Promethidion , zawarta w nim mysl filozoficzna oraz koncepcja

sztuki Cypriana Kamila Norwida.

Norwid to osobowosc niezwykla, zmuszajaca do refleksji nad

faktami z jego zycia i osiagnieciami tworczymi. Odkrywca
wstrzasajacych pokladow naszej narodowej megalomanii i glupoty,
wciaz jednak jest malo znany.

Nalezal do pokolenia bolesnie doswiadczonego, zyl bowiem w

epoce tragicznych zrywow niepodleglosciowych, wojny francusko-
pruskiej, byl takze swiadkiem wstrzasajacych wydarzen Komuny
Paryskiej, wciaz ocieral sie o wielka narodowa i europejska historie.

Dzialal i tworzyl w cieniu najwiekszych tworcow naszej

narodowej literatury, sam zajal jednak miejsce odosobnione, pozostal
niezwykle oryginalnym i nowatorskim w swym dorobku tworczym.
Zakorzeniony w szlacheckiej formacji kulturowej, broniac i
krytykujac jej tworzyl wzor czlowieka nowoczesnego, inteligenta
zwiazanego z miastem, pragnacego uczciwie pracowac i zarabiac
pedzlem i piorem na swoje utrzymanie.
Z przeszloscia laczyla go przede wszystkim religijnosc, gleboko
zakorzeniony w chrzescijanstwie wyprzedzal nowoczesne jego
widzenie i rozumienie. Ewangelia byla dlan lekarstwem na
nieszczescia osobiste, spoleczne i narodowe. Sensu istnienia
upatrywal w „przepaleniu globu sumieniem”, w moralnym odrodzeniu
swiata.
Dziś Norwid uznawany jest za wybitnego polskiego poetę, prekursora
poezji współczesnej. Został odkryty przez Zenona Przesmyckiego
(Miriama), krytyka literackiego Młodej Polski.

1

Artysta, pisarz i mysliciel, w literature, poezje, dramat i proze ubieral
przemyslenia na temat stosunku miedzy dzialalnoscia praktyczna
czlowieka a otaczajacym go swiatem wartosci. Ambicja poety bylo
stworzenie filozofii praktyki i filozofii wartosci, ktore umozliwilyby
likwidacje dostrzeganego przezen „rozlamu” miedzy sfera praktyki a
swiatem wartosci. Norwid staral sie zatem ujmowac rozmaite formy
dzialalnosci ludzkiej (poezje, literature, sztuke, prace) przez pryzmat
ucielesnionych w nich wartosci, co wyraznie widac w poemacie
Prometidion. Dziedzine wartosci staral sie ujmowac pod katem
zastosowania ich w zyciu. Poddawal w watpliwosc wyznawanie
wartosci, ktore byly wylacznie „czysta teoria”, oderwana od zycia, od
rzeczywistosci.

PROMETHIDION to poemat w dwoch dialogach z epilogiem, powstal
przypuszczalnie w latach 1848-49, jako calosc opracowany zostal w
koncu 1850 i wydany w Paryzu w 1851.

Jego tytul jest neologizmem, oznaczajacym dzidzictwo po
Prometeuszu, dziecko Prometeusza; nawiazuje zatem do mitologii
greckiej. Chodzi tu o duchowy spadek po legendzie, ktorej bohater nie
tylko mial stworzyc ludzi z gliny, ale nauczyl ich rzemiosl, a nawet
wykradl dla nich ogien z Olimpu, za co zostal ukarany przez Zeusa i
przykuty do skaly. Promethidion to syn, potomek Prometeusza. Ten
zwiazek z tradycja starozytna podkresla rowniez motto: z Pliniusza
„Historia naturalis” , mowiace o gladiatorze konajacym
przedstawionym w rzezbie Kryzelasa, a takze wybor formy greckiego
dialogu, tak charakterystyczny, chocby dla pisarstwa Platona.

Ale nie tylko te dwa motta i forma dialogowa charakteryzuja
zasadnicze mysli poety. Obydwa podstawowe dialogi poematu
odwoluja sie z kolei do tradycji chrzescijanskiej- osobne motto
pierwszego dialogu ukazuje sens zycia odnaleziony w niesieniu krzyza
za Zbawicielem, jest parafraza slow samego Chrystusa; motto
drugiego dialogu pochodzi z I Listu sw. Pawla do Koryntian, mowi o
prorokowaniu dla „nauki i zachety”. Motta podkreslaja marzenie
poety, by w obrebie kultury polskiej mogla sie dokonac synteza antyku
i chrzescijanstwa, a tym samym nastapic integracja kultury narodowej

2

z kultura swiatowa. Zgodnie z historiozofia polskiego romantyzmu
tworca „Promethidiona” widzi Polske jako kraj, ktoremu dano w
depozyt religie, sztuke i kulture chrzescijanska.

