1

RECEPTURA

ANTYBIOTYKÓW

RECEPTURA ANTYBIOTYKÓW

preparaty zawieraj

ą

ce antybiotyki nale

żą

do I grupy czysto

ś

ci,

wi

ę

c powinny by

ć

wykonane w warunkach aseptycznych –

jałowe (zabezpiecza to przed inaktywacj

ą

przez enzymy

bakteryjne i zmniejsza mozliwo

ś

ci zaka

ż

enia chorego)

w recepturze antybiotyków wa

ż

ny jest wła

ś

ciwy dobór st

ęż

enia oraz

sposób podania preparatu, gdy

ż

tylko osi

ą

gni

ę

cie odpowiednio

wysokiego st

ęż

enia antybiotyku w tkankach warunkuje działanie

oraz zmniejsza prawdopodobie

ń

stwo wytwarzania oporno

ś

ci

bakteryjnej

nie stosujemy wyjaławiania gotowej postaci leku – termolabilno

ść

antybiotyków w wysokich temperaturach (stosujemy np. metod

ę

3

„Leki oczne”)

antybiotyki zapisywane s

ą

w ró

ż

nych postaciach np. ma

ś

ci, czopki,

gałki dopochwowe, roztwory, zasypki, pasty, pudry płynne, krople do
oczu, nosa, uszu

antybiotyki nale

żą

do zwi

ą

zków wra

ż

liwych na np.:

•

enzymy wytwarzane przez drobnoustroje

•

temperatur

ę

•

wilgo

ć

•

pH

•

ś

wiatło

•

obecno

ść

jonów metali

Temperatura

leki w postaci suchej s

ą

stosunkowo odporne na działanie wysokiej

temperatury

(mo

ż

liwo

ść

kilkuletniego

przechowywania

w

temperaturze pokojowej)

postacie recepturowe s

ą

wra

ż

liwe na działnie temperatury –

powinny by

ć

„Przechowywane w chłodnym miejscu”

w recepturze unikamy niepotrzebnego ogrzewania, w celu
zmniejszenia mo

ż

liwo

ś

ci dezaktywacji antybiotyku

Wilgo

ć

obecno

ść

wody w preparacie sprzyja hydrolitycznym reakcjom

rozkładu

preparaty w postaci suchej powinny by

ć

hermetycznie zamkni

ę

te,

poniewa

ż

ju

ż

sama wilgo

ć

zawarta w atmosferze wpływa

niekorzystnie na trwało

ść

antybiotyków

opakowanie raz otwarte powinno by

ć

przechowywane w

eksykatorze nad substancjami pochłaniaj

ą

cymi wod

ę

2

pH

do roztworów wodnych antybiotyków dodaje si

ę

najcz

ęś

ciej roztwory

buforuj

ą

ce (wzrost trwało

ś

ci w sprzyjaj

ą

cym pH)

Ś

wiatło

do antybiotyków wra

ż

liwych na

ś

wiatło nale

żą



chloramfenikol



tetracyklina



nystatyna



erytromycyna



neomycyna

w recepturze powinny by

ć

przechowywane w ciemnym miejscu

preparat

recepturowy

powinien

by

ć

wydany

z

etykiet

ą

„Chroni

ć

od

ś

wiatła”

