1
1
1
ANALIZA WYMAGAŃ NORMY ISO 9001:2000
(PN-EN ISO 9001:2001)
dr Janusz Zymonik
(prezentacja zmodyfikowana na podstawie materiałów seminaryjnych
Krzysztofa Tomasza Trzcińskiego)
Instytut Organizacji i Zarz
ą
dzania Politechniki Wrocławskiej
Zakład Zarz
ą
dzania Jako
ś
ci
ą
janusz.zymonik@pwr.wroc.pl
Tel. (071)320-28-64
2
0
Wprowadzenie
1
Zakres normy
2
Norma powołana
3
Terminy i definicje
4
System zarządzania jakością
5
Odpowiedzialność kierownictwa
6
Zarządzanie zasobami
7
Realizacja wyrobu
8
Pomiary, analiza i doskonalenie
ISO 9001: 2000 - Spis treści
ISO 9001: 2000 - Spis treści
3
ISO 9001: 2000 Model systemu
ISO 9001: 2000 Model systemu
Ciągłe Doskonalenie
Systemu Zarządzania Jakością
Ciągłe Doskonalenie
Systemu Zarządzania Jakością
Odpowiedzialność
kierownictwa
Odpowiedzialność
kierownictwa
Zarządzanie
zasobami
Zarządzanie
zasobami
Pomiary,
analiza,
doskonalenie
Pomiary,
analiza,
doskonalenie
Realizacja
wyrobu
Realizacja
wyrobu
KLIENCI
Wymaga
nia
KLIENCI
Zadowo
lenie
Wyrób
WEJŚCIE
WYJŚCIE
4
...
ciągła zdolność dostarczania wyrobów spełniających
wymagania klienta oraz wymagania zawarte w
przepisach ...
... zadowolenie klienta, uzyskiwane drogą efektywnego
wdrożenia systemu, zawierającego procesy stałego
doskonalenia, zapewniającego zgodność z
wymaganiami klienta oraz z wymaganiami przepisów
ISO 9001: 2000 – ZAKRES NORMY (1)
Postanowienia ogólne (1.1)
ISO 9001: 2000 – ZAKRES NORMY (1)
Postanowienia ogólne (1.1)
2
2
5
Wszystkie wymagania normy powinny być stosowane w
każdej organizacji, niezależnie od jej typu, wielkości i
dostarczanego wyrobu
Ewentualne wyłączenia - ze względu na charakter
organizacji - mogą dotyczyć tylko wymagań zawartych w
rozdz. 7
Można pominąć jedynie te wymagania, które nie mają
wpływu na odpowiedzialność organizacji za oraz jej
zdolność do dostarczania wyrobu zgodnego z oczekiwa-
niami klienta oraz z mającymi zastosowanie przepisami ...
Gdy wyłączenia mają szerszy zakres, niemożliwe jest
stwierdzenie zgodności z normą
ISO 9001: 2000 - Zastosowanie (1.2)
ISO 9001: 2000 - Zastosowanie (1.2)
6
Możliwe wyłączenia (najczęściej stosowane):
7.3
(projektowanie i rozwój)
jeżeli organizacja nie ponosi odpowiedzialności za
projektowanie dostarczanych wyrobów;
7.5.3 (identyfikacja i identyfikowalność)
np. może być pominięta identyfikacja,
ISO 9001: 2000 - Zastosowanie (1.2)
ISO 9001: 2000 - Zastosowanie (1.2)
7
Możliwe wyłączenia
7.5.4 (własność klienta)
jeżeli organizacja nie wykorzystuje własności klienta w swoich
wyrobach lub w procesach
(Uwaga - dokumentacja dostarczona przez klienta !)
7.6
(nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów)
jeżeli nie ma potrzeby stosowania takiego wyposażenia do
udowodnienia zgodności wyrobu (np. niektóre usługi)
ISO 9001: 2000 - Zastosowanie (1.2)
ISO 9001: 2000 - Zastosowanie (1.2)
8
Możliwe niezgodności:
brak uzasadnienia wyłączeń w księdze jakości
jeżeli uzasadnieniem jest fakt, że takiego wymagania nie
obejmowały normy edycji ‘94 oraz, że nie były one objęte
wcześniejszym systemem
jeżeli uzasadnieniem jest fakt, że takie wymagania nie
jest objęte przepisami, ale jego niespełnienie ma wpływ
na zgodność z wymaganiami klienta
ISO 9001: 2000 - Zastosowanie (1.2)
ISO 9001: 2000 - Zastosowanie (1.2)
3
3
9
W tek
W tek
ś
ś
cie normy stosowane s
cie normy stosowane s
ą
ą
powo
powo
ł
ł
ania na inne normy.
ania na inne normy.
S
S
ą
ą
to powo
to powo
ł
ł
ania datowane i
ania datowane i
niedatowane
niedatowane
.
.
Powo
Powo
ł
ł
anie datowane
anie datowane
oznacza identyfikowanie jej numerem
oznacza identyfikowanie jej numerem
referencyjnym, obejmuj
referencyjnym, obejmuj
ą
ą
cym wskazanie roku lub daty
cym wskazanie roku lub daty
publikacji. W
publikacji. W
ś
ś
wietle tego powo
wietle tego powo
ł
ł
ania p
ania p
ó
ó
ź
ź
niejsza nowelizacja
niejsza nowelizacja
normy powo
normy powo
ł
ł
anej oraz zmiany do tej normy nie maj
anej oraz zmiany do tej normy nie maj
ą
ą
zastosowania (np. ISO 9001:1994).
zastosowania (np. ISO 9001:1994).
Powo
Powo
ł
ł
anie
anie
niedatowane
niedatowane
oznacza identyfikowanie jej
oznacza identyfikowanie jej
numerem, bez wskazania roku lub daty publikacji; ma
numerem, bez wskazania roku lub daty publikacji; ma
w
w
ó
ó
wczas zastosowanie ostatnie wydanie (
wczas zastosowanie ostatnie wydanie (
ł
ą
ł
ą
cznie ze
cznie ze
zmianami) powo
zmianami) powo
ł
ł
anej normy (np. ISO 9001); w tym
anej normy (np. ISO 9001); w tym
przypadku chodzi o norm
przypadku chodzi o norm
ę
ę
ISO 9001:2000.
ISO 9001:2000.
ISO 9001: 2000 – NORMA POWOŁANA (2)
ISO 9001: 2000 – NORMA POWOŁANA (2)
10
W normie ISO 9001:2000 stosuje si
W normie ISO 9001:2000 stosuje si
ę
ę
terminy i definicje podane
terminy i definicje podane
w normie terminologicznej ISO 9000.
w normie terminologicznej ISO 9000.
Dodatkowo wprowadzono:
Dodatkowo wprowadzono:
„
„
ORGANIZACJA
ORGANIZACJA
”
”
–
–
jednostka, do kt
jednostka, do kt
ó
ó
rej odnosz
rej odnosz
ą
ą
si
si
ę
ę
wymagania
wymagania
niniejszej normy ISO 9001:2000.
niniejszej normy ISO 9001:2000.
„
„
WYR
WYR
Ó
Ó
B
B
”
”
–
–
w niniejszej normie oznacza r
w niniejszej normie oznacza r
ó
ó
wnie
wnie
ż
ż
„
„
US
US
Ł
Ł
UG
UG
Ę
Ę
”
”
.
.
DOSTAWCA ORGANIZACJA KLIENT
DOSTAWCA ORGANIZACJA KLIENT
ISO 9001: 2000 – TERMINY I DEFINICJE (3)
ISO 9001: 2000 – TERMINY I DEFINICJE (3)
11
4
System zarządzania jakością
4.1
Wymagania ogólne
4.2
Wymagania dotyczące dokumentacji
4.2.1 Postanowienia ogólne
4.2.2 Księga jakości
4.2.3 Nadzór nad dokumentacją
4.2.4 Nadzorowanie zapisów
ISO 9001: 2000 - SYSTEM ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ (4)
ISO 9001: 2000 - SYSTEM ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ (4)
12
Organizacja powinna
ustanowić
udokumentować
wdrożyć
utrzymywać
stale doskonalić
Organizacja powinna zarządzać procesami zgodnie z
wymaganiami normy
ISO 9001: 2000 - Wymagania ogólne (4.1)
ISO 9001: 2000 - Wymagania ogólne (4.1)
4
4
13
Kolejne kroki wdrożenia systemu zarządzania jakością:
zidentyfikować procesy niezbędne dla systemu zarządzania jakością i
jego wdrożenia (patrz 1.2);
określić kolejność i wzajemne zależności między procesami;
określić kryteria i metody, których stosowanie zapewni, że zarówno
prowadzenie jak i nadzorowanie procesów jest skuteczne;
zapewnić dostępność zasobów i informacji wspomagającej, niezbędnej
do prowadzenia oraz monitorowania procesów;
prowadzić monitorowanie, pomiary i analizowanie procesów oraz
wdrażać działania niezbędne dla osiągnięcia zaplanowanych wyników
i stałego doskonalenia procesów
ISO 9001: 2000 - Wymagania ogólne (4.1)
ISO 9001: 2000 - Wymagania ogólne (4.1)
14
Nadzorowanie procesów realizowanych na zewnątrz:
Zlecenie wykonania jakiegoś procesu (np. projektowania) na zewnątrz
NIE jest wystarczającym uzasadnieniem wyłączenia tego procesu z
systemu.