Poetycki traktat dydaktyczny, dedykowany zostal zmarlemu
przyjacielowi Norwida Wlodzimierzowi Lubienskiemu. Tresc
dedykacji jest wzruszajaca, mowi o niezwyklej serdecznosci i
przyjazni:
„(...) Tobie poswiecam, Wlodziu!...slowem, czynem,
Modlitwa...bliskim znajdziesz mnie i wiernym
-Na szlaku bialych slonc- na tym niezmiernym,
Co sie kaskada stworzenia wytacza
Z ogromnych Boga piersi...Co sie rozdziera
W strumienie...potem w krzyz sie jasny zbiera,
I wraca- i juz nigdy nie rozpacza!...

Tam czekaj...drogi moj!...kazdy umiera...”


Po dedykacji nastepuje Wstep, okreslajacy temat dialogow: sztuke;
nastepuje tu apologia sztuki, ukazanie jej rangi i znaczenia dla Polski :
“O sztuko! - człowiek do ciebie powraca
Jak do ciepliwéj matki dziecie smutne”
“O! sztuko-Wiecznej teczo Jeruzalem
Tys jest przymierza lukiem- po potopach
Historii- “
Wstep ukazuje wielkosc sztuki wiernie uczestniczacej w zyciu ludzi w
czasach ciszy, burzy i gromu.

Z kolei prozaiczny wstep Do czytelnika okreslal tematyke
podstawowa obydwu dialogow. Oto jakie slowa kieruje do nas
Norwid o Promethidion :
» Forma greckiego dialogu[1] zdała mi się być najkorzystniejszą do
zaszczepienia głównych pojęć o powadze sztuki »
« W dialogu pierwszym idzie o formę, to jest Piękno. W drugim o
treść, to jest o Dobro, i o światłość obu, Prawdę. »
W obydwoch dialogach - o zyskanie uznania potrzeby i powagi jak
najżywotniejszej i jak najrozciąglejszej dla tego, co Sztuką się
nazywa - a to zaś z powodów, których elementarne pojęcia czytelnik

3

znajdzie najprzód w tych dialogach, potem w uszanowaniu pracy
ludzkiej, a potem w historii i technice.”

To juz w pierwszym dialogu, pt. Bogumil, w ktorym jest rzecz o sztuce
i stanowisku sztuki. Jako forma dochodza dyskutancci do
sformulowania podstawowego:
„Coz wiesz o pieknem?...
...Ksztaltem

jest

Milosci”

(…)
Ksztaltem milosci piekno jest- i tyle,
Ile ja czlowiek ogladal na swiecie,
W ogromnym Bogu, albo w sobie- pyle,
Na tego Boga wystrojonym dziecie;
Tyle o pieknem czlowiek wie i glosi-
Choc kazdy w sobie cien pieknego nosi
I kazdy- kazdy z nas- tym piekna pylem.”

Z tego fundamentalnego stwierdzenia wynika z kolei nastepne
pytanie: czym jest swiatlo boskie i czemu ma sluzyc:
„Bo nie jest swiatlo, by pod korcem stalo,
Ani sol ziemi do przypraw kuchennych,
Bo piekno na to jest, by zachwycalo
Do pracy- praca, by sie martwychwstalo.”
A wiec pochwala sztuki jako waznego instrumentu ksztaltujacego
swiadomosc narodowa. Sztuka rownoznaczna z pieknem ma
„zachwycac” czyli zachecac, porywac do pracy i prowadzic do
zmartwychwstania, czyli wolnosci narodowej. Sztuka ma rozbudzac i
podtrzymywac ducha narodowego.

Twórczość Norwida nie była, jak w przypadku wcześniejszych
romantyków, sposobem opowiedzenia o teorii. Poezja miała być
miejscem realizacji. Wiersz Norwida nie był więc opisem
mistycznego doświadczenia. Stawał się samym doświadczeniem. W
jaki sposób było to możliwe, pokazywała wlasnie wspomniana juz
przed chwila teoria sztuki przedstawiona w Promethidionie.

Podstawę tej teorii wyznaczało przekonanie o ewangelicznej
tożsamości Boga i Miłości. Dla Norwida w najdosłowniejszy sposób

4

Bóg był Miłością. Piękno zaś stanowiło zewnętrzny przejaw boskości.
W widoczny sposób Bóg objawiał się na ziemi w pięknie. Natura jest
piękna, bo jest dziełem Boga i ma w sobie jego element. W
Promethidionie prawda ta wyłożona jest z logiczną dosłownością. Cóż
wiesz o pięknem?... ...Kształtem jest Miłości . Nieco dalej zaś,
wyraźnie nawiązując: Gdy jak o pięknem rzekłem - że jest profil Boży .