PENICYLINY

wszystkie

antybiotyki

β

-laktamowe

działaj

ą

bakteriobójczo,

a mechanizm ich działania zwiazany jest z hamowaniem aktywno

ś

ci

enzymów bior

ą

cych udział w syntezie muraminy i ze zwi

ę

kszeniem

aktywno

ś

ci wewn

ą

trzkomórkowych hydrolaz, co prowadzi do

nasilenia procesów autolitycznych

muramina stanowi podstaw

ę

szkieletu

ś

ciany komórki bakteryjnej

antybiotyki

β

-laktamowe działaj

ą

tylko na te komórki, w których

zachodzi synteza peptydoglikanów, wyja

ś

nia to ich wzgl

ę

dnie mał

ą

toksyczno

ść

w stosunku do komórek makroorganizmów

za po

ś

rednictwem ró

ż

nych mechanizmów mo

ż

e rozwija

ć

si

ę

oporno

ść

drobnoustrojów na antybiotyki

β

-laktamowe

najcz

ęś

ciej oporno

ść

zwi

ą

zana jest z wytwarzaniem przez

drobnoustroje

β

-laktamaz rozkładaj

ą

cych antybiotyki, mo

ż

e jednak

by

ć

zwiazana z wad

ą

enzymów autolitycznych, z wytworzeniem

bariery utrudniaj

ą

cej wnikanie antybiotyku do wn

ę

trza komórki lub z

ujawnieniem si

ę

szczepów, których PBP nie maj

ą

powinowactwa

lub maj

ą

zmniejszone powinowactwo do antybiotyku

Benzylopenicillinum Kalicum

(Penicillinum crystalisatum)

Benzylopenicylina potasowa

PIER

ŚĆ

IE

Ń

ß-LAKTAMOWY

MIEJSCE

P

Ę

KNI

Ę

CIA

ŁA

Ń

CUCHA

Penicylina benzylowa (krystaliczna)

A/ Rozpuszczalno

ść

bardzo łatwo w wodzie (1:0,5)

słabo w etanolu (1:100)

praktycznie nie rozpuszcza si

ę

w eterze, chloroformie,

parafinie ciekłej i olejach

B/ Odczyn

2% roztwór wodny wykazuje pH 5,0 – 7,5

C/ Czynniki wpływaj

ą

ce na rozkład penicylin

w stanie suchym penicylina jest trwała przez kilka lat, jednak w
obecno

ś

ci wilgoci ju

ż

na poziomie ok. 4% w temperaturze

pokojowej obserwuje si

ę

do

ść

szybki rozkład – na poziomie

40% po 6 miesi

ą

cach

3

penicylinazy – enzymy wytwarzane przez wiele drobnoustrojów

warto

ś

ci pH

ś

rodowiska poza zakresem 6,0 – 6,5 – pier

ś

cie

ń

β

-laktamowy

ulega

szybkiej

hydrolizie

w

ś

rodowisku

alkalicznym, a nieco wolniejszej w

ś

rodowisku oboj

ę

tnym daj

ą

c

nieczynne farmakologicznie pochodne

jony metali ci

ę

zkich , oraz jony cynkowe (zapobieganie poprzez

dodatek 0,2% EDTA)

zwi

ą

zki posiadaj

ą

ce wolne grupy hydroksylowe (glicerol, glikol,

etanol) reaguj

ą

z penicylina daj

ą

c nieczynne biologicznie

pochodne

zwi

ą

zki z grupami sulfhydrylowymi (-SH) oraz inne zwi

ą

zki

redukuj

ą

ce

zwi

ą

zki utleniaj

ą

ce

Przykłady recept

krople do oczu

Rp.

Benzylpenicillini Kalii

100 000 j.m. (0,06)

Natrii citrici

0,3

Methyli hydroxybenzoici

0,0066

Propyli hydroxybenzoici

0,0033

Aquae pro usu ophtalmico

10,0

sporz

ą

dza si

ę

zgodnie z ogólnymi przepisami FP w warunkach aseptycznych

gotowy roztwór przes

ą

cza si

ę

przez s

ą

czek membranowy do jałowej butelki

w temperaturze pokojowej w ci

ą

gu 7 dni aktywno

ść

zmniejsza si

ę

do 90%

w temperaturze 4°C w czasie do 8 tygodni

ma

ś

ci do oczu

Rp.

Benzylpenicillini Kalii

200 000 j.m. (0,12)

Vaselini albi

20,0

pobran

ą

z fiolki w warunkach jałowych penicylin

ę

rozetrze

ć

w jałowym

mo

ź

dzierzu z kilkoma kroplami jałowej parafiny ciekłej a nast

ę

pnie

dokładnie wymiesza

ć

z wazelin

ą

ze wzgl

ę

du na bezwodny charakter podło

ż

a (przy zachowaniu

jałowo

ś

ci) ma

ść

taka jest trwała w temperaturze pokojowej do 4

miesi

ę

cy.

Rp.

Benzylpenicillini Kalii

200 000 j.m. (0,12)

Lanolini anhydrici

2,0

Vaselini albi

18,0

ma

ść

przygotowuje si

ę

w sposób analogiczny, jednak obecno

ść

w

podło

ż

u lanoliny skraca jej trwało

ść

do około 3 miesi

ę

cy

Rp.

