1

PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU CZASU WOLNEGO

Sprecyzowanie pojęcia czasu wolnego nastręcza duże trudności w języku potocznym,

jak i naukowym. Różnice zdań między autorami pragnącymi zdefiniować pojęcie „czas

wolny” wynikają bądź to z ujmowania go jako kategorii ilościowej, czyli określonej części

ogólnego budżetu czasu, bądź od strony podziału czynności wchodzących w zakres tego

czasu. Problem czasu wolnego związany jest z przekształceniami cywilizacyjnymi i jego

rozwojem. Na występowanie określonych zachowań w czasie wolnym ma dobowy cykl

ż

ycia, cykliczność pór roku. B. Jung (1987) wspomina o roli i znaczeniu czasu wolnego

w starożytności. Czas ten traktowano jako możliwość realizacji intelektu człowieka wolnego

w polityce, filozofii czy sztuce. W starożytnej Grecji po czasie pracy (ascholia) czy wysiłku

fizycznym (ponos), występował czas odpoczynku. Czas odpoczynku zawierał elementy

kontemplacji (schole), rozrywki (paidia) i rekreacji jako odnowy sił (anapausis). Podobny

podział o charakterze kontemplacyjnym (otium) i pracy (negotium) występował u Rzymian.

Początki zainteresowań czasem wolnym sięgają dalekiej przeszłości, a poznawaniem

i zagłębianiem jego problematyki zajmują się jego zwolennicy na całym świecie.

Trudno jest ustalić moment, kiedy aktywność człowieka pierwotnego rozpada się na

pracę i wypoczynek czynny, kiedy obok czynności bezpośrednio użytecznych pojawiają się

czynności bezużyteczne. Jedno jest pewne, że praca fizyczna historycznie poprzedzała pracę

umysłową.

Czynny wypoczynek pojawia się dopiero w społeczeństwie klasowym. Dość

powszechnie się sądzi, że o kształcie tradycji rekreacyjnej decyduje przede wszystkim ilość

czasu wolnego. Warstwy panujące miały go w nadmiarze i to tym więcej, im bardziej

ograbiały poddanych. W społeczeństwie klasowym ilość czasu wolnego klas

antagonistycznych była bowiem odwrotnie proporcjonalna. Otóż …ludzie czasu wolnego

wykształcili typ rozrywki oderwanej od pracy, wskazali tysiące sposobów zabijania czasu,

wypełniania próżniaczego życia (Demel, Humen 1970, s. 27). Natomiast typowa

bezinteresowna rekreacja towarzyszy pracy klasie uciskanej, zawiera cechy znamionujące

rekreację pełną i dojrzałą, tj. wypoczynek, rozrywkę i samodoskonalenie. Wypoczynkiem

była dlatego, że następowała po pracy, była rozrywką – towarzyszyła jej radość przy ostrym

kontraście goryczy ciężkiej pracy, samodoskonaleniem – dodawała życiu nowych wartości

i swobody.

W średniowieczu młodzież …oprócz czasu przeznaczonego na naukę miała również

niezbędny czas na odpoczynek i rekreację, które z natury swej musiały wypełniać również

2

zabawy ruchowe (Wroczyński 1979, s. 62). Gry i zabawy plebejskie w głównej mierze

zaspokajały potrzebę ruchu, wypoczynku i odprężenia po pracy, a jednocześnie były

wyrazem życia towarzyskiego.

W XVII wieku zarysowują się nowe tendencje w wychowaniu. Czołowym

przedstawicielem oświecenia twórcą naukowego systemu pedagogicznego, był John Locke.

W swoim dziele „Myśl o wychowaniu” zawarł idee dotyczące wychowania w czasie wolnym.

Twierdził, że …niedostateczne bowiem siły fizyczne uniemożliwiają człowiekowi osiąganie

w życiu celów nakazywanych przez rozum i obowiązek społeczny. Wychowanie powinno

zapewnić konstytucję fizyczną, odporną na trudy i zmęczenie (Wroczyński 1979, s. 84).

Dużą rolę w rozwijaniu racjonalnej organizacji czasu wolnego wnieśli działacze

Komisji Edukacji Narodowej. Od tamtej pory polska myśl pedagogiczna uwzględniała

problematykę rekreacji fizycznej.

Znaczny wkład w rozwój rekreacji fizycznej wniósł Henryk Jordan. Jako lekarz

dostrzegł wielkie walory w aktywności młodzieży, upatrywał w niej wartości zdrowotne

i wychowawcze, szczególnie istotne dla nowoczesnego społeczeństwa, narażonego

na różnorodne ujemne wpływy cywilizacji technicznej. Sprawy wychowania rozpatrywał

w kontekście …potrzeb rozwojowych młodego człowieka przygotowującego się do czynnej

roli w życiu społecznym (Wroczyński 1979, s. 235 – 236).

Pojęcie czasu wolnego rozpatrywano również na konferencji UNESCO w 1957 roku we

Francji. Za podstawę przyjęto definicję czasu wolnego Joffrre Dumazediera. Określa on, iż

w czasie wolnym …każdy może oddawać się dobrowolnie, poza koniecznymi

i obowiązkowymi zajęciami zawodowymi, rodzinnymi lub społecznymi, wypoczynkowi,

rozrywce albo rozwojowi swej osobowości (Walczak 1994, s. 7). Ta definicja określana jest

jako jedna z najbardziej autorytatywnych i wyważonych. Dumazedier charakteryzuje czas

wolny trzema klasycznymi cechami: dobrowolnością, niezarobkowością i przyjemnością.

Z podobnym ujęciem czasu wolego spotykamy się u J. Daneckiego: Jest to czas,

którego wymagają: regeneracja zużywanych na pracę sił, poszerzanie wiedzy ogólnej

i zawodowej, życie rodzinne, wychowywanie dzieci, osobiste zainteresowania, potrzeby

kulturalne, udział w życiu publicznym (Danecki 1967, s. 29).

Definicje czasu wolnego można też rozpatrywać punktu widzenia takich dyscyplin

naukowych jak: socjologia, pedagogika czy ekonomia.

G. Prudieński (1961, s. 183) analizował zagadnienie czasu wolnego ludności dorosłej,

pracującej zawodowo. Pisał on, iż …czas wolny, to czas poza pracą, zużytkowany na naukę

i podnoszenie kwalifikacji, na pracę społeczną, wypoczynek. Tego określenia nie można

3

odnosić do dzieci i młodzieży. Istnieje podstawowa różnica między spędzaniem czasu

wolnego przez dzieci i młodzież, a wykorzystaniem go przez ludzi dorosłych, chociażby

dlatego, że młodzież podlega opiece dorosłych, interwencji i kontroli wychowawczej.

W Polsce zainteresowanie problematyką czasu wolnego datuje się od 1925 roku, kiedy

to jeden z pedagogów społecznych, Kazimierz Korniłowicz, dyrektor Instytutu Gospodarstwa

Społecznego, rozpoczął badania czasu wolnego ludzi miast, w szczególności środowisk

robotniczych. Za sprawą pracownicy tegoż Instytutu – Wandy Prażmowskiej-Ivanki, ukazała

się pierwsza polska publikacja dotycząca czasu wolnego „Wczasy ludzi miast”, wydana

w 1937 roku. Od tego czasu termin „wczasy” przypisany był postawom i czynnościom, jakie

towarzyszyły spożytkowaniu czasu wolnego. Do dzisiaj wielu pracowników naukowych

stosuje ten termin, chociaż …pedagogowie nawet częściej być może od przedstawicieli innych

dyscyplin, mają opory co do posługiwania się terminem „wczasy” (Walczak 1996, s. 10).

