GOSPODAROWANIE kapitałem ludzkim [ www potrzebujegotowki pl ]

HTTP://GKL.GLT.PL/

WOJCIECH JARECKI, MAREK KUNASZ,

EWA MAZUR-WIERZBICKA, PATRYCJA ZWIECH

GOSPODAROWANIE

KAPITAŁEM LUDZKIM

Szczecin 2010

HTTP://GKL.GLT.PL/

Recenzent: Marek Drzazga

Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

Skład i łamanie: Marek Kunasz

HTTP://GKL.GLT.PL/

Żadna część tej publikacji nie może być powielana i rozpowszechniana w
jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, elektroniczny lub mechaniczny,
włączając fotokopiowanie, nagrywanie lub z wykorzystaniem innych systemów,
bez pisemnej zgody Autorów.

Wojciech Jarecki: rozdziały 1, 6 i 7,
Marek Kunasz: rozdziały 2 i 9,
Ewa Mazur-Wierzbicka: rozdziały 4 i 8,
Patrycja Zwiech: rozdziały 3 i 5.

ISBN 978-83-60606-52-0

Wydawca:

ECONOMICUS, ul. Obrońców Stalingradu 12, 70 – 407 Szczecin
tel. 091 43 00 603, E - mail. economicus@eki.pl, www.eki.pl

HTTP://GKL.GLT.PL/

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie ..................................................................................................

Rozdział 1
Teoria kapitału ludzkiego

1.1. Początki myśli o kapitale ludzkim – poglądy ekonomistów klasycznych ............

1.2. Początki myśli o kapitale ludzkim – charakterystyka sytuacji społeczno –
gospodarczej ................................................................................................................

1.3. Powstanie i ewolucja teorii kapitału ludzkiego ....................................................

1.4. Rozwój koncepcji kapitału ludzkiego w Polsce ...................................................

1.5. Praca jako czynnik produkcji w świetle teorii kapitału ludzkiego .......................

1.6. Literatura wykorzystana w rozdziale ....................................................................

1.7. Literatura uzupełniająca ........................................................................................

Rozdział 2
Koncepcje i analizy kapitału ludzkiego w różnych obszarach ekonomii

2.1. Zewnętrzne i wewnętrzne determinanty budowy trwałej przewagi
konkurencyjnej .............................................................................................................

2.2. Zasoby niematerialne a funkcja personalna ..........................................................

2.3. Znaczenie wiedzy we współczesnych procesach gospodarczych .........................

2.4. Kapitał ludzki a kapitał intelektualny organizacji ................................................

2.5. Pomiar gospodarki opartej na wiedzy ...................................................................

2.6. Literatura wykorzystana w rozdziale ....................................................................

2.7. Literatura uzupełniająca ........................................................................................

Rozdział 3
Demografia jako nauka o ludności i kapitale ludzkim

3.1. Istota demografii ...................................................................................................

3.2. Wybrane teorie demograficzne .............................................................................

3.3. Miary w gospodarowaniu kapitałem ludzkim .....................................................

3.4. Podstawowe mierniki i wskaźniki dotyczące demografii .....................................

3.5. Literatura wykorzystana w rozdziale ....................................................................

Gospodarowanie kapitałem ludzkim

HTTP://GKL.GLT.PL/

Rozdział 4
Rynek pracy i segmentacja a struktura kapitału ludzkiego

4.1. Istota rynku pracy .................................................................................................

4.1.1. Strona podaży na rynku pracy ...........................................................................

4.1.2. Strona popytu na rynku pracy ...........................................................................

4.1.3. Równowaga i stany nierównowagi na rynku pracy ...........................................

4.2. Struktura kapitału ludzkiego a segmentacja rynku pracy .....................................

4.3. Bezrobocie ............................................................................................................

4.3.1. Czynniki generujące bezrobocie ........................................................................

4.3.2. Mierniki bezrobocia ...........................................................................................

4.3.3. Rodzaje bezrobocia ............................................................................................

4.3.4. Skutki bezrobocia ..............................................................................................

4.3.5. Metody ograniczenia bezrobocia ....................................................................... 100
4.4. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 105
4.5. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 106

Rozdział 5
Migracje we współczesnym świecie

5.1. Istota migracji – podstawowe definicje i podziały ............................................... 111
5.2. Wybrane koncepcje migracyjne w świetle teorii ekonomicznych ........................ 115
5.3. Skutki migracji ...................................................................................................... 122
5.4. Podstawowe mierniki i wskaźniki dotyczące migracji ......................................... 125
5.5. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 129
5.6. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 130

