
zującą wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, została
zakwestionowana przez pana Álvareza, który świadczył pracę

7 Dyrektywa 76/207/WE w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego

traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształ-

cenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy (Dz. Urz. WE L 39
z 14.02.1976 r., s. 40), zmieniona następnie dyrektywą 2002/73/WE Par-

lamentu Europejskiego i  Rady z  23.09.2002 r. (Dz. Urz. WE L 269
z  5.10.2002 r., s. 15) i  uchylona przez dyrektywę 2006/54/WE Parla-
mentu Europejskiego i  Rady z  5.07.2006 r. w  sprawie wprowadzenia

w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i męż-
czyzn w  dziedzinie zatrudnienia i  pracy (wersja przeredagowana)

(Dz. Urz. UE L 204 z 26.07.2006, s. 23) , dalej jako dyrektywa 76/207/WE.

8 Wyrok TS z 30.09.2010 r. w sprawie C-104/09, Pedro Manuel Roca Álva-

rez v. Sesa Start España ETT SA, por. www.curia.europa.eu.

31

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

w  charakterze pracownika najemnego na rzecz hiszpańskiej
spółki akcyjnej od lipca 2004 r. Należy dodać, że 7.03.2005 r.
wystąpił on do pracodawcy o przyznanie mu prawa do sko-
rzystania z przerwy przewidzianej w kodeksie pracy za okres
od 4.01. do 4.10.2005 r. Pracodawca odmówił mu takiego
prawa argumentując, że matka dziecka pana Álvareza nie była
pracownikiem najemnym, lecz osobą prowadzącą działalność
na własny rachunek, a  w  ocenie pracodawcy status matki,
jako pracownika najemnego, był nieodzowną przesłanką
przyznania tej przerwy

9

.

Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że przepis hiszpań-

skiego kodeksu pracy zasadniczo zastrzega prawo do przerwy
będące przedmiotem postępowania przed sądem krajowym
dla matek dzieci, podczas gdy ojciec dziecka może skorzystać
z tej przerwy tylko pod warunkiem iż oboje rodzice mają sta-
tus pracownika najemnego. Wynika z tego, że matki mające
status pracownika najemnego zawsze mogą korzystać z prze-
rwy zwanej „przerwą na karmienie”, podczas gdy ojcowie
mający status pracownika najemnego mogą z niej skorzystać
tylko wtedy, gdy matka ich dziecka ma też taki status. Zatem
kryterium „bycia rodzicem” nie jest wystarczające, aby umoż-
liwić mężczyznom mającym status pracownika najemnego
skorzystanie z przerwy, podczas gdy wystarcza ono dla kobiet
mających identyczny status

10

.

Po wykluczeniu możliwości stosowania uregulowania kra-

jowego wyłącznie w  odniesieniu do konieczności przerwy
w  pracy, przeznaczonej na karmienie dziecka piersią

11

, TS

podkreślił, że przerwa będąca przedmiotem postępowania
przed sądem krajowym przybiera postać zezwolenia na nie-
obecność podczas pracy lub zmniejszenie jej wymiaru

. W oce-

nie TS bezsporne było, że taki przepis może skutkować uprzy-
wilejowaniem kobiet, pozwalając matkom mającym status
pracownika najemnego na zachowanie zatrudnienia, a zara-
zem umożliwiając poświęcenie czasu swojemu dziecku. Sku-
tek ten jest wzmocniony okolicznością, że jeżeli ojciec dziecka
sam ma status pracownika najemnego, to ma możliwość sko-
rzystania z przerwy zamiast matki, która nie ponosi negatyw-

nych konsekwencji dla swojego zatrudnienia z powodu opieki
i  uwagi poświęconej swojemu dziecku

12

. Dlatego TS uznał,

zgodnie z  sugestiami zawartymi w  opinii rzecznik generalnej
Juliane Kokott, że odmowa prawa do przerwy będącej przed-
miotem postępowania przed sądem krajowym ojcom mającym
status pracownika najemnego tylko na tej podstawie, iż matka
dziecka nie ma tego statusu, może skutkować tym, że kobieta,
taka jak matka dziecka pana Álvareza, która prowadzi działal-
ność na własny rachunek, musi ograniczyć swoją działalność
zawodową i sama ponosić obciążenie wynikające z narodzin jej
dziecka, bez możliwości otrzymania pomocy od ojca dziecka

13

.

Ostatecznie TS uznał, że przepisy interpretowanej dyrektywy
sprzeciwiają się stosowaniu środka krajowego, takiego jak ten
będący przedmiotem postępowania przed sądem krajowym.

W sprawie C-356/09, Christine Kleist

14

przedmiotem sporu

były warunki rozwiązania umowy o  pracę. Christine Kleist,

9 Wyrok TS w sprawie Álvarez, pkt 11.
10 Wyrok TS w sprawie Álvarez, pkt 22–23.
11 Wyrok TS w sprawie Álvarez, pkt 28–29.

12 Wyrok TS w sprawie Álvarez, pkt 35.
13 Wyrok TS w sprawie Álvarez, pkt 37.

14 Wyrok TS z 18.11.2010 r. w sprawie C-356/09, Pensionsversicherungsan-

stalt v. Christine Kleist, por. www.curia.europa.eu.

urodzona w lutym 1948 r., była zatrudniona na stanowisku
głównego lekarza w zakładzie ubezpieczeń społecznych, który
podjął decyzję o  zwolnieniu wszystkich pracowników
zarówno mężczyzn, jak i  kobiet, którzy spełniają przesłanki
przejścia na emeryturę, określone w regulaminie służbowym.
Pismem z  9.01.2007 r. Ch. Kleist poinformowała swojego
pracodawcę o  tym, że nie zamierza przejść na emeryturę
w wieku 60 lat, gdyż pragnie kontynuować pracę do ukończe-
nia 65. roku życia. Pismem z 6.12.2007 r. zakład poinformo-
wał jednak Ch. Kleist o podjęciu decyzji w sprawie przeniesie-
nia jej na emeryturę z urzędu ze skutkiem od 1.07.2008 r.

Sąd Najwyższy (Oberster Gerichtshof) – sąd odsyłający

– uznał, że jeżeli chodzi o  zakres swobody działania, którą
dysponują państwa członkowskie UE przy określaniu środ-
ków z dziedziny polityki zatrudnienia, kwestie prawne, które
zostały przed nim podniesione nie zostały wyjaśnione
w orzecznictwie TS w takim stopniu, aby mógł on wydać roz-
strzygnięcie w  sprawie. Z  tego powodu zdecydował się na
skierowanie pytania prejudycjalnego do TS.

Po pierwsze, TS przypomniał, że ogólna polityka dotycząca

zwolnień z pracy, obejmująca zwolnienie pracownicy z tego

tylko powodu, iż ta osiągnęła lub przekroczyła wiek, z którym
wiąże się nabycie praw emerytalnych, i  który na podstawie
prawa krajowego jest różny w przypadku mężczyzn i w przy-
padku kobiet, stanowi dyskryminację ze względu na płeć,
która została zakazana w  dyrektywie 76/207/WE. W  tym
względzie TS w  pierwszej kolejności zauważył, że zgodnie
z art. 2 ust. 2 tiret pierwsze dyrektywy 76/207/WE dyskrymi-
nacja bezpośrednia występuje, gdy dana osoba traktowana jest
mniej korzystnie ze względu na płeć, niż jest, była lub byłaby
traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji. Odnosząc
to do rozpatrywanego przypadku, TS zaznaczył, że lekarze
podlegający ochronie przed zwolnieniem mogą mimo to
zostać zwolnieni od momentu nabycia praw emerytalnych,
czyli pracownice mogą zostać zwolnione po ukończeniu
60 lat, podczas gdy pracownicy mogą zostać zwolnieni
dopiero po ukończeniu 65 lat

15

. Wobec tego TS podniósł, że

kryterium, którym posłużono się w tych przepisach, nie ma
charakteru niezwiązanego z płcią pracownika i wbrew temu,
co podnosił zakład ubezpieczeń społecznych, występują róż-
nice traktowania, których bezpośrednim powodem jest płeć

16

.

Po drugie, Trybunał w Luksemburgu zbadał, czy sytuacja

pracownic w wieku od 60 do 65 lat jest porównywalna z sytua-
cją pracowników znajdujących się w  tym samym przedziale
wiekowym. W  tym zakresie TS poszukiwał celu przepisów
ustanawiających różnice w traktowaniu. W powyższym kon-
tekście TS uznał, że korzyść przyznana na rzecz pracownic,
polegająca na możliwości ubiegania się o emeryturę z chwilą
ukończeniu wieku o 5 lat niższego niż wiek ustalony dla pra-
cowników, nie ma bezpośredniego związku z celem przepisów
ustanawiających różnice traktowania. Korzyść ta nie powo-
duje bowiem, że pracownice znajdują się w sytuacji specyfi cz-

nej w stosunku do pracowników, gdyż jeżeli chodzi o warunki
ustania stosunku pracy, to mężczyźni i  kobiety znajdują się
w identycznej sytuacji

17

. Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że

z uwagi na podstawowe znaczenie zasady równego traktowania

15 Wyrok TS w sprawie Kleist, pkt 28–30.

16 Wyrok TS w sprawie Kleist, pkt 31.
17 Wyrok TS w sprawie Kleist, pkt 36–37.

32

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

przewidziany w tym przepisie wyjątek od zakazu dyskrymina-
cji ze względu na płeć powinien być interpretowany ściśle
w ten sposób, iż znajduje on zastosowanie wyłącznie do usta-
lenia wieku emerytalnego i  do konsekwencji, które mogą
z tego wyniknąć w odniesieniu do innych świadczeń zabezpie-
czenia społecznego

18

.