Benzylpenicillini Kalii

200 000 j.m. (0,12)

Sol. Natrii citrici 3%

4,0

Metyli hydroxybenzoici

0,04

Lanolini anhydrici

4,0

Vaselini albi

16,0

penicylin

ę

rozpuszcza

si

ę

e

warunkach

aseptycznych

w

wyjałowionym

roztworze cytrynianu sodowego, a nast

ę

pnie wemulgowuje w jałowe

podło

ż

e z lanoliny i wazeliny z dodatkiem nipaginy

ma

ść

uwodniona zachowuje pełna aktywno

ść

w temperaturze

pokojowej przez 7 dni, w temperaturze 4°C przez oko ło 24 dni.

4

Czopki/globulki

Rp.

Benzylpenicillini Kalii

100 000 j.m. (0,12)

Acidi borici

0,1

Cacao Olei

2,0

M.g. glob. vag. D. t. d. Nr XII

sporz

ą

dza

ć

nale

ż

y na podło

ż

u z masła kakaowego

podło

ż

a

ż

elatynowo-glicerolowe lub z PEG polecane zasadniczo do

globulek powoduj

ą

szybka dezaktywacje antybiotyku

unika

ć

nale

ż

y

tez

dodatków

kwasu

mlekowego,

równie

ż

przyspieszaj

ą

cego rozkład antybiotyku; działania takiego nie

wykazuje kwas borny równie

ż

zakwaszaj

ą

cy

ś

rodowisko pochwy

POLIPEPTYDY

jest to grupa antybiotyków, z których wi

ę

kszo

ść

ze wzgl

ę

du

na

znaczn

ą

toksyczno

ść

stosowana

jest

wył

ą

cznie

miejscowo, a tylko nieliczne ze szczególnych wskaza

ń

–

ogólnie

mechanizm ich działania polega na uszkodzeniu błony
cytoplazmatycznej komórki bakteryjnej

miejscowo stosowane w zaka

ż

eniach ucha zewn

ę

trznego i

ś

rodkowego oraz w bakteryjnym zapaleniu spojówek

oporno

ść

na te antybiotyki wyst

ę

puje bardzo rzadko

Kolistyna

(Colimycine, Colistinum, Polmiksyna E)

w lecznictwie stosowana jest w postaci siarczanu oraz soli sodowej
metanosulfonianu (Colistini sulfas, Colistimethatum natricum)

A/ Rozpuszczalno

ść

soli i odczyn roztworów

TRUDNO

PRAKT.

NIEROZPUSZCZALNY

ETER ETYLOWY

6,2 – 7,7

4,0 – 6,0

pH (10 mg/ml)

TRUDNO

PRAKT.

NIEROZPUSZCZALNY

ETANOL

ŁATWO

ŁATWO

WODA

METANOSULFONIAN

SIARCZAN

ROZPUSZCZALNIK

C/ Czynniki wpływaj

ą

ce na rozkład kolistyny

warto

ść

pH powy

ż

ej 6,0

w stanie suchym wytrzymuje ogrzewanie do 250

°

C bez utraty

aktywno

ś

ci

AMINOGLIKOZYDY

stanowi

ą

grup

ę

chemioterapeutyków pochodzenia naturalnego lub

półsyntetycznego

o

zło

ż

onym

mechanizmie

działania

bakteriobójczego

w skutek nieodwracalnego ł

ą

czenia si

ę

z podjedno

ś

tk

ą

30 S

rybosomu hamuj

ą

proces translacji, prowadz

ą

c do powstania białek

o niewła

ś

ciwej sekwencji aminokwasowej, a w konsekwencji – do

zahamowania syntezy białek bakteryjnych, ponadto uszkadzaj

ą

struktur

ę

błony cytoplazmatycznej

ich wnikanie do wn

ę

trza komórki bakteryjnej zale

ż

y cz

ęś

ciowo od

aktywnego transportu za pomoc

ą

systemu no

ś

ników dla poliamin

zale

ż

nego od tlenu, ten proces mo

ż

e wyja

ś

ni

ć

ich znikome działanie

na bakterie beztlenowe

rozwój

oporno

ś

ci

drobnoustrojów

(

wytwarzanie

enzymów

unieczynniaj

ą

cych antybiotyk lub zmiana sekwencji aminokwasowej

niektórych białek rybosomalnych, co uniemo

ż

liwia ł

ą

czenie

antybiotyku z podjednostk

ą

30 S rybosomu) na aminoglikozydy na

ogół jest powolny

5

Neomycyna (siarczan)