organizacja musi udokumentować swoje możliwości w
zakresie nadzorowania takich procesów
wymagania w kontrakcie (dotyczące np. walidacji procesów)
wymagania dotyczące systemu zarządzania dostawcy
kontrola lub weryfikacja na terenie dostawcy
audity klienta
przykład -
QS 9000;
ISO 9001:2000 - Wymagania ogólne (4.1)
ISO 9001:2000 - Wymagania ogólne (4.1)
15
Dokumentacja systemu zarządzania jakością powinna
zawierać:
a) udokumentowaną politykę jakości i cele jakości
b) księgę jakości
c) udokumentowane procedury
d) dokumenty potrzebne organizacji dla zapewnienia
efektywnego planowania, prowadzenia i nadzorowania
swoich procesów
e) zapisy jakości
ISO 9001:2000 –Wymagania dotyczące dokumentacji (4.2)
Postanowienia ogólne (4.2.1)
ISO 9001:2000 –Wymagania dotyczące dokumentacji (4.2)
Postanowienia ogólne (4.2.1)
16
UDOKUMENTOWANE PROCEDURY
Nadzorowanie dokumentacji (4.2.3)
Nadzorowanie zapisów (4.2.4)
Audity wewnętrzne (8.2.2)
Nadzorowanie wyrobu niezgodnego z wymaganiami (8.3)
Działania korygujące (8.5.2)
Działania zapobiegawcze (8.5.3)
ISO 9001:2000 –Wymagania dotyczące dokumentacji (4.2)
Postanowienia ogólne (4.2.1)
ISO 9001:2000 –Wymagania dotyczące dokumentacji (4.2)
Postanowienia ogólne (4.2.1)
5
5
17
Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać księgę
jakości, która powinna zawierać co następuje:
a) zakres systemu zarządzania jakością, w tym
omówienie i uzasadnienie wszystkich wyłączeń (1.2)
b) udokumentowane procedury bądź też odwołania do
procedur
c) omówienie wzajemnych zależności między procesami
objętymi systemem zarządzania jakością
ISO 9001:2000 - Księga jakości (4.2.2)
ISO 9001:2000 - Księga jakości (4.2.2)
18
Zakresem systemu nie muszą być objęte wszystkie
wyroby dostarczane klientowi przez organizację
(np. tylko wybrane produkty ubezpieczeniowe oferowane
klientowi przez towarzystwo ubezpieczeniowe)
Uzasadnienie - księga jakości
Informacja - wszystkie ogólnie dostępne materiały,
w tym materiały reklamowe
ISO 9001:2000 - Księga jakości (4.2.2)
ISO 9001:2000 - Księga jakości (4.2.2)
19
Zasady:
a) zatwierdzania dokumentów przed wydaniem
b) przeglądu, nowelizacji (jeżeli jest to konieczne) oraz
ponownej akceptacji dokumentacji
c) zapewniania, że identyfikowane są zmiany oraz
aktualny, zrewidowany status dokumentacji
d) zapewniania, aby aktualna wersja stosowanej
dokumentacji była dostępna w miejscach jej stosowania
ISO 9001:2000 - Nadzór nad dokumentami (4.2.3)
ISO 9001:2000 - Nadzór nad dokumentami (4.2.3)
20
e) zapewniania, aby dokumenty były czytelne, łatwe do
zidentyfikowania i łatwe do odnalezienia
f) zapewniania, aby dokumenty pochodzące z
zewnętrznego źródła były odpowiednio oznaczane oraz,
aby ich dystrybucja podlegała nadzorowi
g) zapobiegania przed niezamierzonym wykorzystaniem
wycofanych dokumentów oraz stosowania
odpowiedniego ich oznaczania, jeżeli są one
zachowane z jakichkolwiek powodów.
ISO 9001: 2000 - Nadzór nad dokumentami (4.2.3)
ISO 9001: 2000 - Nadzór nad dokumentami (4.2.3)
6
6
21
ZAPISY
wyniki przeglądu wykonywanego przez kierownictwo (5.6.3)
zapisy dotyczące wykształcenia, doświadczenia, szkoleń oraz
kwalifikacji (6.2.2)
zapisy potwierdzające zgodność wyrobu z wymaganiami (7.1)
wyniki przeglądu wymagań dotyczących wyrobu (7.2.2)
dane wejściowe do projektowania (7.3.2)
wyniki przeglądu projektowania i prac rozwojowych (7.3.4)
weryfikacja projektu i prac rozwojowych (7.3.5)
walidacja projektu i prac rozwojowych (7.3.6)
zmiany projektu i prac rozwojowych (7.3.7)
wyniki okresowej oceny dostawców i ich wykorzystanie (7.4.1)
wyniki walidacji procesów (7.5.2)
ISO 9001:2000 – Nadzór nad zapisami (4.2.4)
ISO 9001:2000 – Nadzór nad zapisami (4.2.4)
22
ZAPISY (cd):
identyfikatory (jeśli identyfikowalność przyjęto jako
wymaganie) (7.5.3)
informacje w sprawach dotyczących mienia klienta (7.5.4)
wyniki wzorcowania i weryfikacji wyposażenia do pomiarów i
monitorowania (7.6)
audity (8.2.2)
osoby uprawnione do zwalniania wyrobu (8.2.4)
nadzorowanie wyrobu niezgodnego z wymaganiami (8.3)
działania korygujące (8.5.2)
działania zapobiegawcze (8.5.3)
ISO 9001:2000 – Nadzór nad zapisami (4.2.4)
ISO 9001:2000 – Nadzór nad zapisami (4.2.4)
23
Zasady:
oznaczania
przechowywania
wyszukiwania
ochrony
czasu przechowywania
rozporządzania zapisami
ISO 9001:2000 – Nadzór nad zapisami (4.2.4)
ISO 9001:2000 – Nadzór nad zapisami (4.2.4)
24
5 Odpowiedzialność
kierownictwa
ISO 9001:2000 – ODPOWIEDZIALNOŚĆ KIEROWNICTWA (5)
ISO 9001:2000 – ODPOWIEDZIALNOŚĆ KIEROWNICTWA (5)
Procesowy Model Zarządzania Jakością
Procesowy Model Zarządzania Jakością
Odpowiedzialność
kierownictwa
Odpowiedzialność
kierownictwa
7
7
25
5.1
Zaangażowanie kierownictwa
5.2
Orientacja na klienta
5.3
Polityka jakości
5.4
Planowanie
5.4.1
Cele dotyczące jakości
5.4.2
Planowanie systemu zarządzania jakością
5.5
Odpowiedzialność, uprawnienia i komunikacja
5.5.1
Odpowiedzialność i uprawnienia
5.5.2
Przedstawiciel kierownictwa
5.5.3
Komunikacja wewnętrzna
5.6
Przegląd zarządzania
5.6.1
Postanowienia ogólne
5.6.2
Dane wejściowe do przeglądu
5.6.2
Dane wyjściowe z przeglądu
ISO 9001:2000 - ODPOWIEDZIALNOŚĆ KIEROWNICTWA (5)
ISO 9001:2000 - ODPOWIEDZIALNOŚĆ KIEROWNICTWA (5)
26
Zwrócenie większej uwagi na zaangażowanie
najwyższego kierownictwa
a) uświadomienie organizacji, jak ważne jest spełnienie
wymagań klienta oraz wymagań zawartych w
przepisach prawa powszechnego i przepisach
technicznych;
b) ustanowienie polityki jakości;
c) zapewnienie, że ustanowione są cele dotyczące jakości;
d) przeprowadzanie przeglądów zarządzania;
e) zapewnienie dostępności niezbędnych zasobów;
ISO 9001:2000 - Zaangażowanie kierownictwa (5.1)
ISO 9001:2000 - Zaangażowanie kierownictwa (5.1)
27
Podkreślenie konieczności zaangażowania
kierownictwa w procesy związane z klientem
Obowiązkiem kierownictwa jest:
zapewnienie, aby wymagania klienta były określone i
spełniane
CEL - osiągnięcie zadowolenia klienta
ISO 9001:2000 - Orientacja na klienta (5.2)
ISO 9001:2000 - Orientacja na klienta (5.2)
28
ISO 9001:2000 - Polityka jakości (5.3)
ISO 9001:2000 - Polityka jakości (5.3)
Podkreślenie konieczności zaangażowania
najwyższego kierownictwa w ustalanie polityki jakości
spójność z celami organizacji
zobowiązanie do spełniania wymagań
zobowiązanie do stałego podwyższania skuteczności
systemu
punkt wyjścia do ustalania celów jakości i dokonywania
ich przeglądu
uświadomienie i zrozumienie w całej organizacji
okresowy przegląd - stała aktualność
8
8
29
POLITYKA POWINNA
być spójna z wizją przyszłości organizacji
sprzyjać zrozumieniu celów organizacji
być świadectwem zaangażowania kierownictwa w działania
pro jakościowe oraz gwarancją zapewnienia środków przez
kierownictwo
zachęcać do zaangażowania w działania na rzecz jakości
wszystkich członków organizacji, pod wyraźnym
przywództwem kierownictwa
podkreślać potrzebę stałego doskonalenia i uzyskiwania
zadowolenia klienta
ISO 9001:2000 - Polityka jakości (5.3)
ISO 9001:2000 - Polityka jakości (5.3)
30
POLITYKĄ JAKOŚCI NASZEJ FIRMY JEST :
ś
wiadczenie usług zgodnie z oczekiwaniami i
wymaganiami Klienta w celu zapewnienia jego
satysfakcji
pozyskiwanie i wdrażania najnowszych technologii
ekologicznego spalania paliw w energetyce
dostarczanie najwyższej jakości instalacji
niskoemisyjnego spalania w kotłach energetycznych
ISO 9001:1994 - Polityka jakości
(przykład)
ISO 9001:1994 - Polityka jakości
(przykład)
31
MISJA
pakiet strategicznych celów przedsiębiorstwa
POLITYKA JAKOŚCI
pakiet strategicznych celów przedsiębiorstwa
wraz z określeniem sposobów i środków, przy
pomocy których cele te mogą być osiągnięte
ISO 9001:2000 - Misja a polityka
ISO 9001:2000 - Misja a polityka
32
Polityką jakości naszej FIRMY jest działanie na rzecz ochrony
ś
rodowiska naturalnego przez wdrażanie w energetyce
zawodowej i przemysłowej nowoczesnych.,
proekologicznych, niskoemisyjnych technik spalania paliw.