S. Czajka (1975) uważa za czas wolny wszystkie zajęcia, którym jednostka może oddać

się z własnej chęci dla wypoczynku, rozwoju swych wiadomości lub swego kształcenia,

swego dobrowolnego udziału w życiu społecznym, po uwolnieniu się od obowiązków

zawodowych, rodzinnych i społecznych.

Czas wolny od pracy zawodowej (ang. leisure, franc. loisir), który może być wyzyskany na

odpoczynek lub dowolną pracę amatorską, już w 1926 roku przyjęto w Polsce jako „wczasy”

(Demel, Humen 1970, s.7). Za czas wolny E. Wnuk-Lipiński (1972) uważa czas pozostający

do osobistej dyspozycji człowieka po spełnieniu przez niego obowiązków zawodowych,

rodzinnych, szkolnych oraz zaspokojeniu potrzeb biologicznych organizmu.

W potocznym odczuciu „wczasy” kojarzą się nam nadal przede wszystkim

z odpoczynkiem, mniej rozrywką i redukowaniem dowolnej pracy nad rozwojem własnej

osobowości. S. Czajka uważa, że czas wolny obejmuje wszystkie zajęcia, którym jednostka

może oddawać się z własnej chęci dla wypoczynku, rozwoju swych wiadomości lub swego

kształcenia (bezinteresownego), swego dobrowolnego udziału w życiu społecznym,

po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych (Czajka 1975).

W słowniku pedagogicznym stwierdza się, że …czas wolny od obowiązków

zawodowych, społecznych i domowych nosi w Polsce miano wczasów. Jego wypełnienie

zajęciami, które mogą zrównoważyć jednostronność zajęć zawodowych, zapewnić możność

wypoczynku i wyboru zajęć zgodnych z indywidualnym zainteresowaniem (→ hobby) staje się

ważnym zagadnieniem społecznym, a zarazem ważnym zadaniem wychowania dla wczasów

(Okoń 1984, s. 258). Wychowanie to polega na wytworzeniu potrzeb i umiejętności takiego

4

spędzania wolnego czasu, które dostarczając rozrywki i przyjemności, służy zarazem

wszechstronnemu rozwojowi osobowości.

Wielokrotnie zamiennie z „wczasami” stosowane jest słowo „rekreacja” oznaczające

odradzanie się sił fizycznych i psychicznych. Dodajmy, iż terminowi „rekreacja” przypisuje

sie bardzo różne znaczenia. Recreo – z języka łacińskiego znaczy odnowić, ożywić, orzeźwić,

pokrzepić. Rekreacja …służy do określania różnorodnych form aktywności, podejmowanych

poza obowiązkami zawodowymi, domowymi i społecznymi dla odpoczynku, rozrywki

i samodoskonalenia (Demel, Humen 1970, s. 7).

W „śywotach Świętych” Piotr Skarga pisze: …ani się uciechą, albo rekreacyją taką

albo inną nie podług swego stanu bawił. U naszych Polaków (mówi Monitor) słowo

rekreacyja znaczyło rozerwanie umysłu, przez wymiarkowany od zabaw i pilnego uczenia

odpoczynek (Demel, Humen 1970, s.7).

Na gruncie polskim funkcjonuje również określenie „wypoczynek”.

T. Wujek twierdzi, że …wypoczynek dotyczy regeneracji sił fizycznych i psychicznych

organizmu po długotrwałej pracy fizycznej czy umysłowej, doprowadzającej organizm do

zmęczenia, senności i apatii lub przeciwnie, do bezsenności, niepokoju, agresji, a wreszcie do

utraty zdolności samoistnej regeneracji organizmu (Wujek 1994, s. 11).

Prof. S. Nowakowski stwierdza (1957, s. 180): W języku polskim nie posiadamy

odpowiednika francuskiego słowa leisir lub angielskiego leisure, co oznacza czas wolny,

poświęcony zarówno wypoczynkowi fizycznemu, jak i rozrywce oraz osobistym

zainteresowaniom kulturalnym. W znaczeniu tych słów nie chodzi więc tylko o wypoczynek w

sensie potocznym, ale o wszystkie czynności, którym jednostka może poświęcić czas wolny dla

wypoczynku, rozrywki lub rozwoju swojej osobowości według swego upodobania, poza

obowiązkami wynikającymi z sytuacji zawodowej, rodzinnej i społecznej.

Leisir czy leisure – jest to to, co w wolnym czasie robimy, to, co Marek Zürn słusznie

nazywa działalnością, w której najpełniej realizuje się prawo swobodnego wyboru; oznacza

to zminimalizowany nacisk obowiązków, a zmaksymalizowaną możliwość swobodnego

wyboru zajęć (Przecławski 1978, s. 8).

Bardzo duże zainteresowanie poświęcił problematyce czasu wolnego B. Suchodolski,

który w swoich esejach podkreśla konieczność przygotowania człowieka do wartościowego

spędzania czasu wolnego. Mówi, iż …właśnie w czasie wolnym od obowiązkowej pracy

kształtuje się wiele właściwości, nawyków i upodobań jednostki, które następnie stają się

ważnymi czynnikami tej pracy i postępowania wobec innych ludzi. Człowiek jest istotą

niepodzielną i dlatego to, co czyni ze sobą w godzinach wolnych od pracy, nie może nie mieć

5

wpływu na jego zachowanie się w innych godzinach dnia (Czajkowski 1979, s.14). Autor

podkreśla związek czasu pracy z czasem wolnym.

Wśród teoretyków zajmujących się tematem czasu wolnego w Polsce są pedagodzy:

Z. Dąbrowski, A. Kamiński, B. Suchodolski, K. Wojciechowski, R. Wroczyński, T. Wujek.

Wiele interesujących prac dotyczących tej problematyki napisali socjologowie i ekonomiści:

J. Danecki, Z. Skórzyński, K. Przecławski i M. Ćwiakowski. Do współczesnych znawców

czasu wolnego należy także amerykański socjolog Max Kaplan, który stwierdza, że ludzie

ż

yjący współcześnie mają do swojej dyspozycji wciąż rosnącą ilość wolnego czasu.

Czas i forma wypoczynku bywają bardzo różne. Z. Dąbrowski uważa, że …zależą od

indywidualnych potrzeb i przyjętych obyczajów oraz warunków życiowych. Z reguły jednak

więcej wypoczywają ludzie starsi, zmęczeni pracą. Młodzież na ogół wykorzystuje wolny czas

na rozrywkę, rozwój własnych zainteresowań i życie zespołowe (Dąbrowski 1966, s. 19).

Wysiłek, zmęczenie oraz wypoczynek stanowią naturalny, powtarzający się cykl

ż

yciowy, stąd kultury czasu wolnego należy uczyć się od najmłodszych lat. Właśnie w tym

czasie istnieje szansa na przyswojenie sobie trwałych przyzwyczajeń i nawyków, by już jako

dorosły można było z pożytkiem dla siebie i społeczeństwa wykorzystać czas wolny w

odpowiedni sposób. Pracując nad sobą, nad własnym zdrowiem i własną sprawnością

fizyczną pracuje się zarazem na rzecz rodziny, otoczenia, środowiska i narodu (Zuchora

1974, s.172).

Kategorie czasu wolnego

Istnieje przekonanie, iż czas wolny w życiu wielu ludzi nie istnieje, że oni czasu

wolnego nie mają, albo, że czas wolny nie zawsze jest czasem w pełni wolnym.

