„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Marzena Borowska

Rozpoznawanie instrumentów muzycznych
313[06].O1.05

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr inż. Jacek Szydłowski
mgr inż. Marcin Makowski



Opracowanie redakcyjne:
mgr Marzena Borowska



Konsultacja:
mgr inż. Joanna Stępień

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 313[06].O1.05
Rozpoznawanie instrumentów muzycznych, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu asystent operatora dźwięku.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

4

3. Cele kształcenia

5

4. Materiał nauczania

6

4.1. Klasyfikacja instrumentów muzycznych

6

4.1.1. Materiał nauczania

6

4.1.2. Pytania sprawdzające

10

4.1.3. Ćwiczenia

10

4.1.4. Sprawdzian postępów

11

4.2. Instrumenty strunowe

12

4.2.1. Materiał nauczania

12

4.2.2. Pytania sprawdzające

16

4.2.3. Ćwiczenia

17

4.2.4. Sprawdzian postępów

18

4.3. Instrumenty klawiszowe

19

4.3.1. Materiał nauczania

19

4.3.2. Pytania sprawdzające

23

4.3.3. Ćwiczenia

24

4.3.4. Sprawdzian postępów

25

4.4. Instrumenty dęte

26

4.4.1. Materiał nauczania

26

4.4.2. Pytania sprawdzające

32

4.4.3. Ćwiczenia

33

4.4.4. Sprawdzian postępów

34

4.5. Instrumenty perkusyjne

35

4.5.1. Materiał nauczania

35

4.5.2. Pytania sprawdzające

43

4.5.3. Ćwiczenia

44

4.5.4. Sprawdzian postępów

45

4.6. Instrumenty elektryczne i elektroniczne

46

4.6.1. Materiał nauczania

46

4.6.2. Pytania sprawdzające

50

4.6.3. Ćwiczenia

50

4.6.4. Sprawdzian postępów

52

4.7. Aparat głosowy człowieka

53

4.7.1. Materiał nauczania

53

4.7.2. Pytania sprawdzające

61

4.7.3. Ćwiczenia

61

4.7.4. Sprawdzian postępów

62

4.8. Orkiestry i zespoły

63

4.8.1. Materiał nauczania

63

4.8.2. Pytania sprawdzające

66

4.8.3. Ćwiczenia

67

4.8.4. Sprawdzian postępów

68

5. Sprawdzian osiągnięć

69

6. Literatura

73

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w rozwijaniu umiejętności rozpoznawania instrumentów

muzycznych.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Pozytywny wynik testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę.

Schemat układu jednostek modułowych

313[06].O1.03

Rozpoznawanie

trendów muzycznych

313[06].O1.05

Rozpoznawanie instrumentów

muzycznych

313[06].O1

Podstawy zawodu

313[06].O1.04

Określanie właściwości

akustycznych różnych

pomieszczeń

313[06].O1.07

Stosowanie urządzeń

elektrycznych i sprzętu

dźwiękowego

313[06].O1.02

Analizowanie rynku mediów

w Polsce i na świecie

313[06].O1.01

Stosowanie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy, ochrony

przeciwpożarowej oraz ochrony

ś

rodowiska

313[06].O1.06

Doskonalenie dykcji

i fonetyki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2.

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

−

rozpoznawać podstawowe elementy notacji muzycznej,

−

rozpoznawać podstawowe dźwięki,

−

posługiwać się miarami i jednostkami z dziedziny fizyki i akustyki,

−

posługiwać się podstawową terminologią stosowaną w muzyce i akustyce,

−

stosować zasady etyki zawodowej,

−

korzystać z komputera i Internetu w stopniu podstawowym,

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3.

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

wyjaśnić zasadę wzbudzania drgań,

−

sklasyfikować instrumenty tradycyjne i elektroniczne,

−

wyjaśnić budowę oraz zasady gry na tradycyjnych instrumentach muzycznych,

−

wyjaśnić budowę oraz zasady gry na instrumentach elektrycznych, elektronicznych
i perkusyjnych,

−

posłużyć się instrukcjami obsługi instrumentów elektrycznych i elektronicznych,

−

dobrać urządzenia służące do wzmacniania i przetwarzania dźwięku,

−

wyjaśnić proces rozwoju zespołów muzycznych,

−

wyjaśnić proces rozwoju orkiestry symfonicznej,

−

odczytać zapis muzyki zespołowej instrumentalnej i instrumentalno-wokalnej,

−

wyjaśnić budowę i zasadę działania aparatu głosowego człowieka,

−

wyjaśnić działanie strun głosowych,

−

rozróżnić techniki wokalne,

−

określić zakresy i skale głosów,

−

rozróżnić rodzaje chórów i zespołów wokalnych,

−

odczytać zapis nutowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4.

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Klasyfikacja instrumentów muzycznych

4.1.1.

Materiał nauczania

Pojęcie wibracji (muzyczne vibrato)

Vibrato – wibracja [2] jest to okresowe wahanie wysokości, intensywności i barwy

dźwięku, (falowanie częstotliwości i natężenia dźwięku). W śpiewie falowanie zachodzi 6,2
razy na sekundę i jest efektem okresowego rozluźnienia napięcia mięśni krtani.

Vibrato u amatorów i u dzieci jest nieregularne, gdyż występuje przypadkowo lub bardzo

rzadko. Amplituda wahań wysokości vibrato wynosi od 0,5 tonu do całego tonu.

Vibrato instrumentalne uzyskiwane jest podczas gry na instrumentach smyczkowych

i dętych. Instrumenty strunowe i smyczkowe mają z natury suchy i niezbyt donośny dźwięk.
Jego siłę zwiększa się stosując efekt vibrato. Można go uzyskać poprzez kołyszący ruch palca
na strunie, szybkie poruszanie palcem przyciskającym strunę (metoda klasyczna) oraz przez
podciąganie i opuszczanie struny na szerokości podstrunnicy (metoda bluesowa). W grze na
instrumentach smyczkowych vibrato polega niemal wyłącznie na odchyleniach
częstotliwości. Zarówno wokalne jak instrumentalne vibrato powoduje bogatszy, pełniejszy
dźwięk, co przejawia się w jego barwie. Odpowiednio stosowane vibrato wpływa znacząco na
ekspresję dźwięku, jest efektem ożywiającym i wzbogacającym dźwięk.

Zasada wzbudzania drgań

Dźwięk w instrumencie muzycznym wytwarzany jest za pomocą wibratora, którego

własności fizyczne wpływają na wysokość dźwięku i jego barwę, czyli najbardziej
charakterystyczną cechę pozwalającą odróżnić poszczególne instrumenty tylko za pomocą
słuchu. W instrumencie za wytwarzanie dźwięku odpowiedzialne są: wibrator (główny
element instrumentu muzycznego), incytator (element pobudzający wibrator do drgań) oraz
rezonator (element zwiększający głośność dźwięku). Zarówno incytator jak i rezonator
wpływają na barwę dźwięku wytwarzanego przez instrument muzyczny.

Klasyfikacja instrumentów muzycznych według Moritza von Hornbostela i Curta
Sachsa

System Hornbostela – Sachsa jest obecnie najbardziej popularnym kryterium podziału

instrumentów muzycznych [7], który został opublikowany w 1914 roku. Hornbostel i Sachs
stworzyli tę klasyfikację na innej, z 1888 roku autorstwa Victora – Charlesa Mahillona, a jej
podstawą był podział według rodzaju wibratora, czyli źródła dźwięku w instrumencie
muzycznym. Hornbostel i Sachs rozbudowali ten system tak, aby umożliwiał
zaklasyfikowanie każdego instrumentu muzycznego niezależnie od jego przeznaczenia
i pochodzenia, ponieważ poprzedni był ograniczony głównie do instrumentów kultury
zachodniej używanych w muzyce klasycznej. Budowa systemu Hornbostela – Sachsa oparta
jest na Klasyfikacji Dziesiętnej Deweya, której podstawą jest pięć kategorii dzielących
instrumenty muzyczne w zależności od rodzaju źródła dźwięku. Kolejne podziały
poszczególnych grup kategoryzują instrumenty muzyczne według sposobu pobudzania
wibratora (np. szarpanie, pocieranie, uderzanie, dęcie) oraz konstrukcji instrumentu. Pierwszy
i drugi poziom klasyfikacji przedstawia się następująco:
1.

Idiofony to instrumenty, w których wibratorem jest ciało stałe mające własną sprężystość.
Ź

ródłem dźwięku jest cały instrument, albo jego główny korpus.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

Idiofony dzielą się na:

−

uderzane – wibrator wzbudzany jest przez uderzanie pałeczką, prętem, młotkiem lub
bezpośrednio instrumentem o podłoże,

−

szarpane – wibrator wzbudzany jest przez szarpanie,

−

pocierane – wibrator wzbudzany jest przez pocieranie palcem lub smyczkiem,

−

dęte – wibrator wzbudzany jest przez strumień powietrza.

2.

Membranofony to instrumenty, w których wibratorem jest napięta membrana.

Membranofony dzielą się na:

−

uderzane – wibrator wzbudzany jest przez uderzanie pałką, dłonią, palcami,

−

szarpane – wibrator wzbudzany jest przez strunę przekazującą mu swoje drgania,

−

pocierane – wibrator wzbudzany jest przez pocieranie dłonią, palcami, szczoteczką,
smyczkiem.

−

dęte – wibrator wzbudzany jest strumieniem powietrza.

3.

Chordofony to instrumenty, w których wibratorem jest napięta struna.

Chordofony dzielą się na:

−

proste – instrumenty składające się ze struny lub strun zamocowanych na wsporniku,
który nie jest rezonatorem i jego usunięcie nie uniemożliwia gry na instrumencie,

−

złożone – instrumenty strunowe, które mają zintegrowany rezonator oraz instrumenty
strunowe elektryczne.

4.

Aerofony to instrumenty, w których wibratorem jest drgające powietrze.

Aerofony dzielą się na:

−

wolne – drgające powietrze nie jest zamknięte w przestrzeni instrumentu,

−

piszczałkowe – drgające powietrze jest zamknięte w przestrzeni instrumentu.

5.

Elektrofony to instrumenty, w których wibratorem jest membrana głośnika, zaś źródło
drgań pobudzających wibrator stanowi układ elektryczny.
Piąta grupa instrumentów muzycznych – elektrofony została dodana w 1940 roku przez

Curta Sachsa, który podzielił elektrofony na trzy podgrupy:
51 – to instrumenty, w których elektryczność służy do napędzania mechanizmu lub
sterowania elementami wykonawczymi,
52 – instrumenty, w których elektryczność służy do wzmacniania głośności,
53 – instrumenty, w których drgania powstają na drodze czysto elektrycznej, nazwane przez
Sachsa

instrumentami

radioelektrycznymi.

Współczesna

instrumentologia

nazywa

elektrofonami tylko podgrupę 53, odrzucając dwie pozostałe, gdyż nie spełniają
podstawowego kryterium klasyfikacji, jakim jest rodzaj źródła dźwięku.

Kolejne poziomy klasyfikacji jeszcze bardziej precyzują sposób pobudzania wibratora

i konstrukcję instrumentu. W zapisie, poziomy grupowane są trójkami i dla poprawienia
czytelności oddzielane kropką, np. ksylofon należy do grupy oznaczonej 111.212. Większa
ilość poziomów niekoniecznie oznacza bardziej skomplikowaną grupę instrumentów.
Przykładem może być dość prosta w budowie i sposobie gry trąbka sygnałowa, która należy
do grupy instrumentów oznaczonych numerem 423.121.22.

Rozkład klasyfikacji trąbki sygnałowej jest następujący:

−

4 – aerofon,

−

42 – wewnątrz instrumentu jest wibrujące powietrze,

−

423 – wibracja pobudzana jest za pomocą ust,

−

423.1 – wysokość dźwięku regulowana jest tylko za pomocą ust, ponieważ instrument nie
posiada mechanizmu regulacji wysokości dźwięku,

−

423.12 – instrument ma kształt rurowy,

−

423.121 – miejsce przyłożenia ust znajduje się na końcu instrumentu, a nie na jego boku,

−

423.121.2 – instrument jest zagięty lub zwinięty, a nie prosty,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

−

423.121.22 – instrument jest wyposażony w ustnik.
Oprócz poziomów charakteryzujących rodzaj wibratora, jego konstrukcję i sposoby

pobudzania, stosuje się przyrostki opisujące mniej istotne cechy instrumentu. Niektóre
przyrostki są wspólne dla wszystkich pięciu grup podstawowych, przykładowo 8 określa
instrument muzyczny wyposażony w klawiaturę, 9 – instrument z napędem mechanicznym.
Inne przyrostki są dość szczegółowe i dotyczą konkretnej grupy, np. jeden z przyrostków
w grupie membranofonów określa sposób przytwierdzenia okładziny bębna do jego korpusu.
Instrumenty złożone z elementów należących do dwóch lub więcej podstawowych grup,
zapisywane są przy użyciu dwukropków i myślników.