Cele jakościowe FIRMY to:
projektowanie i dostarczanie instalacji palników niskoemisyj-
nych do spalania pyłu węglowego zgodnie z krajowymi
przepisami i wymaganiami klientów, a w szczególności:
a) osiąganie kluczowych gwarantowanych parametrów:
stężenie NOx do 540 mg/Nm
3
przy 6% O
2
stężenie CO do 250 mg/Nm
3
przy 6% O
2
zawartość części palnych w popiele do 6%
b) realizacja kontraktów w uzgodnionych terminach i cenach
(cd)
ISO 9001:2000 - Polityka jakości
(przykład)
ISO 9001:2000 - Polityka jakości
(przykład)
9
9
33
(cd)
zapewnienie bezawaryjnej pracy instalacji niskoemisyjnego
spalania w kotłach przez okres 24 miesięcznej gwarancji i
dążenie do minimalnej liczby pisemnych reklamacji Klienta
świadczenie usług zgodnie z oczekiwaniami i wymaganiami
Klienta oraz potwierdzenie jego satysfakcji listem referencyjnym
ISO 9001:2000 - Polityka jakości
(przykład)
ISO 9001:2000 - Polityka jakości
(przykład)
34
wymóg określenia celów dotyczących jakości dla każdej
służby oraz na każdym szczeblu w organizacji
cele, których osiągnięcie zapewni spełnienie wymagań
określonych dla wyrobu
mierzalność celów, ich spójność z polityką jakości
ISO 9001:2000 – Planowanie (5.4)
Cele dotyczące jakości (5.4.1)
ISO 9001:2000 – Planowanie (5.4)
Cele dotyczące jakości (5.4.1)
35
ISO 9001:2000 - Model doskonalenia systemu
ISO 9001:2000 - Model doskonalenia systemu
Polityka jakości
Cele jakości
Cele procesów
Zadania
Pomiary
Monitorowani
e
Ustalanie
wyższych
celów
Zmiana
polityki
jakości
Podwyższanie
skuteczności
systemu
Cele działań
36
Planowanie systemu zarządzania jakością !!!
Zobowiązanie do:
zapewnienia zgodności z zasadami wdrażania systemu
wg 4.1
zapewnienia, że wprowadzanie ewentualnych zmian
jest nadzorowane oraz, że system zarządzania jakością
funkcjonuje nieprzerwanie w trakcie tych zmian
ISO 9001:2000 - Planowanie systemu zarządzania jakością (5.4.2)
ISO 9001:2000 - Planowanie systemu zarządzania jakością (5.4.2)
10
10
37
WEJŚCIE
POTRZEBY i OCZEKIWANIA KLIENTÓW I INNYCH
ZAINTERESOWANYCH STRON
ROZWÓJ WYROBÓW
ROZWÓJ SYSTEMU ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ
DOŚWIADCZENIA Z PRZESZŁOŚCI
MOŻLIWOŚCI DOSKONALENIA
OCENA RYZYKA i POLITYKI SPRZEDAŻY
ISO 9001:2000 - Planowanie systemu zarządzania jakością (5.4.2)
ISO 9001:2000 - Planowanie systemu zarządzania jakością (5.4.2)
38
WYJŚCIE
UPRAWNIENIA DO i ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA
REALIZACJĘ PLANÓW
POTRZEBNA WIEDZA i UMIEJĘTNOŚCI
METODYKA i NARZĘDZIA DOSKONALENIA
NIEZBĘDNE ZASOBY
POTRZEBA OPRACOWANIA PLANÓW
ALTERNATYWNYCH
WSKAŹNIKI OSIĄGNIĘCIA CELÓW
POTRZEBY W ZAKRESIE DOKUMENTACJI i
ZAPISÓW
ISO 9001:2000 - Planowanie systemu zarządzania jakością (5.4.2)
ISO 9001:2000 - Planowanie systemu zarządzania jakością (5.4.2)
39
Funkcje
ich wzajemne relacje w ramach organizacji
odpowiedzialność
uprawnienia
określić
przekazać do wiadomości
aby ułatwić skuteczne zarządzanie jakością
ISO 9001:2000 – Odpowiedzialność, uprawnienia i komunikacja (5.5)
Odpowiedzialność i uprawnienia (5.5.1)
ISO 9001:2000 – Odpowiedzialność, uprawnienia i komunikacja (5.5)
Odpowiedzialność i uprawnienia (5.5.1)
40
Uprawnienia
samodzielność
stawianie wymagań
wybór
ustalanie (zasad; kryteriów: .... )
monitorowanie
nadzór
dostęp (do baz danych;
informacji; ... )
delegowanie uprawnień
Odpowiedzialność
prawidłowość
terminowość
obiektywność
dbałość o interesy firmy
nadzorowanie danych
nadzorowanie realizacji
umów
ISO 9001:2000 - Odpowiedzialność i uprawnienia (5.5.1)
ISO 9001:2000 - Odpowiedzialność i uprawnienia (5.5.1)
11
11
41
a) zapewnienie, że procesy potrzebne w systemie
zarządzania jakością są ustanowione, wdrożone i
utrzymywane;
b) przedstawianie najwyższemu kierownictwu sprawozdań
dotyczących funkcjonowania systemu
zarządzania jakością i wszelkich potrzeb związanych z
doskonaleniem;
c) zapewnianie upowszechniania w całej organizacji
ś
wiadomości dotyczącej wymagań klienta;
ISO 9001:2000 - Przedstawiciel kierownictwa (5.5.2)
ISO 9001:2000 - Przedstawiciel kierownictwa (5.5.2)
42
Najwyższe kierownictwo powinno zapewnić, aby istniały
w organizacji procesy komunikowania się pomiędzy
różnymi szczeblami i służbami, w sprawach dotyczących
skuteczności systemu zarządzania jakością
ISO 9001:2000 - Komunikacja wewnętrzna (5.5.3)
ISO 9001:2000 - Komunikacja wewnętrzna (5.5.3)
43
OKREŚLIĆ SPOSOBY i METODY KOMUNIKOWANIA SIĘ W
SPRAWACH DOTYCZĄCYCH:
WYMAGAŃ JAKOŚCIOWYCH
CELÓW JAKOŚCI
REALIZACJI PLANÓW
.................
METODY:
SPOTKANIA ROBOCZE
TABLICE INFORMACYJNE
BIULETYNY WEWNĘTRZNE
Ś
RODKI AUDIOWIZUALNE i in.
ISO 9001:2000 - Komunikacja wewnętrzna (5.5.3)
ISO 9001:2000 - Komunikacja wewnętrzna (5.5.3)
44
Przegl
Przegl
ą
ą
d systemu zarz
d systemu zarz
ą
ą
dzania jako
dzania jako
ś
ś
ci
ci
ą
ą
organizacji:
organizacji:
•
•
w zaplanowanych odst
w zaplanowanych odst
ę
ę
pach czasu;
pach czasu;
•
•
w celu zapewnienia:
w celu zapewnienia:
-
-
sta
sta
ł
ł
ej przydatno
ej przydatno
ś
ś
ci systemu,
ci systemu,
-
-
adekwatno
adekwatno
ś
ś
ci systemu,
ci systemu,
-
-
skuteczno
skuteczno
ś
ś
ci systemu;
ci systemu;
•
•
oceniana jest mo
oceniana jest mo
ż
ż
liwo
liwo
ść
ść
doskonalenia i potrzeba zmian w systemie
doskonalenia i potrzeba zmian w systemie
łą
łą
cznie z polityk
cznie z polityk
ą
ą
jako
jako
ś
ś
ci i celami dotycz
ci i celami dotycz
ą
ą
cymi jako
cymi jako
ś
ś
ci.
ci.