A/ Rozpuszczalno

ść

bardzo łatwo w wodzie (1:3)

rozpuszcza si

ę

w glikolu propylenowym

bardzo trudno w metanolu i etanolu (1:1000)

praktycznie nie rozpuszcza si

ę

w acetonie, eterze, chloroformie

B/ Odczyn

10% roztwór wodny wykazuje pH 5,0 – 7,5

C/ Czynniki wpływaj

ą

ce na rozkład neomycyny

warto

ś

ci pH

ś

rodowiska



w

ś

rodowisku o pH poni

ż

ej 2,0 zachodzi szybka dezaktywacja



roztwory wodne o pH w zakresie 2,0 – 9,0 przechowywane w
temperaturze pokojowej nie tr

ą

ca aktywno

ś

ci w ci

ą

gu roku



roztwory o pH 6,0 – 7,0 mog

ą

by

ć

ogrzewane w

temperaturze 100

°°°°

C przez godzin

ę

bez utraty aktywno

ś

ci,



nieco gorsza jest trwało

ść

roztworów alkalicznych, jakkolwiek

najwy

ż

sz

ą

aktywno

ść

wykazuje neomycyna w

ś

rodowisku o

pH 7,6 – 8,0

Przykłady recept

krople do oczu

Rp.

Neomycini sulfurici

0,55

Natrii chlorati

0,65

Acidi borici

0,4

Aquae pro usu ophtalmico

ad 100,0

M.f.gtt.

sporz

ą

dza si

ę

zgodnie z ogólnymi przepisami FP w warunkach

aseptycznych

gotowy roztwór przes

ą

cza si

ę

przez s

ą

czek membranowy do jałowej

butelki

w temperaturze pokojowej krople z neomycyna s

ą

trwałe około 14 dni

zwi

ę

kszenie lepko

ś

ci kropli do oczu wpływa korzystnie na ich

skuteczno

ść

działania

krople do uszu

w przypadku kropli do uszu, przygotowywanych najcz

ęś

ciej jako

roztwory 0,5% ,wskazane jest doprowadzenie pH do warto

ś

ci

6,0 (optymalnej dla trwało

ś

ci antybiotyku) poprzez dodanie kwasu

borowego oraz izotonizowanie chlorkiem sodu

ma

ś

ci

w przypadku ma

ś

ci z neomycyn

ą

najwi

ę

ksz

ą

trwało

ść

wykazuj

ą

preparaty na podło

ż

ach bezwodnych (wazelina biała + lanolina +

parafina ciekła – brak zmiany aktywno

ś

ci w ci

ą

gu 2 lat w temp.

pokojowej), w podło

ż

ach uwodnionych trwało

ść

neomycyny jest

znacznie ograniczona

jednak w przypadku zastosowania podło

ż

y emulsyjnych typu O/W

obserwuje si

ę

znacznie lepsze uwalnianie antybiotyku ni

ż

z podło

ż

y

bezwodnych

6

Niezgodno

ś

ci neomycyny

PEG mog

ą

inaktywowa

ć

neomycyn

ę

w ma

ś

ciach

niezgodna z

ż

elem z soli sodowej karboksymetylocelulozy

mo

ż

e by

ć

adsorbowana przez

ż

el bentonitowy

neomycyna, jako lek kationowo czynny mo

ż

e powodowa

ć

złamanie

emulsji uzyskanych przy u

ż

yciu anionowo czynnych emulgatorów

takich jak laurylosiarczan sodu

ma

ś

ci

Rp.

Neomycini sulfurici

0,5

Propyli hydroxybenzoici

0,06

Metyli hydroxybenzoici

0,14

Ung. Cholesteroli

ad 100,0

M.f. ung.

zasypki

Rp.

Neomycini sulfurici

0,05

Bacitracini zinci

2500 j.m.