Podział instrumentów na grupy podgrupy, rodziny, rodzaje, gatunki ilustruje tabela nr 1.

Tabela 1. Podział instrumentów na grupy podgrupy, rodziny, rodzaje, gatunki [12]

Grupy

Podgrupy

Rodziny

Rodzaje

Gatunki

skrzypcowe

skrzypce,
altówka,
wiolonczela

smyczkowe

basowe

kontrabas

4 – strunowy,
5 – strunowy

bezchwytnikowe

harfa

pojedynczopedałowa
podwójnopedałowa

chwytnikowe
melodyczne

mandolina,
banjo

sopranowe

chwytnikowe
akordowo –
melodyczne

lutnia,
gitara,
banjo

gitarowe

szarpane

skoczkowe

klawesyn

ręczne

cymbały

S

tr

u

n

o

w

e

(c

h

o

rd

o

fo

n

y

)

uderzane

młoteczkowe

fortepian,

pianino

koncertowy,
pokojowy
pokojowe

bezustnikowe

piccolo,
flet,
flet altowy,
flet basowy

in Des, in C
in Es, in Des, in C
in G, in F

ustnikowe

flet prosty

szczelinowe
(wargowe)

miechowe

organy –
część
wargowa

klarnetowe

klarnet mały,
klarnet,
klarnet
basowy

in Es
in C, in B, in A

in B

D

ęt

e

(a

er

o

fo

n

y

)

pojedynczo –
stroikowe

saksofony

sopranowy,
altowy,
tenorowy,
barytonowy

in C, in B
in F, in Es
in C, in B
in F, in Es

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

podwójno –
stroikowe

obojowo –
fagotowe

obój,
rożek
angielski,
fagot,
kontrafagot

niemiecki, francuski
in F

trąbki

trąbka mała,
trąbka,
trąbka altowa

in Es, in D, in Des
in C, in B, in A
in F

waltornie

waltornia (róg
francuski)

in F

puzony

puzon
suwakowy,
puzon
wentylowy

altowy, tenorowy
tenorowo – basowy,
basowy

kornety

kornet mały,
kornet

in Es
in C, G, in B

skrzydłówki
(sakshorny
wyższe)

sopranowa,
altowa,
tenorowa

in B
in Es
in B

organicznostroikowe
ustnikowe

tuby

(sakshorny

niższe)

tuba,
barytonowa,
tuba basowa,
tuba
kontrabasowa

in B
in Es, in F
in C, in B

kotłowe

kotły
symfoniczne

ś

rubowe,

korbowe,

obrotowe, pedałowe

M

em

b

ra

n

o

w

e

uderzane

bębnowe

bęben wielki,
bęben mały
(werbel)
bęben
podłużny,
tom – tomy,
bongos,
tamburyn

o określonej
wysokości

dzwony

wieżowe, półkuliste

płytowe

o nieokreślonej
wysokości

gong

talerze

gong orkiestrowy,
tam – tam,
swobodne, hi – hat

drewniane

ksylofon,

marimbafon

2 – rzędowy,
4 – rzędowy

sztabkowe

metalowe

dzwonki,

czelesta,
wibrafon

pałeczkowe,
klawiszowe

rurowe

dzwony
rurowe

1 – rzędowe,
2 – rzędowe

S

am

o

b

rz

m

ią

ce

(

id

io

fo

n

y

)

prętowe

trójkąt

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

inne krótkobrzmiące

kastaniety



drewienka
(claves),
bat
pudełeczka,
guiro
klekotka,
marakas

baletowe,
orkiestrowe
pojedyncze
i podwójne

języczkowe

mechaniczno –
miechowe

organy –
część
języczkowa,
fisharmonia

mała, pedałowa

ręcznomiechowe

akordeon,
harmonia

ustne

harmonijka

4.1.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Czym jest vibrato muzyczne?

2.

Jakie jest główne kryterium klasyfikacji instrumentów muzycznych według Hornbostela
– Sachsa?

3.

Jaki jest pierwszy i drugi sposób klasyfikacji instrumentów według Hornbostela –
Sachsa?

4.

Jak wydobywa się dźwięk w poszczególnych grupach instrumentów?

5.

Jakie kryteria w podziale instrumentów według Hornbostela – Sachsa uwzględniają
kolejne poziomy klasyfikacji?

6.

Jakie są grupy instrumentów muzycznych?

7.

Jakie są podgrupy instrumentów muzycznych?

8.

Jakie są rodziny instrumentów muzycznych?

9.

Jakie są rodzaje instrumentów muzycznych?

10.

Jakie są gatunki instrumentów muzycznych?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj klasyfikacji tradycyjnych instrumentów muzycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.1.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

dokonać analizy tablic zawierających tradycyjne instrumenty muzyczne,

4)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

5)

wydobyć dźwięki i scharakteryzować instrumenty pod względem wzbudzania drgań,

6)

wskazać właściwe miejsce instrumentów na tablicy skal,

7)

wysłuchać nagrań dźwięków pochodzących z różnych instrumentów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

8)

dokonać podziału instrumentów muzycznych na grupy, podgrupy, rodziny i rodzaje,

9)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania dźwięków różnych instrumentów muzycznych,

−

odtwarzacz płyt CD,

−

egzemplarze okazowe tradycyjnych instrumentów muzycznych,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice skal instrumentów,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij zasady wydobywania dźwięku z tradycyjnych instrumentów muzycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.1.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

przeczytać ze zrozumieniem tekst o zasadach wydobywania dźwięku z instrumentów,

4)

zredagować notatkę na podstawie informacji zawartych w tekście,

5)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych i wydobyć z nich dźwięki,

6)

obejrzeć struny oraz stroiki w instrumentach,

7)

określić zasady ich działania,

8)

określić zasady wydobywania dźwięków z tradycyjnych instrumentach muzycznych,

9)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tekst o zasadach wydobywania dźwięków z instrumentów,

−

egzemplarze okazowe tradycyjnych instrumentów muzycznych,

−

struny i stroiki,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice skal instrumentów,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

dokonać klasyfikacji instrumentów tradycyjnych?

2)

wyjaśnić zasady wydobywania dźwięków z instrumentów?

3)

rozpoznać dźwięki?

4)

przypisać dźwięki do poszczególnych instrumentów muzycznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.2.

Instrumenty strunowe

4.2.1.

Materiał nauczania

Instrumenty smyczkowe

W instrumentach strunowych smyczkowych [5] dźwięk wydobywany jest przy pomocy

smyczka Dźwięk uzyskuje się przesuwając smyczkiem prostopadle po strunach lub szarpiąc
struny palcem – pizzicato. Instrumenty smyczkowe składają się z następujących elementów:

−

struny (najczęściej cztery) – strojone są do odpowiednich częstotliwości i opierają się na
mostku,

−

pudło rezonansowe – przestrzeń, gdzie wzmacniany jest dźwięk wytwarzany przez
drgające struny,

−

gryf z podstrunnicą – do podstrunnicy przyciska się struny tak by zmienić ich długość,
a przez to częstotliwość drgań. Gryf zakończony jest śrubami służącymi do strojenia
instrumentu i zapewnia odpowiednie napięcie strun.
We wszystkich instrumentach smyczkowych grający na nim jedną ręką operuje

smyczkiem lub pobudza struny palcami, a drugą ręką przyciska struny do podstrunnicy tak je
skracając, by wydawały dźwięk o odpowiedniej częstotliwości.

Skrzypce – budowa instrumentu

Skrzypce [5, 12] są najmniejszym muzycznym instrumentem strunowym z grupy

chordofonów smyczkowych. Skrzypce składają się z podłużnego pudła rezonansowego
z dwoma otworami w kształcie stylizowanej litery f, gryfu z bezprogową podstrunnicą.
Instrument jest zakończony komorą kołkową z główką, najczęściej w kształcie ślimaka.
Cztery struny, podparte na mostku, napinane są za pomocą klinowych naciągów (kołków).
Dawniej struny skrzypiec, były wykonywane z preparowanych jelit zwierzęcych, a dziś
niemal wyłącznie wykonywane są z metalu o różnych stopach, gdyż jakość metalu ma wpływ
na brzmienie instrumentów. Struny stroi się w naturalnych kwintach, począwszy od najniżej
strojonej – g (196Hz), d

1

(293,7Hz), a

1

(440Hz), e

2

(659,3Hz) i obejmuje zakres dźwięków od

g do e

4

. Nuty zapisuje się w kluczu wiolinowym. Częstotliwość drgań pudła rezonansowego

wynosi 230 – 290Hz. Formant główny ma częstotliwość dochodzącą do 3,5kHz.

Smyczek jest to drewniany, sprężysty pręt, najczęściej wykonany z drewna

fernambukowego i naciąga się na niego włosie, które umieszczone jest w główce smyczka
(szpic) i dołu w żabce. śabka może być wykonana z drewna, plastiku lub kości słoniowej. Na
jej końcu znajduje się śrubka do odpowiedniego naciągnięcia włosia.
Skrzypce występują w ośmiu rozmiarach (długość wraz z gryfem w calach i centymetrach):
4/4 – pełnowymiarowe (23", 58,4cm), 3/4 (22", 55,9cm), 1/2 (20", 50,8cm), 1/4 (18.5",
47,0cm), 1/8 (16.5", 41,9cm), 1/10 (15", 38,1cm), 1/16 (14", 35,6cm), 1/32 (13", 33,0cm).

Zasady gry na skrzypcach

Skrzypek [12] opiera instrument na lewym ramieniu i przytrzymuje go głową, opierając

na nim podbródek. Lewą ręką chwyta szyjkę, palcami naciska struny w odpowiednich
miejscach dla wybranego dźwięku. W prawej ręce trzyma smyczek, którym przesuwa po
strunach (arco), lub szarpie struny palcami (pizzicato). Istnieje wiele rodzajów artykulacji
(techniki gry smyczkiem), np. gra ciągła, smyczki oddzielane, podrzucane, podbijane,
odbijane. Istotnymi elementami technicznymi podczas gry są: sposób i jakość wibracji, czyli
ruchy palca wzdłuż struny – w celu zmiękczenia dźwięku, celność palcowa – intonacja ,
biegłość – szybkość stawiania palców, chwytanie wielodźwięków – dwudźwięków i akordów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Rys. 1. Skrzypce [17]

Altówka – budowa instrumentu

Altówka [5] to muzyczny instrument strunowy z grupy chordofonów smyczkowych.

Instrument ten jest nieco większy od skrzypiec, ma niższy, głębszy i łagodniejszy ton. Składa
się z podłużnego pudła rezonansowego z dwoma otworami w kształcie stylizowanej litery f,
gryfu z bezprogową podstrunnicą, zakończonego główką w kształcie ślimaka.

Struny, podparte na mostku, tzw. podstawku, są napinane za pomocą klinowych

naciągów. Smyczek jest nieco krótszy i cięższy niż w skrzypcach. Standardowe długości
pudeł rezonansowych altówek wynoszą odpowiednio: 16", (40,6cm), 15 1/2" (39,4cm),
(41cm), (42cm), (43cm). Altówka ma cztery struny strojone normalnie w kwintach do
następujących dźwięków (począwszy od najniżej strojonej) – c (130,8Hz), g (196Hz), d

1

(293,7Hz), a

1

(440Hz) i obejmuje zakres dźwięków od c do e

3

. Notacja zapisywana jest

zazwyczaj w kluczu altowym należącym do grupy kluczy C.

Zasady gry na altówce

Technika gry na altówce [5] jest taka, jak na skrzypcach, tyle, że altowiolista gra z nieco

większym i mocniejszym oparciem.