Po trzecie, TS zważył, że po pierwsze, różnica traktowania,

przewidziana w rozpatrywanym przepisie krajowym, jest bez-
pośrednio oparta na płci, podczas gdy sytuacja kobiet i męż-
czyzn jest w tym przypadku identyczna, i po drugie, że dyrek-
tywa 76/207/WE nie ustanawia odstępstwa od zasady
równości traktowania, które mogłoby mieć zastosowanie
w niniejszym przypadku. Tym samym TS uznał, że taka róż-
nica traktowania stanowi dyskryminację bezpośrednią ze
względu na płeć

19

. Jednocześnie TS nie podzielił argumentacji

zakładu ubezpieczeń społecznych, jakoby różnica traktowania
mogła zostać uzasadniona celem promowania zatrudnienia
osób młodszych

20

.

2. Środki służące wspieraniu poprawy

w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia

pracownic w ciąży, pracownic, które

niedawno rodziły i pracownic karmiących

piersią, dotyczące urlopu macierzyńskiego

(dyrektywa 92/85/WE

21

)

Wniosek o  wydanie orzeczenia w  trybie prejudycjalnym

w  sprawie C-460/06, Nadine Paquay

22

został złożony

w ramach postępowania pomiędzy N. Paquay (dalej jako skar-
żąca) a Société d’architectes Hoet + Minne SPRL (dalej jako
pozwana) dotyczącego zwolnienia skarżącej.

Skarżąca była zatrudniona w  biurze architektonicznym

pozwanej od 24.12.1987 r. Od września do końca grudnia
1995 r. przebywała na urlopie macierzyńskim. Jej okres
ochronny przed zwolnieniem, biegnący od początku ciąży do
końca urlopu macierzyńskiego zakończył się, stosownie do
prawa belgijskiego, 31.01.1996 r. Skarżąca została zwolniona
listem poleconym z 21.02.1996 r., tj. z zachowaniem 6-mie-
sięcznego okresu wypowiedzenia, rozpoczynającego bieg
1.03.1996 r. Pozwana rozwiązała umowę 15.04.1996 r.,
wypłacając odszkodowanie za pozostały okres wypowiedze-
nia. Decyzja o zwolnieniu skarżącej została podjęta, gdy była

ona w  ciąży i  przed 31.01.1996 r., tj. przed zakończeniem
okresu ochronnego przed zwolnieniem

23

. Belgijski sąd pracy

uznał w  wyroku z  26.04.2006 r., że przyczyna zwolnienia,
jaką pozwana chciała przedstawić, tj. brak dostosowania do
zmian w  zawodzie architekta nie została wykazana, gdyż

18 Wyrok TS w sprawie Kleist, pkt 39.
19 Wyrok TS w sprawie Kleist, pkt 42.

20 Wyrok TS w sprawie Kleist, pkt 43.
21 Dyrektywa 92/85/WE z 19.10.1992 r. w sprawie wprowadzenia środków

służących wspieraniu poprawy w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia

pracownic w ciąży, pracownic, które niedawno rodziły i pracownic kar-
miących piersią (Dziesiąta Dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16

ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG), Dz. Urz. WE L 348 z  28.11.1992 r.,
s. 1, dalej jako dyrektywa 92/85/WE.

22 Wyrok TS z 11.10.2007 r. w sprawie C-460/06, Nadine Paquay v. Société

d’architectes Hoet+ Minne SPRL, Zb. Orz. 2007, s. I-08511.

23 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 17–21.

z zaświadczenia wydanego 1.03.1996 r. wynikało, iż skarżąca
zawsze pracowała „ku całkowitemu zadowoleniu pracodawcy”.
Warto dodać, że sąd krajowy uznał, iż zwolnienie skarżącej nie
pozostawało bez związku z  ciążą, a  w  każdym razie nie bez
związku z okolicznością, jaką było urodzenie dziecka

24

.

W pierwszym pytaniu Tribunal du travail de Bruxelles pytał

TS o to, czy wykładni art. 10 dyrektywy 92/85/WE

25

należy

dokonać w ten sposób, że zakazuje on nie tylko doręczenia
decyzji o zwolnieniu z powodu ciąży lub urodzenia dziecka
w okresie ochronnym, o którym stanowi ust. 1 tego artykułu,
lecz także podjęcia takiej decyzji o zwolnieniu i przygotowa-
nia defi nitywnego zastąpienia takiej pracownicy przed zakoń-
czeniem tego okresu

26

. W drugim pytaniu sąd krajowy w isto-

cie pytał, po pierwsze, o to, czy decyzja o zwolnieniu z powodu
ciąży lub urodzenia dziecka doręczona po zakończeniu okresu
ochronnego, o którym mowa w art. 10 dyrektywy 92/85/WE,
jest sprzeczna z art. 2 ust. 1 i art. 5 ust. 1 dyrektywy 76/207/WE,
a po drugie, o to, czy w sytuacji gdy naruszenie tych postano-
wień dyrektywy 76/207/WE zostanie wykazane, środek
wybrany przez państwo członkowskie na podstawie art. 6 tej
ostatniej dyrektywy dla ukarania naruszenia tych postano-
wień powinien być przynajmniej równoważny środkowi prze-
widzianemu przez prawo krajowe w wykonaniu art. 10 i art.
12 dyrektywy 92/85/WE

27

.

Odpowiadając na pierwsze zadane pytanie, TS podkreślił,

że celem realizowanym przez przepisy prawa unijnego, doty-
czące równości mężczyzn i kobiet w dziedzinie praw kobiet
ciężarnych i  kobiet, które niedawno urodziły, jest ochrona
pracownic w okresie przed urodzeniem i po urodzeniu dzie-
cka

28

. Powołując się na swoje wcześniejsze orzecznictwo

29

, TS

przypomniał, że właśnie ze względu na negatywny wpływ, jaki
ewentualne zwolnienie może mieć na sytuację fi zyczną i psy-
chiczną pracownic w  ciąży, pracownic, które niedawno
rodziły, i pracownic karmiących piersią, włączając w to szcze-
gólnie poważne ryzyko dobrowolnego przerwania ciąży, pra-
wodawca unijny na mocy art. 10 dyrektywy 92/85/WE prze-
widział szczególną ochronę kobiety, wprowadzając zakaz
zwolnienia w  okresie od początku ciąży do końca urlopu
macierzyńskiego

30

. Popierając złożoną do sprawy argumentację

rządu włoskiego, TS podkreślił, że w świetle celów realizowanych

24 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 23.

25 „W  celu zagwarantowania pracownicom (w  ciąży, pracownicom, które

niedawno rodziły, lub karmiącym piersią) określonym w art. 2 możliwości

korzystania z  praw do ochrony zdrowia i  bezpieczeństwa, uznanych
w  niniejszym artykule, postanawia się, że: 1) państwa członkowskie

podejmują niezbędne środki zakazujące zwolnień pracownic w rozumie-

niu art. 2, w okresie od początku ciąży do końca urlopu macierzyńskiego

przewidzianego w art. 8 ust. 1, chyba że zachodzą szczególne przyczyny,

niezwiązane z ich stanem, dopuszczone w prawie krajowym i/lub praktyce

oraz, w  stosownych przypadkach, odpowiednie władze wyraziły na to
zgodę; 2) jeżeli pracownica, w  rozumieniu art. 2, została zwolniona

w okresie, o którym mowa w pkt 1, pracodawca powinien przedstawić na
piśmie należycie uzasadnione powody jej zwolnienia; 3) państwa człon-

kowskie podejmują niezbędne środki w celu ochrony pracownic, w rozu-
mieniu art. 2, przed konsekwencjami zwolnienia niezgodnego z prawem,

na mocy pkt 1”.

26 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 26.

27 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 39.
28 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 28.

29 Zob. wyroki TS: z 14.07.1994 r. w sprawie C-32/93, Webb, ECR 1994,

s. I-3567, pkt 21; z  4.10.2001 r. w  sprawie C-109/00, Tele Danmark,
ECR 2001, s. I-6993, pkt 26.

30 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 30.

33

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

przez dyrektywę 92/85/WE, a  w  szczególności przez jej
art. 10, należy zwrócić uwagę, iż zakaz zwolnienia kobiety
w ciąży, kobiety, która niedawno rodziła i kobiety karmiącej
piersią w okresie ochronnym nie ogranicza się do doręczenia
decyzji o  zwolnieniu. Ochrona przyznana przez ten przepis
wyklucza zarówno powzięcie decyzji o zwolnieniu, jak i pod-
jęcie działań przygotowawczych do zwolnienia, takich jak
poszukiwanie i  prognozowanie defi nitywnego zastąpienia
danej pracownicy z powodu jej ciąży lub narodzenia dziecka

31

.

Trybunał Sprawiedliwości zwrócił też uwagę, że odmienna
wykładnia, ograniczająca zakaz zwolnienia do samego tylko
doręczenia decyzji o zwolnieniu w czasie okresu ochronnego,
o którym stanowi art. 10 dyrektywy 92/85/WE, pozbawiłaby
to unormowanie skuteczności (effet utile) i mogłaby spowo-
dować ryzyko nadużycia przez pracodawców tego zakazu ze
szkodą dla uprawnień nadanych przez dyrektywę 92/85/WE
kobietom w ciąży, kobietom, które niedawno rodziły i kobie-
tom karmiącym piersią.