Piękno jest wiec jednocześnie kształtem Miłości i profilem Bożym,
Kształt i profil można uznać w tym kontekście za określenie
synonimiczne. Miłość i Boskość stają się zatem w sposób oczywisty
tożsame. Piękno zaś jest ich widomym przejawem. Człowiek jest
zdolny do tworzenia piękna, bo ma w sobie element boski - duszę:

« Kształtem miłości piękno jest - i tyle
Ile ją człowiek oglądał na świecie,
W ogromnym Bogu albo w sobie - pyle,
Na tego Boga wystrojonym dziecię;
Tyle o pięknem człowiek wie i głosi -
choć każdy w sobie cień pięknego nosi
I każdy z nas - tym piękna pyłem. «

21)

Podstawowym życiowym zadaniem człowieka jest doskonalenie w
sobie elementu boskiego - doskonalenie duszy. To działanie i tylko to
nazywa Norwid pracą:

« Gdy jak o pięknem rzekłem - że jest profil Boży
Przez grzech stracony nawet w nas, profilu cieniach,
I mało gdzie, w rzadkich odczuwań sumieniach
- Tak i o pracy powiem, że - zguby szukaniem,... «

(w. 156-159)

Pracą jest więc każde działanie, które doskonali duszę i żadne inne.
Może być pracą trud oracza, jeśli jest wykonywany dla chwały bożej i
może być kontemplacja w całkowitym bezruchu. Nie jest natomiast
pracą najcięższy wysiłek, jeśli podejmowany jest z innych powodów
niż dla doskonalenia duszy. Naturalnym następstwem pracy jest
piękno. Dusza jest cieniem boskości. Jej doskonalenie wyzwala więc
wartość estetyczną. Często cytowany fragment poematu staje się w
tym kontekście niemal zupełnie dosłowny.

5

« Bo nie jest światło, by pod korcem stało,
Ani sól ziemi do przypraw kuchennych,
Bo piękno na to jest, by zachwycało
Do pracy - praca, by się zmartwychwstało »

6)

Piękno skłaniać ma do doskonalenia duszy (pracy), to zaś
bezpośrednio prowadzi do zmartwychwstania. Ile razy działania
człowieka podejmowane są w tym jednym słusznym celu, tyle razy
pojawia się piękno - naturalne następstwo pracy. Diagnoza estetyczna
przemienia się tym samym w etyczną. Jeżeli coś jest brzydkie, to nie
jest to sprawa wizualności. Brak piękna ujawnia nieczyste motywy,
źle świadczy o twórcach. Jeżeli zatem:

« Niejeden szlachcic widział Apollina
I Skopasową Milejską Wenerę,
A wyprowadzić nie umie komina,
W ogrodzie krzywo zakreśla kwaterę;
- Budując śpichlerz często zapomina,
Ze użyteczne nigdy nie jest samo,
Że piękne - wchodzi nie pytając bramą! »

I to w nie najlepszym wyglądzie polskich domostw ujawnia się brak
czystości intencji, zagubienie ducha bożego. Piękne - wchodzi nie
pytając... Każda praca, jeśli traktowana była jako wypełnianie
życiowego posłannictwa, jako droga do zbawienia, wyzwala piękno.
Jeśli stolarz robi stół, traktując to jako życiowy obowiązek, to stół
będzie piękny, podobnie jak śpichlerz i kwatera w ogrodzie. Czym
zatem rzemiosło miałoby się różnić od sztuki ? W XIX wieku Norwid
wszak nie miał wątpliwości, że malowanie obrazu i stodoły to nie to
samo. W jego teorii ten dylemat jest jednak rozstrzygnięty w sposób
nie budzący wątpliwości. Oto każdy, kto pracuje, wyzwala piękno.
Praca ta jednak doskonali duszę. Różnica między sztuką a rzemiosłem
polega na tym, że dzieło sztuki ma innych zmuszać do pracy.
Oczywiście jest ono również sposobem samodoskonalenia artysty, tak
jak dobrze zrobiony stół sposobem wypełnienia życiowej misji przez
stolarza. Stół jednak ma określone funkcje. Funkcją dzieła sztuki ma
być skłanianie innych do pracy w Norwidowskim rozumieniu słowa.

6

Norwidowska koncepcja sztuki skazywała więc samoistnie na
odrzucenie artysty przez współczesnych. Rodziło to gorycz i poczucie
osamotnienia. Nie było wcale łatwe. Całkiem po ludzku, ten, który od
laurów nie wziął listka jednego, ni ząbeczka w liściu nie był
zachwycony światem salonów i pustych form. Odczuwał, jak każdy
kto realizuje wielką misję, związane z nią trudności. Wiedział jednak i
wiedza ta ugruntowała się z czasem, że inaczej artystą być nie można,
że nie można nie zapłacić ceny, która wynika z najgłębszej istoty
sztuki. Popularność, akceptacja, sława znaczyły po prostu rozminięcie
się z ideałem i odejście od pracy. Bez tej nie mogło zaś być piękna,
tylko pozorne ulotne wartości. Przeżywając więc po ludzku samotność
tego, który wie to, co wszyscy wiedzieć będą w czasach późnego
wnuka, Norwid obawiał się jakby zrozumienia i popularności. Uciekał
od czytelników we własne pomysły artystyczne, które tylko tych
najbardziej wytrwałych skłonią do pracy, prowadzącej do
zmartwychwstania. Jak średniowieczny asceta, nie oczekiwał, że
zafascynowani codziennością ludzie pójdą natychmiast jego śladem.
Miał jednak poczucie misji, która świętym kazała trwać w ascezie, by
wyznaczyć w ten sposób niedościgły ideał. Sztuka, która w jakiejś
mierze odwracała się do czytelnika, która skazywała autora na
anonimową egzystencję w przytułku, nie mogła być inna, gdyż
utraciłaby tożsamość.
Inna jeszcze idee odnalezc mozna w pierwszym dialogu. Swiadczy
ona o niezwykle misternej konstrukcji poematu, ktory kryje w sobie
niejedna zagadke.
Norwid okresla prace w dosc paradoksalny dla nas sposob, jako
„zguby szukanie”. Praca jest wg Norwida srodkiem do odzyskania
„wszechdoskonalosci”, utraconej w nastepstwie pogwalcenia prawa
boskiego. Praca jest ksztalcenie i zdobywanie wiedzy, wytwarzanie
dobr uzytkowych, rozwoj spoleczenstwa. Oto jak przedstawia „zguby
szukanie” w przenosnym wykladzie Bogumila:
„-Wiec szukal Ind, nurtujac granit z lampa w dloni,
I znalazl to, z czym szukal- szukal Pers w pogoni
I dognal to, czym gonil- szukal Egipt w Nilu
I zlowil to, czym lowil- toz Grek i Etruski,
I swiata pan Rzymianin, i Part z koniem w luski,
I rozny inny maz- ktorych jest tylu!...”

