1

ĆWICZENIE XIV

OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW - W OCZYSZCZALNI "HAJDÓW"- (WIRTUALNA WYCIECZKA)

Zanieczyszczenie wód

Jest zjawiskiem trudnym do zdefiniowania, polega na zakłóceniu równowagi między czynnikami abiotycznymi
i biotycznymi oraz powstawania zespołów biocenotycznych przystosowanych do zmienionego środowiska.
Naturalnym procesem usuwania zanieczyszczeń jest:

Samooczyszczanie

Polegające na kompleksowym współdziałaniu czynników fizyko-chemicznych.
Składa się na nie:

•

Rozcieńczanie zanieczyszczeń wodą z odbieralnika

•

Sedymentacja zawiesin

•

Adsorbcja

•

Biologiczne usuwanie zanieczyszczeń

•

Wymiana substancji lotnych między wodą a atmosferą

•

Wymiana substancji między dnem a wodą

Biologiczne usuwanie zanieczyszczeń polega na:

Biosorpcji – czasowym gromadzeniu na powierzchni np. tlenków i wodorotlenku Fe

Mineralizacji

Bioakumulacji

Immobilizacji

Mineralizacja przebiega w etapach:

•

Biodegradacji

•

Utleniania produktów nieorganicznych

•

Samooczyszczanie jest to procesem tlenowym. Wywołuje deficyt O

2

.

Wpływ czynników biocenologicznych na proces samooczyszczania

O

2

Spełnia rolę akceptora H podczas utleniania substancji organicznej i zredukowanych form S i N.

Ilość tlenu, która w określonym czasie zostaje zużyta przez drobnoustroje na mineralizację to biochemiczne

zapotrzebowaniu tlenu (BZT) i wyrażana jest w mgO

2

/l wody.

Streeter i Phelps (1935) przyjęli, że proces biochemiczny utleniania substancji przebiega wg. reakcji

monomolekularnej, tzn, że w każdej jednostce czasu o ściśle określoną wartość, która dla 1 doby i temperatury 20

o

C

wynosi 20,6% ogólnej wartości BZT.
Prawidłowość ta pozwala w większości przypadków na skrócenie czasu określania BZT do 5 dni.

Linia tlenowa

Służy do określania stopnia zanieczyszczeń oraz postępu samooczyszczania.

Ma 3 charakterystyczne punkty:

♦

Początkowy

♦

Krytyczny

♦

Tzw. punkt przegięcia

Punkt początkowy linii tlenowej znajduje się bezpośrednio poniżej źródła
zanieczyszczenia. Wskutek dopływu związków organicznych w wodzie rozpoczyna
się w tym miejscu zwiększony pobór O

2

na mineralizację.

Dyfuzja z powietrza nie nadąża za jego zużyciem.

Wyznacza ona 4 strefy samooczyszczania:
1.

strefę największego obciążenia

2.

strefę rozkładu

3.

strefę regeneracji

4. strefę wody czystej

Inne czynniki wpływające na samooczyszczanie:

Temperatura

Może wpływać dodatnio – podwyższa tempo procesów biodegradacyjnych lub
ujemnie – może zmniejszać rozpuszczalność O

2

.

Odczyn

Optymalny obojętny. Gwałtowna zmiana pH wody uniemożliwia funkcjonowanie większości enzymów i
niszczy komórki.

Związki toksyczne

Stopień zatrucia wody oraz toksyczność określa się za pomocą metody biotestów, które pozwalają na ocenę
zaburzeń w podstawowym metabolizmie u organizmów testowych, po określonym czasie kontaktu z trucizną
(testy fizjologiczne); zabójczego działania badanego związku na organizmy testowe (testy letalne).

2

OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW

polega na doprowadzeniu do stanu, w którym stężenie i rodzaj zanieczyszczeń mieszczą się w dopuszczalnych granicach.