ISO 9001:2000 – Przegląd zarządzania (5.6)
Postanowienia ogólne (5.6.1)
ISO 9001:2000 – Przegląd zarządzania (5.6)
Postanowienia ogólne (5.6.1)
12
12
45
Dane wejściowe do przeglądu:
a) raporty z auditów;
b) informacje zwrotne od klientów;
c) analizy przebiegu procesów oraz analizy zgodności
wyrobu;
d) stan działań zapobiegawczych i korygujących;
e) rezultaty działań podjętych w wyniku poprzednich
przeglądów wykonywanych przez kierownictwo;
f) planowane zmiany mogące mieć wpływ na system
zarządzania jakością
g) zalecenia dotyczące doskonalenia
ISO 9001:2000 – Dane wejściowe do przeglądu (5.6.2)
ISO 9001:2000 – Dane wejściowe do przeglądu (5.6.2)
46
Dane wyjściowe z przeglądu:
Decyzje i działania dotyczące:
a) doskonalenia skuteczności systemu zarządzania
jakością i jego procesów;
b) doskonalenia wyrobu odpowiednio do wymagań klienta;
c) potrzebnych zasobów
ISO 9001:2000 – Dane wyjściowe z przeglądu (5.6.3)
ISO 9001:2000 – Dane wyjściowe z przeglądu (5.6.3)
47
6 Zarządzanie zasobami
P
ROCESOWY
M
ODEL
Z
ARZĄDZANIA
J
AKOŚCIĄ
Odpowiedzialność
kierownictwa
Zarządzanie
zasobami
ISO 9001:2000 - ZARZĄDZANIE ZASOBAMI (6)
ISO 9001:2000 - ZARZĄDZANIE ZASOBAMI (6)
48
6.1
Zapewnienie zasobów
6.2
Zasoby ludzkie
6.2.1
Postanowienia ogólne
6.2.2
Kompetencje, świadomość i szkolenie
6.3
Infrastruktura
6.4
Ś
rodowisko pracy
ISO 9001:2000 - ZARZĄDZANIE ZASOBAMI (6)
ISO 9001:2000 - ZARZĄDZANIE ZASOBAMI (6)
13
13
49
Organizacja powinna określić i zapewnić zasoby potrzebne do:
wdrażania i utrzymywania systemu zarządzania jakością i
ciągłego doskonalenia jego skuteczności;
zwiększenia zadowolenia klienta przez spełnienie jego wymagań.
Przy ocenie potrzeb w zakresie zasobów należy brać pod uwagę
pracowników
dostawców i partnerów
informację
infrastrukturę
środowisko pracy
finanse
ISO 9001:2000 - Zapewnienie zasobów (6.1)
ISO 9001:2000 - Zapewnienie zasobów (6.1)
50
Personel
wykonujący prace mające wpływ na jakość wyrobu
powinien być kompetentny na podstawie
odpowiedniego:
wykształcenia
szkolenia
umiejętności
doświadczenia
ISO 9001:2000 - Zasoby ludzkie (6.2)
Postanowienia ogólne (6.2.1)
ISO 9001:2000 - Zasoby ludzkie (6.2)
Postanowienia ogólne (6.2.1)
51
Ważne jest nie tylko szkolenie, ale również świadomość i kompetencje
Organizacja powinna:
a) ustalać, jakie kompetencje są niezbędne w odniesieniu do
osób wykonujących prace mające wpływ na jakość
b) prowadzić szkolenia lub podjąć inne działania, celem zaspokojenia
wynikających stąd potrzeb;
c) oceniać skuteczność podjętych działań;
d) zapewnić, że pracownicy organizacji są świadomi jaki jest
związek i jak ważna jest ich działalność w odniesieniu do celów
jakości oraz w jaki sposób przyczyniają się do osiągnięcia tych
celów;
e) utrzymywać odpowiednie zapisy dotyczące wykształcenia,
szkolenia, umiejętności oraz doświadczenia
ISO 9001:2000 - Kompetencje, świadomość i szkolenie (6.2.2)
ISO 9001:2000 - Kompetencje, świadomość i szkolenie (6.2.2)
52
Infrastruktura potrzebna do osiągnięcia zgodności z
wymaganiami dotyczącymi wyrobu
a) budynki, miejsca pracy i związane z nimi urządzenia
b) wyposażenie do realizacji procesów (sprzęt i oprogramowanie)
c) usługi pomocnicze (transport, łączność i in.)
ISO 9001:2000 - Infrastruktura (6.3)
ISO 9001:2000 - Infrastruktura (6.3)
14
14
53
Elementy środowiska pracy, które są potrzebne do osiągnięcia
zgodności z wymaganiami dotyczącymi wyrobu
CZYNNIKI LUDZKIE (przykłady)
kreatywne metody pracy
pełne wykorzystanie możliwości pracowników
zwiększenie zaangażowania
przestrzeganie przepisów bhp
stosowanie sprzętu ochronnego
ergonomia
ISO 9001:2000 - Środowisko pracy (6.4)
ISO 9001:2000 - Środowisko pracy (6.4)
54
CZYNNIKI FIZYCZNE (przykłady)
ciepło
hałas
oświetlenie
drgania
wilgotność
czystość
higiena
zanieczyszczenia
przepływ powietrza
ISO 9001:2000 - Środowisko pracy (6.4)
ISO 9001:2000 - Środowisko pracy (6.4)
55
7 Realizacja wyrobu
K
L
I
E
N
T
W
Y
M
A
G
A
N
I
A
K
L
I
E
N
T
Odpowiedzialność
kierownictwa
Zarządzanie
zasobami
REALIZACJA
WYROBU
WEJŚCIE
WYJŚCIE
P
ROCESOWY
M
ODEL
Z
ARZĄDZANIA
J
AKOŚCIĄ
WYRÓB
USŁUGA
ISO 9001:2000 - REALIZACJA WYROBU (7)
ISO 9001:2000 - REALIZACJA WYROBU (7)
56
7.1 Planowanie realizacji wyrobu
7.2 Procesy związane z klientem
7.2.1 Określenie wymagań dotyczących wyrobu
7.2.2 Przegląd wymagań dotyczących wyrobu
7.2.3 Komunikowanie się z klientami
7.3 Projektowanie i prace rozwojowe
7.3.1 Planowanie projektowania i prac rozwojowych
7.3.2 Dane wejściowe do projektowania i prac rozwojowych
7.3.3 Dane wyjściowe z projektowania i lub prac rozwojowych
7.3.4 Przegląd projektu i prac rozwojowych
7.3.5 Weryfikacja projektu i prac rozwojowych
7.3.6 Walidacja projektu i prac rozwojowych
7.3.7 Nadzorowanie zmian w projekcie i pracach rozwojowych
ISO 9001:2000 - REALIZACJA WYROBU (7)
ISO 9001:2000 - REALIZACJA WYROBU (7)
15
15
57
7.4 Zakupy
7.4.1 Proces zakupów
7.4.2 Informacje dotyczące zakupów
7.4.3 Weryfikacja kupionego wyrobu
7.5 Operacje produkcyjne i usługowe
7.5.1 Nadzorowanie operacji produkcyjnych i usługowych
7.5.2 Walidacja procesów produkcyjnych i usługowych
7.5.3 Identyfikacja i identyfikowalność
7.5.4 Mienie klienta
7.5.5 Ochrona wyrobu
7.6 Nadzorowanie wyposażenia do pomiarów i
monitorowania
ISO 9001:2000 - REALIZACJA WYROBU (7)
ISO 9001:2000 - REALIZACJA WYROBU (7)
58
Spójność z wymaganiami dotyczącymi procesów systemowych (4.1)
Określić:
a) cele jakości oraz wymagania dla wyrobu
b) potrzeby w zakresie ustalenia procesów i dokumentacji
oraz zapewniania zasobów specyficznych dla wyrobu
c) działania dotyczące weryfikacji, walidacji, monitorowania,
kontroli i badań specyficzne dla wyrobu oraz kryteria przyjęcia
wyrobu
d) zapisy, niezbędne do udowodnienia, że procesy i powstający
w ich wyniku wyrób spełniają wymagania
ISO 9001:2000 - Planowanie realizacji wyrobu (7.1)
ISO 9001:2000 - Planowanie realizacji wyrobu (7.1)
59
Identyfikacja procesów
Sieć procesów
Relacje między procesami
Proces = (wejście + działalności + wyjście)
Działalność = (zasoby + czynności)
Wyniki weryfikacji danych wyjściowych + wyniki walidacji
procesu korekta danych wejściowych
Ciągłe doskonalenie
ISO 9001:2000 - Planowanie realizacji wyrobu (7.1)
ISO 9001:2000 - Planowanie realizacji wyrobu (7.1)
60
Organizacja powinna ustalić:
a) wymagania określone przez klienta, włączając wyma-
gania dotyczące dostawy i działalności po dostawie
b) wymagania nie określone przez klienta, ale niezbędne ze
względu na przewidziane lub specyficzne zastosowanie
c) wymagania dotyczące wyrobu, wynikające z przepisów
prawa powszechnego lub przepisów technicznych
d) wszystkie dodatkowe własne wymagania organizacji
ISO 9001: 2000 – Procesy związane z klientem (7.2)
Określenie wymagań dotyczących wyrobu (7.2.1)
ISO 9001: 2000 – Procesy związane z klientem (7.2)
Określenie wymagań dotyczących wyrobu (7.2.1)
16
16
61
Wymagania klienta + wymagania organizacji
Przed zaangażowaniem się w dostarczenie wyrobu klientowi (np.
przed przystąpieniem do przetargu; przed zaakceptowaniem
kontraktu lub zamówienia)
Czy: a) wymagania są określone;
b) wymagania klienta są potwierdzane (w przypadku nie
określenia ich przez klienta na piśmie;
c) różnice między wymaganiami zawartymi w kontrakcie a
przedstawionymi wcześniej (np. w przetargu lub ofercie)
są rozstrzygnięte;
d) organizacja ma możliwość spełnienia wymagań
ISO 9001:2000 - Przegląd wymagań dotyczących wyrobu (7.2.2)
ISO 9001:2000 - Przegląd wymagań dotyczących wyrobu (7.2.2)
62
Skuteczne sposoby komunikowania się z klientami, w
zakresie obejmującym:
a) informacje o wyrobie;
b) zapytania handlowe, kontrakty i zamówienia handlowe,
łącznie z poprawkami do nich;
c) informacje zwrotne od klientów, w tym – reklamacje
ISO 9001:2000 - Komunikacja z klientem (7.2.3)
ISO 9001:2000 - Komunikacja z klientem (7.2.3)
63
Plany w zakresie projektowania (w tym rozwoju projektu)
powinny obejmować:
a) etapy procesu projektowania;
b) wymagane działania związane z przeglądem,
weryfikacją i walidacją odpowiednio do każdego etapu
projektowania;
c) odpowiedzialność i uprawnienia dotyczące projektowania.