7

Aby w pelni odczytac wylozona tu idee Norwida, konieczny jest
komentarz dotyczacy budowy tej wypowiedzi. 5-krotnie powtorzona
litera „i”, jak i sama liczba 5 maja w niej znaczenie symboliczne.
Litera „i” jest odwzorowaniem w pismie lini prostopadlej, idea pionu,
wysokosci, zasiegu. Natomiast 5 znaczy kolo. Symbolizm ten
motywuje Norwid podobienstwem rzymskiego V do cyrkla kreslacego
ksztalty kola.”I” jest jednoczesnie promieniem kola. Zwraca rowniez
uwage zaimek w nadrzedniku „czym”, ktory w przytoczonym
fragmencie spelnia podstawowa funkcje semantyczna. Jest on
gramatycznym nosnikiem znaczenia narzedzia, „srodka
poszukiwania”.
Dane te wystarczaja, aby odczytac zamierzony, glebinowy sens
wystapienia Bogumila. Glosi ono, ze taki jest promien znalezisk
(osiagniec)cywilizacji, jakie sa ich punkty wyjscia, jakimi srodkami
dysponuja i realizuja one postawione przed soba cele. Jest to glowna
mysl filozofii Norwida nazywanej filozofia srodka (srodka
koniecznego do osiagniecia celu) i rownoczesnie glowne zalozenie
filozofii pracy, bedacej „najwieksza praktycznoscia na swiecie”.
Zajmijmy sie innym fragmentem, w ktorym takze pojawia sie
symbolika kola:

“my, panie,
O idealnym mówiliśmy kole,
Bez względu, jakie ma zastosowanie:
Czy kto zeń pierścień ślubny lub niewolę,
Czy kto triumfu ark, kościoła banię
Lub do zegarka łańcuch zeń utworzy...“

Pojawia sie tutaj kategoria uzycia, a wiec to do czego zostaje
zastosowany srodek i co z czego zostalo wykonane. Dzieki
odmiennym zastosowaniom, ten sam idealny przedmiot (ktorym jest
kolo) moze sluzyc jako srodek do tworzenia dziel o przeciwstawnych
przeznaczeniach, sprzecznej uzytecznosci. Kolo w pierscieniu
slubnym jest symbolem dobrowolnych, „sakramentalnych“ wiezi
miedzyludzkich, a zarazem kolo to w kajdanach oznacza niewole,
przymusowa zaleznosc badz wylaczenie ze wspolnoty. Uzycie danego
srodka moze sluzyc zarowno dodatniemu „zbudowaniu sie“ jak i
„unicestwieniu“. Dlatego akt uzycia poddany musi byc, wg Norwida,
ograniczeniom moralnym, ktorych zrodla tkwia w sumieniu czlowieka

8

i w tych instancjach, ktore je ksztaltuja ( w religii, w przeslaniach
tradycji humanistycznej i humanitarnej, w doswiadczeniu
ogolnoludzkim).

W Promethidionie odzwierciedla sie postulat uzytecznosci sztuki
poprzez „sluzbe spoleczna” artystow i poetow. Autor widzi potrzebe
ustanowienia sprzezen zwrotnych miedzy poezja a czynem, literatura
a praktyka, slowem a realizacja. Miara uzytecznosci sztuki sa bowiem
urzeczywistnienia gloszonych idealow.

Dialog drugi pt. Wieslaw, w ktorym jest rzecz o prawdzie, jej
promieniach i duchu. Jako tresc , sluzy wyjasnieniu, co to jest opinia
spoleczna, jaka jest rola prorokow i wieszczow walczacych "prawda i
dla prawdy”, apoteozie ich roli, przeciwstawieniu tym, ktorzy
zatruwaja opinie spoleczna- nieudolnym politykom, krzykliwym
konspiratorom, bezdusznym duchownym, a takze pochlebcom i
obludnikom.