Aby proces samooczyszczania stanowił faktycznie końcowy etap oczyszczania ścieków ekosystem obciążony ściekami musi działać
bardzo sprawnie tzn. funkcje metaboliczne biocenozy i obieg materii w łańcuchu troficznym muszą się odbywać bez zakłóceń.
Najczęstszą przyczyną niespełnienia tego warunku jest nadmierne obciążenie odbiornika ściekami lub zatrucie

CHARAKTERYSTYKA ŚCIEKÓW

Ściekami nazywamy wody zużyte przez gospodarstwa domowe i zakłady przemysłowe oraz wody opadowe spłukujące z
powierzchni terenów miejskich i rolniczych różnego rodzaju nieczystości:
Ścieki bytowo-gospodarcze – duże ilości zanieczyszczeń fekalnych i mocznika, odpadów roślinnych i zwierzęcych oraz
detergentów. W 1m

3

–1260g zanieczyszczeń organicznych i mineralnych głównie białko, węglowodany i tłuszcze – czyli składniki

łatworozkładalne – łatwe do oczyszczenia metodami biologicznymi. Substancje organiczne są szkodliwe z punktu widzenia
biologicznego – detergenty i środki dezynfekcyjne;
Ścieki miejskie - ścieki bytowo-gospodarcze mieszane ze ściekami przemysłowymi;
Ścieki przemysłowe – w zależności od pochodzenia: z przemysłu spożywczego o podobnym składzie jak gospodarczo – bytowe,
inne zawierają trudnodostępne składniki tj. ligniny (przemysł włókienniczy, drzewny i papierniczy), ale też toksyczne – cyjanki,
fenole, nitrozwiązki, barwniki, oleje, substancje utleniające, sole metali ciężkich;
Wody deszczowe – też bardzo zanieczyszczone pyłami, substancjami gazowymi, komórkami mikroorganizmów pochodzącymi z
powietrza i gruntu. Spłukują resztki paliw, olei, nawozów sztucznych, środków ochrony roślin.

SPOSOBY OCZYSZCZANIA ŚCIEKÓW

•

Usuwanie zanieczyszczeń ze ścieków – cedzenie, sedymentacja, flotacja ciał nierozpuszczalnych – oczyszczanie mechaniczne
(I - pierwszy stopień oczyszczenia)

•

Oczyszczanie biologiczne (II - drugi stopień) usuwane są głównie organiczne substancje rozpuszczalne przez mikroorganizmy
heterotroficzne

•

Usuwanie nadmiaru substancji biogennych (III – trzeci stopień) lub związków refrakcyjnych (nie podlegają prawie usuwaniu
biologicznemu – np. detergenty, pestycydy)

OCZYSZCZANIE WSTĘPNE usuwa ciała stałe i nierozpuszczalne w wodzie, piasek, zawiesiny opadające

•

Cedzenie ścieków przez kraty i sita

•

Oddzielanie piasku w piaskownikach

•

Oddzielanie drobnych zawiesin w osadnikach wstępnych za pomocą zgarniaczy poruszających się po części przepływowej

BIOLOGICZNE OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW zachodzi w:

•

Komorach napowietrzania z osadem czynnym

•

Złożach biologicznych

•

Glebie (filtry gruntowe, pola irygowane i pola nawadniane)

•

Stawach biologicznych (stabilizacja, napowietrzanie – także w stawach rybnych)

OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW OSADEM CZYNNYM

Polega na mineralizacji związków organicznych przeprowadzanej głównie przez heterotroficzne bakterie

(liczba komórek bakteryjnych jest tu wielokrotnie wyższa niż w warunkach naturalnych;

zapotrzebowanie na O

2

pokrywane jest poprzez napowietrzanie)

w drodze takich samych procesów biochemicznych jak przy samooczyszczaniu.

Ścieki kierowane są do komór napowietrzania z osadem czynnym –
gęstą zawiesiną mikroorganizmów – stały dopływ O

2

, mieszanie utrzymane w stanie zawieszonym.

Rozwój osadu czynnego następuje w warunkach hodowli ciągłej.
Rozdzielanie oczyszczonych ścieków od osadu następuje w osadniku wtórnym skąd po odprowadzeniu ścieków do odbieralnika
osad przeprowadzany jest przez komorę regeneracyjną z powrotem do osadnika wstępnego.

Ze względu na uzyskane efekty końcowe wyróżnia się sposoby:

•

Uproszczone – długotrwałe napowietrzanie ścieków z osadem, pełen biologiczny rozkład substancji organicznej oraz
zredukowanych form związków mineralnych, 90% usuwania zanieczyszczeń;

•

Konwencjonalne – też ok. 90% usuwania zanieczyszczeń w ciągu kilku godzin;

•

Wysokosprawne – bardzo krótki okres czasu, intensywne napowietrzanie i więcej osadu;

•

Częściowo oczyszczające – krótkotrwałe napowietrzanie ścieków z małą ilością osadu -30-70% oczyszczania.