W zależności od tego, ile czasu pozostaje człowiekowi, jaki jest jego zakres i cel, któremu

służy, możemy mówić o trzech rodzajach czasu wolnego (Czajkowski 1979, s. 17).

Dyspozycyjny czas wolny. Określany jest jako czas wolny od pracy zarobkowej,

etatowej i dodatkowej, ale nie obejmuje samokształcenia, zaspokojenia podstawowych

potrzeb biologicznych, takich jak posiłki, zabiegi higieniczne, sen, zabiegi zdrowotne, jak

również nie dotyczy prac domowych (samoobsługowych) ani opiekuńczych (rodzinnych).

Ten czas wolny pozostaje do wyłącznej dyspozycji naszej, dla rozwoju osobistego i rekreacji.

6

Czas na wpół wolny. Według A. Kamińskiego (1965), to część budżetu czasu

przeznaczona na czynności wykonywane w poczuciu obowiązku oraz świadomości

rzeczowych korzyści, ale które wykonujemy z pewnym marginesem swobody,

tj. Wychowywanie dzieci, niezawodowa hodowla przydomowa.

Wczasowanie. Obejmuje tę część czasu wolnego, którą swobodnie i dobrowolnie

dysponujemy poprzez odpoczynek, zabawę oraz podejmujemy z własnej potrzeby,

dla własnego rozwoju pracę umysłową (samokształcenie), aktywność społeczną, artystyczną,

techniczną i inną (określenie A. Kamińskiego).

Wczasowanie – jest to ta część czasu wolnego podjęta dla wypoczynku i rozrywki, aby

odpocząć po zajęciach dnia codziennego.

Cechą charakterystyczną „wczasów” jest oderwanie się w okresie ich trwania

od miejsca stałej pracy, miejsca zamieszkania, uwolnienie się od wysiłku wymagającego

większego zaangażowania, …pozwalającego na pełne odprężenie psychofizyczne, poczucie

radości, zadowolenia i szczęścia... Najpełniejszą formą wczasowania są wczasy urlopowe

(dla dorosłych), kolonie i obozy (dla dzieci i młodzieży) (Czajkowski 1979, s. 19).

Nie ma wczasowania bez czasu wolnego. Czas wolny jest czynnikiem nadrzędnym

w stosunku do wczasów. Można dysponować czasem wolnym, a nie uprawiać wczasów

(Czajkowski 1979, s. 20).

W XIX wieku, w związku z industrializacją powstały różne, nowe kategorie społeczne.

Na ich gruncie w socjologii ogólnej czas wolny jest kategorią historyczną, kulturową

i społeczną.

Czas wolny jako kategoria historyczna

Pojawia się na pewnym etapie rozwoju cywilizacyjnego jako przeciwstawienie czasu

pracy, odkąd proces produkowania dóbr i świadczenia usług został tak zorganizowany,

ż

e zajmuje wyraźnie wydzieloną część dnia, przeciwwagą staje się czas, w którym nie ma

konieczności pracy. Rozdzielenie tych dwóch sfer życia człowieka powoduje wyodrębnienie

pracy nie tylko w czasie, ale i w przestrzeni. Organizacja przemysłowa czy usługowa

zatrudniająca pracowników określa rygorystycznie czas pracy oraz miejsce, gdzie praca jest

wykonywana. Rewolucja przemysłowa stworzyła więc w powszechnej skali człowieka

„podzielonego”, fragmentarycznie uczestniczącego w różnych grupach społecznych,

funkcjonującego w zmiennych warunkach (Dyoniziak i wsp. 1994, s. 239).

7

W poszukiwaniu rozwiązania powstałego w niespójności sformułowano wiele

koncepcji, wskazując na konieczność ponownego zintegrowania działań jednostek,

bezkonfliktowości, w przechodzeniu od jednej sfery aktywności do drugiej.

Inna koncepcja nawiązuje do próby odbudowania więzi z naturą. Może się okazać,

ż

e realia rozwoju gospodarczego, technicznego, naukowego zweryfikują to stanowisko.

Charakter pracy wykonywanej wyciska na człowieku zbyt duże piętno, by można było

oczekiwać, iż …w czasie wolnym podejmie on działania zmierzające do przeciwstawienia się

nudzie, monotonii, rekompensuje brak aktywności i innowacyjności (Dyoniziak i wsp. 1994,

s. 241).

Czas wolny jako kategoria kulturowa

Jest on swoistą wartością, celem jednostkowych aspiracji, zbiorowych dążeń i podstawą

dokonywania ocen (Dyoniziak i wsp. 1994, s. 241). Z tej perspektywy dość łatwo przychodzi

przedstawienie sposobów wykorzystania czasu wolnego. Czas wolny w obrazie dnia

to podejmowanie różnych zajęć, rozrywek, otaczające nas przedmioty, dość łatwo jesteśmy

w stanie usytuować jednostkę czy zbiorowość w określonym kręgu kulturowym. Inaczej jest

w innych kulturach, prawo do pewnych wyróżnionych godzin, wolnych dni jest nakazem

obyczajowym czy religijnym. Dysponowanie czasem poza pracą, jak wynika z doświadczeń

społecznych zależne są od wykształcenia i charakteru pracy. Jak podaje B. Suchodolski - Jeśli

godziny wolne od pracy wielkich rzesz ludzkich mają być zużywane przez nie wartościowo,

trzeba przede wszystkim zapewnić im wartościowe życie codzienne w zawodzie (Suchodolski

1948, s. 16). Kategoria „dużo wolnego czasu” jako warunek udanego życia pojawia się

najczęściej w wypowiedziach robotników i prywatnych wytwórców. Wyższa kadra

kierownicza w ogóle nie ocenia «udanego życia» pod kątem wolnego czasu...” (Dyoniziak

i wsp. 1994, s. 243). Okazuje się, że w świadomości społecznej czas wolny nie jest

powszechnie traktowany jako wartość autoteliczna. Ten sposób ujmowania właściwy jest

raczej środowiskom społeczno-zawodowym, których praca zagrożona jest alienacją

(Dyoniziak i wsp. 1994, s. 243).

8

Czas wolny jako kategoria społeczna

Oznacza to, że zdeterminowane społecznie są jego rozmiary, sposoby spożytkowania,

a także przypisane mu społeczne funkcje... Struktura wykorzystania czasu, jego budżet, mogą

być wskaźnikiem poziomu rozwoju społecznego (Dyoniziak i wsp. 1994, s. 243).

Czas wolny w kontekście nadrzędnych celów społecznych powinien zapewniać warunki

do najpełniejszego realizowania możliwości człowieka.

Inny podział tej kategorii podaje Z. Dowgird (1978, s. 3), a mianowicie:

- czas przeznaczony na wypoczynek w przerwach w pracy lub w nauce,

- czas po codziennej pracy zawodowej lub nauce,

- czas w końcu tygodnia (sobota – niedziela) lub inne dni wolne od pracy,

- czas dorocznego urlopu lub wakacji szkolnych.

Typy czasu wolnego

E. Wnuk-Lipiński (1975, s. 8) wyróżnia trzy typy czasu wolnego:

- krótki czas wolny, pojawiający się w budżecie czasu dnia roboczego,

- średni czas wolny, występujący w ramach weekendów,

- długi czas wolny, wykorzystywany w trakcie urlopów wypoczynkowych.