Jeżeli chodzi o pierwszą część drugiego pytania, to TS przyjął,

że decyzja o zwolnieniu z powodu ciąży lub urodzenia dziecka
jest niezgodna z art. 2 ust. 1 i art. 5 ust. 1 dyrektywy 76/207/WE,
niezależnie od momentu, w którym owa decyzja o zwolnieniu
jest doręczona, a nawet gdy jest ona doręczona po zakończe-
niu okresu ochronnego, o którym mowa w art. 10 dyrektywy

92/85/WE

32

. Jeżeli zaś chodzi o drugą część drugiego pytania,

to TS zaznaczył, że „wyżej wskazany art. 6 nie narzuca pań-
stwom członkowskim określonego środka w razie naruszenia
zakazu dyskryminacji, lecz pozostawia państwom członkow-
skim wolny wybór pomiędzy różnymi rozwiązaniami właści-
wymi do realizacji celu dyrektywy 76/207, w  zależności od
różnych sytuacji, które mogą się pojawić”

33

. Trybunał Spra-

wiedliwości podkreślał, że głównym celem pozostaje osiągnię-
cie faktycznej równości szans, co nie może zostać zrealizo-
wane, gdy brakuje środków właściwych dla przywrócenia tej
równości w  sytuacji gdy się jej nie przestrzega. Środki te
powinny zapewniać faktyczną i  skuteczną ochronę prawną
i  mieć w  stosunku do pracodawcy odstraszające działanie.
Tego rodzaju nakazy siłą rzeczy wymuszają uwzględnienie szcze-
gólnych okoliczności każdego przypadku naruszenia zasady rów-
ności. Ponadto, TS zaznaczył, że w sytuacji gdy odszkodowanie
pieniężne jest środkiem, który ma zrealizować wyżej określony

cel, powinno ono być odpowiednie, czyli pozwolić całkowicie
naprawić faktycznie poniesioną szkodę i  doznaną w  związku
z  dyskryminującym zwolnieniem krzywdę, zgodnie z  właści-
wymi przepisami krajowymi. Tym samym na państwach człon-
kowskich spoczywa obowiązek zadbania o  to, by naruszenia

prawa unijnego były karane analogicznie i  przy zastosowaniu
porównywalnych procedur do tych, które mają zastosowanie do
naruszeń prawa krajowego o podobnym charakterze i ciężarze.
Rozumowanie to znajduje zastosowanie mutatis mutandis do
naruszeń prawa UE o podobnym charakterze i ciężarze

34

.

Dyskryminacja ze względu na płeć, w powiązaniu z ciążą

pracownicy, do której doszło w wyniku zapłodnienia in vitro,
była przedmiotem rozważań TS w  sprawie Sabine Mayr

35

.

31 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 33.
32 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 42.
33 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 44.

34 Wyrok TS w sprawie Paquay, pkt 49, 52.
35 Wyrok TS z 26.02.2008 r. w sprawie C-506/06, Sabine Mayr v. Biickerei

und Konditorei Gerhard FIöckner OHG, Zb. Orz. 2008, s. I-1017.

Głównym problemem wymagającym zaangażowania TS było
wskazanie momentu objęcia ochroną przed wypowiedzeniem
umowy o pracę dla kobiety, która została zapłodniona poza-
ustrojowo. S. Mayr przebywała na zwolnieniu lekarskim od
8–13.03.2005 r., zaś 10.03.2005 r., podczas rozmowy telefo-
nicznej, pracodawca poinformował ją, że wypowiada jej umowę
o pracę ze skutkiem na 26.03.2005 r. Powódka poinformowała
pracodawcę, że w dniu wypowiedzenia komórki jej zostały już
zapłodnione metodą in vitro (zaś po 3 dniach zapłodnione
komórki zostały umieszczone w  jej macicy). Tym samym
powódka utrzymywała, że w  dniu dokonania wypowiedzenia
korzystała z ochrony przed zwolnieniem z powodu ciąży

36

.

Oberster Gerichtshof postanowił zawiesić postępowanie

i  skierować do TS następujące pytanie prejudycjalne: „Czy
pracownicę, która poddaje się zabiegowi zapłodnienia in vitro
należy uważać za «pracownicę w ciąży» w rozumieniu art. 2
lit. a pierwsza część zdania dyrektywy Rady 92/85/WE

37

, jeżeli

w  momencie wypowiedzenia jej komórki jajowe zostały już
zapłodnione nasieniem partnera i  tym samym jeżeli istnieją
już embriony in vitro, choć nie zostały one jeszcze umiesz-
czone w ciele kobiety?”

Odpowiadając na zadane pytanie, TS stwierdził, że

zarówno z treści art. 10 dyrektywy 92/85/WE, jak i z jej głów-
nego celu wynika, iż aby korzystać z ochrony przed zwolnie-
niem przyznanej przez ten artykuł, dana ciąża musiała się już
rozpocząć

38

. Trybunał Sprawiedliwości zgodził się tu z argu-

mentacją rządu austriackiego, że należy dopuścić możliwie
najwcześniejszą chwilę istnienia ciąży w celu zapewnienia bez-
pieczeństwa i  ochrony pracownic w  ciąży. Niemniej jednak
nawet jeżeli by przyjąć, że w przypadku zapłodnienia metodą
in vitro chwilą tą byłby transfer zapłodnionych komórek jajo-
wych do macicy kobiety, to jednak z uwagi na przestrzeganie
zasady pewności prawnej nie można dopuścić, aby ochrona
ustanowiona przez art. 10 dyrektywy 92/85/WE była rozciąg-
nięta na pracownicę wówczas, gdy w  chwili dokonania jej
wypowiedzenia nie został jeszcze dokonany wyżej wymie-

niony transfer komórek zapłodnionych

39

. W  rzeczywistości

bowiem, jeżeli dopuszczono by taką możliwość, możliwe
byłoby przyznanie tej ochrony nawet wówczas, gdy taki trans-
fer byłby z różnych powodów odraczany przez wiele lat lub
nawet gdyby ostatecznie zrezygnowano z  takiego transferu.
Niemniej jednak pracownica, która poddała się zabiegowi
zapłodnienia in vitro, może się powoływać na ochronę przed
dyskryminacją ze względu na płeć, przyznaną przez dyrek-
tywę, dotyczącą równego traktowania mężczyzn i  kobiet
(dyrektywa 76/207/WE)

40

.

W zakresie tym TS zwrócił uwagę, że zabiegi, takie jak te,

którym poddała się S. Mayr dotyczą wyłącznie kobiet. Zwol-
nienie kobiety zasadniczo na tej podstawie, że znajduje się
w zaawansowanym stadium zabiegu zapłodnienia in vitro jest
sprzeczne z zasadą równego traktowania kobiet i mężczyzn.
Ponieważ jednak zwolnienie powódki w postępowaniu przed
sądem krajowym nastąpiło w czasie, gdy znajdowała się ona

36 Wyrok TS w sprawie Mayr, pkt 16–21.

37 Pracownicą w  ciąży jest każda pracownica w  ciąży, która poinformuje

o tym stanie swojego pracodawcę zgodnie z prawem krajowym i/lub prak-
tyką krajową.

38 Wyrok TS w sprawie Mayr, pkt 37.
39 Wyrok TS w sprawie Mayr, pkt 40–41.

40 Wyrok TS w sprawie Mayr, pkt 43–44.

34

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

na zwolnieniu chorobowym w  celu poddania się zabiegowi
zapłodnienia metodą in vitro, sąd krajowy powinien ustalić,
czy zwolnienie powódki spowodowane było tym, że poddała
się takiemu zabiegowi

41

. Trybunał Sprawiedliwości podkreślił,

że z natury rzeczy pracownicy obojga płci mogą przejściowo
napotkać przeszkodę w  świadczeniu pracy z  powodu zabie-
gów medycznych, którym się muszą poddać. Niemniej jednak
zabiegi w postaci punkcji w celu pobrania komórek jajowych

oraz transfer komórek jajowych, pobranych w czasie tej punk-
cji niezwłocznie po ich zapłodnieniu, dotyczą jedynie bezpoś-
rednio kobiet. Tym samym, w ocenie TS, zwolnienie kobiety
na tej podstawie, że znajduje się ona w zaawansowanym sta-
dium zabiegu zapłodnienia metodą in vitro stanowi dyskrymi-
nację bezpośrednią ze względu na płeć

42

.

W analizowanym okresie Trybunał w Luksemburgu rozpo-

znawał również sprawy dotyczące zagadnienia sądowej
ochrony praw jednostek wynikających z  prawa unijnego
w  kontekście ograniczenia środków prawnych przysługują-
cych kobiecie, z którą rozwiązano stosunek pracy podczas jej
ciąży. Tym samym na krótką analizę zasługuje wyrok TS
w sprawie C-63/08, Pontin

43

. W przedmiotowej sprawie prze-

pisy prawa luksemburskiego przewidywały, że skarga
o odszkodowanie za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy
o pracę nie przysługuje pracownicy w ciąży, takiej jak V. Pon-
tin, gdyż nie ma ona, zgodnie z art. L. 337-1 kodeksu pracy,
możliwości wyboru pomiędzy skargą o stwierdzenie nieważ-
ności i przywrócenie do pracy, przewidzianą w tym przepisie
(dalej jako skarga o stwierdzenie nieważności i przywrócenie
do pracy) a skargą o odszkodowanie, lecz powinna bezwzględ-
nie przedstawić swojemu pracodawcy zaświadczenie lekarskie
o ciąży w terminie ośmiu dni od doręczenia decyzji o rozwią-
zaniu stosunku pracy, jak to przewiduje art. L. 337-1 ust. 1
ak. 2 kodeksu pracy (dalej jako termin 8 dni), i wnieść skargę
o stwierdzenie nieważności i przywrócenie do pracy do pre-
zesa sądu pracy w  terminie 15 dni od rozwiązania umowy,
który to termin przewidziany został w  art. L. 337-1 ust. 1

ak. 4 kodeksu pracy (dalej jako termin 15 dni)

44

. Innymi

słowy, pracownicy w  ciąży, która z  jakiejkolwiek przyczyny,
nawet niezależnej od swojej woli, pozwoliła upłynąć odpo-
wiednio terminom 8 i 15 dni, nie przysługuje już prawo wnie-
sienia skargi w celu zakwestionowania rozwiązania z nią sto-
sunku pracy, ponieważ w przypadku upłynięcia tych terminów
rozwiązanie stosunku pracy z taką pracownicą w ciąży nie jest
już nieważne i nieprawidłowe, lecz w pełni ważne.