Charakterystyka osadu czynnego

śywa kłaczkowata zawiesina głównie bakterii heterotroficznych oraz w mniejszych ilościach grzyby, pierwotniaki, zwierzęta
wyższe – wrotki, nicienie
Flokulacja jest najprawdopodobniej wynikiem obecności Zooglea ramigera (należącej do Pseudomonadales), a także innych bakterii
wytwarzających śluz.

Im większa powierzchnia kłaczków tym intensywniejsze procesy biochemiczne. Mimo, że flokulacja zmniejsza powierzchnię
aktywną jest konieczna, gdyż zbyt duża dyspersja kłaczków uniemożliwia sedymentację drobnoustrojów i oddzielenie ich od
ś

cieków. Z kolei zbyt duża flokulacja powoduje pęcznienie osadu, złą sedymentację i złe warunki napowietrzania i odżywiania.

Bakterie: głównie heterotroficzne: Achromobacter, Alcaligenes, Flavobacterium, Pseudomonas, przy oczyszczaniu ścieków
gospodarczo-bytowych – Proteus. Pseudomonas w ściekach obfitych w węglowodory.
Nieliczne chemosyntetyzujące – Nitrosomonas, Nitrobacter, Thiotrix, Beggiatoa
Rzadkie grzyby
Pierwotniaki – ważna grupa – uczestnicząca w bioflokulacji są wskaźnikiem pracy osadu czynnego, jego natlenienia i obciążenia
związkami organicznymi, odżywiaja się komórkami bakteryjnymi – klarują odpływ ścieków. Należą do rodzajów:Vorticella,
Carchesium, Opercularia oraz Cochliopodium(ameba), Anthophysa (wiciowce), Trachelophyllum, Lionotus, Trochilia minor,
Oxytricha pellionella, Stylonychita mytilus.
Odwrotna zależność między liczebnością wiciowców i orzęsków sw osadzie czynnym.
Duża liczba wiciowców (Bodo, Treponema) wskazuje na przeciążenie osadu czynnego i złą pracę osadu.
Orzęski – Verticcilla i Aspidisca – wskazują, że osad pracuje prawidłowo.
Wrotki – wskaźnik dobrej pracy osadu, ale w rozsądnych granicach.

3

PARAMETRY TECHNICZNE I TECHNOLOGICZNE

PRZY OCZYSZCZANIU OSADEM

OBCIĄśENIE OSADU CZYNNEGO ŁADUNKIEM ZANIECZYSZCZEŃ

gBZT

5

/sm

/s

ilość zanieczyszczeń

/sucha masa osadu (g)

/czas (s)

STĘśENIE OSADU CZYNNEGO W KOMORZE NAPOWIETRZANIA

System konwencjonalny

1000

-

5000

mg sm/l

System przedłużonego napowietrzania

3000

-

7000

mg sm/l

System częściowego oczyszczania

300

-

700

mg sm/l

INDEX OSADOWY (INDEX Mohlmana)

1g sm/ 1/2h

CZAS NAPOWIETRZANIA
0,5h-15h
t=V/q
V

-

objętość komór napowietrzania (ml lub m

3

)

q

-

natężenie przepływu ścieków (ml/h lub m

3

/g)

WIEK OSADU

V – ilość osadu (ml)
X

śr

- stężenie osadu (mg/ml)

Q

n

– dobowa ilość osadu nadmiernego (ml/d)

X

n

– stężenie substancji stałych w osadzie nadmiernym (mg/ml)

PRZYROST OSADU CZYNNEGO
∆x

V

= AsR – Bx

V

[g•sm/g BZT •d]

a – współczynnik syntezy biomasy osadu czynnego
S

r

– usunięty ładunek zanieczyszczeń

B – współczynnik utleniania biomasy
Xv – stężenie substancji lotnych w komorze napowietrzania