Czynnikiem warunkującym rozmiary wolnego czasu jest długość czasu pracy. Redukcja

czasu pracy niejako automatycznie wydłuża czas po pracy i jest zarazem czynnikiem

sprzyjającym wzrostowi ilości czasu wolnego. W krajach rozwiniętych zauważa się wyraźną

redukcję czasu pracy. Skracanie czasu pracy jest uwarunkowane zarówno względami natury

ekonomicznej jak i społecznej. Aby zachować równowagę między czasem pracy, czasem

wolnym, zasobnością rynku i poziomem dochodów, należy utrzymać z punktu widzenia

ekonomii zdrowy organizm gospodarczy. Ponadto w ramach czasu wolnego dokona się

wówczas odnowa sił biologicznych i psychicznych zużytych w pracy. Ważnym źródłem

zwiększania się czasu wolnego jest szybsze zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych

poprzez chociażby większe „nasycenie” gospodarstw domowych dobrami czasooszczędnymi

(bary szybkiej obsługi, wielkie sieci sklepowe, automaty pralnicze (Ritzer 2001).

9

DETERMINANTY ZACHOWAŃ WOLNOCZASOWYCH

Czas wolny jest przedmiotem zainteresowań wielu dziedzin nauki, zwłaszcza od czasu

rozwoju gospodarczego, wzrostu techniki i wprowadzeniu nowoczesności z zakładach pracy.

W związku ze spadkiem zapotrzebowania na pracę ludzką, wprowadzony został normowany

czas pracy. Spowodował on pojawianie się coraz większej ilości czasu wolnego.

Na zachowania wolnoczasowe i sposoby jego wypełnienia wpływają niewątpliwie takie

elementy jak chęć samodoskonalenia czy utrzymanie (nawiązywanie) więzi koleżeńskich.

Determinantem postępowań wolnoczasowych dla Kamińskiego (1965) jest zachowanie

ukierunkowane różnorodnymi potrzebami oraz cechami jednostek czy grupy. Mogą to być

zainteresowania o charakterze:

- edukacyjnym,

-integracyjnym,

- rekreacyjnym,

- kulturalnym,

- kompensacyjnym czy wychowawczym.

Nie bez znaczenia są dla treści wypełniania czasu wolnego zainteresowania.

Zainteresowanie to ważny czynnik pobudzający do działania i wyboru odpowiedniego

kierunku działań. Dotyczy to zarówno zainteresowań w ogóle (Gurycka 1978) jak

i zainteresowań sportowych (Olszewska 1964). Z zaspokojeniem zainteresowań wiąże się

aktywność poznawcza. Istotną właściwością wywołującą u człowieka aktywność poznawczą

jest jego nowość. Aktywność poznawcza zamienia się często w pasję poznawczą doskonale

wypełniającą czas wolny człowieka.

Wśród cech indywidualnych mających wpływ na zachowania w czasie wolnym są cechy

temperamentu. Temperament jest dynamicznym wyznacznikiem osobowości człowieka,

dyspozycją uwarunkowaną biologicznie, a wyrażającą się w sile i szybkości reagowania

układu nerwowego (Gracz, Sankowski 2001, s. 103). Występujące u różnych osobników

cechy procesów pobudzania, hamowania i ruchliwości występujące w różnych kombinacjach

tworzą cztery podstawowe typy temperamentu, które różnią się zróżnicowanymi wyborami

stylu pracy jak i wypoczynku (sangwinik, melancholik, flegmatyk i choleryk).

Sangwinicy (pobudliwi, silni, aktywni) cechujący się dążeniem do kontaktów z innymi

ludźmi, potrzebują większego towarzystwa i wybierają jako formę rekreacji zabawy ruchowe

i gry towarzyskie, jak również turystykę (najczęściej pobytową) i rekreacyjne formy

aktywnego uprawiania sportu

10

Melancholicy (osobnicy o małym zapotrzebowaniu na stymulację z tendencją

pozostawania na uboczu) wybierają najczęściej spacery oraz turystykę pieszą.

Flegmatycy o charakterystycznym zrównoważeniu procesów nerwowych i o małej

ruchliwości preferują kino, teatr, spacery, oglądanie telewizji.

Cholerycy, w przeciwieństwie do flegmatyków, charakteryzują się dużą ruchliwością

i przewagą procesów pobudzania, najchętniej wypoczywają w sposób czynny wśród

rówieśników.

Gracz i Sankowski (2001) wskazują, że przystosowanie człowieka do konkretnej pracy

lub wypoczynku (czynność wolnoczasowa) może dokonać się nie tylko na drodze

selekcjonowania lub dostosowania warunków środowiska do możliwości i oczekiwań

człowieka, ale przypisane jest też neuropsychicznym uwarunkowaniom poszczególnych

typom temperamentu.

Podstawowym atrybutem życia jest stan aktywności uwarunkowanej określonymi

potrzebami czyli … stanem powstającym w wyniku zakłócenia optimum życiowego

organizmu inicjującym jego aktywność ukierunkowaną na osiągnięcie czegoś, co przywraca

owo optimum (Gracz, Sankowski 2001, s. 107).

Człowiek spragniony myśli tylko o napoju, wyobraża go sobie, może miewać

halucynacje. Zdobycie napoju dopiero znosi to napięcie. Kontakty z osobami bliskimi

zaspokajają potrzebę kontaktu emocjonalnego. Spaceru, wycieczka turystyczna – potrzebę

aktywności ruchowej.

Maslow (1990) określa aspekty realizacyjne wybranych hierarchii potrzeb i aktywności

rekreacyjno – turystycznej:

- potrzeby fizjologiczne: odświeżanie ciała i systemu nerwowego, rozładowanie napięcia,

- potrzeby bezpieczeństwa: stałość poczucia zdrowia i wiary we własne możliwości,

- potrzeby przynależności i miłości: interakcje grupowe rodzinne i społeczno –

ś

rodowiskowe,

- potrzeby uznania: wysoka ocena otoczenia w odniesieniu do sprawności, osiąganych

wyników i celów rekreacyjno – turystycznych,

- potrzeba samourzeczywistnienia: osobotwórcze aspekty rekreacji i turystyki, „filozofia

ciała”,

- potrzeba wiedzy i rozumienia: zgłębianie metod, form i celów związanych

z podejmowaniem aktywności rekreacyjno turystycznej,

- potrzeby estetyczne: poczucie piękna ruchu, poznawanie i ochrona środowiska, dbałość

o higienę, własny wygląd i otoczenia.

11

Pod wpływem ciągłej automatyzacji i nowoczesności będącej efektem postępu

technicznego daje się zauważyć statyczny tryb życia prowadzony przez coraz większą część

społeczeństwa. Czas wolny nie powinien tylko służyć do usuwania zmęczenia, lecz

i zaspokojenia osobistych zainteresowań każdego człowieka. Właściwa organizacja czasu

wolnego może stworzyć szansę odkrycia nowych zainteresowań, poznanie takich form

rekreacji, które wzbogacają nabyte wcześniej doświadczenia. Po każdej pracy organizm

domaga się wypoczynku.

Czas wolny, zdaniem A. Kamińskiego (1965), można wypełnić poprzez:

- turystykę

- sport,

- środki masowego przekazu (gazety, czasopisma, książki, radio, film, telewizja),

- kulturę masową,

- teatry i filharmonie, wystawy i muzea,

- samokształcenie,

- amatorstwo artystyczne,

- majsterkowanie i amatorstwo techniczne,

- hodowla amatorska (ssaki, ptaki, ryby, kwiaty, krzewy, drzewa, ogródki działkowe),

- zabawy i kontakty towarzyskie,

- kolekcjonerstwo,

- hobby,

- aktywność społeczną.