Wiolonczela – budowa instrumentu

Wiolonczela [5] jest tenorowo – basowym instrumentem strunowym z grupy

smyczkowych. Składa się z dużego pudła rezonansowego z dwoma otworami w kształcie
stylizowanej litery f, gryfu z bezprogową podstrunnicą, zwykle wykonaną z drewna
hebanowego, zakończonego główką w kształcie ślimaka. Cały korpus podpiera nóżka
o podłoże. Wnętrze korpusu składa się z elementów równoważących nacisk strun na
wierzchnią płytę rezonansową (belka – tzw. belka basowa) i przenoszących częściowo
drgania na dolną płytę rezonansową, tzw. duszę oraz zespołu elementów scalających
konstrukcję (pieniek górny, pieniek dolny i cztery klocki narożnikowe). Struny, podparte na
mostku tzw. podstawku, napinane są za pomocą klinowych naciągów – kołków na jednym,
i maszynek na drugim końcu. Instrument ma cztery struny normalnie strojone w kwintach do
następujących dźwięków (począwszy od najniżej strojonej) – C (65.4Hz), G (98Hz),
d (146,8Hz),a (220Hz), i obejmuje zakres dźwięków od C do a

2

. Wiolonczela ma długość

75cm. Posiada niskie, melancholijne brzmienie, choć w wysokim rejestrze brzmi jasno.

Zasady gry na wiolonczeli

Wiolonczelista [5] gra w pozycji siedzącej, obejmując kolanami pudło rezonansowe,

wsparte nóżką o podłoże. Wznoszący się pionowo w górę gryf powinien znajdować się na
wysokości przedramienia i ramienia. Lewa ręka spoczywa na chwytni, palce naciskają struny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

w odpowiednich miejscach dla danego dźwięku. W prawej ręce zaś trzyma smyczek, którym
przesuwa po strunach, lub szarpie struny palcami.

Kontrabas – budowa instrumentu

Kontrabas [5] to największy i najniżej brzmiący muzyczny instrument strunowy z grupy

smyczkowych. Składa się z wielkiego pudła rezonansowego z dwoma otworami w kształcie
stylizowanej litery f, gryfu z bezprogową podstrunnicą, zakończonego główką w kształcie
ś

limaka. Korpus oparty jest na nóżce o podłoże. Grube struny, podparte na mostku, napinane

są za pomocą klinowych naciągów. Instrument posiada cztery struny strojone w kwartach
(począwszy od najniżej strojonej): E (41,2Hz), A (55Hz), D (73,4Hz), G (98Hz) i obejmuje
zakres dźwięków od E (w kontrabasach orkiestrowych, 5 – strunowych C (32,7 Hz)) do g

1

w typowym wykorzystaniu. W niektórych utworach solowych z wykorzystaniem flażoletów
przy podstawku sięga się prawdziwego kresu skali kontrabasu uzyskując dźwięki
o wysokościach przekraczających g

2

(g dwukreślne w brzmieniu) sięgając nawet g

3

.

Kontrabas transponuje też oktawę w dół.

Zasady gry na kontrabasie

Kontrabasista [5] gra w pozycji stojącej, opierając go nóżką o podłoże. Lewą rękę trzyma

na podstrunnicy i palcami naciska struny w odpowiednich miejscach dla danego dźwięku.
Prawą ręką trzyma smyczek, którym przesuwa po strunach Struny można też szarpać palcami.

Instrumenty szarpane

W instrumentach strunowych szarpanych [5] drgania struny wzbudzane są poprzez jej

szarpnięcie palcami, np. harfa, gitara, naciśnięcie klawisza powodujące uderzenie w struny za
pomocą młoteczków, np. fortepian czy kolca, np. klawesyn.

Harfa – budowa instrumentu

Harfa pedałowa [5] posiada 46 lub 47 struny nastrojone diatonicznie w Ces – dur. Struny

te są rozpięte na ramie przymocowanej na dole do ukośnego pudła rezonansowego.
Instrument ma siedem pedałów, z których każdy odpowiada dźwiękom tej samej nazwy we
wszystkich oktawach. Pedały te umożliwiają przestrajanie 44 strun, (oprócz jednej lub dwóch
najniższych i jednej najwyższej) przez podwyższanie ich brzmienia o półton (przy
pojedynczym naciśnięciu pedału) lub o cały ton (przy dwukrotnym naciśnięciu pedału)
równocześnie we wszystkich oktawach. Przestrajanie jest możliwe dzięki mechanizmowi,
składającemu się m.in. ze sprężyn, drutów zwanych pilotami, przekładni i widełek. Struny
wykonuje się z jelit zwierzęcych oraz z metalu (struny basowe). Większość strun wygląda
jednakowo, więc oznacza się je różnymi kolorami dla ułatwienia gry. Pudło rezonansowe
najczęściej wykonane jest z drewna sosnowego, a pozostałe elementy z jaworu.

Zasady gry na harfie

Harfista [5] gra w pozycji siedzącej opierając na prawym ramieniu pudło rezonansowe.

Palcami prawej ręki szarpie lub trąca struny sopranowe, lewą zaś struny basowe. Szarpanie
strun powinno odbywać się w kierunku grającego – do siebie, a nie od siebie. Metalowe
struny brzmią bardzo długo, dlatego należy wyciszać (tłumić) zbyt długo brzmiące struny
opuszkami palców, aby nie powstawały dysonanse. Struny mogą być trącane palcami lub
zarywane nałożonymi na nie metalowymi nasadkami – „pazurkami”.

Mandolina – budowa instrumentu

Mandolina [5] to strunowy, chwytnikowo – melodyczny instrument muzyczny z rodziny

szarpanych. Posiada on na podzielonej metalowymi progami podstrunnicy cztery pary strun

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

strojonych w kwintach. Zakres jej dźwięków muzycznych wynosi od g do fis

3

. Mandolina jest

niewielkim instrumentem, o krótkim gryfie i płytkim, okrągłym pudle rezonansowym.

Zasady gry na mandolinie

Muzyk lewą ręką naciska struny na podstrunnicy, zaś palcami prawej ręki lub kostką

szarpie struny. Na mandolinie gra się zwykle tremolo, czyli szybko powtarza się dźwięk tej
samej wysokości lub dźwięki o różnej wysokości.

Banjo – budowa instrumentu

Banjo [5] to muzyczny instrument strunowy z grupy szarpanych. Istnieją dwie odmiany

banjo – sopranowe (chwytnikowo – melodyczne) oraz gitarowe (chwytnikowe, akorowo –
melodyczne). Instrument posiada przypominające tamburyn okrągłe pudło rezonansowe
wykonane z metalu, z wierzchu pokryte cienką membraną wykonaną z lekkich stopów metali
lub tworzywa sztucznego. Struny w liczbie od 4 do 9 rozpięte są wzdłuż gryfu z progami.

Zasady gry na banjo

Muzyk gra na banjo w pozycji siedzącej lub stojącej. Lewą ręką naciska struny na

podstrunnicy, zaś palcami prawej ręki lub kostką szarpie struny. Banjo ma jedna strunę
krótszą przeznaczoną do gry kciukiem, zaś na pozostałych czterech gra się prosty
akompaniament używając palców lub kostki.

Lutnia – budowa instrumentu

Lutnia [5] to muzyczny instrument strunowy szarpany chwytnikowy. Pudło rezonansowe

instrumentu jest wykonane z drewna, z tyłu mocno wypukłe. Szeroki gryf zagięty jest pod
kątem 90°. Ma krótką szeroką szyjkę z biegnącymi ponad pudłem strunami. Liczba strun
wynosi od 6 do 16, zaś liczba progów od 4 do 11.

Zasady gry na lutni

Muzyk gra na lutni w pozycji siedzącej trzymając instrument na kolanach. Lewą ręką

naciska struny na podstrunnicy, zaś palcami prawej ręki szarpie lub trąca struny.

Gitara klasyczna – budowa instrumentu

Gitara klasyczna [12] to instrument muzyczny z grupy strunowych szarpanych. Gitara

zasadniczo składa się z pudła rezonansowego, strunnika, podstawka, szyjki, gryfu i strun.
Pudło rezonansowe ma długość 48cm, a szerokość 29 lub 37cm. Płyta wierzchnia wykonana
jest z wysokiej jakości drewna świerku lub cedru. Składa się z dwu symetrycznych połówek
i ma belkowanie, które ją usztywnia i wzmacnia. Belkowanie to odróżnia również typy gitar:
hiszpańską, włoską i wiedeńską. Hebanowy strunnik jest obciążony siłą około 60kg. Szyjka
gitary klasycznej pokryta jest gryfem, tzw. chwytnią z nabitymi metalowymi progami (do 19)
o grubości do 23mm. Używa się strun wiolinowych, obecnie nylonowych, zaś struny basowe
są jedwabne z metalową owijką. Instrument transponuje o oktawę w dół, tzn. wszystkie
dźwięki zapisane w nutach brzmią na gitarze oktawę niżej (np. najniższa struna to E wielkie,
zaś zapis nutowy jest wykonywany w kluczu wiolinowym jako e). Najbardziej
rozpowszechniony strój gitarowy to tzw. strój klasyczny – EADGHe.

Zasady gry na gitarze klasycznej

Gitarzysta [12] gra w pozycji siedzącej, używa podnóżka pod lewą stopę, aby noga była

uniesiona i stanowiła podporę dla mniejszej części pudła rezonansowego. Grający palcami
lewej dłoni dociska struny na gryfie, zaś palcami prawej dłoni szarpie lub trąca struny. Barwa
dźwięku zależy od punktu szarpnięcia struny. Na gitarze gra się palcami (opuszkami
i paznokciami albo samymi opuszkami).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Rys. 2. Gitara klasyczna [17]

Gitara akustyczna – budowa instrumentu

Gitara akustyczna [12] wywodzi się od gitary klasycznej. Instrument ma metalowe

struny, ciężkie belkowanie i wzmocniony strunnik, co równoważy nacisk strun. Barwa
dźwięku jest różnorodna, od ostrej – powstającej przy strunniku – do łagodnej w pobliżu
gryfu. Można na niej uzyskać duże natężenie dźwięku. Płyta rezonansowa zbudowana jest
z drewna świerkowego, a czasami, czerwonego cedru. Belkowanie wykonuje się z drewna
ś

wierkowego, szyjkę z brazylijskiego mahoniu, gryf i strunnik z palisandru lub hebanu, a tył

i boki z drewna mahoniu, klonu lub palisandru. Większa niż u gitary klasycznej szyjka
ułatwia chwytanie akordów, a większe pudło rezonansowe daje głośniejszy dźwięk.
Najczęściej stosowane są struny metalowe. Kołeczki (klucze) mocujące struny wykonane są
również z metalu i mają mniejszą średnicę, co umożliwia silniejsze i bardziej precyzyjne
naciągnięcie struny. Z powodu metalowych strun szyjka wzmocniona jest metalowym prętem,
a podstawek ustawiony jest lekko pod skosem, aby dokonać korekcji różnej ich grubości
W niektórych modelach przy siodełku jest się próg zerowy, na którym opierają się struny.
Istnieje też odmiana elektroakustyczna – można grać ze wzmacniaczem lub bez.

Zasady gry na gitarze akustycznej

Na gitarze akustycznej [12] można grać palcami lub kostką (plektronem). Istnieją

również tzw. „pazurki” wykonane z metalu które nakłada się na palce. Możliwe jest granie
jednocześnie kostką i palcami, jest to technika hybrydowa. Najczęściej gra się akordami.

4.2.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Z jakich elementów zbudowane są instrumenty smyczkowe skrzypcowe?

2.

Jaka jest technika gry na instrumentach smyczkowych skrzypcowych?

3.

Z jakich elementów zbudowany jest kontrabas?

4.

Z czego zbudowana jest harfa ?

5.

Jaka jest technika gry na harfie?

6.

Jak zbudowana jest mandolina?

7.

Jaka jest zasada gry na banjo?

8.

Z jakich elementów składa się lutnia?

9.

Jaka jest różnica w budowie między gitarą klasyczną a akustyczną?

10.