Lactosni anhydrici

ad 10,0

M.f. pulvis

sporz

ą

dza

ć

nale

ż

y przez wymieszanie z jałowa laktoz

ą

trwało

ść

przy przechowywaniu w temperaturze pokojowej w

szczelnym naczyniu wynosi 18 miesi

ę

cy

Gentamycyna (siarczan)

A/ Rozpuszczalno

ść

łatwo w wodzie
rozpuszcza si

ę

w glikolu propylenowym

praktycznie nie rozpuszcza si

ę

w eterze etylowym i etanolu

B/ Odczyn
4% roztwór wodny wykazuje pH 3,5 – 5,5

C/ Czynniki wpływaj

ą

ce na rozkład gentamycyny

inaktywacj

ę

gentamycyny

powoduje: ampicylina oraz

wy

ż

sze st

ęż

enia chlorku wapniowego lub sodowego

siarczan gentamycyny w roztworach jest niezgodny z sol

ą

sodow

ą

heparyny

Inne

CHLORAMFENIKOL

(Detreomycyna)

7

CHLORAMFENIKOL (Detreomycyna)

A/ Rozpuszczalno

ść

trudno w wodzie (1:400)

dobrze w etanolu (1:2,5) i glikolu propylenowym (1:7)

rozpuszcza si

ę

w acetonie

trudno w eterze etylowym

B/ Odczyn

nasycony roztwór wodny wykazuje pH 4,5 – 7,5

C/ Czynniki wpływaj

ą

ce na rozkład detreomycyny

warto

ś

ci pH

ś

rodowiska



w granicach pH 2,0 – 7,0 obserwuje si

ę

stosunkowo słaby

wpływ ste

ż

enia

jonów wodorowych na tempo hydrolizy

chloramfenikolu



procesy

rozkładu

katalizowane

s

ą

tak

ż

e

przez

jony

wodorofosforanowe, niezdysocjowany kwas octowy oraz jony
cytrynianowe

silny wpływ na rozkład chloramfenikolu ma

ś

wiatło

Receptura detreomycyny

krople do oczu

sporz

ą

dza si

ę

poprzez rozpuszczenie

chloramfenikolu w buforze boranowym (dla roztworów 1% i
wy

ż

szych) oraz ewentualne izotonizowanie chlorkiem sodowym (dla

roztworu 0,5%)

buforowany i izotonizowany roztwór 0,5% wykazuje pH 7,4 i
trwało

ść

6 tygodni w temperaturze 5

°

C

buforowane roztwory 1% i 2% wykazuja pH 8,5 i s

ą

trwałe 4

tygodnie w temperaturze 6

°

C oraz 1 tydzie

ń

w temperaturze

pokojowej

zwi

ę

kszenie lepko

ś

ci kropli do oczu podnosi ich skuteczno

ść

, jako

ś

rodek zwi

ę

kszaj

ą

cy lepko

ść

mo

ż

na stosowa

ć

metyloceluloz

ę

do przygotowywania kropli do oczu nie nale

ż

y stosowa

ć

zwi

ą

zków

chloramfenikolu, bowiem aktywno

ść

wykazuje tylko forma wolna, a

stopie

ń

hydrolizy na powierzchni gałki ocznej jest tak znikomy,

ż

e

nie pozwala na osi

ą

gni

ę

cie st

ęż

enia terapeutycznego

Rp.
Chloramphenicoli

0,05

0,1

Natrii tetraborici

0,03

0,075

Acidi borici

0,15

0,15

Methylocellulosi

0,1

0,1

Phenylohydrargyri borici

0,0001

0,0001

Aquae pro usu ophtalmico

ad 10,0

10,0

M.f. gtt.

ma

ś

ci

z chloramfenikolem nale

ż

y przygotowywa

ć

posługuj

ą

c si

ę

preparatem zmikronizowanym, (cz

ą

stki

poni

ż

ej 20

µ

m), w aptece mo

ż

na go uzyska

ć

poprzez

rozcieranie w jałowym, ogrzanym do temperatury ok. 50

°

C mo

ź

dzierzu roztworu 1 g chloramfenikolu w 2,4 ml

etanolu, lub mieszaniny etanolu i acetonu (1:1) –
uzyskuje si

ę

w ten sposób od 60% cz

ą

stek o wielko

ś

ci

poni

ż

ej 4

µ

m, a tylko do 2% powy

ż

ej 30

µ

m

Rp.