OZNACZANIE BZT

5

S – ilość O

2

rozpuszczonego w H

2

O w czasie poboru wody

d - ilość O

2

rozpuszczonego w H

2

O w wodzie do rozcieńczeń po 5-ciu dniach

c - ilość O

2

rozpuszczonego w H

2

O w próbie wody po 5-ciu dniach

m. – objętość badanej H

2

O w cm

3

I – zawartość H

2

O w butelce

WSKAŹNIK SAPROBOWOŚCI

S – wartość saprobowości - przynależność gatunków do 5 stopni systemu saprobowego

(0 – strefa ksenosaprobowa ;....; 4 – strefa polisaprobowa)

n – częstotliwość względna

INDEX BIOLOGICZNY

P – liczba producentów
R – liczba reducentów
K – liczba konsumentów

BIOLOGICZNY INDEX ZANIECZYSZCZEŃ

A – ilość organizmów zawierających chlorofil
B - ilość organizmów bezchlorofilowych

WSKAŹNIK PRZYROSTU BIOMASY

E. coli w sterylnej wodzie zanieczyszczonej
Scenodesmus quadricanda w sterylnej wodzie nieznacznie zanieczyszczonej

[ ]

d

n

x

Qn

ś

rednia

x

V

Wo

•

=

)

(

)

(

g

sm

ml

V

Io

=

)

(

dobowa

o

nadmierneg

osadu

ilośl

ania

napowietrz

komorze

w

osadu

ilośl

]

/

[

)

(

5

lO

mg

d

m

I

c

d

S

BZT

−

•

−

+

=

n

s

n

S

•

=

K

R

P

biol

index

+

=

2

.

100

.

.

•

+

=

B

A

B

zan

index

biol

4

SPOSOBY OCZYSZCZANIA ŚCIEKÓW NIE WYKORZYSTYWANE W OCZYSZCZALNI

"HAJDÓW"

Zastosowanie osadu czynnego

Do usuwania metali ciężkich za pośrednictwem osadu udaje się usunąć
ok. 80% Cd, Cr,Cu, Fe, Pb, Hg, Zn, Mn (40%), Ni(18%).

Oczyszczanie ścieków na złożach biologicznych

Złoża – zbiorniki wypełnione luźno ułożonym materiałem ziarnistym i porowatym (np. koksem). Najważniejszą
częścią jest błona biologiczna. Śluzowata warstwa złożona z bakterii, pierwotniaków, grzybów i
miksotroficznych glonów – otacza materiał stały złoża.
W odróżnieniu do osadu – błona biologiczna przylega do materiału stałego o grubości 2-3mm>
Skład: Bakterie: Zooglea ramigera, Sphaerotilus natans, bakterie siarkowe, głównie Chromatium
Pierwotniaki – wiciowce – Euglena viridis i Bodo
Orzęski – Urostyla, Oxytricha, Paramecium, Chilodenella
Rhizopoda – Amoeba, Verrucosa i Arcella
W powierzchniowych warstwach sinice z rodzaju Oscillatoria, też wrotki, nicienie, larwy much
Niebezpieczny jest rozwój form nitkowatych- Sphaerotilus natans, Leptomitus lacteus, Bagggiatoa alba,
Oscillatoria, które zarastają wolne przestrzenie tlenowe w konsekwencji wytwarzają warunki beztlenowe.
Zasada oczyszczania – ścieki stałe przepływają przez złoże w kontakcie z błoną biologiczną, doprowadzane jest
powietrze, następuje mineralizacja z namnożeniem mikroorganizmów.

Podział (zależny od prędkości przepływu ścieków i obciążenia ładunku zanieczyszczeń):

•

Zraszane

•

Spłukiwane

•

Wieżowe

•

Niskoobciążone- otwarte urządzenia, temperatura atmosferyczna

•

Wysokoobciążone – spłukiwane – częściowo lub całkowicie obudowane, ograniczony wpływ
czynników zewnetrznych, brak glonów, błona biologiczna cienka (1 mm), gdyż nadmiar stale
wypłukiwany – oddzielenie osadu od ścieków w osadniku wtórnym

•

Wieżowe – do oczyszczania ściśle określonego rodzaju ścieków, wysokość złoża 8-9m. do 20m.,
podział na strefy o różnym stopniu zanieczyszczeń i zespołach biocenotycznych