Jakie są techniki gry na gitarze klasycznej, a jakie na akustycznej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij budowę oraz zasady gry na instrumentach muzycznych strunowych

smyczkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.2.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

4)

wyszukać w Internecie fotografie, schematy budowy instrumentów muzycznych oraz
materiały informacyjne o ich budowie,

5)

dokonać selekcji i analizy materiałów informacyjnych,

6)

wskazać i nazwać elementy instrumentów muzycznych na egzemplarzach okazowych,

7)

określić do czego służą elementy składowe instrumentów muzycznych,

8)

wyjaśnić zasady gry na danym instrumencie,

9)

wysłuchać dźwięków instrumentów strunowych smyczkowych,

10)

wydobyć dźwięki z instrumentów strunowych smyczkowych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarze okazowe poszczególnych instrumentów muzycznych,

−

stanowiska komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy stron internetowych,

−

prezentacje multimedialne z dźwiękiem instrumentów strunowych smyczkowych,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

modele strun,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij budowę oraz zasady gry na instrumentach strunowych szarpanych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.2.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

4)

wyszukać w Internecie fotografie, schematy budowy instrumentów muzycznych oraz
materiały informacyjne o ich budowie,

5)

dokonać selekcji i analizy materiałów informacyjnych,

6)

wskazać i nazwać elementy instrumentów muzycznych na egzemplarzach okazowych,

7)

określić do czego służą elementy składowe instrumentów muzycznych,

8)

wyjaśnić zasady gry na danym instrumencie,

9)

wysłuchać dźwięków instrumentów strunowych szarpanych,

10)

wydobyć dźwięki z instrumentów strunowych szarpanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarze okazowe poszczególnych instrumentów muzycznych,

−

stanowiska komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy stron internetowych,

−

prezentacje multimedialne z dźwiękiem instrumentów strunowych szarpanych,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice skal instrumentów,

−

modele strun,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj dźwięki i przypisz je do poszczególnych instrumentów strunowych –

smyczkowych i szarpanych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.2.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

wysłuchać nagrania różnorodnych dźwięków pochodzących z instrumentów strunowych
– smyczkowych i szarpanych,

4)

dokonać oceny skali i brzmienia dźwięków,

5)

rozpoznać dźwięki,

6)

przypisać dźwięki do poszczególnych instrumentów muzycznych,

7)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania dźwięków instrumentów strunowych smyczkowych i szarpanych,

−

odtwarzacz płyt CD,

−

tablice skal instrumentów,

−

tablice z instrumentami muzycznymi,

−

literatura z rozdziału 6.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić budowę instrumentów strunowych – smyczkowych
i szarpanych?

2)

wyjaśnić zasady gry na instrumentach strunowych – smyczkowych
i szarpanych?

3)

rozpoznać

dźwięki

i

prawidłowo

przyporządkować

je

do

poszczególnych instrumentów muzycznych?

4)

zademonstrować technikę gry na wybranym instrumencie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

4.3.

Instrumenty klawiszowe

4.3.1.

Materiał nauczania

Instrumenty klawiszowe strunowe

W instrumentach klawiszowych strunowych, tzw. uderzanych [5] źródłem dźwięku jest

drgająca struna, wprawiana w ruch przy pomocy skomplikowanego systemu młoteczkowego.
Uderzenie w klawisz sprawia, że uruchamiane są młoteczki, które z kolei uderzają w strunę,
wprawiając ją w drgania i struna wydaje dźwięk. W grupie instrumentów strunowych
uderzanych znajdują się: klawikord, klawesyn, cymbały, fortepian i pianino.

Klawikord – budowa instrumentu

W klawikordzie [15] metalowe płytki (tangenty), poruszane przez uderzenie w klawisze,

szarpią struny i w ten sposób wydobywają z nich charakterystyczny dźwięk. Tangent styka się
ze strunami aż do momentu zwolnienia klawisza. W tym instrumencie niemożliwe jest
modulowanie głośności dźwięku. Istniały dwa rodzaje instrumentu: klawikord związany
i klawikord wolny. Klawikord związany posiadał tylko jedną parę strun na 2 – 4 tangenty.
W klawikordzie wolnym, każdy tangent miał przydzieloną osobną parę strun. Klawikord
składa się z następujących elementów: sztyftów mocujących, tłumika, strun, tangentów,
klawiatury, obudowy (skrzyni), podstawka, kołka (klawikordu). Klawikord był głównie
używany do muzykowania w domu, ponieważ miał wyjątkowo delikatne i ciche brzmienie,
zaś w XVIII wieku zastąpił go fortepian. Pudło klawikordu ma zwykle kształt sześciokąta,
a klawiatura wystaje z jednej strony instrumentu.

Zasady gry na klawikordzie

Grający na klawikordzie [15] siedzi naprzeciw środka klawiatury i ma wyprostowaną

sylwetkę. Palcami naciska klawisze, aby wydobyć z nich dźwięk. Muzyk musi wykazać się
dużą precyzją i koordynacją, ponieważ łatwo jest nacisnąć klawisz zbyt mocno i uzyskać
niezamierzone podciągnięcie. Trzeba kontrolować zarówno naciskanie, jak i zwalnianie
klawiszy. Dźwięk wibrujący można osiągnąć zmieniając siłę nacisku palca na klawisz.

Rys. 3. Klawikord [15]

Klawesyn – budowa instrumentu

Klawesyn [12] (wł. cembalo, clavicembalo) to instrument skoczkowy, strunowy szarpany

wyposażony w klawiaturę, zaliczany do cytr. W klawesynie struny zostają wzbudzone do drgań
poprzez mechanizm skoczków zaopatrzonych w kolec wykonany ze stosiny pióra lub skóry.
Skoczki są wprawiane w ruch za pomocą mechanizmu klawiszowego i szarpią struny
naciągnięte nad korpusem rezonansowym. Uderzając jeden klawisz można wydobyć

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

jednocześnie dźwięk z jednej, dwóch lub nawet kilku strun. Instrument jest strojony w unisonie,
czyli w rejestrze ośmiostopowym. W niektórych instrumentach przeznaczonych do gry solowej
używa się także

strun strojonych oktawę wyżej – rejestr czterostopowy. Klawesyn nie ma

możliwości różnicowania dynamicznego poprzez prędkość nacisku klawisza, co jest możliwe
podczas gry na fortepianie. Zmiany w sile brzmienia dokonuje się wyłącznie poprzez
dołączanie kolejnych naciągów strun, czyli zmianę registrów oraz wzbogacanie faktury
muzycznej. Obecnie instrument ten wchodzi zazwyczaj w skład zespołów barokowych
zajmujących się stylową interpretacją muzyki dawnej. Odmianą klawesynu w kształcie
prostokąta jest wirginał, zaś w formie trapezu – szpinet.

Zasady gry na klawesynie

Grający na klawesynie [12] siedzi naprzeciw środka klawiatury i ma wyprostowaną

sylwetkę. Palcami naciska klawisze, aby wydobyć z nich dźwięk. Technika gry przypomina
organową, chociaż na klawesynie dużo częściej wykorzystuje się grę arpeggio (wykonywanie
współbrzmień akordowych, polegające na kolejnym, szybkim następstwie dźwięków
składowych akordu), realizuje partie basso continuo oraz wiele ornamentów muzycznych.

Fortepian – budowa instrumentu

W fortepianie [5] struny rozpięte na stalowej ramie uderzane są młoteczkami

obciągniętymi filcem. Naciśnięcie klawisza powoduje uderzenie młoteczka w strunę,
przenosząc jednocześnie dynamikę uderzenia w klawisz. Młoteczek po pobudzeniu struny
odbija się od niej i w zależności od siły uderzenia, zatrzymuje się wyżej lub niżej. Jeśli zwolni
się nacisk na klawisz, wówczas do struny przyciskany jest na krótką chwilę tłumik, który
wycisza jej drgania. Fortepian posiada zatem możliwość kształtowania dynamiki dźwięku
oraz czasu jego trwania, bo w instrumencie tym dźwięk wydobywany jest przez uderzenie
mechanizmu młoteczkowego. Siła tego uderzenia uzależniona jest od siły uderzenia
w klawisze, co pozwala muzykowi kontrolować głośność instrumentu, stąd właśnie pochodzi
nazwa ,,fortepian ” – włoskie forte (,, głośno”). Dynamika uderzania w klawisze to około
21dB, co pozwala na uzyskanie różnicy poziomów głośności dźwięku od 30 do 35dB. Zakres
wytwarzanych dźwięków to: A0 – C8, czyli ponad 7 oktaw. Czas wybrzmiewania dźwięku
wynosi od 0,2s do 50s (odpowiednio dla bardzo wysokich i bardzo niskich dźwięków).
Klawiatura liczy 88 lub 97 klawiszy. Fortepian ma 243 struny o różnych długościach. Pudło
rezonansowe wykonane jest z zazwyczaj z drewna jodłowego. Siła naciągu strun na ramie
przekracza 1000N, zaś całkowita siła, z jaką struny oddziaływają na żeliwną ramę aby
zapewnić odpowiednią głośności dźwięku to ponad 20 ton. Fortepian składa się zasadniczo
z elementów takich jak: rama żeliwna, nakrywa ruchoma przednia, sztaba dociskowa, tłumiki,
nakrywa ruchoma tylna, kontrklawiatura, listwa pedałowa, przekaźnik pedału, dźwignia
pedału, pedały, prawy (forte), lewy (piano), podstawek, zaczepy, płyta rezonansowa, struny.

Zasady gry na fortepianie

Muzyk gra na fortepianie [1] w pozycji siedzącej, naprzeciw środka klawiatury, sylwetka

wyprostowana. Palcami naciska klawisze, aby wydobyć z nich dźwięk. Stopami obsługuje
pedały forte i piano. W grze na fortepianie istotna jest technika palcowania. Istnieje wiele
szkół gry na fortepianie, z których każda ma swoją teorię na ten temat. Pianista gra zgiętymi
palcami, a mięśnie dłoni nie powinny być napięte. Palce są elastyczne, bezgłośnie
przekładane, podkładane i zmieniane, zwłaszcza przy szerokich rozpiętościach klawiszy.

Pianino – budowa instrumentu

Pianino [5] (z włoskiego „piano” – cicho), to instrument klawiszowy skonstruowany

w 1811 roku będący odmianą fortepianu. Początkowo budowano pianina o pionowym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

układzie strun, ale współczesne pianino ma krzyżowy układ strun. Przymocowane są one do
strojnicy, która jest wykonana z wysokiej jakości drewna naklejanego warstwowo.
Specyfikacja instrumentu jest następująca: 7 i ¼ oktawy, wysokość 106cm, szerokość 145cm,
głębokość 55cm, objętość skrzyni wynosi 1.9m³. Pianino ma okleinę wykonaną z mahoniu
lub orzecha, może być ona barwiona lub naturalna, na wysoki połysk lub matowa. Pianino
wyposażone jest w rolki, grzybki lub ślizgi łatwiejszego przemieszczania dosyć ciężkiego
instrumentu (275kg). Elementy obudowy pianina: 1. nakrywa górna, 2. drzwi górne,
3. nasada, 4. nakrywa klawiaturowa, 5. listwa nakrywy klawiaturowej, 6. wsadka, 7. listwa
zamkowa, 8. listwa przyciskowa, 9. płytka ozdobna, 10. drzwi dolne, 11. bok, 12. noga,
13. listwa pedałowa, 14. stopa, 15. spód, 16. pulpit, 17. stół klawiaturowy, 18. rolka.

Rys. 4. Obudowa pianina [14]

Zasady gry na pianinie

Pianista [1] gra w pozycji siedzącej, naprzeciw środka klawiatury, jego sylwetka jest

wyprostowana. Palcami naciska klawisze, aby wydobyć z nich dźwięk. Stopami obsługuje
pedały forte i piano.

Instrumenty klawiszowe dęte

Powietrze wtłaczane jest do wnętrza instrumentu dętego klawiszowego za pomocą

miechu lub innego urządzenia sprężającego. Rozprzestrzenianiem powietrza do
poszczególnych części instrumentu odpowiedzialnych za różne tony steruje się
z klawiatury. Do grupy instrumentów dętych klawiszowych należą np: akordeon,
bandoneon, fisharmonia (z grupy idiofonów), organy (z grupy aerofonów).

Organy – budowa instrumentu

Organy piszczałkowe [18] są instrumentem klawiszowym dętym, na którym gra się

używając klawiszy i pedałów. Powietrze wtłaczane jest do odpowiednich piszczałek za
pomocą mechanizmu powietrznego, który pierwotnie składał się z miechów, obecnie
zastępowanych przez elektryczny wentylator. Instrument posiada trzy zasadnicze cechy:
trakturę, miech, powietrze przepływające przez piszczałki wytwarza dźwięk.