Trybunał Sprawiedliwości, powołując się szeroko na swoje

wcześniejsze orzecznictwo dotyczące zasady efektywności
i ekwiwalentności, podkreślał zadania sądów krajowych, słu-
żące weryfi kacji zgodności przepisów procedury krajowej
z wymaganiami stawianymi im przez prawo unijne

45

. Wypo-

wiadając się w uprawnionym zakresie w przedmiocie regulacji
krajowych, TS stwierdził, że wykładni art. 10 i art. 12 dyrek-
tywy 92/85/WE należy dokonywać w ten sposób, iż nie stoją
na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego,
przewidującemu szczególny środek prawny w zakresie zakazu

41 Wyrok TS w sprawie Mayr, pkt 47–48.
42 Wyrok TS w sprawie Mayr, pkt 50.
43 Wyrok TS z 29.10.2009 r. w sprawie C-63/08, Virginie Pontin v. T-Coma-

lux S.A., Zb. Orz. 2009, s. I-10467.

44 Wyrok TS w sprawie Pontin, pkt 29.

45 Wyrok TS w sprawie Pontin, pkt 37–50.

rozwiązywania stosunku pracy z pracownicami określonymi
w art. 10, wykonywany według zasad proceduralnych właści-
wych dla skargi prawa krajowego, jeśli jednak zasady te nie są
mniej korzystne niż w  przypadku podobnych postępowań
o  charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) i  nie
mogą powodować w  praktyce, że korzystanie z  uprawnień
wynikających z prawa unijnego stanie się niemożliwe (zasada
skuteczności). Zważywszy na powyższe, co podkreślił TS, ter-

min prekluzyjny 15 dni, mający zastosowanie do skargi
o  stwierdzenie nieważności i  przywrócenie do pracy, nie
wydaje się spełniać warunku skuteczności, niemniej weryfi ka-
cja tego należy do sądu krajowego

46

.

Następnie TS uznał, że wykładni art. 2 w zw. z art. 3 dyrek-

tywy 76/2007/WE należy dokonywać w ten sposób, iż stoi on
na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, szczególnemu dla
ochrony przewidzianej w  art. 10 dyrektywy 92/85/WE
w  przypadku rozwiązania z  pracownicą w  ciąży stosunku
pracy, które to uregulowanie krajowe pozbawia tę pracownicę
możliwości wniesienia skargi o  odszkodowanie, chociaż
skarga ta przysługuje każdemu innemu zwolnionemu z pracy
pracownikowi, jeżeli takie ograniczenie środków prawnych
stanowi mniej korzystne traktowanie kobiety w  związku
z  ciążą. Trybunał Sprawiedliwości zaznaczył, że mniej
korzystne traktowanie takiej pracownicy zachodzi w szczegól-
ności wówczas, gdy zasady proceduralne, dotyczące jedynej
skargi przysługującej pracownicom w przypadku rozwiązania
stosunku pracy, nie przestrzegają zasady skutecznej ochrony

sądowej praw przyznanych jednostkom na mocy prawa UE.
Weryfi kacja możliwości skorzystania z  prawa do skutecznej
ochrony sądowej przez taką pracownicę została pozostawiona
przez TS sądowi krajowemu

47

.

3. Stopniowe wprowadzanie w życie zasady

równego traktowania kobiet i mężczyzn

w dziedzinie zabezpieczenia społecznego

(dyrektywa 79/7/EWG

48

)

W wyroku w sprawie C-423/04, Sarah Margaret Richards

49

kwestią wymagającą zaangażowania TS była odmowa przy-
znania transseksualiście emerytury w  tym samym wieku co
kobiecie, w sytuacji gdy zmienił on płeć z męskiej na żeńską.
W omawianej sprawie Sarah Margaret Richards została zare-
jestrowana w dniu urodzin jako osoba płci męskiej. W związku
ze zdiagnozowaniem dysforii płciowej dokonano operacji
zmiany płci. Już jako kobieta złożyła wniosek o  przyznanie
świadczenia emerytalnego, począwszy od swoich 60. urodzin.
Organ rentowy oddalił ten wniosek.

Na wstępie TS podkreślił, że do państw członkowskich

należy określenie warunków prawnego uznania zmiany płci
danej osoby

50

. Ponadto, TS orzekł, że zakres ochrony wynikający

46 Wyrok TS w sprawie Pontin, pkt 62, 69.

47 Wyrok TS w sprawie Pontin, pkt 76.
48 Dyrektywa Rady 79/7/EWG z  19.12.1978 r. w  sprawie stopniowego

wprowadzania w  życie zasady równego traktowania kobiet i  mężczyzn

w dziedzinie zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. WE L 6 z 1979 r., s. 24),
dalej jako dyrektywa 79/7/EWG.

49 Wyrok TS z 27.04.2006 r. w sprawie C-423/04, Sarah Margaret Richards

v. Secretary of State for Work and Pensions, Zb. Orz. 2006, s. I-3585.

50 Wyrok TS w sprawie Richards, pkt 21.

35

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

z dyrektywy Rady 79/7/EWG nie może być ograniczony tylko
do dyskryminacji wynikającej z  przynależności do jednej
z płci. W istocie, dyrektywa ta powinna również znajdować
zastosowanie w  przypadku dyskryminacji, które mają swoje
podłoże w  zmianie płci danej osoby

51

. Następnie TS wyjaś-

niał, że rozpatrywana w  postępowaniu przed sądem krajo-
wym nierówność traktowania polega na niemożności uznania,
do celów stosowania ustawy krajowej o emeryturach, nowej
płci S.M. Richards, nabytej w następstwie operacji. W anali-
zowanym przypadku, w przeciwieństwie do kobiet, których
płeć nie była wynikiem operacji zmiany płci i które mogą korzys-
tać z emerytury w wieku 60 lat, S.M. Richards nie mogła spełnić
jednego z warunków przyznania emerytury, tzn. warunku zwią-
zanego z wiekiem emerytalnym. W związku z tym, że nierów-
ność traktowania, którego ofi arą była S.M. Richards, spowodo-
wana była zmianą płci należało uznać ją za dyskryminację,
zakazaną przez art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7/EWG

52

.

Trybunał Sprawiedliwości nie podzielił stanowiska rządu

Zjednoczonego Królestwa, przedstawionego w  sprawie,
jakoby „żadne prawo przyznane na mocy prawa wspólnoto-
wego nie zostało naruszone decyzją o  odmowie emerytury
z  12.03.2002 r., gdyż prawo do świadczenia emerytalnego
wynika wyłącznie z prawa krajowego”

53

. Trybunał ten przy-

pomniał w tym zakresie, że prawo unijne nie narusza właści-
wości państw członkowskich w zakresie organizacji systemów
zabezpieczenia społecznego, i iż w związku z brakiem harmo-
nizacji na poziomie unijnym do ustawodawstwa każdego pań-
stwa członkowskiego należy określenie przesłanek uzyskania
prawa lub obowiązku przynależności do systemu zabezpiecze-
nia społecznego oraz przesłanek uprawnienia do świadczeń.
Jednak przy korzystaniu z tej kompetencji państwa członkow-
skie muszą przestrzegać prawo unijne. Chociaż motywy
dyrektywy 79/7/EWG nie wyjaśniają racji bytu odstępstw,
które ta przewiduje, to z  charakteru wyjątków, zawartych
w art. 7 ust. 1 dyrektywy 79/7/EWG

54

można wywnioskować,

że prawodawca unijny zgodził się, by państwa członkowskie
zachowały tymczasowo w dziedzinie emerytur przywileje dla
kobiet, aby umożliwić im przystąpienie do stopniowej zmiany
systemów emerytalnych w tym zakresie, nie zakłócając złożo-
nej równowagi fi nansowej tych systemów. Wiele takich przy-
wilejów przewiduje możliwość wcześniejszego korzystania
z uprawnień emerytalnych przez pracowników płci żeńskiej
niż przez pracowników płci męskiej, jak przewiduje art. 7 ust.
1 lit. a dyrektywy 79/7/EWG

55

. Konkludując, TS podkreślił, że

zgodnie z 

utrwalonym orzecznictwem wyjątek

51 Wyrok TS w sprawie Richards, pkt 24.

52 Wyrok TS w  sprawie Richards, pkt 28–30. Artykuł 4 ust. 1 dyrektywy

79/7/EWG stanowi: „Zasada równego traktowania oznacza brak jakiej-

kolwiek dyskryminacji ze względu na płeć, bądź bezpośrednio, bądź
pośrednio poprzez odwołanie, zwłaszcza do stanu cywilnego lub rodzin-

nego, w szczególności jeżeli chodzi o:

• zakres stosowania systemów i warunki objęcia systemami,

• obowiązek opłacania i obliczania wysokości składek,
• obliczanie wysokości świadczeń, w tym podwyżek należnych na (...) mał-

żonka i na osobę będącą na utrzymaniu oraz jeżeli chodzi o warunki doty-
czące okresu wypłaty świadczeń i zachowanie prawa do świadczeń”.