Rozdział 6
Edukacja i kształcenie

6.1. Charakterystyka ogólna systemu edukacji ............................................................ 133
6.2. System szkolnictwa wyższego i polityka edukacyjna w Polsce ........................... 135
6.3. Publiczne i indywidualne inwestycje w kształcenie oraz efekty tych inwestycji . 137
6.3.1. Społeczne/publiczne ekonomiczne koszty i efekty kształcenia ......................... 139
6.3.2. Społeczne/publiczne quasi ekonomiczne i pozaekonomiczne efekty
kształcenia .................................................................................................................... 144
6.3.3. Indywidualne koszty kształcenia ....................................................................... 147
6.3.4. Indywidualne ekonomiczne efekty kształcenia ................................................. 150
6.3.5. Indywidualne pozaekonomiczne efekty kształcenia .......................................... 151
6.4. Ryzyko inwestycji w kształcenie .......................................................................... 153
6.5. Kształcenie ustawiczne ......................................................................................... 155

Spis treści

HTTP://GKL.GLT.PL/

6.6. Podstawowe mierniki i wskaźniki dotyczące edukacji i kształcenia .................... 157
6.7. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 158
6.8. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 160

Rozdział 7
Zdrowie jako komponent kapitału ludzkiego

7.1. Zdrowie jako element składowy kapitału ludzkiego ............................................ 162
7.2. Wpływ zdrowia na wydajność pracy i wzrost gospodarczy ................................. 163
7.3. Podstawowe miary dotyczące zdrowia ................................................................. 165
7.4. Literatura wykorzystana w pracy .......................................................................... 167

Rozdział 8
Programy rozwoju kapitału ludzkiego w UE

8.1. Program Operacyjny Kapitał Ludzki .................................................................... 168
8.2. Pomoc zagraniczna w zakresie rozwoju zasobów ludzkich do 2007 roku ........... 178
8. 2.1. Pomoc przedakcesyjna ...................................................................................... 178
8.2.2. Pomoc zagraniczna w zakresie rozwoju zasobów ludzkich w latach 2004 –
2006 ............................................................................................................................. 182
8.3. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 186

Rozdział 9
Gospodarowanie kapitałem ludzkim w organizacji

9.1. Funkcja personalna współczesnych organizacji ................................................... 187
9.2. Obszary gospodarowania kapitałem ludzkim w organizacji ................................ 188
9.2.1. Planowanie personalne ...................................................................................... 188
9.2.2. Dobór personelu ................................................................................................. 191
9.2.3. Ocenianie personelu ........................................................................................... 193
9.2.4. Motywowanie personelu .................................................................................... 196
9.2.5. Rozwój personelu .............................................................................................. 199
9.2.6. Ruch pracowniczy .............................................................................................. 202
9.3. Wpływ funkcji personalnej na kształtowanie kapitału ludzkiego
i intelektualnego organizacji ........................................................................................ 202
9.4. Pomiar funkcji personalnej w organizacji ............................................................ 205
9.5. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 207
9.6. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 209

Gospodarowanie kapitałem ludzkim

HTTP://GKL.GLT.PL/

Spis rysunków i tabel ......................................................................................... 216

Notka o autorach ................................................................................................ 218

HTTP://GKL.GLT.PL/

WPROWADZENIE

Kapitał ludzki w literaturze definiuje się jako zasób wiedzy, umiejętności,

zdrowia, motywacji do pracy itp. tkwiących w człowieku. Jego duże znaczenie
wynika głównie z silnych związków między wzrostem wydajności pracy a
konkurencyjnością przedsiębiorstw i bogactwem danego kraju. Ta zależność
stworzyła przesłanki do uznawania pracy ludzkiej za główne bogactwo kraju. W
konsekwencji na wzrost tego bogactwa w dużym stopniu wpływa jakość kapitału
ludzkiego. Im jest ona wyższa, tym wykonywana praca może być bardziej wydajna
i złożona, a to determinuje wartość dodaną i w efekcie rozwój społeczno-
gospodarczy kraju. Stąd też kapitał ludzki jest ważnym czynnikiem
konkurencyjności organizacji i gospodarek.

Zainteresowanie problematyką kapitału ludzkiego stale wzrasta. Świadczy o

tym stale rosnąca liczba publikacji, referatów konferencyjnych oraz opracowań
empirycznych w krajowej, jak i światowej nauce. O randze problematyki kapitału
ludzkiego świadczy również włączenie do programu studiów ekonomicznych
poruszanych w niniejszej publikacji zagadnień w ramach wyodrębnionego
przedmiotu „Gospodarowanie kapitałem ludzkim”. Praca ta może stanowić
wykład wiedzy dla studiujących ten przedmiot, może także stanowić
wielowymiarowe kompendium wiedzy dla teoretyków i praktyków
zainteresowanych problematyką kapitału ludzkiego.