Organy składają się z następujących elementów:

1.

Manuał to klawiatura ręczna obsługująca przypisaną do siebie sekcję instrumentu.
Mniejsze organy posiadają jeden manuał, zaś w większych może być ich kilka. Manuały
(klawiatury) maja nazwy, które są jednocześnie nazwami sekcji przez nie obsługiwanych,
np. manuał główny, pozytyw, echo.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

2.

Pedał to klawiatura nożna. Obsługuje ona z reguły najniższe głosy organowe – 32, 16 i 8
stopowe, które podkreślają i uzupełniają brzmienie instrumentu w basie.

3.

Piszczałki są elementem organów piszczałkowych. Wydają one jeden dźwięk
o jednakowej barwie w liczbie od kilkudziesięciu do nawet kilkudziesięciu tysięcy
tworzący głos organowy. Rozróżnia się dwa rodzaje głosów organowych: labialne
(wargowe) i stroikowe (językowe).
Istnieją dwa rodzaje piszczałek różniących się pod względem budowy i źródła dźwięku:

wargowe – z grupy aerofonów i języczkowe – z grupy idiofonów.
Piszczałka posiada kształt długiego, wąskiego słupa o przekroju prostokątnym lub okrągłym
umocowanego na nodze, tzw. stopie i ma możliwość nieznacznej zmiany wysokości tonu
w celu strojenia. Piszczałka wykonana jest z metalu, niekiedy z drewna lub bardzo rzadko
z innego materiału, np. szkła czy plastiku. Może być otwarta lub przykryta od góry szpuntem.
Piszczałka kryta tej samej długości co otwarta wydaje dźwięk o oktawę niższy niż piszczałka
otwarta. Uwarunkowane jest to właściwościami danego głosu. Jeśli w szafie organowej jest
niewiele miejsca, wówczas piszczałki najniższych dźwięków wykonuje się dwa razy krótsze
i przykrywa się je, co daje ten sam efekt. W głosach krytych określała się tę długość, którą
słychać, a nie ich długość rzeczywistą, np. głos kryty Bourdon, którego najdłuższa piszczałka
ma długość faktyczną 6', podaje się: jako Bourdon 12'. Podobnie jest w grupie głosów
przedętych. Długość piszczałek wynosi od kilku milimetrów i (wydają one tony bliskie
ultradźwiękom), do 10m, a nawet do 20m wysokości (wydają tony bliskie infradźwiękom)
w kilku największych organach na świecie. Największe piszczałki organów należą do głosów
sekcji pedału. Długość największej piszczałki w danym głosie to stopaż, wyrażony w stopach
– jedna stopa to około 33,3 cm.

W organach piszczałkowych traktura pełni różne funkcje i z tego względu rozróżnia się

jej kilka typów [18]:

−

traktura gry – rozwiązanie w komunikacji klawisz – zawór na wiatrownicy,

−

traktura połączeń (kopulacji) – rozwiązanie przy uruchamianiu połączeń,

−

traktura rejestrowa (registrowa, registratury) – rozwiązanie do uruchamiania
poszczególnych głosów, czyli ciśnienie jest otwierane zaworami od kontuaru, a następnie
przekazywane kanałami do urządzeń pneumatycznych zasuw regestrowych.

Ze względów konstrukcyjnych, trakturę dzieli się na 3 grupy [18]:

−

mechaniczne – od klawisza do wiatrownicy występują połączenia za pomocą cięgien,
a w przypadku traktury rejestrowej, zasuwy registrowe obsługiwane są przez
mechaniczne połączenia od kontuaru; po naciśnięciu klawisza występują znikome
opóźnienia dźwięku, a muzyk ma bezpośredni kontakt z uruchamianą piszczałką.

−

pneumatyczne – od klawisza pociągnięty jest kanał powietrzny, a ruch klawisza
wywołuje zmiany ciśnienia i zawory na wiatrownicy są otwierane lub zamykane,

−

elektryczną – przy klawiszu znajduje się styk sterujący zaworem elektromagnetycznym
w wiatrownicy, rejestry mają elektromagnesy, które przekazują sygnały do siłowników
zasuw registrowych.
Urządzenia dodatkowe występujące w organach to: tremulant – wywołuje drżenie

dźwięku, żaluzje (echo) – powodują pogłos, echo, crescendo – w formie pedału lub wałka,
włączającego coraz więcej głosów, kopulacje – połączenia manuałów i połączenia pedału
z manuałami, które umożliwiają grę na danym manuale przy użyciu głosów własnych oraz do
niego nie przypisanych lub grę pedałową za pomocą dołączonych głosów z manuału.

Rozpiętość skali dźwięków dużych organów wynosi około 10 oktaw, co jest równe

pełnemu zakresowi wysokości dźwięków odbieranych przez słuch ludzki, czyli od 16Hz do
około 20 000Hz. Dawniej powietrze do organów było pompowane przez człowieka zwanego
kalikantem, przy użyciu pedałów nożnych; bądź ręcznie za pomocą korby. Współcześnie
w tym celu stosowane są dmuchawy napędzane silnikiem elektrycznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Zasady gry na organach

Organista gra w pozycji siedzącej naprzeciwko środka manuału ręcznego, który

obsługuje dłońmi, zaś stopami obsługuje pedał (klawiaturę nożną).

Rys. 5. Organy z czterema manuałami, Bristol, Anglia [18]

Akordeon – budowa instrumentu

Akordeon [13] to instrument muzyczny z grupy aerofonów, o pełnej skali chromatycznej,

będący odmianą harmonii ręcznej. Składa się z części melodycznej, na której gra się prawą
ręką, miecha oraz części basowo – akordowej obsługiwanej lewą ręką. Strona melodyczna
może posiadać klawiaturę typu fortepianowego lub guziki ułożone chromatycznie w pięciu
lub trzech rzędach. Mechanizm obu części umieszczony jest w drewnianej skrzynce
melodycznej. Nad klawiaturą zamontowane są regestry, za pomocą których zmienia się barwę
dźwięku. W głośnicach które znajdują się po odwrotnej stronie obudowania melodycznego są
zamontowane po dwa rzędy stroików. Poszczególne ich rzędy tworzą tzw. głosy. Powietrze
tłoczone lub ssane za pomocą miecha pobudza drgania języczki stroików, które wydają
dźwięki o określonej wysokości. Miech łączy stronę melodyczną ze stroną basowo –
akordową. Ręcznie poruszany miech powoduje zagęszczenie prądu powietrza, który
wywołuje dźwięk, wprawiając w drganie stroik. Na zewnętrznej stronie skrzynki basowej
umieszczona jest tastatura basowo – akordowa lewej ręki, czyli guziki ułożone w rzędy.
Basowa część instrumentu to również dźwignie regestrów, pas regulacyjny, pod który wkłada
się rękę podczas gry, przykrywa ochraniająca mechanizm wewnętrzny i płyta rezonansowa.
Tastatura lewej ręki nie ma osobnych głośnic dla poszczególnych basów i akordów, lecz kilka
głośnic o odpowiednim następstwie dźwięków dla każdego z głosów posiadających skalę
innej oktawy. Akordeony klawiszowe mają zwykle od 12 do 160 basów i 45 klawiszy, ale
istnieją większe i mniejsze modele.

Zasady gry na akordeonie

Akordeonista [13] prawą ręką obsługuje klawiaturę klawiszową lub guziki instrumentu

znajdujące się po jego prawej stronie oraz registry. Lewą ręką rozciąga i składa miech,
obsługując jednocześnie guziki po lewej stronie, które dają dźwięki basowe – akordy.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jak zbudowany jest klawikord i jakie są zasady gry na tym instrumencie?

2.

Jak zbudowany jest klawesyn i jakie są zasady gry na tym instrumencie?

3.

Z jakich elementów składa się fortepian?

4.

Jakie są zasady gry na fortepianie?

5.

Z jakich elementów składa się obudowa pianina?

6.

Jaka jest zasada gry na pianinie?

7.

Jak zbudowane są organy piszczałkowe?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

8.

Jakie są zasady gry na organach piszczałkowych?

9.

Z czego zbudowany jest akordeon?

10.

Jakie są zasady gry na akordeonie?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij budowę oraz zasady gry na instrumentach klawiszowych strunowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.3.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

4)

wyszukać w Internecie fotografie, schematy budowy instrumentów muzycznych oraz
materiały informacyjne o ich budowie i zasadach gry,

5)

dokonać selekcji i analizy materiałów informacyjnych,

6)

wskazać i nazwać elementy instrumentów muzycznych na egzemplarzach okazowych,

7)

określić do czego służą elementy składowe instrumentów muzycznych,

8)

wyjaśnić zasady gry na danym instrumencie,

9)

wysłuchać dźwięków instrumentów klawiszowych szarpanych,

10)

wydobyć dźwięki z instrumentów klawiszowych szarpanych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarze okazowe poszczególnych instrumentów muzycznych,

−

stanowiska komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy stron internetowych,

−

prezentacje multimedialne z dźwiękiem instrumentów klawiszowych szarpanych,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice skal instrumentów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij budowę oraz zasady gry na instrumentach klawiszowych dętych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.3.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

4)

wyszukać w Internecie fotografie, schematy budowy instrumentów muzycznych oraz
materiały informacyjne o ich budowie i zasadach gry,

5)

dokonać selekcji i analizy materiałów informacyjnych,

6)

wskazać i nazwać elementy instrumentów muzycznych na egzemplarzach okazowych,

7)

określić do czego służą elementy składowe instrumentów muzycznych,

8)

wyjaśnić zasady gry na danym instrumencie,

9)

wysłuchać dźwięków instrumentów klawiszowych dętych,

10)

wydobyć dźwięki z instrumentów klawiszowych dętych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarze okazowe poszczególnych instrumentów muzycznych,

−

stanowiska komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy stron internetowych,

−

prezentacje multimedialne z dźwiękiem instrumentów klawiszowych dętych,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice skal instrumentów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj dźwięki i przypisz je do poszczególnych instrumentów klawiszowych –

szarpanych i dętych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.3.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

wysłuchać nagrania różnorodnych dźwięków pochodzących z instrumentów strunowych
– smyczkowych i szarpanych,

4)

dokonać oceny skali i brzmienia dźwięków,

5)

rozpoznać dźwięki,

6)

przypisać dźwięki do poszczególnych instrumentów muzycznych,

7)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania dźwięków pochodzących z instrumentów klawiszowych szarpanych i dętych,

−

odtwarzacz płyt CD,

−

tablice skal instrumentów,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić budowę instrumentów klawiszowych szarpanych?

2)

wyjaśnić zasady gry na instrumentach klawiszowych szarpanych?

3)

wyjaśnić budowę instrumentów klawiszowych dętych?

4)

wyjaśnić zasady gry na instrumentach klawiszowych dętych?

5)

zademonstrować zasady gry na wybranym instrumencie z grupy
klawiszowych szarpanych lub dętych?

6)

rozpoznać

dźwięki

i

prawidłowo

przyporządkować

je

do

poszczególnych instrumentów muzycznych klawiszowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

4.4.

Instrumenty dęte

4.4.1.

Materiał nauczania

Instrumenty dęte są to instrumenty muzyczne wydające brzmienia pod wpływem

dmuchania w nie (dęcia). Wibratorem jest drewniany stroik lub krawędź, o którą rozpraszany
jest strumień powietrza. Instrument może być wykonany z dowolnego materiału, np. drewna,
metalu, lub tworzywa sztucznego. Instrumenty dęte dzielą się na: drewniane – wargowe (flet)
i stroikowe (klarnet, saksofon, obój, fagot) oraz blaszane – ustnikowe (róg, trąbka tuba)
i suwakowe (puzon).

Instrumenty dęte drewniane

Ź

ródłem dźwięku w instrumentach dętych drewnianych [5] jest słup powietrza, którego

długość jest regulowana przez zakrywanie otworów w korpusie instrumentu i w tym celu
w wielu instrumentach stosuje się mechanizm klapkowy.