53 Wyrok TS w sprawie Richards, pkt 32.
54 Artykuł 7 ust. 1 dyrektywy 79/7/EWG przewiduje, że dyrektywa ta nie

narusza prawa państw członkowskich do wyłączenia z jej zakresu: „a) usta-
lenia wieku emerytalnego dla celów przyznania rent i emerytur oraz skut-
ków mogących z tego wypływać w odniesieniu do innych świadczeń; (...)”.

55 Wyrok TS w sprawie Richards, pkt 35.

od zakazu dyskryminacji ze względu na płeć, przewidziany
w art. 7 ust. 1 lit. a dyrektywy 79/7/EWG, należy interpreto-
wać ściśle. Dlatego wykładni tego przepisu należy dokonywać
w  ten sposób, że ma on jedynie na celu ustalenie różnego
wieku emerytalnego dla mężczyzn i  kobiet. Jednak spór
w postępowaniu przed sądem krajowym tego nie dotyczył

56

.

W  orzeczeniu TS wydanym w  sprawach połączonych:

C-231/06 do C-233/06, Jonkman

57

stan faktyczny i  prawny

przedstawiał się następująco. E. Jonkman, H. Vercheval oraz
N. Permesaen, po ukończeniu pracy w charakterze stewardes
w  Sabena SA (belgijskie przedsiębiorstwo transportu lotni-
czego) złożyły wniosek o przyznanie emerytury należnej perso-
nelowi latającemu lotnictwa cywilnego. Złożyły te wnioski
odpowiednio w 1992 r., 1995 r. i 1996 r. w celu skorzystania
ze swoich uprawnień emerytalnych, począwszy odpowiednio
od 1.03.1993 r., od 1.07.1996 r. i od 1.02.1997 r. Organ eme-
rytalny przyznał im emeryturę, niemniej jednak wnioskodaw-
czynie odwołały się od otrzymanych decyzji do sądów pracy,
podnosząc, że wyliczenie ich emerytur dokonane zostało na
podstawie dyskryminujących przepisów oraz iż powinny one
otrzymać emeryturę obliczoną według tych samych reguł, co
personel pokładowy płci męskiej. Dokładniej rzecz ujmując,
z porównania wyliczeń emerytur zainteresowanych wynikało,

że kwoty wynagrodzeń uwzględnione przez organ emerytalny
były w okresie od 1.01.1964 r. do 31.12.1980 r. znacznie niż-
sze dla stewardes niż dla stewardów, mimo iż ich wynagrodze-
nie podstawowe było identyczne. Takie wyliczenie emerytur
wynikało z  różnicy wynagrodzenia między stewardesami

a  pozostałymi członkami personelu pokładowego w  określo-
nym powyżej okresie. Dekret królewski z 10.01.1964 r. okreś-
lający wysokość składek przeznaczonych na fi nansowanie sys-
temu emerytalnego i rentowego personelu latającego lotnictwa
cywilnego, a także szczegółowe zasady wypłaty rent i emerytur
(z 17.01.1964 r.), który wszedł w życie 1.01.1964 r. wprowa-
dził specjalny system emerytalny dla personelu latającego lotni-
ctwa cywilnego, z którego stewardesy były jednak wykluczone.
Przyczyną wykluczenia stewardes z  tego specjalnego systemu
emerytalnego był brak możliwości kontynuowania kariery
zawodowej w charakterze członków personelu latającego wraz
z ukończeniem 40 lat. Nie były one zatem w stanie pracować
w tym charakterze do końca kariery zawodowej. Problematyka
kariery zawodowej w Sabena SA i systemu emerytalnego ste-
wardes była przedmiotem wielu sporów przed sądami belgij-
skimi. Ostatecznie Królestwo Belgii przyjęło dekret królewski
z 25.06.1997 r., zgodnie z którym stewardesy, które wykony-
wały tę pracę w  okresie od 1.01.1964 r. do 31.12.1980 r.,
miały od tego momentu prawo do emerytury obliczonej na
tych samych zasadach jak stewardzi, pod warunkiem jednora-
zowego opłacenia składek wyrównawczych wraz z odsetkami

wynoszącymi 10% rocznie. Owe składki wyrównawcze stano-
wią, w  istocie, różnicę między składkami wpłaconymi przez
stewardesy w  okresie między 1.01.1964 r. a  31.12.1980 r.,
a  wyższymi składkami wpłaconymi przez stewardów w  tym
samym okresie

58

.

56 Wyrok TS w sprawie Richards, pkt 36–37.
57 Wyrok TS z 21.06.2007 r. w sprawach połączonych: C-231/06, C-232/06

i C-233/06, Offi ce national des pensions v. Emilienne Jonkman i Hélène

Vercheval i Noëlle Permesaen v. Offi ce national des pensions, Zb. Orz. 2007,
s. I-05149.

58 Wyrok TS w sprawie Jonkman, pkt 3–9.

36

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

Cour du travail de Bruxelles uznał, że praktyczne zastoso-

wanie systemu wyrównawczego, wprowadzonego przez
dekret królewski z 25.06.1997 r. może być dyskryminujące.
Zwracając się z  pytaniem prejudycjalnym do TS, podniósł
w tym względzie, że jednorazowa wpłata znacznego kapitału
stanowi dla emeryta niebagatelną przeszkodę.

W pierwszej kolejności TS, powołując się na swoje wcześ-

niejsze orzecznictwo, podniósł, że okoliczność, iż pracownik
może się domagać objęcia ze skutkiem wstecznym systemem
emerytalnym, nie pozwala mu uniknąć zapłaty składek należ-
nych za taki okres przynależności do systemu. W przypadku
gdy wystąpiła dyskryminacja, przywrócenie równości trakto-
wania powinno na nowo postawić dyskryminowanego pra-
cownika w  takiej samej sytuacji, jak sytuacja pracowników
odmiennej płci. W  konsekwencji, pracownik taki nie może
wymagać, w  szczególności na płaszczyźnie fi nansowej, lep-

szego traktowania niż traktowanie, któremu by podlegał,
gdyby został prawidłowo objęty systemem emerytalnym.
Ponadto, aby uniknąć odwróconej dyskryminacji, składki
wyrównawcze mogą zostać powiększone o odsetki mające na
celu rekompensatę spadku wartości pieniądza. W istocie, na
co zwróciła uwagę także rzecznik generalna J. Kokott w swo-
jej opinii, takie powiększenie gwarantuje, że składki wpłacone
przez nowych członków nie są w  rzeczywistości niższe niż
składki wpłacone przez pracowników będących członkami
systemu emerytalnego od początku jego istnienia

59

.

W drugiej kolejności TS zważył, że ustalenie stopy odsetek

(na poziomie 10%) wyższej niż stopa, która jest niezbędna do
zrekompensowania zmniejszenia wartości pieniądza skutkuje
tym, iż składki wpłacone przez nowych członków są w rzeczy-
wistości wyższe niż składki wpłacone przez pracowników
będących od początku członkami systemu emerytalnego. Dla-
tego zamiast postawić stewardesy w takiej samej sytuacji jak
stewardzi, stopa ta przyczyniła się do kontynuacji nierównego
traktowania stewardes. Ostatecznie TS uznał, że do sądu kra-
jowego, mającego pełną wiedzę na temat prawa krajowego,

należy ustalenie, w jakim stopniu stopa odsetek w wysokości
10% rocznie, o której stanowi dekret królewski z 25.06.1997 r.,
może zawierać część odsetek, których celem jest zrekompen-
sowanie utraty wartości pieniądza

60

.

Następnie Trybunał w Luksemburgu zdecydowanie podkreś-

lił, że w następstwie wydania wyroku w trybie prejudycjalnym,
z którego wynika niezgodność ustawodawstwa krajowego z pra-
wem unijnym, na władzach tego państwa członkowskiego spo-
czywa obowiązek przyjęcia środków ogólnych lub szczegóło-
wych – odpowiednich do zapewnienia przestrzegania prawa UE,
w szczególności poprzez uzgodnienie w najkrótszym czasie nie-
zgodnych przepisów prawa oraz zapewnienie pełnej skuteczności
uprawnień unijnych jednostek. W razie stwierdzenia dyskrymi-
nacji sąd krajowy zobowiązany jest – tak długo, jak nie zostaną
przyjęte środki zapewniające równe traktowanie – do niestoso-
wania wszelkich dyskryminujących przepisów krajowych bez
konieczności żądania lub oczekiwania uprzedniego uchylenia
tych przepisów przez ustawodawcę oraz do zastosowania wobec
członków gorzej traktowanej grupy przepisów obowiązujących
wobec osób należących do tej drugiej kategorii

61

.

59 Wyrok TS w sprawie Jonkman, pkt 23–25.
60 Wyrok TS w sprawie Jonkman, pkt 33, 34.

61 Wyrok TS w sprawie Jonkman, pkt 41.

W  sprawie C-577/08, Brouwer

62

, obywatelka belgijska

E. Brouwer mieszkająca w Belgii pracowała jako pracownik
przygraniczny w Niderlandach w okresie od 15.08.1960 r. do
31.12.1998 r. Począwszy od 1.01.1999 r. zaprzestała praco-
wać i  otrzymywała świadczenia przedemerytalne w  Belgii.
Prawo do pełnej emerytury w  Belgii przysługiwało jej do
chwili ukończenia 65. roku życia, a następnie obowiązek ten
przeszedł na Królestwo Niderlandów. Emerytura obliczona
proporcjonalnie do ukończonych okresów ubezpieczenia
została ustalona na kwotę 11.724,61 euro i  przyznana jej,
począwszy od 1.05.2004 r. E. Brouwer zakwestionowała
wysokość przyznanej jej emerytury, twierdząc, że w odniesie-
niu do okresu od 1.01.1968 r. do 31.12.1994 r. wspomniana
wysokość została obliczona na podstawie fi kcyjnych lub
ryczałtowych wynagrodzeń, które podczas tego okresu były
niższe dla pracowników płci żeńskiej niż dla ich współpra-

cowników płci męskiej

63

.