Nadzorowanie (zmiany) planu odpowiednio do postępu
prac.
Zarządzanie zespołami zaangażowanymi w projektowanie.
ISO 9001:2000 – Projektowanie i rozwój (7.3)
Planowanie projektowania i rozwoju (7.3.1)
ISO 9001:2000 – Projektowanie i rozwój (7.3)
Planowanie projektowania i rozwoju (7.3.1)
64
Szczególną uwagę należy zwrócić na wymagania klientów
i wymagania rynkowe
a) wymagania funkcjonalne i dotyczące parametrów;
b) mające zastosowanie przepisy techniczne i przepisy
prawa powszechnego;
c) odpowiednie informacje wynikające z poprzednich
podobnych projektów oraz
d) wszelkie inne wymagania o zasadniczym znaczeniu dla
projektowania
.
ISO 9001: 2000 - Dane wejściowe do projektowania i rozwoju (7.3.2)
ISO 9001: 2000 - Dane wejściowe do projektowania i rozwoju (7.3.2)
17
17
65
Dane wejściowe wewnętrzne
polityka, normy zakładowe, specyfikacje
dokumentacja i dane dotyczące realizowanych procesów
dane wyjściowe z innych procesów
ISO 9001: 2000 - Dane wejściowe do projektowania i rozwoju (7.3.2)
ISO 9001: 2000 - Dane wejściowe do projektowania i rozwoju (7.3.2)
66
Dane wejściowe zewnętrzne
życzenia i oczekiwania rynku lub klientów
wymagania kontraktu i specyfikacje przedstawione przez
klientów
wymagania zawarte w przepisach
normy międzynarodowe i krajowe
ISO 9001: 2000 - Dane wejściowe do projektowania i rozwoju (7.3.2)
ISO 9001: 2000 - Dane wejściowe do projektowania i rozwoju (7.3.2)
67
Dane wejściowe uzupełniające (charakterystyki wyrobu lub
procesu, które mogą mieć znaczenie krytyczne dla
bezpieczeństwa i prawidłowego funkcjonowania)
warunki instalacji i rozruchu;
magazynowanie, obsługę, postępowanie z wyrobem,
dostawa, opakowanie;
parametry fizyczne i środowiskowe;
wymagania dotyczące usuwania wyrobu (utylizacja);
ISO 9001: 2000 - Dane wejściowe do projektowania i rozwoju (7.3.2)
ISO 9001: 2000 - Dane wejściowe do projektowania i rozwoju (7.3.2)
68
Dane wyjściowe powinny:
a) spełniać wymagania określone w danych wejściowych;
b) zawierać odpowiednie informacje dotyczące zakupywania,
produkcji i dostarczania usługi;
c) zawierać kryteria przyjęcia lub powoływać się na nie;
d) ustalać charakterystyki wyrobu, mające zasadnicze
znaczenie dla jego bezpiecznego i prawidłowego
użytkowania
Możliwość weryfikacji w odniesieniu do danych wejściowych;
Zatwierdzenie przed przekazaniem;
ISO 9001: 2000 - Dane wyjściowe z projektowania i rozwoju (7.3.3)
ISO 9001: 2000 - Dane wyjściowe z projektowania i rozwoju (7.3.3)
18
18
69
Forma przedstawienia danych wyj
ś
ciowych:
• projekt techniczny: rysunki i obliczenia;
• projekt mody: szkice i specyfikacje;
• projekt grafiki artystycznej: specjalny układ
graficzny do wykorzystania w publikacji;
• projekt produktu spo
ż
ywczego, lekarstwa:
receptura;
• projektowanie w agencji reklamowej: plan kampanii
reklamowej.
ISO 9001: 2000 - Dane wyjściowe z projektowania i rozwoju (7.3.3)
ISO 9001: 2000 - Dane wyjściowe z projektowania i rozwoju (7.3.3)
70
NA ODPOWIEDNICH ETAPACH PROJEKTOWANIA -
SYSTEMATYCZNE przeglądy, celem:
a) oceny możliwości spełnienia wymagań;
b) identyfikacji problemów
i PROPONOWANIA ROZWIĄZAŃ
Wyniki przeglądów oraz zaproponowanych działań należy
zapisywać
ISO 9001:2000 - Przegląd projektowania i rozwoju (7.3.4)
ISO 9001:2000 - Przegląd projektowania i rozwoju (7.3.4)
71
Przegląd projektowania jest formalnym sprawdzeniem
zaplanowanych etapów projektowania i danych
wyjściowych z każdego etapu projektowania.
Należy upewnić się, czy wszystkie działania w ramach
danego etapu zostały zrealizowane w sposób kompletny i
prawidłowy, zapewniający spełnienie założonych
wymagań.
Zadaniem przeglądu jest identyfikacja wszelkich
problemów i proponowanie niezbędnych działań.
ISO 9001:2000 - Przegląd projektowania i rozwoju (7.3.4)
ISO 9001:2000 - Przegląd projektowania i rozwoju (7.3.4)
72
ISO 9001:2000 - Weryfikacja projektowania i rozwoju (7.3.5)
ISO 9001:2000 - Weryfikacja projektowania i rozwoju (7.3.5)
Weryfikacja jest to sprawdzenie:
Weryfikacja jest to sprawdzenie:
w jakim stopniu dane wyj
w jakim stopniu dane wyj
ś
ś
ciowe z
ciowe z
projektowania spe
projektowania spe
ł
ł
niaj
niaj
ą
ą
wymagania
wymagania
zawarte w danych wej
zawarte w danych wej
ś
ś
ciowych do
ciowych do
projektowania.
projektowania.
19
19
73
Dzia
Dzia
ł
ł
ania weryfikacyjne mog
ania weryfikacyjne mog
ą
ą
sk
sk
ł
ł
ada
ada
ć
ć
si
si
ę
ę
z:
z:
•
•
wykonania oblicze
wykonania oblicze
ń
ń
alternatywnych (w celu uzasadnienia
alternatywnych (w celu uzasadnienia
wynik
wynik
ó
ó
w);
w);
•
•
por
por
ó
ó
wnania nowego projektu ze sprawdzonym istniej
wnania nowego projektu ze sprawdzonym istniej
ą
ą
cym
cym
projektem, je
projektem, je
ś
ś
li jest on dost
li jest on dost
ę
ę
pny (wykorzystanie do
pny (wykorzystanie do
ś
ś
wiadcze
wiadcze
ń
ń
)
)
•
•
przeprowadzenia bada
przeprowadzenia bada
ń
ń
i prezentacji (dla zweryfikowania
i prezentacji (dla zweryfikowania
osi
osi
ą
ą
g
g
ó
ó
w, wytrzyma
w, wytrzyma
ł
ł
o
o
ś
ś
ci, itp.);
ci, itp.);
•
•
sprawdzenia ca
sprawdzenia ca
ł
ł
ej dokumentacji projektowej przed jej
ej dokumentacji projektowej przed jej
wydaniem (w celu upewnienia si
wydaniem (w celu upewnienia si
ę
ę
o jej kompletno
o jej kompletno
ś
ś
ci,
ci,
poprawno
poprawno
ś
ś
ci, trafno
ci, trafno
ś
ś
ci, itp.).
ci, itp.).
ISO 9001:2000 - Weryfikacja projektowania i rozwoju (7.3.5)
ISO 9001:2000 - Weryfikacja projektowania i rozwoju (7.3.5)
74
Jest to sprawdzenie, czy wyrób finalny jest w stanie spełnić
potrzeby klientów jeśli jest używany w normalnych
warunkach eksploatacyjnych.
Jeżeli jest to tylko możliwe, walidacja powinna być
zakończona przed przekazaniem lub wdrożeniem wyrobu do
produkcji.