Dopelnieniem obydwu dialogow jest Epilog pisany w koncu 1850
roku, skladajacy sie z 20 rozdzialikow proza, bedacych komentarzem
do czesci dialogowej. Mysla przewodnia tego komentarza jest wysoka
ocena ludu, ludowosci i tworczosci ludowej; sztuka ma byc „zakonem
pracy ludow i pracy ludzkosci”. Oto kilka mysli zawartych w Epilogu:
„Slowo jest czynu testamentem; czego sie nie moze czynem dopiac to
sie w slowie testuje- przekazuje; takie tylko slowa sa potrzebne i takie
tylko zmartwychwstaja czynem(…)”
Kazdy narod dochodzi inna droga do uczestnictwa w sztuce:
„W Polsce od grobu Fryderyka Chopina rozwinie sie sztuka, jako
powoju wieniec, przez pojecia nieco sumienniejsze o formie zycia, to
jest o kierunku pieknego, i o tresci zycia, to jest o kierunku dobra i
prawdy.
Wtedy artyzm sie zlozy w calosc narodowej sztuki.
Podnoszenie ludowych natchnien do potegi przenikajacej i
ogarniajacej Ludzkosc cala- podnoszenie ludowego do Ludzkosci nie
przez stosowanie zewnetrzne i koncesje formalne, ale przez
wewnetrzny rozwoj dojrzalosci…oto jest, co wysluchac daje sie z
muzy Fryderyka jako zaspiew na sztuke narodowa.(…)

9

Narodowy artysta organizuje wyobraznie(…)”
Zajmujac sie sztuka i literatura Norwid mial na wzgledzie ich udzial
w ksztaltowaniu jednostkowej oraz zbiorowej samowiedzy, ich
konstruktywna role w ustanawianiu „jednego z zakonow pracy ludow
i pracy ludzkosci”. Idealem Norwida jest wszechstronnosc funkcji
praktycznych sztuki i literatury, ich zdolnosc do podejmowania
wszelkich zadan, ktore wynikaja z aktualnego polozenia zbiorowosci.
Teza z Promethidiona mowiaca o „jednosci piesni i praktycznosci”
stanowi klucz do jego stanowiska w kwestii uzytecnosci i zarazem
klucz do zrozumienia protestu przeciwko sytuacjom, w ktorych sfera
piekna staje sie obca praktyce. Zasadzie uzytecznosci nadaje Norwid
specyficzne a zarazem uniwersalne znaczenie. Intencja autora jest
niewatpliwie zlikwidowanie zarysowujacej sie w jego epoce przepasci
miedzy sztuka a sfera praktyki pozaartystycznej. Tej przepasci, ,ad
ktora stawala po jednej stronie sztuka nieuzyteczna, a po przeciwnej-
praktyka „nieestetyczna”.
Promethidion przekazuje nam wizje sztuki, ktora ma byc tecza
laczaca sfere sacrum i profanum, ma wyrazac to co boskie, idealne,
laczyc niebo z ziemia, jak tecza w Genezis, zaspokajac tesknote
czlowieka do absolutu, ma otwierac droge do sacrum, ma wcielac
dobro. Sztuka ma byc zwienczeniem pracy i jednoczesnie
wyzwoleniem sie od niej, nowa Ewangelia zwiastujaca
Zmartwychwstanie.
Wyrazu sztuka uzywal Norwid nie tylko w znaczeniu tworczosci
artystycznej, ale i w znaczeniu pierwiastka intuicyjnego,
prowadzacego do wyrazenia prawdy. W poezji chodzi np. o to, zeby
„odpowiednie dac rzeczy slowo”.
Promethidion potwierdza, ze Norwid byl nie tylko poeta, ale i
myslicielem. Poemat ten byl swoistym podsumowaniem studiow i
przemyslen poety na temat sztuki, ktore polaczyl on z problematyka
moralno-filozoficzna. Centralnym zadaniem sztuki ma byc moralne
odrodzenie czlowieka, narodu i swiata. Wyrazajac dobro, sztuka ma
zapobiegac niepotrzebnemu meczenstwu, daremnemu przelewowi
krwi, prowadzic do moralnego i spolecznego odrodzenia narodow.

Utwor jest niezwykle roznorodny pod wzgledem stylistycznym, trzeba
sie nieraz z trudem przezen „przelamac i przegryzc, nim dojdzie sie do
wlasciwej ukrytej pestki, zazwyczaj prostej i dojrzalej”.

10

Dialogi tworzace poemat o sztuce ukazaly sie drukiem w Paryzu w
1851 roku, utwor spotkal sie od razu z zajadla krytyka. Dopiero
nastepna generacja z najwyzszym aplauzem przyjela drugie wydanie
Promethidiona w 1901. Mowiona o nim jako o „narodowej
Ewangelii”. Ale najpierw Norwid byl obiektem bolesnych atakow, w
ktorych m.in. Krasinski zarzucal mu „ciemnosc” wyslowienia.