Ze względu na rozpowszechniony sposób spędzania czasu wolnego Z. Skórzyński (1965)

wyróżnia sposoby spędzania czasu na:

- potrzeby i zajęcia amatorskie służące działalności twórczej (indywidualne np. hobby,

zbiorowe np. poprzez zbiorową działalność kulturalną)

- potrzeby i aktywne zajęcia fizyczne (sport, turystyka),

- potrzeby i zajęcia towarzyskie (w domu, kawiarni),

- potrzeby i zajęcia konsumpcyjne o charakterze widowiskowym (oglądanie filmów,

zawodów sportowych, imprez estradowych, koncertów),

- potrzeby i zajęcia konsumpcyjne o charakterze indywidualnym (czytanie książek, gazet,

TV, radio),

- potrzeby o charakterze biernym o charakterze wypoczynkowym (leżenie,

wypoczywanie, plażowanie).

H. D. Corbin rozróżnia cztery grupy działalności rekreacyjnej czasu wolnego:

12

-I grupa, to ruchowa działalność (sporty rekreacyjne: kometka, tenis, pływanie, gry

w piłkę, kręglarstwo, łucznictwo, kolarstwo, kajakarstwo, żeglarstwo, wioślarstwo,

wędkarstwo, łowiectwo, wycieczkowanie, kulturystyka, sporty zimowe, tańce),

- II grupa, to zajęcia miłośnicze (hobby: modelarstwo, szkutnictwo, kolekcjonerstwo,

fotografika, filatelistyka),

- III grupa, to działalność kulturalna (muzyka, orkiestra, chór, teatr amatorski, grupy

dyskusyjne),

- IV grupa, to działalność mieszana podtrzymująca zainteresowania jednostki (szachy, gry

ś

wietlicowe, szarady).

Aspekt pedagogiczny czasu wolnego

Pedagogiczna wartość czasu wolnego polega na tym, że stwarza on sytuacje, w których

dzieci i młodzież muszą przejawiać inicjatywę, aktywność i umiejętność organizowania sobie

zajęć wykraczających poza program ich codziennych obowiązków (szkoła, dom),

a występujących jako odrębne momenty dnia, z którymi trzeba coś począć (Czajkowski 1979,

s. 52). W czasie wolnym istnieje okazja do samodzielności w podejmowaniu działań na rzecz

własnego zdrowia, stałego podnoszenia swoich umiejętności oraz ich doskonalenia.

Jednym z dodatnich składników czasu wolnego jest dochodzenie do zrozumienia

konieczności samowychowywania się poprzez między innym twórcze zajęcia, prowadzące do

angażowania całej swojej osobowości stwarzając przez to okazję do rozwoju własnych

możliwości.

Czas wolny dziecko przeżywa bezinteresownie, z dużą dozą własnej przyjemności

i satysfakcji. Takie samodzielne wykorzystanie czasu wolnego daje poczucie swobody,

możliwość rozwinięcia własnej inicjatywy. Charakterystyczną, pozytywną ze stanowiska

pedagogiki cechą czasu wolnego jest dobrowolność i możność wyboru przez samo dziecko

form i treści zajęć, odpowiadających jego własnym potrzebom i zainteresowaniom,

nie uwarunkowanym żadnymi obowiązkami szkolnymi czy domowymi (Czajkowski 1979,

s. 53).

Z punktu widzenia pedagogiki walory czasu wolnego umożliwiają podejmowanie

działań samodzielnych i w ten sposób korzystanie z pełni życia. W młodszym wieku

ta samodzielność jest znacznie ograniczona, w miarę dorastania – wzrasta, staje się mocniej

„projektująca”.

13

Wolny czas, który jest w wyłącznej dyspozycji dziecka, może być wykorzystywany

w najróżniejszy sposób. Daje to możliwość doskonalenia, uczy młodzież i dzieci techniki

gospodarowania nim, kształtuje umiejętność wypoczywania.

Dzięki tym walorom pedagogicznym czas wolny staje się dla dzieci i młodzieży

dziedziną zabawy i radości życia, w której wyzwalają się ich samodzielne, pełne inicjatywy

twórczej poszukiwania wciąż nowych i lepszych metod i form organizowania zajęć

rekreacyjnych (Czajkowski 1979, s. 53).

Socjologowie określają czas wolny jako czas pozostający poza snem i poza

wykonywaniem wszelkich koniecznych obowiązków, nie wspominając o sposobie

wykorzystania tego czasu dla jakichś zajęć ocenianych pozytywnie z punktu widzenia

jednostkowego czy społecznego.

Inaczej interpretuje pedagog – mówiąc o czasie wolnym ma na myśli drugi obok pracy

tor życia mający potencjalnie wartości kształcące i wychowawcze.

Nigdy dotychczas w dziejach – pisze B. Suchodolski – nie zależało od wychowania tak

wiele, jak zależy w dobie współczesnej, ponieważ nigdy dotychczas cywilizacja ludzka nie

była tak złożona i tak bogata, i nie wymagała wobec tego tak bardzo wiele od swych twórców.

Człowiek mający żyć na jej poziomie przerasta wielokroć „człowieka natury” i musi być

kształcony dzięki długotrwałej i umiejętnej akcji pedagogicznej (Suchodolski 1974, s. 144).

Niezależnie od tego, jaki jest pogląd różnych autorów na definicję czasu wolnego,

wszyscy są zgodni co do jednego, a mianowicie, jego brak ma ujemny wpływ na zdrowie,

stosunek do ludzi, osiągnięcia, zadowolenie z siebie i ze świata.

A. Kamiński wyodrębnia trzy funkcje czasu wolnego:

- wypoczynek,

- rozrywkę,

- rozwój zainteresowań (miłośnictwo).

Z wypoczynkiem wiąże się ściśle rozrywka. Zajęcia typu rozrywkowego wprowadzają

w niecodzienność, zabawę, zaangażowana jest żądna wrażeń psychika, powodując radość

i szczęście. Dzięki rozrywce pogłębiają się zainteresowania oraz rozwijają się indywidualne

umiejętności i zdolności. „Wszystkie zajęcia, w których występuje element odprężenia

psychicznego, zabawy, radości, dzięki którym dziecko czuje się wyraźnie szczęśliwe –

są rozrywką w pełnym tego słowa znaczeniu” (Czajkowski 1979, s. 57).

14

Kolejna funkcja czasu wolnego w ujęciu A. Kamińskiego to rozrywka.

Funkcja rozrywki polega na kompensowaniu monotonii dnia, nudy, powtarzających się

codziennie czynności. W przypadku uczniowskim – nudy niektórych lekcji, powtarzającego się

zrzędzenia, monotonii obowiązków rodzinnych, szkolnych [...] człowiek chce się wyrwać spod

panowania czynności w rzeczywistość odmienną, nową lub ... w fikcję... Rozrywka jest jakby

psychologiczną klapą bezpieczeństwa, pozwalającą istocie ludzkiej, opancerzonej coraz

liczniejszymi normami i obowiązkami, odreagować dyscyplinę zewnętrzną i wewnętrzną przez

możliwie pełną i szczerą zabawę na całego (Czajkowski 1979, s. 57).