Problematyka miejsca człowieka gospodarującego w procesach

ekonomicznych jest stale obecna i ugruntowana w historycznym rozwoju myśli
ekonomicznej. Jednak w dziełach klasycznych jest ona prezentowana niejako przy
okazji rozważań, które można umieścić w dominującym nurcie. Dopiero lata
sześćdziesiąte XX wieku przyniosły rewolucyjne wręcz zmiany w tym zakresie -
zmianę perspektywy. Prace Beckera, Schultza i Mincera wyznaczyły nowy sposób
rozpatrywania działań dotychczas postrzeganych jako konsumpcja i źródło kosztów
(np. personalnych), włączając w rozważania kwestię korzyści a zatem i
rentowności działań, traktowanych odtąd jako inwestycje w kapitał ludzki.
Przywołani Autorzy wyznaczyli główne obszary inwestycji w kapitał ludzki –
sferę: zdrowia, szkolenia, edukacji i kształcenia, migracji przestrzennych oraz
pozyskiwania informacji o rynku pracy czy, w szerszej perspektywie, również sferę

Gospodarowanie kapitałem ludzkim

HTTP://GKL.GLT.PL/

badań naukowych. Wyznaczyli tym samym obszary zainteresowań teoretyków i
praktyków zajmujących się problematyką kapitału ludzkiego. Ta systematyka pól
badawczych została wykorzystana również przy konstrukcji struktury niniejszej
publikacji.

Rozwój i rozpowszechnienie się teorii kapitału ludzkiego miały niebagatelny

wpływ na wiele innych dziedzin głównie w obszarze nauk ekonomicznych, ale
również i nauk o zarządzaniu – na teorię: rynku pracy, konkurencyjności, kapitału
intelektualnego, zarządzania wiedzą czy zarządzania zasobami ludzkimi. Ten fakt
również stanowił istotną przesłankę przy konstrukcji struktury pracy, której celem
było:
• przedstawienie problematyki kapitału ludzkiego jako fenomenu

wielowymiarowego, w możliwie najpełniejszym zakresie perspektyw,

• ukazanie roli kapitału ludzkiego jako determinanty rozwoju ekonomicznego,
• zapoznanie czytelników z instrumentarium kształtowania i pomiaru kapitału

ludzkiego.

Praca ma charakter teoretyczny, a jej strukturę tworzy 9 rozdziałów. W

rozdziale pierwszym opisano podstawowe zagadnienia związane z kapitałem
ludzkim. Zdefiniowano to pojęcie oraz przedstawiono rozwój myśli o kapitale
ludzkim w teorii ekonomii z wyszczególnieniem rozwoju teorii kapitału ludzkiego
w Polsce. W drugim rozdziale przedstawiono wpływ teorii kapitału ludzkiego na
wybrane dziedziny nauk ekonomicznych – teorie: konkurencyjności, kapitału
intelektualnego czy zarządzania wiedzą. W rozdziale trzecim przedstawiono
demografię jako naukę o ludności i kapitale ludzkim, jednocześnie wskazując na
interdyscyplinarność tej dziedziny oraz scharakteryzowano wybrane teorie
demograficzne próbujące objaśnić zachodzące procesy ludnościowe. Rozdział
czwarty koncentruje się na zagadnieniach związanych z rynkiem pracy, ukazując
jego istotę, stany równowagi i nierównowagi, ze szczególnym zaakcentowaniem
problematyki bezrobocia oraz przybliża problematykę segmentacji rynku pracy.
Rozdział piąty przedstawia podstawowe definicje i podziały migracji oraz wybrane
koncepcje migracyjne próbujące wyjaśnić zjawisko migracji w świetle teorii
ekonomicznych. W szóstym rozdziale opisano zagadnienia związane z edukacją,
przy czym szczególną uwagę zwrócono na koszty i efekty kształcenia w skali
mikro i makro. W rozdziale siódmym przedstawiono kwestię szeroko
rozumianego zdrowia, jako czynnika wpływającego na wydajność pracy i wzrost
gospodarczy. W rozdziale ósmym dokonano charakterystyki programów unijnych
w obszarze zasobów ludzkich obowiązujących obecnie, jak i tych, które

Wprowadzenie

HTTP://GKL.GLT.PL/

realizowane były w Polsce do roku 2007 tj. w okresie przedakcesyjnym i w
pierwszych dwóch latach naszego członkostwa w Unii Europejskiej. W ostatnim
rozdziale skoncentrowano się na problematyce gospodarowania kapitałem ludzkim
w organizacji. Określono wpływ funkcji personalnej na kształtowanie kapitału
ludzkiego i intelektualnego organizacji. Przedstawiono również główne obszary
kształtowania i rozwijania jej potencjału kadrowego.