Ze względu na konstrukcję wibratora, instrumenty dęte drewniane dzielą się na:

−

instrumenty

pojedynczostroikowe

z

pojedynczym

drewnianym

stroikiem

zamocowanym w ustniku, stroik ten powoduje wibrację przepływającego powietrza
przez szparę pomiędzy nim a ustnikiem (klarnet i saksofon),

−

instrumenty podwójnostroikowe to instrumenty z podwójnym stroikiem, który
umieszczony u nasady rurki tworzącej ustnik zbudowany jest z dwóch drewnianych lub
trzcinowych płatków, powodujących wibrację powietrza przepływającego pomiędzy
nimi (obój, rożek angielski, fagot i kontrafagot),

−

instrumenty z wibratorem krawędziowym, w których powietrze wprowadzane jest
w stan wibracji, gdy jego strumień przecinany jest przez nieruchomą krawędź (flet
prosty, flet poprzeczny i multanki).

Klarnet – budowa instrumentu

Klarnet [5] to instrument muzyczny z grupy drewnianych aerofonów stroikowych

z pojedynczym stroikiem. Klarnet składa się z prostej, cylindrycznej, drewnianej rury
z otworami, które zamykane są klapami. Instrument podzielony jest na 5 części: ustnik,
baryłkę, korpusy – górny i dolny oraz czarę głosową. Istnieje kilka rzadziej stosowanych
odmian klarnetów, takich jak: klarnet piccolo, altowy F lub Es, basowy, kontrabasowy,
basetorn. Skala klarnetu wynosi od d do g

3

, a klarnetu basowego od D do b

1

(f

1

). Rejestry

klarnetu to: najniższy e – e

1

oraz niski f

1

– b

1

to dźwięki najmniej wyraziste i przytłumione.

Dźwięk środkowy, clarino, h

1

– cis

3

, jest jasny, wyrazisty, o barwie ciepłej. Dźwięk wysoki d

3

– g

3

jest ostry i przenikliwy. Najwyższe dźwięki gis

3

– c

4

są bardzo ostre i wykonywalne tylko

w ff. Charakterystyczną cechą barwy klarnetu jest tzw. topliwość, czyli łatwość zlewania się
z barwą innych instrumentów drewnianych, blaszanych i smyczkowych.

Zasady gry na klarnecie

Grający [5] trzyma klarnet pochylony ku dołowi i dmie w ustnik. Palcami lewej ręki

zamyka otwory od góry, a kciuk podpiera spód instrumentu. Palcami prawej ręki zamyka
pozostałe otwory. Zadęcie nie powinno być zbyt mocne, ale pewne i stanowcze tak, aby
z płuc wychodziła jednakowa porcja powietrza.

Saksofon – budowa instrumentu

Saksofon [5] to instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych. Korpus

instrumentu stanowi metalowa rura wygięta w kształcie fajki, (wyjątek stanowi saksofon

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

sopranowy, gdyż ma prostą rurę), z otworami zamykanymi systemem klap. Saksofon ma
pojedynczy stroik. Instrument występuje w siedmiu odmianach:

−

saksofon sopranowy – zwykle w kształcie prostej rury, o delikatnym brzmieniu, w stroju
B lub C,

−

saksofon altowy – ma kształt odwróconej litery S, jest niewielki i lekki, ma ciepłe, bogate
brzmienie, jego strój to Es lub F,

−

saksofon tenorowy – średniej wielkości, w kształcie odwróconej litery S, o wyrazistym
i nieco rzewnym brzmieniu, strój B lub C (znany także jako C – Melody),

−

saksofon barytonowy – instrument o dużych rozmiarach, w kształcie odwróconej litery S
z zawinięciem w górnej części, wydaje głębokie i nieco chropowate brzmienie, strój Es.

Mniej popularnymi i rzadziej używanymi odmianami saksofonu są:

−

saksofon sopraninowy – w kształcie prostej rury, ma wysokie i dość piskliwe brzmienie,

−

saksofon basowy – instrument bardzo dużych rozmiarów, w kształcie odwróconej litery
S, z dodatkowymi zawinięciami, ma bardzo głębokie i chropowate brzmienie,

−

saksofon kontrabasowy – bardzo dużych rozmiarów, w kształcie odwróconej litery S,
z dodatkowymi zawinięciami, w czasie gry ustawiany na stojaku, ponieważ jest ciężki,
wydaje bardzo niskie, głębokie i chropowate brzmienie.

Zasady gry na saksofonie

Muzyk [5] dmie powietrze do stroika ze stosunkowo dużym ciśnieniem, a jednocześnie

z dużą ilością powietrza. Zadęcie powinno być dosyć mocne, dynamiczne, a ustnik głęboko
włożony do ust. Palcami otwiera lub zamyka klapy otworów w instrumencie. Lewa ręka
obsługuje górne klawisze, prawa zaś dolne.

Rys. 6. Saksofon tenorowy [17]

Obój – budowa instrumentu

Obój [5] to instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych z podwójnym

stroikiem. Skala instrumentu wynosi od b do b

3

. Instrument kształtem przypomina podłużną,

lekko stożkową rurę, z lejkowatym rozszerzeniem na końcu. Otwory nawiercone na długości
instrumentu otwierane i zamykane są klapami. W instrument dmie się przez cienką, metalową
rurkę otoczoną korkiem, na którą nawija się podwójną trzcinkę. Stroik umieszczony u wylotu
rurki, składa się z dwóch złożonych ze sobą listków wykonanych z trzciny. Przepływające
między nimi powietrze wywołuje wibrację listków. Korpus oboju wykonywany jest z drewna,
a jego długość wynosi około 60cm. Obój ma melancholijne, śpiewne i przenikliwe brzmienie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Zasady gry na oboju

Oboista [5] dmie powietrze do stroika ze stosunkowo dużym ciśnieniem a jednocześnie

niewielką ilością powietrza. Palcami otwiera się lub zamyka klapy otworów w instrumencie.

Rożek angielski – budowa instrumentu

Rożek angielski [5] jest to obój altowy, instrument dęty drewniany z grupy aerofonów

drewnianych stroikowych.. Instrument z podwójnym trzcinowym stroikiem składa się
z podłużnej lekko stożkowej rury, zakończonej czarą głosową w kształcie gruszki. Otwory
nawiercone na długości rożka otwierane są klapami. Wibrator umieszczony u wylotu rurki,
składa się z dwóch złożonych ze sobą listków wykonanych z trzciny. Powietrze przepływając
pomiędzy nimi wywołuje ich wibrację. Korpus instrumentu tradycyjnie wykonywany jest
z drewna różanego oraz stromonistowego. Instrument ma 80cm długości. Skala rożka wynosi
od e do b

2

, a jego strój to F. Instrument transponuje o interwał kwinty czystej w dół

w stosunku do notacji muzycznej, posiada melancholijne, śpiewne i dość głębokie brzmienie.

Zasady gry na rożku angielskim

W instrument [5] dmie się przez cienką, metalową rurkę z dość dużym ciśnieniem,

a jednocześnie niewielką ilością powietrza. Palcami otwiera się lub zamyka klapy otworów
w instrumencie.

Fagot – budowa instrumentu

Fagot [5] to instrument dęty drewniany o podwójnym stroiku i niskiej skali – od B

1

do f

2,

ale można też uzyskać i wyższe dźwięki. Kształtem przypomina dwie złączone ze sobą
gałęzie drewna (cieńszą i grubszą), które tworzą wiązkę. Fagot ma dwie odmiany: niemiecką,
tzw. hecklowską (instrument ma 130cm wysokości) i francuską (150cm wysokości), które
różnią się pod względem brzmienia i mechanizmu. Instrument składa się ze stroika, esu,
skrzydła, stopy, rury basowej oraz czary głosowej. Części te tworzą kanał o długości ponad
2,4m. Otwory nawiercone na długości instrumentu otwierane i zamykane są klapami, ale pięć
z nich – e ,d ,c, h ,a – obsługiwane są bezpośrednio palcami. Podwójny stroik jest
umieszczony u wylotu rurki i składa się z dwóch złożonych ze sobą trzcinowych płytek.
Korpus instrumentu wykonany jest zwykle z drewna klonu. Instrument charakteryzuje się
głębokim, melancholijnym i naturalnym brzmieniem. Fagot jest większy niż obój i rożek
angielski oraz ma niższe brzmienie. Nie jest instrumentem transponującym.

Rys. 7. Fagoty [17]

Zasady gry na fagocie

Grający wydobywa dźwięk z fagotu uderzając językiem, a jednocześnie dmuchając

w stroik u wylotu rurki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Kontrafagot – budowa instrumentu

Kontrafagot [5] stanowi basową odmianę fagotu o skali chromatycznej C1(B1) – f (b).

i transponuje oktawę niżej od fagotu. Instrument zbudowany jest w postaci potrójnie wygiętej
drewnianej rury z metalową czarą głosową. Podwójny, wykonany z trzciny stroik
umieszczony jest w długiej, metalowej rurce. Korpus instrumentu zwykle jest budowany
z klonowego drewna. Kontrafagot nie ma zbyt dużych możliwości dźwiękowych, ponieważ
wytwarza niski, mroczny, ponury dźwięk.

Zasady gry na kontrafagocie

Zasady gry są podobne jak w fagocie, czyli grający wydobywa dźwięk z kontrafagotu

uderzając językiem, a jednocześnie dmuchając w stroik u wylotu rurki.

Flet poprzeczny (wielki) – budowa instrumentu

Flet poprzeczny [5] to instrument dęty drewniany, wargowy. Flet nie jest instrumentem

transponującym i nie posiada stroika. Dźwięki powstają poprzez dmuchanie na krawędź
płytki ustnikowej. Jego skala wynosi: od c1 lub h małego (w zależności od posiadanej przez
flecistę stopki fletu) do d

4

. Dźwięki zapisuje się w kluczu wiolinowym. Długość fletu wynosi

ponad 70cm. Flet poprzeczny składa się z trzech części:

−

główki – mocuje się ją do korpusu, a na niej umieszczona jest płytka ustnikowa
z otworem zadęciowym. Dźwięk powstaje poprzez dmuchanie na krawędź otworu
zadęciowego. Płytka ustnikowa jest połączona z resztą główki tzw. kominkiem. Na końcu
główki znajduje się korek, którego przesuwanie zmienia intonację fletu. Instrument
można dostroić przez mocniejsze wsunięcie lub wysunięcie główki z korpusu, która jest
elementem mającym największy wpływ na jego brzmienie. Główki wykonywane są
z najszlachetniejszych metali, aby nadać fletowi zróżnicowane odcienie brzmieniowe.

−

korpusu – na nim zamieszczone są otwory klapowe i mechanizm z 12 – 16 klapkami,
które je zamykają i otwierają,

−

stopki – odpowiadają za najniższe dźwięki: stopka c (do c¹) i stopka h (dłuższa,
z dodatkową klapką do h małego). Stopkę h posiadają flety profesjonalne.

Inne odmiany fletu wielkiego to: flet piccolo, o stroju o oktawę wyższym (c

2

do c

5

), flet

altowy o stroju f do f

3

i basowy.

Rys. 8. Flet poprzeczny [17]

Zasady gry na flecie poprzecznym

Flecista [5] trzyma flet poziomo i dmie na krawędź otworu zadęciowego. Zadęcie na

flecie wymaga mniejszego ciśnienia niż na innych instrumentach dętych drewnianych
i blaszanych, ale pochłania znaczniej więcej powietrza, zwłaszcza w wysokim i niskim
rejestrze. Grający palcami rąk zamyka lub otwiera klapy otworów, by wydobyć dźwięk.

Flet prosty – budowa instrumentu

Flet prosty [5] (podłużny, dzióbkowy) jest instrumentem dętym drewnianym, wargowym.

Instrument ma kształt obustronnie otwartej rurki, która może być wykonana z drewna, metalu
lub kości zwierzęcej, np. słoniowej. Powietrze w komorze rezonacyjnej zostaje rozdzielone na
dwa strumienie, z którego jeden opuszcza instrument przez szczelinę, a drugi poddany
wibracji przepływa przez prostą rurę. Otwory nawiercone w rurze są otwierane lub zamykane

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

palcami i kształtują wysokość dźwięku. Większe instrumenty mają system klap, który otwiera
i zamyka otwory. Flet prosty sopranowy „C” występuje w dwóch rodzajach palcowania:
barokowy – z pojedynczymi lub podwójnymi otworami w dolnej części i niemiecki –
z pojedynczymi otworami w dolnej części.