Częściowa walidacja, np.
walidacja dokumentacji konstrukcyjnej przed rozpoczęciem budowy,
instalacją lub zastosowaniem
walidacja oprogramowania przed przekazaniem do użytku
walidacja z wykorzystaniem wybranych klientów przed szerokim
rozpowszechnieniem
ISO 9001:2000 - Walidacja projektowania i rozwoju (7.3.6)
ISO 9001:2000 - Walidacja projektowania i rozwoju (7.3.6)
75
Ocena wpływu zmian zarówno na części składowe
jak i na dostarczany wyrób
Przegląd, weryfikacja i walidacja zmian oraz ich
zatwierdzanie przed wdrożeniem
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie zmian w projektowaniu i
rozwoju (7.3.7)
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie zmian w projektowaniu i
rozwoju (7.3.7)
76
Nadzorowanie procesu zakupów
Punkt odniesienia - wymagania organizacji
Rodzaj i zakres - zależy od wpływu zakupów na procesy
oraz ich wyniki
Ocena (pierwotna i okresowa) oraz wybór dostawców
Kryteria oceny i wyboru
ISO 9001:2000 – Zakupy (7.4) Proces zakupu (7.4.1)
ISO 9001:2000 – Zakupy (7.4) Proces zakupu (7.4.1)
20
20
77
PROCES ZAKUPU
•
identyfikacja potrzeb
•
koszt całkowity (łącznie z kosztem dostawy)
•
zapytania o cenę, notowania giełdowe, przetargi
•
zamawianie
•
kontrola zakupionych wyrobów
•
wybór dostawców (również usług specjalnych)
•
zarządzanie kontraktem
•
postępowanie z wyrobem niezgodnym z wymaganiami
•
nadzorowanie dostawców oraz ich rozwoju
•
ocena ryzyka związanego z kupionym wyrobem
ISO 9001:2000 - Proces zakupu (7.4.1)
ISO 9001:2000 - Proces zakupu (7.4.1)
78
OCENA DOSTAWCÓW
•
ocena doświadczenia
•
przegląd jakości wyrobów, cen, sposobów dostaw oraz
reagowania w przypadku zaistnienia problemów
•
audit systemu zarządzania jakością dostawcy oraz
ocena możliwości dostarczania zamówionych wyrobów
skutecznie i zgodnie z harmonogramem
•
ocena zadowolenia innych odbiorców
•
ocena kondycji finansowej, dla zapewnienia istnienia
firmy dostawcy przez cały zaplanowany okres dostaw
•
możliwości obsługi i serwisu
•
możliwości logistyczne, w tym lokalizacja i środki
ISO 9001:2000 - Proces zakupu (7.4.1)
ISO 9001:2000 - Proces zakupu (7.4.1)
79
a) Dokładne określenie zamawianego wyrobu.
b) Wymagania dotyczące zatwierdzenia:
- wyrobu,
- procedur,
- procesów,
- wyposażenia.
c) Wymagania dotyczące kwalifikacji personelu.
d) Wymagania dotyczące systemu zarządzania jakością.
ISO 9001:2000 - Informacje dotyczące zakupów (7.4.2)
ISO 9001:2000 - Informacje dotyczące zakupów (7.4.2)
80
ISO 9001:2000 - Weryfikacja zakupionego wyrobu (7.4.3)
ISO 9001:2000 - Weryfikacja zakupionego wyrobu (7.4.3)
Dzia
Dzia
ł
ł
ania kontrolne lub inne niezb
ania kontrolne lub inne niezb
ę
ę
dne dzia
dne dzia
ł
ł
ania,
ania,
kt
kt
ó
ó
re zapewni
re zapewni
ą
ą
,
,
ż
ż
e zakupiony wyr
e zakupiony wyr
ó
ó
b spe
b spe
ł
ł
nia
nia
wyspecyfikowane wymagania.
wyspecyfikowane wymagania.
Gdy organizacja lub jej klient zamierza
Gdy organizacja lub jej klient zamierza
przeprowadzi
przeprowadzi
ć
ć
weryfikacj
weryfikacj
ę
ę
u dostawcy, w
u dostawcy, w
ó
ó
wczas w
wczas w
informacji dotycz
informacji dotycz
ą
ą
cej zakup
cej zakup
ó
ó
w organizacja
w organizacja
powinna poda
powinna poda
ć
ć
odpowiednie ustalenia dotycz
odpowiednie ustalenia dotycz
ą
ą
ce
ce
weryfikacji i metod
weryfikacji i metod
ę
ę
zwalniania wyrobu.
zwalniania wyrobu.
21
21
81
Prowadzenie produkcji i dostarczanie usług w warunkach
nadzorowanych, do których zalicza się:
a) dostępność informacji dotyczących charakterystyki
wyrobu;
b) dostępność instrukcji roboczych;
c) stosowanie odpowiedniego wyposażenia (w tym - do
pomiarów i monitorowania)
d) prowadzenie pomiarów i monitorowania
e) działania dotyczące zwalniania, dostarczania i
prowadzenia działalności posprzedażnej
ISO 9001:2000 – Produkcja i dostarczanie usługi (7.5)
Nadzorowanie produkcji i dostarczania usługi (7.5.1)
ISO 9001:2000 – Produkcja i dostarczanie usługi (7.5)
Nadzorowanie produkcji i dostarczania usługi (7.5.1)
82
Organizacja powinna prowadzić
... walidację wszystkich procesów produkcyjnych i
usługowych, których wynik nie może być zweryfikowany
w trakcie późniejszych pomiarów lub monitorowania
Procesy, w wyniku których mogą powstać wady, które
mogą ujawnić się dopiero w trakcie użytkowania wyrobu
lub po dostarczeniu usługi
Walidacja powinna wykazać zdolności procesów do
osiągnięcia zaplanowanych wyników.
ISO 9001:2000 - Walidacja procesów produkcji i dostarczania usługi
(7.5.2)
ISO 9001:2000 - Walidacja procesów produkcji i dostarczania usługi
(7.5.2)
83
Należy określić ustalenia dotyczące tych procesów, biorąc
pod uwagę:
a) kryteria przeglądu i zatwierdzania procesów;
b) zatwierdzanie wyposażenia i kwalifikowanie personelu
c) stosowanie określonych metod i procedur;
d) wymagania dotyczące zapisów;
d) ponowną walidację
ISO 9001:2000 - Walidacja procesów produkcji i dostarczania usługi
(7.5.2)
ISO 9001:2000 - Walidacja procesów produkcji i dostarczania usługi
(7.5.2)
84
UZASADNIENIE PROWADZENIA IDENTYFIKACJI i
IDENTYFIKOWALNOŚCI
status wyrobu oraz części składowych
wymagania zawarte w kontrakcie
wymagania zawarte w przepisach
przewidywane zastosowanie wyrobu
zastosowane materiały niebezpieczne
zmniejszenie ryzyka
ISO 9001:2000 - Identyfikacja i identyfikowalność (7.5.3)
ISO 9001:2000 - Identyfikacja i identyfikowalność (7.5.3)
22
22
85
Identyfikacja detali, cz
Identyfikacja detali, cz
ęś
ęś
ci, zespo
ci, zespo
ł
ł
ó
ó
w w celu
w w celu
unikni
unikni
ę
ę
cia pomy
cia pomy
ł
ł
ki w trakcie monta
ki w trakcie monta
ż
ż
u;
u;
Identyfikacja statusu wyrobu w kontek
Identyfikacja statusu wyrobu w kontek
ś
ś
cie
cie
wymaga
wymaga
ń
ń
dotycz
dotycz
ą
ą
cych operacji kontrolnych;
cych operacji kontrolnych;
Identyfikowalno
Identyfikowalno
ść
ść
wyrobu w celu
wyrobu w celu
umo
umo
ż
ż
liwienia odtworzenia jego historii (np. w
liwienia odtworzenia jego historii (np. w
przypadku reklamacji, oceny zgodno
przypadku reklamacji, oceny zgodno
ś
ś
ci,
ci,
dochodzenia prokuratorskiego, itp.).
dochodzenia prokuratorskiego, itp.).
ISO 9001:2000 - Identyfikacja i identyfikowalność (7.5.3)
ISO 9001:2000 - Identyfikacja i identyfikowalność (7.5.3)
86
CO TO JEST WŁASNOŚĆ KLIENTA ?
składniki lub podzespoły przeznaczone do umieszczenia
w wyrobie
wyroby do reperacji, obsługi technicznej lub przeróbki
materiały opakowaniowe dostarczane bezpośrednio przez klienta
materiały klienta pozostawione na przechowanie
usługi świadczone w imieniu klienta (np. dostawa własności
klienta trzeciej stronie)
własność intelektualna ( np. specyfikacje lub rysunki; poufne
informacje handlowe; oprogramowanie)
ISO 9001:2000 - Własność klienta (7.5.4)
ISO 9001:2000 - Własność klienta (7.5.4)
87
...opiekowanie się własnością klienta, w czasie gdy znajdujesię
ona pod nadzorem organizacji lub jest przez nią używana;
…należy identyfikować, weryfikować, chronić i zabezpieczać
własność klienta…
... jeżeli własność klienta zostanie zagubiona, uszkodzona lub
z innego powodu uznana za nieprzydatną do zastosowania, to
należy poinformować o tym klienta i należy utrzymywać zapisy.
ISO 9001:2000 - Własność klienta (7.5.4)
ISO 9001:2000 - Własność klienta (7.5.4)
88
Zakres zabezpieczania:
• w trakcie procesów wewnętrznych
• podczas dostawy na miejsce przeznaczenia
Zabezpieczanie obejmuje:
−
identyfikację;
−
postępowanie z wyrobem (w tym: transport wewnętrzny,
konserwację);
−
pakowanie;
−
przechowywanie;
−
ochronę.
