Czym jest kultura ludowa dla nas?

Eryk Weber

Historycznie rzecz ujmując kultura ludowa sięga czasów przedchrześcijańskich,

czasów etniczno-plemiennych a jej podstawy zostały uformowane w średniowieczu podczas

kształtowania się ustroju feudalnego. Jest przynależna dla stanu chłopskiego stanowiącego

obok rycerstwa i mieszczan odrębną grupę, która nigdy jednak nie była w pełni autonomiczną

więc zawiera w sobie wytwory pozostałych warstw społeczeństwa. Kultura ludowa wykazuje

poważne zróżnicowania regionalne jak: gwara, dialekty, stroje ludowe, sztuka i rzemiosło,

składając się z pierwiastków archaicznych, elementów oryginalnych, zapożyczeń wewnątrz

etnicznych i interetnicznych.

W okresie romantyzmu np. upatrywano w niej najbardziej autentyczną, najstarszą

część kultury narodowej mogącej stać się zalążkiem odrodzenia narodowego i państwowego.

Nasze, polskie poczucie tożsamości kulturowej odczytywane na poziomie narodowym w

czasie zaborów zostało uznane za modelowe w kategorii patriotyzmu w skali światowej.

Dwudziestolecie międzywojenne widziało w niej oręż kształtowania osobowości

współczesnego człowieka i podstawę narodowej tożsamości jako uzasadnienie politycznych

roszczeń środowisk wiejskich w opozycji do kultury miejskiej uznawanej za kosmo-

polityczną, zdegenerowaną i aspołeczną.

Jeszcze inaczej widziano ją w Polsce Ludowej. Traktowana jako ważny nurt tradycji

narodowej wręcz znaczący element kultury współczesnej, została poddana specjalnej selekcji,

wręcz manipulacji. Stając się jednym z motywów kultury masowej, spełniała jednocześnie

rolę narzędzia legitymizacji władzy „ludowej”. W konsekwencji doszło do przyspieszonego

procesu degradacji tradycyjnej kultury społeczności lokalnych. Natarczywie promowana

ludowość w prostej formie została odarta z tzw. elementów niepożądanych kojarzonych się z

kontekstem religijnym, kresami wschodnimi, treściami minorowymi i refleksyjnymi.

Utrwalenie wzorów traktowania tradycji z czasów poprzedniego systemu doprowadziło do

wykreślenia z kręgu ważnych zjawisk dla polskiej kultury przejawów tradycji kojarzonej

odtąd w kategorii anachronizmu. Współcześnie, nagminnie pojęcie kultury ludowej

utożsamiane jest z kulturą wiejską, chłopską. Nie ma nic bardziej mylnego, przecież pojęcie

ludu jest nieokreślone, zmienne i bardzo pojemne. W równym stopniu może dotyczyć każdej

zbiorowości utożsamianej z danym uczestnictwem w jakimś historycznym wydarzeniu lub np.

w potrzebie emocjonalnej solidarności itp. Więc kulturą ludową równie dobrze może być,

kultura podmiejska i miejska, branżowa i fabryczna, osiedlowa i uliczna… Kultura ludowa

jest systemem mającym własne typologiczne cechy w różnych płaszczyznach struktury i

wewnętrzne prawa rozwojowe, czyli własną gramatykę

1

Znany badacz kultury ludowej K. Dobrowolski do jej podstawowych cech zaliczył;

tradycjonalizm, silne tendencje uniformistyczne, dużą rolę ludzi starych i autorytet urządzeń

kulturowych, religijność z wpływami magiczno-rytualnymi, mocne więzi społeczne, stały

lecz powolny rozwój oraz zróżnicowanie terytorialne. Dla jej rozpowszechniania znaczącą

rolę odgrywały narzędzia transmisji społecznej takie jak; przekaz międzypokoleniowy, czyli

dziedziczenie dorobku, przekaz ustny oparty na zasobach pamięci członków grupy, kontakty

bezpośrednie, zespołowe wykonywanie pracy, czynności obrzędowe i zasoby motywów,

wątków i kształtów.

Transformacja polityczna świata a szczególnie Europy jaka miała miejsce w latach 80

i 90 XX wieku dokonała również głębokiej przemiany w sferze postrzegania, interpretacji i

kultywowania kultury ludowej. Enkulturacja w nowoczesnym społeczeństwie gdzie

środowiskiem nadrzędnym nad rodziną są instytucje wychowawcze i grupy rówieśnicze

odbywa się poprzez korzystanie z wiedzy abstrakcyjnej, czyli teoretycznej a przyswajanie

kultury głównie na zasadzie uczenia się przez refleksję, czyli teorię a nie praktykę.