Zasadniczym pytaniem zadanym TS przez sąd krajowy

było, czy art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7/EWG stoi na przeszko-
dzie przepisom krajowym, na mocy których w odniesieniu do
okresu 1968–1994 sposób obliczania emerytur pracowników
przygranicznych płci żeńskiej opierał się na fi kcyjnych lub
ryczałtowych wynagrodzeniach dziennych niższych od wyna-
grodzeń pracowników przygranicznych płci męskiej

64

. Trybu-

nał Sprawiedliwości stwierdził, że aby odpowiedzieć na to
pytanie, należy – jak słusznie podniosła Komisja – podzielić
okres 1968–1994, którego dotyczy spór przed sądem krajo-
wym. Mianowicie należy wyróżnić okres od 23.12.1984 r.,
czyli daty upływu terminu transpozycji dyrektywy 79/7/EWG
do 31.12.1994 r. i okres od 1.01.1968 r. do 22.12.1984 r.
Tym samym TS podkreślił, że co się tyczy okresu od 1.01.1968 r.
do 22.12.1984 r. (jako że dyrektywa 79/7/EWG została przy-
jęta dopiero w 1978 r., a jej termin transpozycji został usta-
lony na 23.12.1984 r.), zgodność rozpatrywanych przepisów

krajowych może być badana wyłącznie w stosunku do byłego
art. 119 TWE. Niemniej jednak omawiane przepisy krajowe,
dotyczące ustawowych systemów emerytalnych, znajdowały
się poza zakresem stosowania wspomnianego artykułu i z tego
względu nie można było uważać, że są z nim sprzeczne. Co się
tyczy okresu od 23.12.1984 r. do 31.12.1994 r., to TS stwier-
dził, że Królestwo Belgii nie dopełniło obowiązków ciążących
na nim na mocy dyrektywy 79/7/EWG w odniesieniu do obli-
czania emerytury, stosując do 1.01. 1995 r. dyskryminujący
sposób obliczania, który opierał się na fi kcyjnych lub ryczałto-

wych wynagrodzeniach dziennych, wyższych dla pracowni-
ków przygranicznych płci męskiej od tych ustalonych dla pra-
cowników przygranicznych płci żeńskiej za taką samą pracę
lub za pracę tej samej wartości

65

.

Kończąc rozważania w przedmiotowej sprawie, TS wyjaś-

niał, że „oprócz istnienia ryzyka poważnych reperkusji fi nan-
sowych ze względu, m.in., na znaczną liczbę stosunków praw-
nych nawiązanych w dobrej wierze na podstawie uregulowania
uważanego za prawnie obowiązujące, innym czynnikiem,
który należy wziąć pod uwagę w celu uzasadnienia ogranicze-
nia skutków wyroku w  czasie, jest istnienie obiektywnej

62 Wyrok TS z 29.07.2010 r. w sprawie C-577/08, Rijksdienst voor Pensioenen

v. Elisabeth Brouwer, por. www.curia.europa.eu.

63 Wyrok TS w sprawie Brouwer, pkt 8–11.
64 Wyrok TS w sprawie Brouwer, pkt 27.

65 Wyrok TS w sprawie Brouwer, pkt 28–30.

37

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

i  istotnej niepewności odnośnie do zakresu przepisów
wspólnotowych”

66

. Konkludując, TS uznał, że „nie można

w niniejszym przypadku ustalić istnienia obiektywnej niepew-
ności odnośnie do zakresu stosowania art. 4 ust. 1 dyrektywy
79/7/EWG, stwierdzenie to wystarcza do uzasadnienia braku
ograniczenia skutków niniejszego wyroku w czasie”

67

.

4. Wprowadzenie w życie zasady równego

traktowania kobiet i mężczyzn w systemach

zabezpieczenia społecznego pracowników

(dyrektywa 86/378/EWG

68

)

Przedmiotem sporu w sprawie C-356/03, Mayer

69

był brak

możliwości uwzględnienia (w  ocenie zakładu zaopatrzenia
emerytalnego) okresów urlopu macierzyńskiego przy oblicza-
niu praw do renty ubezpieczeniowej. Podczas urlopu macie-
rzyńskiego E. Mayer, która należała do prywatnej kasy cho-
rych, otrzymywała zasiłek macierzyński, wypłacany przez
państwo oraz dodatek do niego, wypłacany przez pracodawcę
w  wysokości różnicy między zasiłkiem wypłacanym przez
państwo a  ostatnim otrzymanym wynagrodzeniem netto.
Świadczenie pracodawcy zwolnione było z  opodatkowania.
W czasie urlopów macierzyńskich E. Mayer nie uzyskiwała więc
dochodów podlegających składce na uzupełniający system eme-
rytalny, od których pracodawca byłby zobowiązany odprowa-
dzać miesięczne składki do tego podmiotu. W  konsekwencji,
podczas obliczania renty ubezpieczeniowej, przysługującej
E. Mayer, zakład emerytalny nie uwzględnił świadczeń, które

otrzymała ona od pracodawcy w czasie urlopu macierzyńskiego.

W  orzeczeniu TS podkreślił, że prawa, o  których mowa

w  art. 6 ust. 1 lit. g dyrektywy 86/378/EWG zmienionej
dyrektywą 96/97/WE

70

, to m.in. prawa do przyszłych rent

i emerytur, których nabycie mogłoby zostać zawieszone przez
stosowanie przepisów krajowych dotyczących urlopu macie-
rzyńskiego. Nie zgadzając się z argumentem zakładu zaopa-
trzenia emerytalnego, który twierdzi, że rozpatrywana
w  postępowaniu przed sądem krajowym renta ubezpiecze-
niowa nie jest objęta dyrektywą 86/378/EWG w  brzmieniu
zmienionym dyrektywą Rady 96/97/WE, ponieważ jej celem
jest wypłacenie zaktualizowanego ekwiwalentu wpłaconych
składek, a  nie zapewnienie świadczenia na starość lub na
wypadek niezdolności do pracy, TS podkreślił, że z  całości
określonych w orzeczeniu odsyłającym okoliczności wynika,
iż renta ta stanowi część uzupełniającego systemu emerytalnego,

66 Wyrok TS w sprawie Brouwer, pkt 36.

67 Wyrok TS w sprawie Brouwer, pkt 40.

68 Dyrektywa Rady 86/378/EWG z 24.07.1986 r. w sprawie wprowadzenia

w  życie zasady równego traktowania kobiet i  mężczyzn w  systemach
zabezpieczenia społecznego pracowników (Dz. Urz. WE L 225

z 12.08.1986 r., s. 40), zmienionej dyrektywą Rady 96/97/WE z 20.12.1996 r.
(Dz. Urz. WE L 46 z 1997 r., s. 20), dalej jako dyrektywa 86/378/EWG.

69 Wyrok TS z 13.01.2005 r.w sprawie C-356/03, Elisabeth Mayer v. Versor-

gungsanstalt des Bundes und der Länder, Zb. Orz. 2005, s. I-00295.

70 „1. Do przepisów sprzecznych z zasadą równego traktowania należą prze-

pisy, które posługują się pojęciem płci pośrednio lub bezpośrednio
poprzez odniesienie zwłaszcza do stanu cywilnego lub rodzinnego, jeżeli

chodzi o: (...) g) zawieszenie zachowania lub nabycia praw w okresach
urlopu macierzyńskiego lub urlopu ze względów rodzinnych, ustawowo
lub umownie ustalonych, za które wynagrodzenie jest wypłacane przez

pracodawcę”.

a jej celem jest zapewnienie świadczenia na rzecz pracowni-
ków w  przypadku zajścia ryzyka objętego ubezpieczeniem,
jakim jest starość lub niezdolność do pracy. Taka renta ubez-
pieczeniowa stanowi w ten sposób świadczenie uzupełniające,
które wchodzi w zakres przedmiotowy tej dyrektywy oraz nie
jest objęte żadnym z przewidzianych w niej wyłączeń

71

. Trybu-

nał Sprawiedliwości zaznaczył, że świadczenia otrzymywane
podczas urlopów macierzyńskich przez panią Mayer były
częściowo wypłacane przez państwo i częściowo przez praco-
dawcę. Tym samym ta ostatnia okoliczność wystarczy, w oce-
nie TS, aby stwierdzić, że wynagrodzenie za urlop było wypła-
cane przez pracodawcę zgodnie z art. 6 ust. 1 lit. g dyrektywy
86/378/EWG zmienionej dyrektywą 96/97/WE. Dlatego TS uznał,
że interpretowany przepis dyrektywy 86/378/EWG zmienionej
dyrektywą 96/97/WE stoi na przeszkodzie istnieniu przepisu krajo-
wego, którego skutkiem jest zawieszenie nabycia praw do renty
ubezpieczeniowej podczas ustawowych urlopów macierzyńskich
z powodu narzucenia warunku, aby podczas tych urlopów pracow-
nica otrzymywała dochód podlegający opodatkowaniu

72

.

5. Wprowadzenie w życie zasady równego

traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie

dostępu do towarów i usług

oraz dostarczania towarów i usług

(dyrektywa 2004/113/WE

73

)

Jednym z najnowszych orzeczeń TS dotyczącym omawia-

nej tematyki jest wyrok w  sprawie C-236/09, Test-Achats

74

.