ISO 9001:2000 - Zabezpieczanie wyrobu (7.5.5)
ISO 9001:2000 - Zabezpieczanie wyrobu (7.5.5)
23
23
89
Określić monitorowanie i pomiary, które należy wykonywać a
także wyposażenie do tego służące.
Wyposażenie zapewniające możliwość wykazania zgodności
wyrobu z określonymi wymaganiami.
Monitorowanie
obejmuje obserwację i nadzór (przy pomocy
wyposażenia do monitorowania – np. kwestionariusza
nadzorczego, karty kontrolnej, ankiety badania satysfakcji
klienta, itp.)
Pomiary
– to określenie ilości, wielkości lub wymiarów (przy
pomocy wyposażenia pomiarowego – np. taśmy mierniczej,
suwmiarki, mikrometra, amperomierza, itp.)
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
90
Zapewnienie zdolności pomiarowej wyposażenia
odpowiednio do wymagań dotyczących pomiaru
wzorcowanie lub sprawdzenie
identyfikacja, aby dać możliwość określenia statusu
wzorcowania
zabezpieczenie przed regulacjami przez osoby
nieuprawnione
ochrona przed uszkodzeniem lub obniżeniem własności
metrologicznych
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
91
Wzorcowanie jest procesem por
Wzorcowanie jest procesem por
ó
ó
wnywania wyposa
wnywania wyposa
ż
ż
enia
enia
pomiarowego z wzorcem odniesienia w celu okre
pomiarowego z wzorcem odniesienia w celu okre
ś
ś
lenia
lenia
dok
dok
ł
ł
adno
adno
ś
ś
ci tego wyposa
ci tego wyposa
ż
ż
enia oraz jego zdolno
enia oraz jego zdolno
ś
ś
ci do
ci do
wykonywania pomiar
wykonywania pomiar
ó
ó
w z wymagan
w z wymagan
ą
ą
w danym przypadku
w danym przypadku
dok
dok
ł
ł
adno
adno
ś
ś
ci
ci
ą
ą
.
.
Np.:
Np.:
•
•
regulacja zawor
regulacja zawor
ó
ó
w silnika samochodowego: dok
w silnika samochodowego: dok
ł
ł
adno
adno
ść
ść
(+
(+
-
-
) 0,1mm
) 0,1mm
•
•
pomiary krawieckie: dok
pomiary krawieckie: dok
ł
ł
adno
adno
ść
ść
(+
(+
-
-
) 1 mm
) 1 mm
•
•
pomiary przy budowie drogi: dok
pomiary przy budowie drogi: dok
ł
ł
adno
adno
ść
ść
( +
( +
-
-
) 50
) 50
mm
mm
.
.
Na
Na
ś
ś
wiadectwie wzorcowania powinny by
wiadectwie wzorcowania powinny by
ć
ć
dane identyfikacyjne wzorca
dane identyfikacyjne wzorca
odniesienia, okre
odniesienia, okre
ś
ś
lona niepewno
lona niepewno
ść
ść
pomiaru i b
pomiaru i b
ł
ą
ł
ą
d pomiaru.
d pomiaru.
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
92
PRAWNA KONTROLA METROLOGICZNA
:
:
jest to działanie zmierzaj
ą
ce do wykazania,
ż
e przyrz
ą
d
pomiarowy spełnia wymagania metrologiczne okre
ś
lone we
wła
ś
ciwych przepisach.
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
ZATWIERDZENIE TYPU:
jest to wykazanie na podstawie wyników
przeprowadzonych bada
ń
,
ż
e typ przyrz
ą
du
pomiarowego spełnia wymagania metrologiczne
okre
ś
lone we wła
ś
ciwych przepisach
LEGALIZACJA:
jest to sprawdzenie, stwierdzenie i po
ś
wiadczenie
dowodem legalizacji,
ż
e dany konkretny
egzemplarz przyrz
ą
du pomiarowego spełnia
wymagania metrologiczne okre
ś
lone we
wła
ś
ciwych przepisach
TYP przyrz
ą
du
pomiarowego
Konkretny
przyrz
ą
d
pomiarowy
24
24
93
POJ
POJ
Ę
Ę
CIE LEGALIZACJI OBEJMUJE:
CIE LEGALIZACJI OBEJMUJE:
a)
a)
legalizacj
legalizacj
ę
ę
pierwotn
pierwotn
ą
ą
–
–
legalizacj
legalizacj
ę
ę
przyrz
przyrz
ą
ą
du pomiarowego
du pomiarowego
po raz pierwszy po wyprodukowaniu, przed wprowadzeniem
po raz pierwszy po wyprodukowaniu, przed wprowadzeniem
go do obrotu lub u
go do obrotu lub u
ż
ż
ytkowania;
ytkowania;
b)
b)
legalizacj
legalizacj
ę
ę
ponown
ponown
ą
ą
–
–
ka
ka
ż
ż
d
d
ą
ą
kolejn
kolejn
ą
ą
legalizacj
legalizacj
ę
ę
przyrz
przyrz
ą
ą
du
du
pomiarowego;
pomiarowego;
c)
c)
legalizacj
legalizacj
ę
ę
jednostkow
jednostkow
ą
ą
–
–
legalizacj
legalizacj
ę
ę
pierwotn
pierwotn
ą
ą
przyrz
przyrz
ą
ą
du
du
pomiarowego w wykonaniu jednostkowym,
pomiarowego w wykonaniu jednostkowym,
skonstruowanego dla okre
skonstruowanego dla okre
ś
ś
lonego, szczeg
lonego, szczeg
ó
ó
lnego
lnego
zastosowania; obejmuje ona swoim zakresem badania
zastosowania; obejmuje ona swoim zakresem badania
wykonywane w ramach zatwierdzenia typu.
wykonywane w ramach zatwierdzenia typu.
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
94
PRAWNEJ KONTROLI METROLOGICZNEJ podlegaj
ą
przyrz
ą
dy pomiarowe stosowane:
• w ochronie zdrowia,
ż
ycia i
ś
rodowiska,
• w ochronie bezpiecze
ń
stwa i porz
ą
dku publicznego,
• w ochronie praw konsumenta,
• przy pobieraniu opłat, podatków i niepodatkowych
nale
ż
no
ś
ci bud
ż
etowych oraz ustalaniu opustów, kar
umownych, wynagrodze
ń
i odszkodowa
ń
,
• przy dokonywaniu kontroli celnej,
• w obrocie handlowym.
Przyrz
ą
dy podlegaj
ą
ce prawnej kontroli metrologicznej okre
ś
la
w drodze rozporz
ą
dzenia Rada Ministrów.
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
ISO 9001:2000 - Nadzorowanie wyposażenia do
monitorowania i pomiarów (7.6)
95
8 Pomiary, analiza i
doskonalenie
K
L
I
E
N
T
W
Y
M
A
G
A
N
I
A
K
L
I
E
N
T
S
A
T
Y
S
F
A
K
C
J
A
Odpowiedzialność
kierownictwa
Zarządzanie
zasobami
Pomiary, analiza,
doskonalenie
Zarządzanie
(wyrób lub usługa)
procesem
WEJŚCIE
WYJŚCIE
P
ROCESOWY
M
ODEL
Z
ARZĄDZANIA
J
AKOŚCIĄ
WYRÓB
USŁUGA
ISO 9001:2000 - Pomiary, analiza, doskonalenie (8)
ISO 9001:2000 - Pomiary, analiza, doskonalenie (8)
96
8.1
Postanowienia ogólne
8.2
Monitorowanie i pomiary
8.2.1
Zadowolenie klienta
8.2.2
Audit wewnętrzny
8.2.3
Monitorowanie i pomiary procesów
8.2.4
Monitorowanie i pomiary wyrobu
8.3
Nadzór nad wyrobem niezgodnym
8.4
Analiza danych
8.5
Doskonalenie
8.5.1
Ciągłe doskonalenie
8.5.2
Działania korygujące
8.5.3
Działania zapobiegawcze
ISO 9001:2000 - Pomiary, analiza, doskonalenie (8)
ISO 9001:2000 - Pomiary, analiza, doskonalenie (8)
25
25
97
Planować i wdrażać procesy monitorowania, pomiaru,
analizy i doskonalenia potrzebne do:
udowodnienia zgodności wyrobu;
zapewnienia zgodności systemu zarządzania jakością;
ciągłego doskonalenia skuteczności systemu
zarządzania jakością.
Określić stosowane narzędzia metodyczne (w tym –
metody statystyczne) oraz zakres ich stosowania.
ISO 9001:2000 - Postanowienia ogólne (8.1)
ISO 9001:2000 - Postanowienia ogólne (8.1)
98
METODY OCENY, np.
audity wewnętrzne
metody statystyczne
samoocena (ISO 9004:2000, aneks A)
ISO 9001:2000 - Postanowienia ogólne (8.1)
ISO 9001:2000 - Postanowienia ogólne (8.1)
99
... monitorowanie informacji dotyczących postrzegania
przez klienta stopnia spełnienia jego wymagań...
...jeden ze wskaźników funkcjonowania systemu
zarządzania jakością ...
... metodyka pozyskiwania i wykorzystywania takich
informacji ...