Zasady gry na flecie prostym

Grający [5] trzyma flet niemal prostopadle do twarzy, lekko pochylony ku dołowi, dmie

w ustnik, ale nie wkłada go zbyt głęboko do ust. Trzema palcami lewej ręki zamyka trzy
otwory od góry, a kciukiem zamyka otwór od spodu instrumentu. Palcami prawej ręki
zamyka pozostałe otwory, a kciuk podpiera flet od spodu. Dmuchnięcie nie powinno być zbyt
mocne, ale pewne i stanowcze tak, aby z płuc wychodziła jednakowa porcja powietrza.

Flet piccolo – budowa instrumentu

Piccolo, pikolo, pikulina to najmniejsza odmiana fletu poprzecznego, który ma głos

najwyższy. Piccolo jest instrumentem transponującym o oktawę w górę. Instrument ma
kształt długiej, wąskiej rurki, która jest otwarta od dołu i wykona z drewna. Wywiercone
w niej otwory boczne kryte są w czasie gry palcami lub klapkami. Otwór zadęciowy i system
klap są zazwyczaj wykonane z metalu. Piccolo jest budowany w różnych strojach, najczęściej
dyszkantowym, altowym i tenorowym.

Zasady gry na fecie piccolo

Grający [5] trzyma flet w czasie gry pionowo, dmie na krawędź otworu zadęciowego.

Zadęcie nie powinno być zbyt mocne, ale stanowcze, ponieważ instrument wymaga
mniejszego ciśnienia. Grający palcami obu rąk zamyka lub otwiera otwory boczne lub klapy
otworów, by wydobyć dźwięk z instrumentu.

Instrumenty dęte blaszane

W instrumencie dętym blaszanym [5] ustnik i najczęściej cały instrument, wykonane są

z metalu. Ustnik ma kielichowaty kształt, o przekroju stożkowym lub półsferycznym. Cechą
charakterystyczną instrumentów blaszanych jest brak wibratora, ale jego rolę przejmują
usta, które przyciskane są do ustnika. Do tej grupy należą uszeregowane pod względem
wielkości następujące instrumenty: trąbka piccolo, kornet, trąbka, trąbka sygnałowa, róg
(waltornia), skrzydłówka (flügelhorn), puzon, sakshorn, tuba, bombardon, helikon, suzafon.

Trąbka – budowa instrumentu

Trąbka [5] to instrument muzyczny dęty blaszany z grupy aerofonów. Zbudowana jest

z wąskiej, metalowej rury skręconej jest w pętlę, o okrągłym przekroju, zwykle wykonanej
z mosiądzu, czasem z metali szlachetnych. Z jednej strony rura jest zakończona kielichowym
lub stożkowym ustnikiem, a z drugiej rozszerzeniem w kształcie dzwonu. Zespół trzech
zaworów (tłoków) otwiera lub zamyka drogi przepływu powietrza i w ten sposób umożliwia
zmianę wysokości dźwięku. Trąbka posiada również jeden lub więcej zaworów, które służą
do usuwania gromadzącej się śliny i skroplonej pary wodnej. Brzmienie trąbki może być
łagodne i melodyjne bądź ostre i wibrujące. Instrument ma dużą siłę dźwięku i donośność.
Zmianę barwy dźwięku można uzyskać stosując tłumiki. Typowym strojem trąbki jest B, ale
znane są też trąbki w C, Es, D lub A. Skala instrumentu wynosi od fis oktawy basowej do c

3

oktawy trzykreślnej. Inne znane i używane odmiany trąbki to:

−

trąbka basowa – grająca o oktawę niżej,

−

trąbka piccolo – grająca o oktawę wyżej,

−

trąbka kieszonkowa – miniaturowy instrument o wysokim stroju,

−

kornet – alternatywna odmiana trąbki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

Zasady gry na trąbce

Grający [5] trzyma trąbkę niemal prostopadle do twarzy, przykłada usta do ustnika i dmie

z dużą siłą i wysokim ciśnieniem powietrza. Trzema palcami prawej ręki (wskazujący,
ś

rodkowy i serdeczny) naciska zawory otwierając lub zamykając odpowiednie drogi

powietrza w instrumencie. Najmniejszy palec spoczywa na specjalnym zaczepie znajdującym
się przed tłokami. Lewa ręka podtrzymuje instrument w jego dolnej części i obsługuje zawór
służący do usuwania wilgoci.

Rys. 9. Trąbka o stroju B [17]

Trąbka sygnałowa – budowa instrumentu

Trąbka sygnałowa [5] (sygnałówka) to prosty instrument bez wentyli (zaworów), zwykle

używany do wygrywania fanfar lub sygnałów w zastosowaniach militarnych, łowieckich
harcerskich, w sygnalizacji kolejowej, itp. Trąbka ta może mieć różny kształt i wielkość, np.
rogu, zwiniętej rury, muszli czy rogu zwierzęcego. Instrument ma stałą i niezmienną długość.

Zasady gry na trąbce sygnałowej

Gra na trąbce sygnałówce [5] polega na takim zadęciu i ułożeniu warg w ustniku, aby

wydobyć z niej określoną składową szeregu harmonicznego opartą na dźwięku będącym
naturalnym strojem instrumentu.

Tuba – budowa instrumentu

Tuba [5] to instrument muzyczny z grupy ustnikowych. Składa się on z długiej,

metalowej rury, która jest kilkakrotnie zwinięta w owalną pętlę. Z jednej strony jest
zamocowany kociołkowaty ustnik, a z drugiej – skierowana ku górze, szeroka czara głosowa.
Instrument ma trzy wentyle, które z dodatkowymi rurkami włączane są w obwód, aby
uzyskać pełną skalę chromatyczną – tuba o stroju B ma skalę od Es1 do f1, a czwarty wentyl
pozwala przestroić ją o kwartę w dół. Piąty wentyl jest wstawiany, aby uzyskać jeszcze niższy
strój.

Zasady gry na tubie

Grający [5] trzyma tubę z czarą głosową skierowaną ku górze, przykłada usta do ustnika

i dmie z dosyć dużą siła i wysokim ciśnieniem powietrza. Palcami prawej ręki naciska
klawisze wentyli otwierając lub zamykając drogi powietrza w instrumencie. Lewą ręką
trzyma instrument w górnej części pętli.
Puzon – budowa instrumentu

Puzon [5] to instrument z grupy aerofonów blaszanych ustnikowych. Zbudowany jest

z dwóch ustawionych równolegle mosiężnych rur połączonych ruchomą, wygiętą w kształt
litery U rurką. Można nią swobodnie przesuwać, jest to tzw. suwak, który służy do płynnego
wydłużania całego przewodu, czyli wydobywania dźwięków o różnej wysokości. Ustnik
puzonu ma kształt lejka, a czara głosowa jest wydłużona, szeroka u ujścia i wygięta ku
dołowi. Pomiędzy dwiema rurami tworzącymi teleskop jest niewielki luz, aby utrzymać
odpowiednie ciśnienie wewnątrz instrumentu i umożliwić swobodne przesuwanie się rur
względem siebie. Puzon ma szeroką skalę E – d2, która jest dodatkowo powiększana przez
wbudowanie mechanizmu wentylowego, obniżającego strój o kwartę. Zmianę barwy można

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

uzyskać wkładając do czary głosowej lejkowaty tłumik. Współcześnie występują puzony
sopranowe, altowe, tenorowe, basowe i kontrabasowe. Całkowita długość standardowego
puzonu tenorowego wynosi około 2,74m. Nowoczesne puzony są wyposażone w dodatkowy
zawór rotacyjny sterowany kciukiem lewej ręki, który dotłacza dodatkowy kanał o długości
około 91cm, zwiększa przez to długość instrumentu do około 3,66m i obniża jego strój do f.

Zasady gry na puzonie

Muzyk [5] dmie w ustnik puzonu i dobiera suw suwaka tak, aby zapewnić interwał

pomiędzy drugą a trzecią składową harmoniczną między skrajnymi położeniami. W puzonie
tenorowym jest to B do f, czyli siedem interwałów półtonowych. Suwak przejmuje zatem
siedem standardowych pozycji, wliczając w to dwie skrajne, które są rozłożone nieliniowo na
jego długości. Odległość pomiędzy pierwszą a drugą pozycją suwaka wynosi około 8cm,
a pomiędzy szóstą a siódmą około 12cm. Dla każdego położenia instrumentalista może grać
dźwięki z szeregu harmonicznego.

Rys. 10. Puzon [17]

Róg (waltornia) – budowa instrumentu

Róg, waltornia [5] jest to instrument muzyczny z grupy aerofonów blaszanych. Róg ma

kształt kilkakrotnie zwiniętej blaszanej rury, zakończonej z jednej strony ustnikiem, z drugiej
bardzo mocno rozszerzoną czarą głosową. Instrument posiada trzy rurki umieszczone
wewnątrz okręgu, które umożliwiają wydobycie dodatkowych dźwięków. Skala rogu
w brzmieniu obejmuje dźwięki od H do f2. Można dokonać zmiany barwy instrumentu
stosując tłumik. Współczesny róg ma 3 lub 4 wentyle pozwalające na manipulowanie
strumieniem powietrza.

Zasady gry na rogu

Grający [5] trzyma róg z czarą głosową skierowaną ku dołowi, pod lekkim skosem

przykłada usta do ustnika i dmie weń z dość dużą siła i wysokim ciśnieniem powietrza.
Palcami lewej ręki naciska klawisze wentyli otwierając lub zamykając drogi powietrza
w instrumencie. Prawą ręką trzyma instrument w części pętli będącej najbliżej czary głosowej
lub za czarę.

4.4.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jaki jest podział instrumentów dętych?

2.

Co jest źródłem dźwięku w instrumentach dętych drewnianych?

3.

Jak dzielą się instrumenty dęte drewniane ze względu na konstrukcję wibratora?

4.

Z czego składa się klarnet?

5.

Jakie są zasady gry na saksofonie?

6.

Z czego jest złożony flet poprzeczny?

7.

Jakie są zasady gry na flecie prostym?

8.

Jaka jest cecha charakterystyczna instrumentów dętych blaszanych?

9.

Z jakich elementów zbudowana jest trąbka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

10.

Jak wydobywa się dźwięk z puzonu?

11.

Z jakich elementów zbudowany jest puzon i jakie są zasady gry na tym instrumencie?

12.

Z czego zbudowany jest róg i jakie są na nim zasady gry?

4.4.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij budowę oraz zasady gry na instrumentach dętych drewnianych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.4.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

4)

wyszukać w Internecie fotografie, schematy budowy instrumentów muzycznych oraz
materiały informacyjne o ich budowie i zasadach gry,

5)

dokonać selekcji i analizy materiałów informacyjnych,

6)

wskazać i nazwać elementy instrumentów muzycznych na egzemplarzach okazowych,

7)

określić do czego służą elementy składowe instrumentów muzycznych,

8)

wyjaśnić zasady gry na instrumentach dętych drewnianych,

9)

wysłuchać dźwięków instrumentów dętych drewnianych,

10)

wydobyć dźwięki z instrumentów dętych drewnianych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarze okazowe poszczególnych instrumentów muzycznych,

−

egzemplarze stroików,

−

stanowiska komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy stron internetowych,

−

prezentacje multimedialne z dźwiękiem instrumentów dętych drewnianych,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice skal instrumentów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij budowę oraz zasady gry na instrumentach dętych blaszanych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.4.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

4)

wyszukać w Internecie fotografie, schematy budowy instrumentów muzycznych oraz
materiały informacyjne o ich budowie i zasadach gry,

5)

dokonać selekcji i analizy materiałów informacyjnych,

6)

wskazać i nazwać elementy instrumentów muzycznych na egzemplarzach okazowych,

7)

określić do czego służą elementy składowe instrumentów muzycznych,

8)

wyjaśnić zasady gry na instrumentach dętych blaszanych,

9)

wysłuchać dźwięków instrumentów dętych blaszanych,

10)

wydobyć dźwięki z instrumentów dętych blaszanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarze okazowe poszczególnych instrumentów muzycznych,

−

modele ustników,

−

stanowiska komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy stron internetowych,

−

prezentacje multimedialne z dźwiękiem instrumentów dętych blaszanych,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice skal instrumentów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj dźwięki i przypisz je do instrumentów dętych drewnianych i blaszanych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.4.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

wysłuchać nagrania różnorodnych dźwięków pochodzących z instrumentów dętych
drewnianych i blaszanych,

4)

dokonać oceny skali i brzmienia dźwięków,

5)

rozpoznać dźwięki,

6)

przypisać dźwięki do poszczególnych instrumentów muzycznych,

7)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania dźwięków pochodzących z instrumentów klawiszowych szarpanych i dętych,

−

magnetofon lub odtwarzacz płyt CD,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice z instrumentami muzycznymi,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

4.4.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić budowę instrumentów dętych drewnianych?