Wniosek do TS został złożony w związku ze sporem między
Association Belge des Consommateurs Test-Achats ASBL,
a także Y. van Vugtem i Ch. Basselierem oraz radą ministrów
Królestwa Belgii dotyczącym stwierdzenia nieważności krajo-
wej ustawy z 21.12.2007 r. transponującej do prawa belgij-
skiego dyrektywę 2004/113/WE. Skarżący uważali, że ustawa
z  21.12.2007 r. realizująca uprawnienie do wprowadzenia
wyjątku, przewidziane w art. 5 ust. 2 dyrektywy 2004/113/WE

75

,

jest sprzeczna z zasadą równości kobiet i mężczyzn.

71 Wyrok TS w sprawie Mayer, pkt 27–30.
72 Wyrok TS w sprawie Mayer, pkt 31, 32.

73 Dyrektywa Rady 2004/113/WE z 13.12.2004 r. wprowadzająca w życie

zasadę równego traktowania mężczyzn i  kobiet w  zakresie dostępu do

towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług (Dz. Urz. UE L 373

z 21.12.2004 r., s. 37), dalej jako dyrektywa 2004/113/WE.

74 Wyrok TS z 1.03.2011 r. w sprawie C-236/09, Association belge des Con-

sommateurs Test-Achats ASBL, Yann van Vugt, Charles Basselier v. Conseil
des ministrem, por. www.curia.europa.eu.

75 Zob. art. 5 dyrektywy 2004/113/WE, zatytułowany „Czynniki aktuarialne”,

stanowi: „1. Państwa członkowskie zapewniają, że we wszystkich nowych
umowach zawartych najpóźniej po 21.12.2007 r. użycie płci jako czynnika

w  kalkulowaniu składek i  świadczeń do celów ubezpieczenia i  związanych
usług fi nansowych nie powoduje różnic w  składkach i  odszkodowaniach

poszczególnych osób. 2. Niezależnie od ust. 1 państwa członkowskie mogą
zdecydować przed 21.12.2007 r. o  zezwoleniu na proporcjonalne różnice

w składkach i świadczeniach poszczególnych osób, w przypadkach, w których
użycie płci jest czynnikiem decydującym w ocenie ryzyka opartego na odpo-

wiednich i dokładnych danych aktualnych i statystycznych. Odnośne państwa
członkowskie informują Komisję i zapewniają, że dokładne dane dotyczące

użycia płci jako decydującego czynnika aktualnego są gromadzone, publiko-
wane i regularnie uaktualniane. Te państwa członkowskie dokonują przeglądu
swoich decyzji pięć lat po 21.12.2007 r., uwzględniając sprawozdanie Komisji,

o którym mowa w art. 16, i przekazują wyniki tego przeglądu Komisji (...)”.

38

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

Po pierwsze, TS przypomniał, że art. 6 Traktatu o  Unii

Europejskiej (dalej jako TUE), który jest wspomniany w moty-
wie 1 dyrektywy 2004/113/WE, stanowił w ust. 2, iż UE sza-
nuje prawa podstawowe zagwarantowane w  europejskiej
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wol-
ności (dalej jako EKPCz) oraz wynikające z tradycji konstytu-
cyjnych wspólnych dla państw członkowskich jako zasady
ogólne prawa UE. Te prawa podstawowe zostały ujęte w Kar-
cie Praw Podstawowych UE (dalej jako Karta), która od
1.12.2009 r. ma taką samą moc prawną jak traktaty. Jako że
motyw 4 dyrektywy 2004/113/WE odnosi się wyraźnie do
postanowień Karty wyrażonych w art. 21 i art. 23 (które sta-
nowią, iż zakazana jest wszelka dyskryminacja oparta na płci
oraz że należy zapewnić równość mężczyzn i kobiet we wszyst-
kich dziedzinach), zdaniem TS, należało ocenić ważność art. 5
ust. 2 dyrektywy 2004/113/WE w świetle tych postanowień

Karty. Następnie TS podkreślił, że art. 19 ust. 1 TFUE przy-
znaje Radzie uprawnienie, przy którego wykonywaniu
powinna się ona stosować do art. 3 ust. 3 ak. 2 TUE, stano-
wiącego, iż Unia zwalcza wykluczenie społeczne i dyskrymi-
nację oraz wspiera sprawiedliwość społeczną i  ochronę
socjalną, równość kobiet i  mężczyzn, solidarność między
pokoleniami i ochronę praw dziecka, a także do art. 8 TFUE,
zgodnie z  którym UE, we wszystkich swoich działaniach,
zmierza do zniesienia nierówności oraz wspierania równości
mężczyzn i  kobiet. W  opinii TS, unijny prawodawca ma
prawo wdrażać zasadę równego traktowania kobiet i  męż-
czyzn, a konkretnie regułę składek i świadczeń jednolitych dla
obu płci stopniowo i  z  zachowaniem właściwych okresów
przejściowych

76

.

Po drugie, przechodząc do interpretacji przepisów analizo-

wanej dyrektywy, TS zaznaczył, że przy stopniowym urzeczy-
wistnianiu tej równości to ustawodawca Unii określa, kiedy
powinna nastąpić jego interwencja, z uwzględnieniem ewolu-
cji warunków gospodarczych i społecznych w UE. W związku
z tym ustawodawca unijny miał prawo wdrażać zasadę rów-
nego traktowania kobiet i mężczyzn, a konkretnie regułę skła-
dek i świadczeń jednolitych dla obu płci, w sposób stopniowy
i z zachowaniem właściwych okresów przejściowych. Powyż-
sze stało się przesłanką ku temu, aby w art. 5 ust. 1 dyrektywy

2004/113/WE przyjąć, że różnice w zakresie składek i świad-
czeń, wynikające z użycia czynnika płci przy ich obliczaniu,
powinny zostać zniesione najpóźniej do 21.12.2007 r. Tytu-
łem wyjątku od ogólnej reguły składek i świadczeń jednoli-
tych dla obu płci przyznano natomiast tym państwom człon-

kowskim, których prawo krajowe nie stosowało jeszcze tej
reguły w  czasie przyjmowania dyrektywy 2004/113/WE,
uprawnienie polegające na tym, że przed 21.12.2007 r. mogą
one podjąć decyzję o  zezwoleniu na istnienie proporcjonal-
nych różnic w  składkach i  świadczeniach poszczególnych
osób, w przypadkach, w których użycie płci jest czynnikiem
decydującym w  ocenie ryzyka, na podstawie odpowiednich
i  dokładnych danych aktualnych i  statystycznych. W  tym
samym ustępie przewidziano, że uprawnienie to zostanie
ponownie zbadane 5 lat po 21.12.2007 r. z uwzględnieniem
sprawozdania Komisji, lecz wobec braku w  dyrektywie
2004/113/WE przepisu dotyczącego okresu stosowania tych
różnic, państwa członkowskie, które skorzystały z omawianego

76 Wyrok TS w sprawie Test-Achats, pkt 16–19.

uprawnienia, są upoważnione do tego, by zezwalać ubezpieczycie-
lom na takie nierówne traktowanie bez ograniczenia w czasie

77

.

Po trzecie, Trybunał luksemburski powołując się na wcześniej-

sze orzecznictwo

78

, przypomniał, że zasada równego traktowania

wymaga, aby podobne sytuacje nie były traktowane w odmienny
sposób, a  odmienne sytuacje nie były traktowane jednakowo,
chyba iż takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione, zaś
porównywalność sytuacji należy rozpatrywać w  świetle przed-
miotu i celu aktu Unii, który wprowadza dane rozróżnienie. Jako
bezsporne TS uznał, że celem dyrektywy 2004/113/WE w zakresie
ubezpieczeń jest – co znajduje odzwierciedlenie w  art. 5 ust. 1
– zastosowanie reguły jednolitych składek i świadczeń dla obu płci.
Powołując się na motywy 18 i 19 tej dyrektywy, TS wskazał, że
dyrektywa 2004/113/WE opiera się na założeniu, iż – do celów
stosowania zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn, usta-
nowionej w art. 21 i art. 23 Karty – odpowiednie sytuacje kobiet
i  mężczyzn są porównywalne w  aspekcie składek i  świadczeń
z tytułu ubezpieczeń, do których przystąpili. Zdaniem TS w tych
okolicznościach istnieje niebezpieczeństwo, że wyjątek od rów-
nego traktowania kobiet i mężczyzn, przewidziany w art. 5 ust. 2
dyrektywy 2004/113/WE, znajdzie bezterminowe przyzwolenie
w  prawie UE. Taki przepis, pozwalający zainteresowanym pań-
stwom członkowskim na utrzymywanie bez ograniczenia czaso-

wego wyjątku od reguły składek i świadczeń jednolitych dla obu

płci, jest sprzeczny – w ocenie TS – z urzeczywistnianiem celu rów-
nego traktowania kobiet i mężczyzn, jaki przyświeca dyrektywie
2004/113/WE, i jest niezgodny z art. 21 i art. 23 Karty. Konkludu-
jąc, TS orzekł, że art. 5 ust. 2 dyrektywy 2004/113/WE jest nie-
ważny ze skutkiem od 21.12.2012 r.

79

W omawianym zakresie należy też przywołać wyrok TS w spra-

wie C-326/09, Komisja Europejska v. Rzeczypospolita Polska

80

.

Komisja nie otrzymawszy od RP do 21.12.2007 r. informacji
o  przepisach ustawowych, wykonawczych i  administracyjnych,
transponujących dyrektywę Rady 2004/113/WE do krajowego
porządku prawnego, wszczęła postępowanie w sprawie uchybie-
nia zobowiązaniom państwa członkowskiego, przewidziane
w art. 226 TWE (obecnie art. 258 TFUE), i wezwała RP do przed-
stawienia stanowiska. Strona polska poinformowała, że niektóre
przepisy dyrektywy 2004/113/WE mają już swoje odpowiedniki
w  obowiązujących przepisach krajowych, a  ponadto, środki
konieczne do implementacji dyrektywy są przedmiotem wciąż

trwających prac legislacyjnych. Nie uzyskawszy później żadnej
informacji dotyczącej przyjęcia środków implementacyjnych,
Komisja wniosła skargę do TS, podnosząc, że RP nie przyjęła nie-
zbędnych przepisów implementujących, a  w  każdym razie nie
zostały one Komisji przekazane.