Analizując strukturę pracy warto zwrócić uwagę na jej dwa nowatorskie

aspekty. W pracy przedstawiono, przy okazji prezentacji kolejnych grup zagadnień,
propozycję spójnego systemu pomiaru kapitału ludzkiego w wymiarze mikro- i
makroekonomicznym. Dodatkowo w bibliografiach, przygotowywanych oddzielnie
dla każdego z rozdziałów, obok źródeł przywołanych w pracy, w uzupełnieniu
przedstawiono także wykaz innych najważniejszych pozycji literatury krajowej tak,
aby praca ta stała się wielopłaszczyznowym przeglądem bibliograficznym
literatury poświęconej problematyce kapitału ludzkiego.

Oddając powyższą publikację do rąk naszych Czytelników - wyrażamy

jednocześnie nadzieję, że ze względu na jej wszechstronność, praca spotka się z
zainteresowaniem nie tylko specjalistów zajmujących się tą problematyką, ale i
studentów studiów ekonomicznych oraz słuchaczy studiów podyplomowych i
doktoranckich.

Książkę tę dedykujemy Pani prof. zw. dr hab. Danucie Kopycińskiej,

Kierownikowi Katedry Mikroekonomii na Wydziale Nauk Ekonomicznych i
Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego w latach 1991 - 2010, w podziękowaniu
za wieloletnią owocną współpracę oraz inspirację dla naszych badań.

Autorzy

HTTP://GKL.GLT.PL/

ROZDZIAŁ 1

TEORIA KAPITAŁU LUDZKIEGO

1.1. Początki myśli o kapitale ludzkim – poglądy ekonomistów klasycznych

Pierwsze koncepcje przypisujące pracy właściwości tworzenia bogactwa

pojawiły się w krajach Europy Zachodniej na przełomie XVI i XVII wieku, czyli
jeszcze w przednaukowym okresie rozwoju myśli ekonomicznej. Dostrzeżono
wówczas, w okresie zwanym merkantylizmem, rolę wiedzy i umiejętności we
wzroście wydajności pracy, skutkującym wzrostem eksportu, a przez to bogactwa
kraju (Mun, 1958, s. od 222). Dopiero jednak u ekonomistów klasycznych
kwalifikacje, składające się głównie z wykształcenia i umiejętności, stały się
częścią zwartej teorii ekonomicznej.

W XVII, a jeszcze bardziej w XVIII wieku, na skutek rozwoju przemysłu, w

gospodarce krajów szybciej rozwijających się, szczególnie w Anglii i Francji,
zaczęły dominować procesy produkcji, zastępując częściowo procesy cyrkulacji
dóbr. Jednocześnie wzrost gospodarczy kraju wiązano ściśle z rozwojem produkcji,
a nie jak poprzednio z eksportem. Spowodowało to zwrócenie większej uwagi na
czynnik produkcji zwany pracą i uznanie go za główne bogactwo kraju. To z kolei
spowodowało większe zainteresowanie jakością pracy, a dokładniej –
kwalifikacjami.

Analizując kwestie roli kwalifikacji i edukacji w gospodarce szczególną

uwagę, wśród ekonomistów klasycznych, należy zwrócić na poglądy A. Smitha,
J.B. Saya, J.S. Mill i A. Marshalla. Należy jednak wspomnieć, że już W. Petty,
prekursor ekonomii klasycznej uważał, że kształcenie jest podstawą dobrobytu i
postępu gospodarczego. Przypisywał on dużą rolę czynnikowi ludzkiemu w
rozwoju danego kraju. Dla W.Petty’ego zasoby zawarte w człowieku są
odnawialne i możliwe do rozwijania, a nie wyczerpywalne, jak ma to miejsce z
czynnikami naturalnymi. Autor uważał, że o wartości człowieka (któremu
przypisywał również pieniężny wymiar) decydują: wykonywany zawód, wiek, stan
zdrowia i umiejętności (Petty, 1958, s. 563-573). Jednakże jeszcze większe
zainteresowanie jakością pracy i kwalifikacjami wykazali późniejsi ekonomiści, w