Utwor mial przyniesc spoleczenstwu polskiemu nowe

pojmowanie sztuki, wplynac na rozwoj sztuki narodowej, traktowanej
przez poete jako podstawowy czynnik odrodzenia spolecznego i
narodowego. Promethidion pozostawal w wyraznym zwiazku we ze
sporem o racje istnienia i kierunki rozwoju sztuki narodowej,
toczacym sie w Polsce i na emigracji w latach 1840-60. Poematem
swoim opowiadal sie Norwid za mozliwoscia i potrzeba rozwoju
narodowego sztuk plastycznych. Rozszerzal przyjete wowczas
pojmowanie sztuki o sztuke uzytkowa, a rownoczesnie wskazywal
zyciodajne zrodlo sztuki- sztuke ludowa, ktora w muzyce przez
Chopina i w literaturze przez poezje romantyczna zostala podniesiona
do rangi ogolnonarodowej. Szczegolna rola, jaka poeta przyznawal
sztukom plastycznym, wynikala z przeswiadczenia , ze ucielesniajac
ideal, znosza romantyczny rozdzwiek miedzy nim a rzeczywistoscia.
Sztuki plastyczne, jako zwiazane z praca, sluza upowszechnianiu
piekna, zmniejszaja dystans miedzy artysta i spoleczenstwem, nadaja
pracy sens moralny i stanowia element cementujacy spoleczenstwo w
„lancuch prac”. Promethidion zawiera szereg pogladow nowych w
polskim pismiennictwie. Wielu refleksjom nadal autor ksztalt
lapidarny i sugestywny, co wplynelo miedzy innymi na ich
popularnosc w XX W. Poemat byl pierwszym z wiekszych utworow
Norwida, ktore zadecydowaly o juego pozniejszym znaczeniu jako
poety-prekursora i mysliciela. Szczegolnym zainteresowaniem cieszyl
sie w dobie Mlodej Polski i w 20-leciu miedzywojennym. Do
zawartych w nim koncepcji nawiazywali, miedzy innymi S.
Witkiewicz i S. Brzozowski, Tischner.
Koncepcja sztuki wg Norwida jest scisle zwiazana z jego szacunkiem
dla pracy. Norwid rozwija filozofie pracy i sztuki w sposob, ktory
inspirowal pozniej niektorych socjalistow, ale Norwid nigdy

11

socjalista, ani politykiem (mimo mysli politycznej obecnej w jego
pismach) nie byl.

Norwid tworzył w epoce romantyzmu, ale nie był typowym

romantykiem. Przeciwstawiał się poglądom, że sztuka rodzi się
z natchnienia. Dla poety była ona rezultatem ciężkiej i żmudnej pracy
artysty. Niektóre jego poglądy były zbieżne z poglądami romantyków.
Ządał od sztuki narodowości, uważał, że każde dzieło artystyczne
powinno wyrażać ducha narodowego, zawierać treści narodowe.

O Norwidzie powiedziec mozna, ze jest poeta egzystencji,

wyprzedzajacym swoja epoke, nie mieszczacym sie w romantyzmie,
choc z romantyzmu wyrastajacym, wchodzacym w kolejna epoke
pozytywizmu ze swa idea pracy organicznej od podstaw prowadzaca
do wyzwolenia narodowego, nowoczesnego pojecia sztuki, ktorej
nadal sens uzytkowy, sztuki sluzacej narodowi i ludzkosci.
Odrzucajac romantyczny mesjanizm, odchodzil od kultu narodu,
ktoremu wolal mowic bolesne prawdy wynikajace z doglebnej analizy
rzeczywistosci i narodowego charakteru Polakow. Odrzucil dylematy
szlachetczyzny ujawniajace sie tak w sposobie pojmowania walki o
niepodleglosc, jak i w marzeniach o przyszlosc kraju, tak zywotnych
dla romantyzmu. Szlachecka formacja kulturowa stanowila dla niego
forme zamknieta, ale krytykujac te tradycje, potrafil jednoczesnie jej
bronic.
Religijnosci poddawal wszystkie dziedziny swej refleksji nad
swiatem. Nie byla to tylko uczuciowa religijnosc romantykow, ale
zakorzeniona glebiej, poszukujaca pewnosci wiary, zapowiadajaca
nowoczesne wizje teologiczne. Zycie stawalo sie zgodnie z tymi
wyobrazeniami pielgrzymowaniem ku Absolutowi i dochodzeniem do
swietosci, poszukiwaniem Prawdy.