Strona polska z kolei podniosła, że w dniu przewidzianym jako

data transpozycji dyrektywy 2004/113/WE ustawodawstwo kra-
jowe, dotyczące równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie
dostępu do towarów i usług, było już zgodne z jej przepisami (na
poparcie tych twierdzeń przywołano wykaz 11 tytułów polskich
aktów prawnych). Ponadto podkreślono, że polskie prawo zawiera
liczne przepisy ustawowe mające zapewnić równość kobiet i męż-
czyzn, w  tym przepisy pozwalające na wszczynanie postępowań

77 Wyrok TS w sprawie Test-Achats, pkt 21–26.
78 Wyrok TS z 16.12.2008 r. w sprawie C-127/07, Arcelor Atlantique et Lor-

raine i in., Zb. Orz. 2008, s. I-9895, pkt 23.

79 Wyrok TS w sprawie Test-Achats, pkt 28–34.
80 Wyrok TS z  17.03.2011 r. w  sprawie C-326/09, Komisja Europejska

v. Rzeczypospolita Polska, por. www.curia.europa.eu.

39

PRZEGLĄDY ORZECZNICTWA

Europejski Przegląd Sądowy czerwiec 2011

dotyczących naruszenia zasady równości traktowania, co, w ocenie
strony polskiej, realizuje cel dyrektywy. Dodatkowo podniesiono, że
RP jest stroną umów międzynarodowych, poświęconych ochronie
praw człowieka, a zwłaszcza europejskiej EKPCz oraz Konwencji
w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet.

Trybunał Sprawiedliwości przypomniał, że w ramach postępo-

wania o  stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom państwa człon-
kowskiego do Komisji należy wykazanie zarzucanego uchybienia
i to ona powinna przedstawić stosowne dowody. Jednak państwa
członkowskie są zobowiązane do ułatwiania Komisji wypełniania jej
zadań. Komisja w znacznym stopniu musi polegać na dowodach
dostarczonych przez dane państwo członkowskie. W  ocenie TS,
mimo że w czasie całego postępowania poprzedzającego wniesienie
skargi strona polska twierdziła, iż przepisy dyrektywy 2004/113/WE
mają odpowiedniki w obowiązujących przepisach, to jednak wyma-
gana implementacja nie jest pełna. Twierdzenie, że prawidłowa

i  pełna implementacja dyrektywy jest zapewniona przez ogólny
kontekst prawny, zostało przez RP podniesione po raz pierwszy
w  jej odpowiedzi na skargę, niemniej jednak strona polska nie
przedstawiła wystarczająco dokładnych wskazówek co do treści
przepisów krajowych, które, jej zdaniem, stanowią implementację
tej dyrektywy. Trybunał Sprwiedliwości, odwołując się do wcześniej-
szego orzecznictwa, podkreślił, że kiedy w dyrektywie wprost prze-
widziano, iż przepisy implementujące powinny zawierać do niej
odniesienie lub odniesienie takie powinno towarzyszyć ich urzędo-
wej publikacji, w każdym przypadku konieczne jest przyjęcie aktu
prawnego stanowiącego implementację (tak jak w  art. 17 ust. 1
dyrektywy 2004/113/WE). Tymczasem obowiązujące polskie prze-
pisy ustawowe nie spełniają tego warunku.

Konkludując, TS uznał, że okoliczność, iż art. 5 dyrektywy

2004/113/WE został implementowany do polskiego prawa
w lutym 2009 r., tj. po upływie terminu wyznaczonego w uza-
sadnionej opinii, jaką wystosowała do niej Komisja, powoduje,
że RP w sposób dorozumiany przyznała, że wcześniej istniejące
przepisy krajowe nie stanowiły pełnej implementacji dyrektywy
2004/113/WE. Wobec powyższego, TS uznał skargę wniesioną
przez Komisję za zasadną. Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że
nie ustanawiając w  wyznaczonym terminie przepisów ustawo-
wych, wykonawczych i administracyjnych, niezbędnych w celu
implementacji przepisów dyrektywy 2004/113/WE, RP uchybiła
zobowiązaniom ciążącym na niej na mocy tej dyrektywy. Polska
została również obciążona kosztami postępowania.

6. Wnioski

Zwalczanie dyskryminacji jest tylko jednym z wielu celów UE, zaś

zwalczanie dyskryminacji ze względu na płeć jest jednym z wielu kie-
runków polityki antydyskryminacyjnej Unii. Szerokie przedmiotowe
ujęcie zakazu dyskryminacji nie stwarza jednak podstaw do przyjęcia,
aby jedno z zabronionych kryteriów dyskryminacji było ważniejsze od
pozostałych. Niemniej jednak należy podzielić pogląd, że analiza
korzystania przez ustawodawcę unijnego z kompetencji traktatowych
wskazuje, iż zwalczanie dyskryminacji ze względu na płeć ma jednak
zasadnicze znaczenie

81

. Zarówno zasadnicze koncepcje, jak i kształt

wszystkich regulacji antydyskryminacyjnych w UE mają swoje źródło
w postanowieniach zakazujących dyskryminacji ze względu na płeć.
Należy tu wskazać art. 19 TFUE, który jest funkcjonalnie powiązany
z  innymi przepisami traktatowymi, w  tym w  szczególności

81 A. Wróbel, w: Traktat ustanawiający..., s. 382.

z  art. 157 TFUE w  zakresie, w  jakim zawiera szczegółowy nakaz
„równego traktowania mężczyzn i kobiet”, czy art. 8 i art. 151 TFUE.
Kompetencje UE w  zakresie ochrony równości płci, wyrażone
w  art. 157 TFUE, ograniczają się do działań podejmowanych na
płaszczyźnie polityki społecznej i warunków zatrudnienia. Przyjęcie
art. 19 TFUE rozszerzyło zakres tych kompetencji i upoważniło UE
do podejmowania działań zmierzających do zwalczania dyskryminacji
ze względu na płeć także w innych dziedzinach.

Na podstawie przepisów traktatowych zakazujących dyskrymina-

cji ze względu na płeć ustawodawca unijny przyjął dyrektywy, których
zakres przedmiotowy jest bardzo zróżnicowany, a których głównym
celem było wyznaczenie ram prawnych w zakresie zwalczania dyskry-
minacji zarówno bezpośredniej, jak i pośredniej. Znamienne jest to, że
każda z dyrektyw defi niuje dyskryminację „do celów dyrektywy”.
Tym samym „odnalezienie” właściwego celu dyrektywy, najpierw
przez ustawodawcę krajowego transponującego przepisy dyrektywy

do prawa krajowego, a następnie przez sąd krajowy obowiązany do
interpretacji prawa krajowego w odniesieniu do tego celu, jest niejed-
nokrotnie zadaniem skomplikowanym, wymagającym umiejętności
swobodnego „poruszania się” w przepisach i orzecznictwie unijnym.
Znamienny jest chociażby fakt, że przepisy dyrektywy 92/85/WE
w sprawie wprowadzenia środków służących wspieraniu poprawy
w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia pracownic w ciąży, pra-
cownic, które niedawno rodziły i pracownic karmiących piersią są
bardzo często interpretowane w  związku z  przepisami dyrektywy
76/207/EWG w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego trak-
towania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształ-
cenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy.

Konstruowanie wspólnej tezy dla prezentowanych w niniejszym

przeglądzie orzeczeń TS nie jest ani konieczne, ani celowe, a to cho-
ciażby z uwagi na różny zakres przedmiotowy interpretowanych
dyrektyw. Niemniej jednak przedstawione wyroki TS przekonują,
że Trybunał ten dokłada wszelkich starań, aby państwa członkow-
skie, w ramach Unii Europejskiej opartej m.in. na zasadzie poszano-
wania praw jednostki i  podstawowych wolności, gwarantowały
równość płci oraz równość szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy.
Priorytetem TS wydaje się zapewnienie przejrzystości rozwiązań
krajowych w ramach omawianego zagadnienia, co powinno ułatwić
przepływ osób w ramach wspólnego rynku jako obszaru wolnego
od dyskryminacji

82

.

Należy podkreślić, że niezwykle istotnym warunkiem popraw-

nego stosowania przepisów krajowych transponujących powoływane
dyrektywy jest uwzględnienie przez sąd krajowy stanowiska TS, wyra-
żonego w orzecznictwie interpretującym przepisy dyrektyw zakazują-
cych dyskryminacji ze względu na płeć. Trybunał Sprawiedliwości jest
wyłącznym interpretatorem prawa unijnego, zaś jego orzeczenia są
elementem acquis communautaire

83

i muszą być skutecznie wykony-

wane przez wszystkie organy państwa członkowskiego.

dr Monika Domańska

Autorka jest adiunktem w  Zakładzie Prawa Europejskiego

Instytutu Nauk Prawnych PAN oraz asystentem sędziego

w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych

Sądu Najwyższego.

82 A.M. Świątkowski, Przegląd antydyskryminacyjnego orzecznictwa Trybu-

nału WE w  sprawach z  zakresu prawa pracy (2007–2010), „Radca
Prawny” 2011/1, s. 19.

83 „Acquis communautaire” w wolnym tłumaczeniu oznacza patrymonium

UE, dorobek Unii. Termin ten można także zdefi niować jako całość przy-

jętych przepisów prawa i zasad unijnych.