Biologiczne oczyszczanie ścieków w gruncie
Oparte na działalności biochemicznej mikroflory glebowej i drobnoustrojów ściekowych, które tworzą
mikroskopijną błonę biologiczną na cząstkach gleby przez co działa ona jak filtr biologiczny

•

Filtry gruntowe –okresowe zalewanie ściekami, systemem drenażowym do odbieralnika

•

Pola irygowane – grunty orne, łąki nawadniane, ścieki oczyszczane mechanicznie

•

Pola nawadniane – pola oczyszczane biologicznie i wykorzystywane rolniczo

•

Zawodne zimą, możliwość rozprzestrzenienia chorób, kosztowne urządzenia rozdeszczowujące,
przykry zapach

Oczyszczanie w stawach biologicznych
Naturalne lub sztuczne zagłębienia w terenie, w których światło dociera do dna. Sole mineralne wykorzystywane
przez glony Chlorella, Synechococcus – bardzo duża powierzchnia czynna, często zakwity glonów – Euglena
czy Chlamydomonas
III stopień oczyszczania ścieków
Pozbywanie się związków mineralnych NO

3

-

, PO

4

-

. Stosowne metody chemiczne i biologiczne. Np. chemiczne

strącanie fosforanów: chlorek Fe (FeCl

3

), siarczan glinu, biologiczne – działalność denitryfikatorów.

•

Dezynfekcja ścieków

•

Odnowa wód

•

Koagulacja, filtracja, adsorpcja na C aktywnym, wapnowanie, elektrodializa, odwrócona osmoza,
wymiana jonowa. Daje przywrócenie przydatności do picia.

5

Podział wód zanieczyszczonych

Istnieją trudności z precyzyjnym podziałem. Niezgodności pomiędzy klasyfikacjami świadczą o
niewystarczalności używania w tym celu, jako markera, ogólnej liczebności bakterii w wodach.

I

wody bardzo czyste

200

wody czyste

5000

wody średnio zanieczyszczone

25000

wody zanieczyszczone

100000

II

Podłoże agarowe

Podłoże

żelatynowe

Miano coli

wody nie zanieczyszczone

<200

300

>1

wody nieznacznie zanieczyszczone

1000

5000

1-0,1

wody wyraźnie zanieczyszczone

1000-5000

5000-10000

0,1-0,01

wody silnie zanieczyszczone

>5000

>10000

<0,01

Dla precyzyjniejszego określania stopnia zanieczyszczenia wprowadzono pojęcie saprobowości
Wskaźnik saprobowości określa poziom zanieczyszczenia wód martwą materią organiczną lub produktami
jej gnilnego rozkładu.
Termin saprobowość pochodzi od greckiego słowa „sapros”- gnilny. Nie jest to ścisłe określenie, gdyż strefy
saprobowe, to przede wszystkim te, w których odbywa się mineralizacja – proces tlenowy.
Tylko w wypadku nadmiernego obciążenia odbieralnika zanieczyszczeniami następuje wyczerpanie O

2

i

gnicie materiału organicznego.
Definicja saprobowości wg Praga (1966) oraz Caspersa iKorbe (1966).
Suma wszystkich procesów rozkładu materii dostarczających wolnej energii. Można ją ocenić za pomocą
dynamiki przemian dysymilacji, intensywności pobierania O

2

lub składu biocenozy. Jest procesem

przeciwstawnym produkcji pierwotnej.
Saprobowość jest tym wyższa im większe zanieczyszczenie (zmniejszona liczba producentów).

Sukcesywny wzrost saprobowości, powoduje liczebną przewagę destruentów nad innymi ugrupowaniami w biocenozie.
Samooczyszczanie prowadzi do zmniejszania saprobowości i prowadzi do stałego zwiększania się udziału
producentów.
W strefie o różnej saprobowości zachodzą zmiany w zespołach organizmów zwanych saprobami lub saprobiontami.
Pierwszej klasyfikacji organizmów wodnych, jako wskaźników jakości wody dokonali Cohn (1870) oraz Mez (1898).
Na podstawie tzw. gatunków wskaźnikowych Kolkwitz i Marsson (1908-1910) wyróżnili 4 główne strefy saprobowe:
1.

poli-

w najbardziej zanieczyszczonych wodach

1

•

10

6

bakterii/ml;

głównie bezbarwne i purpurowe bakterie siarkowe oraz wiciowce bezbarwne (Tetramitus poriformis, Bodo)
2.