Bibliografia:
Zbigniew Sudolski, Norwid,Wydawnictwo Ancher, W-wa 2003
Jolanta Chojak, Ewa Telezynska, Czemu i jak czytamy Norwida,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, W-wa 1991

12

Julian Krzyzanowski, Literatura Polska, Panstwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1985
Czeslaw Milosz, Histoire de la littérature polonaise, University of
California Press, Berkely, 1986
Cyprian Norwid, Pisma filozoficzne i polityczne, Oficyna Poetow i
Malarzy, Londyn 1957
Edward Kasperski, Swiat wartosci Norwida, Panstwowe
Wydawnictwo Naukowe, W-wa 1981
Wojciech Bonowicz, Te same rozdroza, Tygodnik Powszechny
Mieczyslaw Inglost, Norwid, z dziejow recepcji i tworczosci, PWN,
Warszawa 1983
Puzyna, Telezynska, „Calosc” w tworczosci Norwida, Prace
Wydzialu Polonistyki UW, W-wa 1992
Juliusz Gomulicki, Okruchy poetyckie i dramatyczne, Panstwowy
Instytut Wydawniczy, W-wa 1956
Norwid, Promethidion, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, W-
wa 1851

Dramaty: „Pierścień wielkiej damy”, „Zwolon”, „Kleopatra i Cezar”.

13

Promethidion , zawarta w nim mysl filozoficzna oraz koncepcja sztuki

Cypriana Kamila Norwida.

1) Prometidion – poemat w dwoch dialogach z epilogiem.
- Dwa motta i forma dialogowa podkreslaja zwiazek z kultura starozytna; osobne motto
pierwszego i drugiego dialogu odwoluja sie do tradycji chrzescijanskiej. Motta podkreslaja
marzenie poety, by w obrebie kultury polskiej mogla sie dokonac synteza antyku i
chrzescijanstwa, a tym samym nastapic integracja kultury narodowej z kultura swiatowa.
-Dedykacja dla zmarlego przyjaciela Norwida W.Lubienskiego
-Tytul: oznacza dzidzictwo po Prometeuszu.
-Wstep: okresla temat dialogow: sztuke; nastepuje tu apologia sztuki, ukazanie jej rangi i
znaczenia dla Polski.
-Do czytelnika
-Dialog pierwszy: Bogumil, w ktorym jest rzecz o sztuce i stanowisku sztuki. Jako forma :
pochwala sztuki jako waznego instrumentu ksztaltujacego swiadomosc narodowa. Sztuka
rownoznaczna z pieknem ma „zachwycac” czyli zachecac, porywac do pracy i prowadzic do
zmartwychwstania, czyli wolnosci narodowej. Sztuka ma rozbudzac i podtrzymywac ducha
narodowego.
-Dialog drugi pt. Wieslaw, w ktorym jest rzecz o prawdzie, jej promieniach i duchu. Jako
tresc, sluzy wyjasnieniu, co to jest opinia spoleczna, jaka jest rola prorokow i wieszczow
walczacych "prawda i dla prawdy”.

-Epilog - skladajacy sie z 20 rozdzialikow proza, bedacych komentarzem do czesci
dialogowej. Mysla przewodnia tego komentarza jest wysoka ocena ludu, ludowosci i
tworczosci ludowej; sztuka ma byc „zakonem pracy ludow i pracy ludzkosci”.

2) Filozofia praktyki i wartosci

C.K. Norwid w literature, poezje, dramat i proze ubieral przemyslenia na temat stosunku
miedzy dzialalnoscia praktyczna czlowieka a otaczajacym go swiatem wartosci. Ambicja

14

poety bylo stworzenie filozofii praktyki i filozofii wartosci, ktore umozliwilyby likwidacje
dostrzeganego przezen „rozlamu” miedzy sfera praktyki a swiatem wartosci. Norwid staral sie
zatem ujmowac rozmaite formy dzialalnosci ludzkiej (poezje, literature, sztuke, prace) przez
pryzmat ucielesnionych w nich wartosci. Dziedzine wartosci staral sie ujmowac pod katem
zastosowania ich w zyciu.
3)Koncepcja sztuki zawarta w Promethidionie:

-Poezja miejscem realizacji, doswiadczenia ;
-przekonanie o ewangelicznej tożsamości Boga i Miłości ;
-Piękno stanowi zewnętrzny przejaw boskości ;

-rozumieniesztuki jako artystycznego upostaciowienia idei Milosci: „Coz wiesz o pieknem?...
...Ksztaltem jest Milosci”
- sztuka jako twor funkcjonalny, inspirujacy czlowieka.
„Piesn a praktycznosc- jedno, zareczone
Jak maz i dziewka w obliczu wiecznosci.”
-praca jako tworczosc, a sztuka jako praca wysublimowana:
„Bo piekno na to jest, by zachwycalo
Do pracy- praca, by sie martwychwstalo.”
„I stad najlepszym Cezar historykiem,
Ktory dyktowal z konia- nie przy biurze-

I Michal-Aniol, co kul sam w marmurze...”
-Człowiek jest zdolny do tworzenia piękna, bo ma w sobie element boski – duszę ;
-Podstawowym życiowym zadaniem człowieka jest doskonalenie w sobie elementu boskiego -
doskonalenie duszy. To działanie i tylko to nazywa Norwid pracą ;
-Naturalnym następstwem pracy jest piękno; a praca prowadzi do zmartwychwstania

Kilka cytatow:

1. Pierwsze motto:
« Morituri te salutant, Veritas... »
2. Motto pierwszego dialogu :
„Nie za sobą z krzyżem Zbawiciela, ale za Zbawicielem z krzyżem swoim: ta jest zasada wszech-harmonii
społecznej w Chrześcijaństwie - ten jest tego, co zowią materialnie specjalnościami, rytm i akord... Ta to jest
nareszcie tajemnica ruchu sprawiedliwego...***“
3.Motto drugiego dialogu:
„Bo możecie wszyscy jeden po drugim, prorokować, aby się wszyscy uczyli i wszyscy pocieszeni byli...“

Św. Paweł, XIV

4.Dedykacja:

„Tobie - Umarły, te poświęcam pieśni,
Bo cień gdy schyla się nad pargaminem,
To prawdę czyta, o podstępach nie śni...
Tobie poświęcam, Włodziu!... słowem, czynem,
Modlitwą... bliskim znajdziesz mnie i wiernym
- Na szlaku białych słońc - na tym niezmiernym,
Co się kaskadą stworzenia wytacza
Z ogromnych BOGA piersi... Co się rozdziera
W strumienie... potem w krzyż się jasny zbiera,
I wraca - i już nigdy nie rozpacza[1]!...

Tam czekaj... drogi mój!.., każdy umiera... »

5. Wstep :
“O sztuko! - człowiek do ciebie powraca
Jak do ciepliwéj matki dziecie smutne”
“O! sztuko-Wiecznej teczo Jeruzalem
Tys jest przymierza lukiem- po potopach

15

Historii- “

6. Do czytelnika:

« W dialogu pierwszym idzie o formę, to jest Piękno. W drugim o treść, to jest o Dobro, i o światłość obu,
Prawdę. »
„W obydwóch dialogach - o zyskanie uznania potrzeby i powagi jak najżywotniejszej i jak najrozciąglejszej dla
tego, co Sztuką się nazywa - a to zaś z powodów, których elementarne pojęcia czytelnik znajdzie najprzód w
tych dialogach, potem w uszanowaniu pracy ludzkiej, a potem w historii i technice.”
7. Bogumil, w ktorym jest rzecz o sztuce i stanowisku sztuki. Jako forma
„Coz wiesz o pieknem?...
...Ksztaltem

jest

Milosci”

„Bo nie jest swiatlo, by pod korcem stalo,
Ani sol ziemi do przypraw kuchennych,
Bo piekno na to jest, by zachwycalo
Do pracy- praca, by sie zmartwychwstalo.”

«Kształtem miłości piękno jest - i tyle

Ile ją człowiek oglądał na świecie,

W ogromnym Bogu albo w sobie - pyle,

Na tego Boga wystrojonym dziecię;

Tyle o pięknem człowiek wie i głosi -

choć każdy w sobie cień pięknego nosi

I każdy z nas - tym piękna pyłem. »

« Gdy jak o pięknem rzekłem - że jest profil Boży

Przez grzech stracony nawet w nas, profilu cieniach,

I mało gdzie, w rzadkich odczuwań sumieniach

- Tak i o pracy powiem, że - zguby szukaniem,... »

« Niejeden szlachcic widział Apollina

I Skopasową Milejską Wenerę,

A wyprowadzić nie umie komina,

W ogrodzie krzywo zakreśla kwaterę;

- Budując śpichlerz często zapomina,

Ze użyteczne nigdy nie jest samo,

Że piękne - wchodzi nie pytając bramą! »

„-Wiec szukal Ind, nurtujac granit z lampa w dloni,
I znalazl to, z czym szukal- szukal Pers w pogoni
I dognal to, czym gonil- szukal Egipt w Nilu
I zlowil to, czym lowil- toz Grek i Etruski,
I swiata pan Rzymianin, i Part z koniem w luski,
I rozny inny maz- ktorych jest tylu!...”

“my, panie,
O idealnym mówiliśmy kole,
Bez względu, jakie ma zastosowanie:
Czy kto zeń pierścień ślubny lub niewolę,
Czy kto triumfu ark, kościoła banię
Lub do zegarka łańcuch zeń utworzy...“

9.Epilog
„Slowo jest czynu testamentem; czego sie nie moze czynem dopiac to sie w slowie testuje- przekazuje; takie
tylko slowa sa potrzebne i takie tylko zmartwychwstaja czynem(…)”
Kazdy narod dochodzi inna droga do uczestnictwa w sztuce:
„W Polsce od grobu Fryderyka Chopina rozwinie sie sztuka, jako powoju wieniec, przez pojecia nieco
sumienniejsze o formie zycia, to jest o kierunku pieknego, i o tresci zycia, to jest o kierunku dobra i prawdy.

16

Wtedy artyzm sie zlozy w calosc narodowej sztuki.
Podnoszenie ludowych natchnien do potegi przenikajacej i ogarniajacej Ludzkosc cala- podnoszenie ludowego
do Ludzkosci nie przez stosowanie zewnetrzne i koncesje formalne, ale przez wewnetrzny rozwoj
dojrzalosci…oto jest, co wysluchac daje sie z muzy Fryderyka jako zaspiew na sztuke narodowa.(…)
Narodowy artysta organizuje wyobraznie(…)”

17