Rozwój zainteresowań w ujęciu A. Kamińskiego to …kształtowanie w czasie wolnym

różnych występujących samorzutnie zamiłowań, a czasem celowe ich stwarzanie

i organizowanie, zmierzając do tego, by wywołać pozytywny odzew, skłonić do

zaangażowanego oddania się wybranej pasji. Tak pomyślany system rozwijania

zainteresowań zawiera w sobie walory wypoczynku (aktywnego) oraz rozrywki, gdyż oddanie

się umiłowanym zajęciom daje jednostce radość, sprawia przyjemność, powoduje odprężenie

psychiczne i fizyczne. W problematyce zainteresowań należałoby uwzględnić elementy

samokształcenia, które zmierzają do zaspokojenia bardzo osobistych zainteresowań,

odbiegających od obowiązującego programu szkolnego (Czajkowski 1979, s. 57 - 58).

Z. Dąbrowski (1966) wyszczególnia cztery funkcje czasu wolnego:

- wypoczynek,

- rozrywkę,

- rozwój zainteresowań i uzdolnień,

-poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie jako aktywizowanie społeczne.

Reasumując za Z. Dąbrowskim: wypoczywamy, aby odrodzić siły fizyczne

i psychiczne, poszukujemy rozrywki, aby mieć przyjemność, uprawiamy zajęcia

samokształcące, aby podnieść poziom swojej wiedzy i umiejętności.

Jak podaje autor …czwarta funkcja czasu wolnego wybiega poza krąg zamknięty.

Korzyści z działań społecznych nie wracają do jednostki w sposób widoczny i bezpośredni...

dopiero mogą dotrzeć do niej jako pozytywne konsekwencje w postaci faktów dających

zadowolenie, a nawet radość z własnego czynu (Dąbrowski 1966, s.16).

Funkcja wypoczynkowa czasu wolnego w ujęciu Z. Dąbrowskiego wynika …z aspektu

higieniczno-zdrowotnego – jest szczególnie związana z rozrywką, którą rozpatrujemy

15

w aspekcie psychologicznym (Czajkowski 1979, s. 54). Dotyczy to również funkcji rozwoju

zainteresowań, która jest związana z funkcją społecznie aktywizującą, albowiem rozwój

zainteresowań pobudza też do zwiększania aktywności społecznej.

Funkcja społecznie aktywizująca wiąże się z aspektem socjologiczno-ekonomicznym,

ponieważ aktywizowanie społeczne może tylko występować w konkretnej sytuacji

społecznej, jako potrzeba działania, której zadaniem jest ożywienie środowiska

i przeciwstawienie się stagnacji życia społecznego w środowisku.

Najczęściej spotykaną w literaturze funkcją czasu wolnego jest wypoczynek. Jak podaje

J. Sierpiński – wypoczynek to …proces odtwarzania ubytku energetycznego, wywołanego

w organizmie ludzkim przez pracę lub inny wysiłek fizyczny, bądź umysłowy, czyli jako proces

regeneracji sił fizycznych i psychicznych (Czajkowski 1979, s. 55 - 56).

Wypoczynek zdaniem J. Sierpińskiego jest koniecznością fizjologiczną i psychiczną

a wypoczywać to znaczy prowadzić taki tryb życia, który przyniesie organizmowi odprężenie

po pracy, jednocześnie umożliwi pasjonujące organizowanie zajęć i zapewni rozwój

intelektualny, psychofizyczny i społeczny.

W takim ujęciu wypoczynek może być bierny i czynny. Wypoczynku biernego nie

wolno nam negować. Najlepszą zaś formą wypoczynku czynnego jest oddanie się ulubionym

zajęciom, angażując zarówno siły fizyczne i umysłowe.

Trudności w organizowaniu wypoczynku podaje M. Siemiński. Autor podkreśla,

iż organizowanie wypoczynku jest bardzo trudną sztuką, do której należy mieć

predyspozycje. Wypoczynek każdy organizuje i osiąga w sposób indywidualny. Aby stał się

właściwą formą regeneracji sił – musi być organizowany na równi z pracą, stanowiąc jej

funkcję i kompensację (Czajkowski 1979, s. 56).

Inny podział funkcji czasu wolnego przedstawia S. Czajka (1979). W jego ujęciu

wymienia się:

- funkcje ekonomiczne czasu wolnego;

- funkcje społeczno-wychowawcze czasu wolnego;

- funkcje higieniczne czasu wolnego.

Funkcje ekonomiczne czasu wolnego

Kształcenie i dokształcanie zawodowe rozpatruje autor na szerszym tle dokonujących

się współcześnie przemian pracy. Podaje, że niektóre spośród tych procesów mają pewne

cechy ponadustrojowe, co wiąże je raczej z technicznymi a nie społecznymi procesami

16

produkcji i dlatego należy szczególną uwagę zwrócić na charakter pracy w konkretnych

warunkach ustrojowych, w historycznie rozpatrywanym społeczeństwie.

Czas wolny jest więc tym „obszarem”, który służy wypoczynkowi odnawiającemu

zdolności produkcyjne człowieka, nabywaniu, doskonaleniu kwalifikacji zawodowych

i zwiększaniu zasobu wiedzy ogólnej.

Literatura poświęcona tym zagadnieniom dostarcza bardzo dużo przykładów

ś

wiadczących o dobroczynnym wpływie racjonalnego wypoczynku po pracy na wydajność

pracy.

Funkcje społeczno-wychowawcze czasu wolnego – rozwijanie osobowości człowieka

Funkcje te …muszą być rozpatrywane w ścisłym związku z zagadnieniem rozwoju

osobowości człowieka. Oznacza to traktowanie czasu wolnego jako «obszaru», w którym

zachodzi rozwój osobowości człowieka (Czajkowski 1979, s. 1976).

Osobowość

człowieka

ma

wpływ

na

charakter

działań

wychowawczych

podejmowanych w czasie wolnym. A. Kamiński pisze: Od osobowości zależy również – a nie

tylko od rodzaju wczasów – czy dane czynności stają się źródłem odnowy sił duchowych

człowieka i prowadzą do jego lepszego przystosowania społecznego, czy stanowią «ucieczkę»

od realnego uczestnictwa społecznego, od pracy zawodowej, od obowiązków rodzinnych,

«ucieczkę» niszczącą zainteresowania codziennym życiem (Kamiński 1965, s. 205).

W ujęciu B. Gruszyna wymienić należy dwie podstawowe funkcje czasu wolnego:

- funkcja reprodukcji sił człowieka wydatkowanych w sferze pracy i pozostałych

obowiązkowych czynności;

- funkcja duchowego (kulturalnego, estetycznego i fizycznego) rozwoju człowieka

(Walczak 1994, s. 9).

Jak podaje B. Gruszyn – rozwijanie osobowości człowieka i jego samorealizacja

w czasie wolnym powinna być oparta na analizie rozwoju osobowości i na niej należy

budować naukowe kryterium ocen działalności człowieka w czasie wolnym. Wychodząc

właśnie z powyższego stwierdzenia B. Gruszyn pisze: Zgodnie z tym kryterium za pożyteczną,

bogatą w treść uznaje się każdą działalność, jeżeli przyczynia się ona do wydobycia,

ujarzmienia i rozwinięcia różnego rodzaju pozytywnych (w znaczeniu nie antyspołecznym)

dyspozycji i zdolności jednostki, poszczególnych stron jej życia fizycznego i psychicznego,

emocjonalnego i intelektualnego, indywidualnego i społecznego (Czajka 1979, s. 83).