α

-mezo- w średnio zanieczyszczonych wodach

1

•

10

5

bakterii/ml;

Euglena viridis dostarcza O

2

z fotosyntezy, bakterie nitkowate siarkowe-Sphaerotilus, Thiotrix

3.

β

-mezo- w średnio zanieczyszczonych wodach

1

•

10

4

bakterii/ml, BZT – 50 mg O

2

/l;

„forma głodowa” Sphaerotilus natans, Cladotrix dichotoma, sinice: Oscillatoria
4.

oligo-

w najmniej zanieczyszczonych wodach

1

•

10

4

bakterii/ml, BZT – 5 mg O

2

/l

całkowita czystość, nitkowate bakterie żelaziste – Leptotrix ochraceum, Cladotrix dichotoma – forma głodowa
Sphaerotilus natans, sinice: Oscillatoria, Anabaena, okrzemki

Czasem wyróżnia się też strefy:

- antysaprobowa - zwana często toksyczną, związana z intensywnymi procesami gnilnymi i wydzielaniem dużych ilości
trujących gazów. Organizmy żywe występują w niej sporadycznie.

- katarobowa - wody tej strefy są bardzo czyste, można tu zaliczyć wysokogórskie potoki i jeziora, różne wody źródlane
i wody podziemne wgłębne. Obserwuje się prawie całkowity brak związków organicznych i bardzo niską mineralizację.

Rozszerzenia tej klasyfikacji o dokładne podziały wód pod względem stopnia zanieczyszczenia, wprowadzenia nowych
gatunków wskaźnikowych, jak i zastosowania metod statystycznych celem ujednolicenia wyników badań dla ich prostej
i pełnej interpretacji dokonali:
Liebmann (1962) oraz Sladecek (1973), którzy rozszerzyli listę organizmów wskaźnikowych,
Thomas (1944), który podzielił strefę polisaprobową w zależności od wielkości BZT5 na podstrefy:

6

o

α-polisaprobowa (bakteryjna)

BZT5>60 mg/l O

2

o

β-polisaprobowa (orzęsków)

BZT5 30-60 mg/l O

2

o

γ-polisaprobową (Sphaerotilus)

BZT5 20-30 mg/l O

2

Strefy saprobowe w zasadzie odpowiadały klasom czystości wód wg. klasyfikacji trójstopniowej obowiązującej w
latach 1970-2004. Od 2005 roku WiOŚ posługuje się skalą pięciostopniową.
W okresie obowiązywania trójstopniowej skali czystości wód ogólna charakterystyka danej klasy nie ulegała dużym
zmianom i wyglądała następująco:

•

Klasa I – Wody tej klasy czystości mogą być wykorzystywane (do 1991 formułowano to "są przeznaczone"), jako

źródło zaopatrzenia ludności w wodę pitną, jako źródło zaopatrzenia przemysłu spożywczego i innych gałęzi
przemysłu wymagających tej klasy czystości wody oraz hodowli ryb łososiowatych;

•

Klasa II – Wody tej klasy czystości mogą być wykorzystywane (do 1991 formułowano to "są przeznaczone"), jako

źródło zaopatrzenia w wodę hodowli zwierząt, do celów rekreacji, sportów wodnych i kąpielisk oraz do hodowli
ryb z wyjątkiem łososiowatych.

•

Klasa III – Wody tej klasy czystości mogą być wykorzystywane (do 1991 formułowano to "są przeznaczone"), jako

źródło zaopatrzenia w wodę zakładów przemysłowych z wyjątkiem tych, dla których wymagana jest klasa I i II
oraz do celów nawodnienia terenów rolnych i ogrodniczych.

Wartości graniczne szczegółowych wskaźników takich jak zawartość poszczególnych zanieczyszczeń określane były w
odpowiednich rozporządzeniach. Część wskaźników była obligatoryjna – były to: ilość rozpuszczonego tlenu, BZT5,
ChZTMn, stężenie fenoli, chlorków, siarczanów i zawiesin. Wody nie spełniające ww. norm bywały niekiedy nazywane
nieformalnie wodami czwartej klasy, ale w oficjalnych publikacjach określane były, jako wody pozaklasowe lub nie
odpowiadające normom (n.o.n.)