W dobie wszechobecnych mas mediów, ogromnej ilości informacji, nachalnej i

agresywnej wręcz reklamy wszystko zostaje podporządkowane komercjalizacji. To ona

decyduje o naszej konsumpcji w tym i kultury. Natłok informacji płynący z coraz to bardziej

globalnych, sieciowych kanałów wprowadza społeczeństwa w tzw. szok informatyczny.

Tempo jakie zostaje narzucone nie pozwala na efektywny sposób przetworzenia i analizy

informacji tym samym ogranicza swobodę wyboru indywidualnego, osobistego na rzecz

wyboru podanego, sugerowanego dokonanego np. przez wydawcę poczytnego magazynu.

Decydują trendy, powszechność, moda a nie wartość i przesłanie tam zawarte.

Życie rodzinne straciło zajmowane dotychczas pierwsze miejsce na rzecz ciągłego

zabiegania o rozwój kariery zawodowej. Pokonywanie coraz wyższych stopni w hierarchii,

kierownik, wicedyrektor, dyrektor, prezes staje się drogą do osiągnięcia pożądanej skali

bogactwa, władzy i prestiżu. Wzory te podporządkowują ludzi w coraz większym stopniu nie

jak dotychczas obyczajom, lecz kodeksom i sztucznym konwencjom. Zostajemy za naszym

cichym lub bezwiednym pozwoleniem coraz bardziej oderwani od swego wspólnotowego

podłoża. Sprzyja to powstawaniu nieformalnych grup lokujących się na obrzeżach, będących

marginesem życia społecznego i kulturalnego. To są zbiorowiska ludzi niepotrzebnych z

punktu widzenia funkcjonalności systemu. Te nieformalne grupy czasami są akceptowane,

inne tolerowane tworząc najczęściej subkulturę, dla której podstawą są więzi wspólnotowe.

Pojawiają się równocześnie zjawiska niosące w sobie pozytywne przekazy, będące

niejako na drugim biegunie. Mam tu na uwadze działania podejmowane przez entuzjastów

działających w tzw. grupach rekonstrukcyjnych. Rozpoczynają oni od przyswojenia sobie

rozległej wiedzy historycznej, z ogromnym naciskiem na autentyczność i kompletność.

Następnie, teorię zamieniają w praktykę tworząc określone widowiska z perfekcyjną

dbałością o autentyzm w każdym szczególe odtwarzanego wydarzenia z danej epoki w stroju,

miejsca, postaci i chronologii.

Przeciętny Polak rodzime tradycje traktuje w wymiarze egzotycznych cieka-

wostek ubarwiających dzisiejszą rzeczywistość. Powszechnie króluje odświętny wizerunek

wsi tej roztańczonej, rozśpiewanej i bajecznie kolorowej. Niestety i nauka mocno przyczyniła

się do takiego wizerunku. W świadomości ogółu dominuje odbiór kultury wiejskiej oparty na

klasycznym dziele Oskara Kolbego, a tam niestety głównie pokazany jest wesoły folklor

związany ze spędzaniem czasu wolnego.

Globalizacja. Nie tylko słowo ale i wszystko co wynika z definicji robi

zawrotną karierę. Wymusza inne zachowania, nadaje ważności innym grupom. Życie

społeczne podporządkowane zostaje w coraz większym zakresie korporacjom a przyjaźń,

zaufanie i zażyłość pozostają w odwrocie. Czy to oznacza, że kultura ludowa zanika lub

zniknie. Wcale nie. Wiele organizacji o zasięgu ogólnoświatowym chociażby UNESCO

działająca w ramach ONZ robi wiele aby wspomóc i ocalić kulturę ludową. My jako Polska

mamy bardzo dobre doświadczenia odnośnie własnej kultury ludowej pokazywanej światu .

Już w 1925 roku na światowej wystawie w Paryżu sztuka ludowa będąca podstawą ekspozycji

pozwoliła osiągnąć sukces. Skorzystaliśmy z tych doświadczeń współcześnie. Wcale nie tak

dawno bo na EXPO w 2010r w Szanghaju, polski pawilon został wzbogacony o motyw

łowickiej wycinanki budząc u zwiedzających podziw i zainteresowanie.

Pomimo doraźnych politycznych potrzeb wielokrotnie narzucanych kulturze

ludowej, w globalnej świadomości światowej funkcjonuje przekonanie, że stanowi wzór, typ

idealny kultury w ogóle, dysponującą spójną wizją świata zdolną zaspokoić najważniejsze

potrzeby człowieka. I niech tak zostanie albo i niech tak się stanie.

Przypisy:

1

D. Kadłubiec, Cieszyńskie pogranicze kulturowe. Kultura na pograniczu. Katowice 1995 r. s.14

Kwartalnik Twórczość Ludowa, nr 1-4, 2011 11 Krzysztof Butryn

Bibliografia:

M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa PWN, 1978 r.