ISO 9001:2000 – Monitorowanie i pomiary (8.2)
Zadowolenie klienta (8.2.1)
ISO 9001:2000 – Monitorowanie i pomiary (8.2)
Zadowolenie klienta (8.2.1)
100
Ź
RÓDŁA INFORMACJI:
reklamacje klienta
bezpośrednie kontakty z klientami
ankiety i badania
raporty organizacji konsumenckich
informacje w środkach przekazu
KLIENCI I INNE ZAINTERESOWANE STRONY
ISO 9001:2000 - Zadowolenie klienta (8.2.1)
ISO 9001:2000 - Zadowolenie klienta (8.2.1)
26
26
101
AUDIT
AUDIT
(
(
wg
wg
. PN
. PN
-
-
EN ISO 19011:2003)
EN ISO 19011:2003)
-
-
systematyczny,
systematyczny,
niezale
niezale
ż
ż
ny i udokumentowany proces uzyskiwania
ny i udokumentowany proces uzyskiwania
dowodu z
dowodu z
auditu
auditu
oraz jego obiektywnej oceny w celu okre
oraz jego obiektywnej oceny w celu okre
ś
ś
lenia stopnia
lenia stopnia
spe
spe
ł
ł
nienia
nienia
kryteri
kryteri
ó
ó
w auditu
w auditu
.
.
Dow
Dow
ó
ó
d z auditu
d z auditu
-
-
zapisy, stwierdzenia faktu lub inne informacje,
zapisy, stwierdzenia faktu lub inne informacje,
kt
kt
ó
ó
re s
re s
ą
ą
istotne ze wzgl
istotne ze wzgl
ę
ę
du na
du na
kryteria auditu
kryteria auditu
i mo
i mo
ż
ż
liwe do
liwe do
zweryfikowania.
zweryfikowania.
Kryteria auditu
Kryteria auditu
-
-
zestaw polityk, procedur lub wymaga
zestaw polityk, procedur lub wymaga
ń
ń
(kryteria auditu s
(kryteria auditu s
ą
ą
stosowane jako odniesienie, z kt
stosowane jako odniesienie, z kt
ó
ó
rym
rym
por
por
ó
ó
wnuje si
wnuje si
ę
ę
dowody z auditu
dowody z auditu
).
).
ISO 9001:2000 - Audit wewnętrzny (8.2.2)
ISO 9001:2000 - Audit wewnętrzny (8.2.2)
102
... czy system
a) odpowiada zaplanowanym działaniom (7.1)
wymaganiom normy i wymaganiom ustalonym
przez samą organizację
b) jest efektywnie wdrożony i utrzymywany...
... planowanie auditów, z uwzględnieniem statusu i
ważności auditowanych działań lub obszarów oraz
wyników poprzednich auditów ...
... prowadzenie przez osoby inne niż prowadzące
auditowaną działalność ...
ISO 9001:2000 - Audit wewnętrzny (8.2.2)
ISO 9001:2000 - Audit wewnętrzny (8.2.2)
103
Wyniki auditu
udokumentowane niezgodności
możliwości doskonalenia (z zaleceniami)
AUDIT ORGANIZACJI
!
ISO 9001:2000 - Audity wewnętrzne (8.2.2)
ISO 9001:2000 - Audity wewnętrzne (8.2.2)
104
... odpowiednie metody monitorowania i (jeśli to możliwe)
pomiarów wchodzących w zakres systemu ...
... metody te powinny służyć potwierdzeniu zdolności
każdego z procesów do osiągania zamierzonych
celów...
ISO 9001:2000 - Monitorowanie i pomiary procesów (8.2.3)
ISO 9001:2000 - Monitorowanie i pomiary procesów (8.2.3)
27
27
105
Co oceniać:
dokładność
niezawodność
czas reakcji procesu i pracowników na zamówienie
specjalne
czas realizacji operacji
efektywność i skuteczność działań operatorów
wykorzystywane technologie
możliwości obniżki kosztów
ISO 9001:2000 - Monitorowanie i pomiary procesów (8.2.3)
ISO 9001:2000 - Monitorowanie i pomiary procesów (8.2.3)
106
odpowiednie metody pomiarów i monitorowania
charakterystyk wyrobu
cel - weryfikacja spełnienia wymagań dla wyrobu
na odpowiednich etapach procesu wytwarzania wyrobu
(zgodnie z planami wg 7.1)
osoba uprawniona, odpowiedzialna za zwolnienie
wyrobu
Zwolnienie wyrobu i świadczenie usługi - po właściwym
zakończeniu wszystkich zaplanowanych operacji
lub po odrębnym uzgodnieniu z klientem
ISO 9001:2000 - Monitorowanie i pomiary wyrobu (8.2.4)
ISO 9001:2000 - Monitorowanie i pomiary wyrobu (8.2.4)
107
Co brać pod uwagę:
zgodność wyrobu z wymaganiami
punkty pomiaru
charakterystyki mierzone w danym punkcie, kryteria
akceptacji oraz dokumentację
wymagane wyposażenie
świadectwa weryfikacji wybranych charakterystyk w
miejscach ustalonych przez klienta
kontrolę i badania, których wyniki będą świadectwem
spełnienia wymagań zawartych w przepisach
ISO 9001:2000 - Monitorowanie i pomiary wyrobu (8.2.4)
ISO 9001:2000 - Monitorowanie i pomiary wyrobu (8.2.4)
108
...
...
identyfikacja i nadzorowanie wyrobu niezgodnego z
wymaganiami ...
Działania
usunięcie niezgodności;
dopuszczenie do użytkowania (w tym - zezwolenie na
odstępstwo) po akceptacji przez osobę uprawnioną i, gdy ma
to zasatosowanie – przez klienta;
uniemożliwienie wykorzystywania zgodnie z pierwotnym
przeznaczeniem
... w przypadku ujawnienia niezgodności po dostawie lub po
wprowadzeniu do użytku, należy podjąć działania
odpowiednie do skutków lub potencjalnych skutków
niezgodności ...
ISO 9001:2000 – Nadzór nad wyrobem niezgodnym (8.3)
ISO 9001:2000 – Nadzór nad wyrobem niezgodnym (8.3)
28
28
109
NALEŻY określić, gromadzić i analizować odpowiednie dane ...
... ocena przydatności i skuteczności systemu zarządzania
jakością ...
... identyfikacja miejsc, w których możliwe jest doskonalenie ...
NALEŻY analizować dane w celu pozyskania informacji o:
a) zadowoleniu klienta;
b) zgodności z wymaganiami dotyczącymi wyrobu;
c) właściwościach i trendach procesów i wyrobów oraz
możliwościach działań zapobiegawczych;
d) dostawcach.
ISO 9001:2000 - Analiza danych (8.4)
ISO 9001:2000 - Analiza danych (8.4)
110
... stosowanie i wykorzystywanie polityki jakości,
celów dotyczących jakości, wyników auditów,
analizy danych, działań korygujących i
zapobiegawczych oraz przeglądów
wykonywanych przez kierownictwo celem
ciągłego podwyższania skuteczności systemu ...
ISO 9001:2000 – Doskonalenie (8.5)
Ciągłe doskonalenie (8.5.1)
ISO 9001:2000 – Doskonalenie (8.5)
Ciągłe doskonalenie (8.5.1)
111
a
) przegląd niezgodności (łącznie z reklamacjami
klientów);
b) badania przyczyn niezgodności;
c) ocena potrzeby podejmowania działań zapewniających, że
niezgodności nie wystąpią ponownie;
d) określanie i wdrażanie niezbędnych działań;
e) zapisywanie wyników podjętych działań;
f) prowadzenie przeglądów przeprowadzonych działań
korygujących.
ISO 9001:2000 - Działania korygujące (8.5.2)
ISO 9001:2000 - Działania korygujące (8.5.2)
112
PODSTAWA PODEJMOWANIA DZIAŁAŃ
KORYGUJĄCYCH
reklamacje klientów
raporty dotyczące niezgodności
wyniki przeglądu wykonywanego przez kierownictwo
raporty z auditów wewnętrznych
wyniki analizy danych
zapisy
wyniki oceny satysfakcji klientów
wyniki monitorowania procesów
wyniki samooceny
ISO 9001:2000 - Działania korygujące (8.5.2)
ISO 9001:2000 - Działania korygujące (8.5.2)
29
29
113
a) określenie potencjalnych niezgodności i ich
przyczyn;
b) ocena potrzeby podejmowania działań zapobiega-
jących powstaniu niezgodności;
b) określanie i wdrażanie niezbędnych działań;
c) zapisywanie wyników podjętych działań;
d) prowadzenia przeglądów przeprowadzonych działań
zapobiegawczych.
ISO 9001:2000 - Działania zapobiegawcze (8.5.3)
ISO 9001:2000 - Działania zapobiegawcze (8.5.3)
114
PODSTAWA PODEJMOWANIA DZIAŁAŃ
ZAPOBIEGAWCZYCH
potrzeby i oczekiwania klientów
analizy rynku
wyniki przeglądu wykonywanego przez kierownictwo
wyniki analizy danych
wyniki oceny satysfakcji klientów
wyniki monitorowania procesów
zapisy
wyniki samooceny
informacje uzyskane za pomocą systemów „wczesnego
ostrzegania”
ISO 9001:2000 - działania zapobiegawcze (8.5.2)
ISO 9001:2000 - działania zapobiegawcze (8.5.2)
115
KONIEC
KONIEC
ISO 9001: 2000
ISO 9001: 2000