17

Istotny jest rynkowy wymiar czasu wolnego, albowiem rozwijająca się gospodarka

wyzwoliła większą ilość czasu wolnego, lecz wskazuje na sposób jego zagospodarowania

i możliwości konsumpcyjnych poprzez usługi handlowe, turystyczno wypoczynkowe czy

kulturalne. Powstające liczne firmy zajmujące się konsumpcją czasu wolnego wskazują

na tworzenie się wzorców zachowań jednostki (Bombol, Dąbrowska 2003).

Funkcje higieniczne czasu wolnego – wypoczynek i rekreacja

Znaczenie fizjologiczne wypoczynku (fizyczny i psychiczny) było zauważone już na

najniższych szczeblach rozwoju społeczeństwa ludzkiego. Oczywiście na przestrzeni wieków

zmieniało się pojęcie i zakres wypoczynku. Początkowo traktowano wypoczynek wyłącznie

jako regenerację „żywego narzędzia pracy”, po to, aby ponownie stało się ono zdatne do

użytku (okres niewolnictwa, w feudalizmie i w początkowym stadium kapitalistycznym). W

okresie późniejszym kojarzono wypoczynek z innymi wartościami, np. duchowymi. W XIX

wieku rozszerzono pojęcie wypoczynek o rekreację. Przez całe wieki, jak podają źródła,

przeważał wypoczynek głównie bierny. Natomiast pojęcie rekreacji pojawiło się, gdy

powstawały nadwyżki czasu wolnego ponad czas pracy i niezbędny sen.

Jak przytacza S. Czajka współczesne pojęcie wypoczynku pojawiło się od momentu,

a ściślej od upowszechnienia się „trzech ósemek” (8 godzin pracy, 8 godzin snu i 8 godzin

„czasu wolnego”). …Stąd pod pojęciem wypoczynku można rozumieć zarówno sen, jak i czas

wolny... Natomiast pod pojęciem rekreacji raczej określoną część czasu wolnego, w którym

człowiek wypoczywa w sensie psychicznym, a nie tylko fizjologicznym (sen) (Czajka 1979,

s. 95).

Czynności służące realizacji funkcji rekreacyjnej czasu wolnego są bardzo

zróżnicowane, często ta sama działalność może w niektórych przypadkach mieć charakter

rekreacji, w innych zaś stanowić jej zaprzeczenie. Jak słusznie pisze E. Wnuk-Lipiński:

Funkcje są w tym wypadku uzależnione nie tylko od charakteru wykonywanej pracy (fizyczna

lub umysłowa), ale również od aktualnej kondycji psychofizycznej człowieka (Czajka 1979,

s. 95).

Przytoczone funkcje czasu wolnego w ujęciu różnych autorów mają doniosłe znaczenie

dla wszechstronnego i prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży, jak również dorosłych.

Najskuteczniejszą formą wypoczynku jest odpoczynek czynny, który daje możliwość

najpełniejszej regeneracji sił fizycznych i psychicznych.

18

PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU REKREACJI

Rekreacja wywodzi się od łacińskiego słowa „recreatio” i oznacza powrót do zdrowia,

odpoczynek, rozrywkę, zabawę (Kopaliński 1975, s. 830, Słownik … 1971, s.637). Podobne

określenie podaje M. Demel, W. Humen (1970) rekreacja - łaciński termin recreo znaczy

odnowić, ożywić, orzeźwić, pokrzepić.

Rekreacja (łać. – recreo, re – powtórzenie czynności lub powrót do stanu pierwotnego,

cre-are, avi-atum – czynność tworzenia) to przywracanie czegoś, co istniało wcześniej.

Rekreacja ruchowa oznacza tyle co: czynność odtwarzania lub przywracania utraconej

sprawności fizycznej przy pomocy aktywności motorycznej i związanej z nią odnowy oraz

relaksacji psychicznej (Lipoński 1990).

G. D. Butler podkreślając indywidualny charakter rekreacji (musi być interesująca

i różnorodna), widzi rekreację jako … pewną formę działania podejmowanego nie ze względu

na efekty, lecz dla samego działania, które stwarza człowiekowi ujście dla jego sił fizycznych,

umysłowych, twórczych (Demel, Humen 1970, s.7).

Demel i Humen (1970) wprowadzając termin rekreacja zespołowa odnosili go do

działalności zabawowej prowadzonej w grupach, gdzie występuje współzawodnictwo

zespołowe, a celem jest integracja i zacieśnienie stosunków międzyludzkich.

Rekreacja może być klasyfikowana w zależności od form: fizycznych, umysłowych

i społecznych (Demel, Humen 1970), od przygotowania organizmu do wysiłku fizycznego,

wieku i płci zainteresowanych uczestników; terenu, na którym odbywają się zajęcia; celu,

do jakiego dąży ćwiczący; rodzaju i formy ćwiczeń, motywów. Ze względu na różnorodność

form działalności rekreacyjnej nie może istnieć sztywna klasyfikacja. Zdaniem M. Demela

(1970, s. 22) rekreacja fizyczna to …ucieczka przed formalnym „usportowieniem” swobodnej

gry i zabawy, przed monotonią, wszelkim szablonem, rutyną i skostnieniem.

Rekreacja w rozumieniu wielu teoretyków … to dobrowolna działalność człowieka

w czasie wolnym od pracy, w pierwszym rzędzie umotywowana zadowoleniem wypływającym

z niej (Wolańska 1971, s. 8).

Słowo „rekreacja” w języku polskim znane było od dawna. Najpierw określała przerwę

między lekcjami w szkole, następnie zabawę i rozrywkę młodzieży szkolnej w czasie

pozalekcyjnym i międzylekcyjnym. Rozrywka miała przede wszystkim charakter ruchowy.

Współczesne pojęcie „rekreacja” ma o wiele szerszy kontekst. Rozumie się ją jako

działalność przebiegającą w czasie wolnym, zapewniającą odpoczynek i rozrywkę. Rekreacja,

19

jak podaje J. Dumazedier …to zajęcia, którym jednostka oddawać się może z własnych chęci,

bądź dla wypoczynku, rozrywki, rozwoju własnych wiadomości lub swego bezinteresownego

kształcenia, dla dobrowolnego udziału w życiu społecznym po oswobodzeniu się

z obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych (Wolańska 1971, s. 8).

J. Dumazedier opiera się na psychologicznym kryterium tzn. szereguje odpowiednią

czynność do kategorii rekreacji. W ślad za J. Dumazedierem poszło wielu polskich autorów,

utożsamiając ją z pojęciem „wczasów” czy rekreacji.

Butler ...traktuje rekreację jako pewną formę działania podejmowanego nie ze względu

na efekty, lecz dla samego działania, które stwarza człowiekowi ujście dla jego sił fizycznych,

umysłowych, twórczych (Demel i Humen 1970, s. 7).

T. Wolańska za Butlerem ujmuje rekreacja jako …dowolną czynność wykonywana bez

głównych motywów ekonomicznych w czasie wolnym, która regeneruje siły fizyczne,

umysłowe, psychiczne i twórcze oraz w którą człowiek angażuje się na skutek wewnętrznej

potrzeby, a nie z powodu jakiegokolwiek przymusu (Wolańska 1971, s. 9).

Rekreacją zatem może być w tym sensie dowolnie wybrana czynność, z której czerpać

będziemy satysfakcję. Bucher podaje „pięć warunków zaszeregowania jakiejś czynności

w sferę rekreacji, mianowicie:

- czas wolny,

- przyjemność,

- brak jakiegokolwiek przymusu,

- typ czynności społecznie aprobowanej,

- wykluczenie korzyści jako głównej motywacji” (Wolańska 1971, s. 9).