Chloramphenicoli

0,1

Lanolini anhydrici

1,0

Paraffini liquidi

1,0

Vaselini albi

8,0

M.f. ung. opht.

8

Rp.

Chloramphenicoli

2,0

Glycoli propylenici

10,0

Paraffini liquidi

26,0

Paraffini solidi

12,0

Lanolini anhydrici

10,0

Cholesteroli

2,0

Aquae purificate

38,0

M.f. ung.

chloramfenicol rozpuszcza si

ę

w glikolu propylenowym przy lekkim

ogrzewaniu a nast

ę

pnie miesza z przygotowanym uprzednio

podło

ż

em emulsyjnym

uzyskuje si

ę

bardzo dobre rozproszenie antybiotyku w ma

ś

ci,

ponadto

tak

przygotowany

preparat

wykazuje

w

te

ś

cie

mikrobiologicznym wy

ż

sza aktywno

ść

w stosunku do ma

ś

ci z

chloramfenikolem w postaci zawiesiny

gałki z chloramfenikolem nale

ż

y przygotowywa

ć

na podło

ż

ach

ż

elatynowo-glicerolowych lub z glikoli polioksyetylenowych w którym

wykazuje trwało

ść

do 14 miesi

ę

cy

MAKROLIDY

podobnie jak teracykliny, makrolidy s

ą

antybiotykami o

działaniu bakteriostatycznym, hamuj

ą

cym biosyntez

ę

białek bakteryjnych na poziomie rybosomalnym, ale
poprzez ł

ą

czenie si

ę

z podjednostkami 50 S

wbrew powszechnym opiniom,

ż

e oporno

ść

na

makrolidy, z wyj

ą

tkiem gronkowców, wyst

ę

puje rzadko,

obserwuje sie szybki rozwój oporno

ś

ci przenoszonej

przez plazmidy

Erytromycyna

Erytromycyna

A/ Rozpuszczalno

ść

trudno w wodzie (1:1000) a ogrzewanie zmniejsza rozpuszczalno

ść

dobrze w etanolu (1:5), eterze (1:5) i chloroformie (1:6)

B/ Odczyn

nasycony roztwór wodny wykazuje pH 8,0 – 10,5

C/ Czynniki wpływaj

ą

ce na rozkład erytromycyny

warto

ś

ci pH

ś

rodowiska - optymalne 6 – 8 roztwór mo

ż

na wówczas

przechowywa

ć

przez 7 dni w temperaturze pokojowej lub 8 tygodni

w temperaturze 4°C

bardzo

szybki

rozkład

nast

ę

puje

w

ś

rodowisku

kwa

ś

nym

(pH poni

ż

ej 6) oraz zasadowym

nawet krótkie ogrzewanie powoduje zmniejszenie aktywno

ś

ci, a

całkowita dezaktywacja nast

ę

puje po 30 minutach ogrzewania w

temp. 120°C

9

w recepturze sporz

ą

dza si

ę

dermatologiczne roztwory

etanolowe a tak

ż

e ma

ś

ci:

Rp.

Erythromycini

1,0

Paraffini liquidi

5,0

Vaselini albi

ad 100,0

M.f. ung.

NYSTATYNA

A/ Rozpuszczalno

ść

rozpuszczalno

ść

w wodzie uzale

ż

niona jest od stopnia

oczyszczenia, dobrze oczyszczona nystatyna nie rozpuszcza
si

ę

w wodzie, rozpuszczalno

ś

c jest prawdopodobnie wynikiem

solubilizuj

ą

cych wła

ś

ciwo

ś

ci zanieczyszcze

ń

rozpuszczalno

ść

w etanolu jest najlepsza, gdy zawiera

dodatek 10 – 20% wody

B/ Odczyn

zawiesina wodna wykazuje pH 6,5 – 8,0

C/ Czynniki wpływaj

ą

ce na rozkład nystatyny

w wodzie ulega szybkiemu rozkładowi, zwłaszcza przy pH
poni

ż

ej 2,0 i powy

ż

ej 9,0