M.Demel i W. Humen (1970) podają, iż …rekreacja służy do określenia różnorakich

form aktywności, podejmowanych poza obowiązkami zawodowymi, domowymi i społecznymi

dla odpoczynku, rozrywki i samodoskonalenia. Definicja zbliżona jest treścią do klasycznej

definicji czasu wolnego, która obejmuje zarówno wypoczynek, rozrywkę i zajęcia

doskonalące jednostkę (samokształcenie, zainteresowania, zajęcia amatorskie).

Wyżej wymienieni autorzy podkreślają, iż należy kształtować u ludzi kulturę

wypoczynku, wypełniać ją treścią wzbogacającą osobowość. Dodają: Nakłada to na nas

trudny obowiązek wychowania społeczeństwa do rekreacji (Wolańska 1971, s. 6). Taka

definicja posiada element osobotwórczy. W ten sposób można zapytać, czy między rekreacją

a czasem wolnym można postawić znak równości?

20

Można mieć co do tego pewne wątpliwości. Niewątpliwie nie ma rekreacji bez czasu

wolnego, ale, o ile czas wolny jest kategorią właśnie czasową, społeczno-ekonomiczną,

to rekreacja jest formą, działalnością ten czas wypełniającą (Wolańska 1971, s. 61).

Profesor Wydziału Zdrowia, Wychowania Fizycznego i Rekreacji w stanie Kalifornia –

Hiliin Ibrahim określa, iż rekreacja jest działalnością konstruktywną, do której człowiek dąży

spontanicznie w czasie wolnym od pracy.

W polskiej literaturze pedagogicznej R. Wroczyński podkreśla wychowawcze znaczenie

rekreacji współdziałające z wychowaniem. Określa także …bezinteresowną aktywność

młodzieży, ale ograniczoną przede wszystkim do wypoczynku i rozrywki (Wolańska 1971,

s. 63).

A. Kamiński proponuje ujęcie rekreacji w szerokim znaczeniu. Chodzi bowiem o to,

aby rekreacji …nie ograniczać do rekreacji fizycznej, ani też nie sprowadzać do rekreacji

jako wydzielonej czynności (Wolańska 1971, s. 67). Stąd rekreacja w propozycji

A. Kamińskiego powinna stać się treścią zapełniającą czas wolny.

Szczególną wartość – podkreśla Butler – ma rekreacja indywidualna, która pozwala na

uprawianie różnorodnych zajęć przez jednostkę w czasie wolnym, odpowiadającym różnym

zainteresowaniom człowieka.

Autorzy W. Demel i W. Humen (1970) wskazują, iż istnieje rekreacja zespołowa,

prowadzona w grupach. Ich zdaniem zacieśnia stosunki międzyludzkie, które wywierają

wpływ na rozwój osobowości członków zespołu.

Rekreacja zatem współdziała z wychowaniem, samowychowaniem, higieną fizyczną

i psychiczną, kulturą i rozrywką oraz z podnoszeniem własnego poziomu kulturalnego

(Wolańska 1971, s. 7).

Reasumując za T. Wolańską – wszyscy teoretycy zajmujący się problematyką czasu

wolnego stwierdzają jednogłośnie, …że rekreacja to nie tylko przyjemne spędzanie czasu

wolnego, ale również wykorzystywanie go w sposób społecznie pożyteczny i aprobowany –

konstruktywny dla dalszego rozwoju osobowości (Wolańska 1971, s. 7).

Według K. Czajkowskiego rekreacja jest zorganizowaną formą postępowania

człowieka, korzystającego z systemu wartości kulturowych, działaniami w czasie wolnym,

prowadzącą do zachowania zdrowia i sprawności życiowej, w której rozwijają się i kształtują

zamiłowania i zainteresowania, a także systematyczna rozrywka i wypoczynek. Rekreacja

wpływa na zdobywanie przez jednostkę z własnych chęci określonych wartości kulturowych,

a tym samym zaspokojenie wysokich aspiracji perfekcjonistycznych, pozwalających poprzez

osobistą pracę nad sobą na twórcze wejście w świat kultury (Czajkowski 1979, s. 71).

21

Tak rozumiana rekreacja może być realizowana na co dzień, w dni świąteczne jak

i urlop, natomiast od samego człowieka zależy, jak będzie ją realizował.

Różnorodność klasyfikacji form działalności w czasie wolnym wskazuje na dużą trudność

zbudowania uniwersalnej typologii zajęć rekreacyjnych. Z dotychczasowych form zajęć

czasu wolnego można wyróżnić następujące rodzaje rekreacji:

- rekreacja fizyczna (ruchowa),

- rekreacja twórcza,

- rekreacja kulturalno-rozrywkowa,

- rekreacja przez działalność społeczną” (Czajkowski 1979, s. 76). Szerzej ten podział

będzie omówiony w następnych rozdziałach.

Rekreacja ruchowa (Wolańska 1971) ...to wszystkie zajęcia o treści ruchowo sportowej

lub turystycznej, którym człowiek oddaje się z własnej chęci w czasie wolnym dla

odpoczynku, przyjemności i rozwoju własnej osobowości.

Toczek – Werner (2005) przytacza podział rekreacji ze względu na:

Intensywność wysiłku:

1.

Relaksacyjna (spacerowanie, wędkowanie, obserwacja przyrody, zajęcia

hobbystyczne, zabawy towarzyskie).

2.

Ś

rednio intensywna (rekreacyjne gry ruchowe, jazda na łyżwach, żeglowanie,

gimnastykowanie się).

3.

Intensywna (biegi kondycyjne, aerobik, pływanie dystansowe).

Podział ze względu na stopień trudności (złożoności technicznej):

1.

Łatwa (bieg, jazda na rowerze, gry i zabawy ruchowe).

2.

Ś

redniołatwa (siatkówka, pływanie, jazda na łyżwach).

3.

Trudna ( narciarstwo, windsurfing, wspinaczka, tenis).

Podział ze względu na porę roku:

1.

Letnia (kąpiele, wędkowanie, nurkowanie, narty wodne).

2.

Zimowa (narty, łyżwy, kuligi, snowboarding).

3.

Całoroczna.

22

Ze względu na miejsce realizacji:

1.

Plenerowe: w wodzie, nad wodą, w górach, powietrzu – paralotnie, szybowce).

2.

Pod dachem (ćwiczenia kulturystyczne, aerobik, kręgle, bilard, taniec).

3.

Boiskowe (gry sportowe).

Pod względem form organizacyjnych:

1.

Indywidualna (samotnicze),

2.

Zespołowa (w parze, w rodzinie, grupie koleżeńskiej),

Ze względu na charakter struktur w grupie:

1. W grupach spontanicznych,

2. W grupach zorganizowanych (stałe zespoły ćwiczebne).

Ze względu na typ kontaktów społecznych:

a)

formalna

b)

nieformalna.

Ze względu na treść:

a)

gimnastyczna,

b)

rekreacyjne gry ruchowe (ringo, kręgle, tenis stołowy),

c)

gry zespołowe (siatkówka, koszykówka),

d)

rekreacyjne ćwiczenia terenowe (bieg na orientację, ścieżka zdrowia),

e)

wschodnie systemy samodoskonalenia się

f)

sporty wodne,(żeglarstwo, windsurfing, pływanie),

g)

sporty zimowe,

h)

ć

wiczenia usprawniające (dla osób z nadwagą, starszych, z bólami kręgosłupa),

i)

inne (turystyka, ćw. siłowe)