2)

wyjaśnić zasady gry na instrumentach dętych drewnianych?

3)

wyjaśnić budowę instrumentów dętych blaszanych?

4)

wyjaśnić zasady gry na instrumentach dętych blaszanych?

5)

zademonstrować zasady gry na wybranym instrumencie z grupy
instrumentów dętych drewnianych i blaszanych?

6)

rozpoznać

dźwięki

i

prawidłowo

przyporządkować

je

do

poszczególnych instrumentów muzycznych dętych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

4.5.

Instrumenty perkusyjne

4.5.1.

Materiał nauczania

W instrumentach perkusyjnych [5] drganie całości lub części instrumentu jest źródłem

dźwięku. Drganie jest wywoływane uderzeniem odpowiedniej części instrumentu pałką,
szczotką czy dłonią, albo potrząsaniem całym instrumentem.
Instrumenty perkusyjne dzielą się na:

−

idiofony – instrumenty perkusyjne samobrzmiące, w których drganie całego instrumentu
jest źródłem dźwięku,

−

membranofony – instrumenty perkusyjne membranowe, w których źródłem dźwięku jest
napięta i drgająca membrana (wibrator), będąca jedną z części instrumentu. Membrana
wykonana zwykle ze skóry lub błony, rozpięta jest na cylindrycznym, stożkowym lub
innym korpusie, który stanowi zarazem pudło rezonansowe instrumentu.

Membranofony

Ze względu na wysokość wydawanego dźwięku, membranofony dzielą się na [5]:

−

o nieokreślonej wysokości dźwięku – bęben mały, bęben wielki, tom – tom,

−

o określonej wysokości dźwięku – kotły, rototom.

Strojenia membranofonów o określonej wysokości dźwięku dokonuje się przez akustyczne
dopasowanie rezonatora i równomierne napinanie membrany za pomocą specjalnego
mechanizmu.
W membranofonach istotny jest sposób wprawiania membrany w wibracje i z tego względu
wyróżnia się następujące rodzaje membranofonów:

−

uderzane – za pomocą pałki, dłoni lub palców, np. bęben mały i wielki, kotły, tom-tomy,

−

pocierane – palcami lub wewnętrzną stroną dłoni, np. bęben obręczowy,

−

dęte, np. mirliton.

Kocioł – budowa instrumentu

Kocioł [5] jest instrumentem perkusyjnym z rodziny membranofonów. Składa się z błony

zwanej membraną wykonanej ze skóry lub plastiku. Membrana jest rozpięta nad korpusem
w kształcie misy wykonanym z miedzi. Naciąg zamocowany jest na obręczy, która jest
scalona kontrobręczą z korpusem instrumentu. Na skraju kontrobręczy znajduje się 6 – 8 śrub
strojeniowych. Poluzowanie lub zaciśnięcie śrub stanowi o wysokość dźwięku kotła. Istotnym
czynnikiem kotła mającym zasadniczy wpływ na jakość dźwięku jest kształt korpusu –
o przekroju parabolicznym wydaje dźwięk ciemniejszy, a półkuliste dźwięk jaśniejszy.
Faktura korpusu może być gładka, albo z wgnieceniami. Kotły są w różnych rozmiarach, od
około 84cm (33cale) do rozmiaru bębna piccolo o 30cm (12cali) i mniej. Kocioł 33 – calowy
wydaje dźwięk C (C wielkie, na drugiej linii dodanej poniżej klucza basowego). Kotły
w przeciwieństwie do innych bębnów wydają dźwięk o określonej wysokości i stroi się je od
kwinty do oktawy. Instrument ten może być wyposażony w mechanizm łańcuchowy
(łańcuchy łączą pręty strojeniowe z dźwignią, co umożliwia zmianę napięcia membrany we
wszystkich jej punktach) lub pedałowy (zwolnienie pedału regulującego napięcie membrany
pozwala na zmianę wysokości dźwięku). W skład standardowego zestawu wchodzą cztery
kotły o średnicy około 80cm (32 cale), 75cm (29 cali), 66cm (26 cali) i 61cm (23 cale).
Do gry na kotłach używa się dwóch pałek, które składają się z trzonka i główki. Trzonek jest
wykonany z drewna (orzechowe, wiśniowe, brzozowe, lub klonowe), czasami z bambusa,
rzadziej z aluminium i grafitu. Główka pałki może być zrobiona z różnych materiałów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

zwykle z filcu, którym okręca się trzonek. Pałki mogą mieć również główki z filcu
połączonego z korkiem, ze skóry oraz z drewna.

Zasady gry na kotłach

Kotlista [5] wydobywa dźwięk z kotła uderzając w membranę pałkami – jedną trzyma

w prawej, drugą zaś w lewej ręce. Na kotle można zagrać tremolo uderzając szybko – raz za
razem pałkami w jego naciąg. Pałki powinny być usytuowane jak najdalej od siebie, aby jak
największa powierzchnia membrany była wprawiona w wibracje. Z kolei w staccato należy
uderzać pałkami ułożonymi jak najbliżej. Kocioł wydaje cieńsze brzmienie, jeśli uderza się
bliżej krawędzi, a grubsze, gdy uderza się jak najdalej od jego krawędzi. Dźwięk tłumi się
kładąc bezgłośnie opuszki palców na membranie, pałki zaś trzyma się między kciukami
a palcami wskazującymi rąk.

Rys. 11. Zestaw kotłów [17]

Zestaw perkusyjny – budowa instrumentu
W skład zestawu perkusyjnego wchodzą następujące rodzaje bębnów:
–

bęben wielki (bęben basowy, stopa, bass drum, taktowy, centrala, tamburo grande),

–

floor – tom (kocioł, low tom, studnia, duży tom – tom),

–

werbel (bęben mały, snare drum, tamburo militare),

–

tom – tomy (półkotły, high and middle tom),

–

hi – hat – dwa talerze na jednym statywie,

–

talerze – zwykle dwa – ride i cash (blachy, czynele).

Zasady gry na zestawie perkusyjnym

Perkusista [5] gra na zestawie perkusyjnym za pomocą pałeczek, które są wykonane

z drewna i specjalnych miotełek, tzw. szczotek perkusyjnych złożonych z cienkich witek
połączonych plastikową oprawką. Muzyk uderza w poszczególne rodzaje bębnów i talerzy,
aby wydobyć z nich dźwięk w odpowiednim rytmie. Na bębnie wielkim gra się uderzając
w jego membranę przy użyciu specjalnego pedału z filcową pałką, tzw. stopy.

Bęben wielki – budowa instrumentu

Bęben wielki [5] (bęben basowy, taktownik, centrala) jest to największy bęben

wchodzący w skład zestawu perkusyjnego. Ma on mocną konstrukcję i niskie brzmienie.
Stanowi on z werblem podstawę rytmu, ale posiada nieokreśloną wysokość dźwięku.
Optymalna średnica bębna wielkiego wynosi od 18 do 26cali. W zestawie perkusyjnym
w bęben wielki uderza się przy pomocy tzw. stopy, występującej pojedynczo lub podwójnie,
zaś np. w orkiestrze dętej używając pałki z zakończeniem filcowym, takiej jak do kotłów.
Instrument składa się z drewnianego lub metalowego korpusu, przedniej i tylnej membrany,
obręczy, które przyciskają membrany, śrub napinających membrany oraz nóżki stanowiącej
mechanizm mocowania i unieruchomienia bębna w poziomie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Rys. 12. Bęben wielki w zestawie perkusyjnym [17]

Floor tom – budowa instrumentu

Floor tom [5] (studnia, kocioł) to instrument muzyczny z grupy membranofonów,

stanowiący kolejny element zestawu perkusyjnego. Bęben to rodzaj tomu o większych
rozmiarach i jest on zazwyczaj stawiany na podłodze. Typowe rozmiary floor tomu to 18 cali,
ale zespoły jazzowe używają też mniejszych kotłów, np. 14-calowych. Korpus rezonansowy
ma kształt walca, wykonany jest z drewna lub metalu, górnej i dolnej membrany, obręczy,
która je zaciska, zestawu śrub napinających membranę oraz nóżek do unieruchomienia
i ustawienia bębna na podłodze.

Rys. 13. 14 calowy kocioł [17]

Bęben mały – budowa instrumentu

Bęben mały [5] (werbel, bębenek, tamburo militare) jest instrumentem perkusyjnym

z grupy membranofonów o nieokreślonej wysokości dźwięku. Standardowe werble mają
ś

rednicę 14cali i głębokość 5,5cala. Werble głębokie mające 6cali i werble piccolo wydają

wyższe dźwięki niż werble głębsze o głębokość 4cali. Bęben mały składa się z drewnianego
lub metalowego korpusu, dolnego i górnego naciągu, obręczy przyciskających membrany,
ś

rub do napinania naciągów, sprężyn rezonujących (przylegają do dolnego naciągu i dają

efekt łoskotu), mechanizmu do naciągania i zwalniania sprężyn, tłumika górnego naciągu,
metalowego lub plastikowego lugu do mocowania śrub napinających naciągi.

Rys. 14. 14calowy werbel zamontowany na statywie [17]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Tom–tom – budowa instrumentu

Tom-tom [5] jest to instrument z grupy membranofonów będący częścią zestawu

perkusyjnego. Stanowi od odmianę werbla i posiada nieokreśloną wysokość dźwięku.
W budowie również przypomina werbel, ale z tą różnicą, iż nie ma sprężyn i napinającego je
mechanizmu. W zestawie perkusyjnym tomy umieszczane są zazwyczaj nad bębnem
basowym lub montowane do niego na statywie. Standardowe rozmiary tom-tomów wynoszą
10cali głębokości i 12cali średnicy lub 11cali głębokości i 13cali średnicy. Najniższą
brzmieniowo i największą jego odmianą jest kocioł.

Rys. 15. Werbel, 14 calowy tom tom [17]

Bęben obręczowy – budowa instrumentu

Bęben obręczowy [5] jest instrumentem należącym do rodziny membranofonów

o średnicy naciągu nieproporcjonalnej do głębokości ramy (bardzo płytka), co nadaje mu
zróżnicowane brzmienie w zależności od miejsca uderzenia. Bęben ma zazwyczaj jedną
membranę, która może być przymocowana do korpusu obręczą, za pomocą śrub czy nitów,
przyklejona do ramy, albo naciągnięta paskiem skórzanym lub sznurem.

Zasady gry na bębnie obręczowym

Grający [5] uderza w membranę bębna obręczowego dłonią – palcami, nadgarstkiem lub

pałeczką. Można tez pocierać membranę instrumentu.

Bębenek baskijski – budowa instrumentu

Bębenek baskijski [5] (tamburyn) to instrument muzyczny perkusyjny z grupy

membranofonów. Zbudowany jest z drewnianej lub metalowej obręczy i naciągniętą na nią
membraną, wykonaną ze skóry lub tworzywa sztucznego. W obręczy są wycięte otwory,
gdzie na poprzeczkach zawieszone są ruchome blaszki, a niekiedy również dzwoneczki.

Zasady gry na bębenku baskijskim

Na bębenku baskijskim [5] gra się uderzając lub pocierając jego membranę dłonią, albo

pałeczką. Można też grać potrząsając całym instrumentem.

Mirliton – budowa instrumentu

Mirliton [5] (kazoo, flet rzezańców) to instrument muzyczny z grupy membranofonów

dętych. Zbudowany jest z rurki o dowolnym kształcie, wykonanej z metalu lub drewna, która
umieszczona jest wewnątrz cienkiej membrany.

Zasady gry na mirlitonie

Koniec rurki [5] powinien być usytuowany w pobliżu ust śpiewaka, ponieważ

wydobywający się z ust głos wzbudza delikatne drgania membrany, która z kolei nadaje
głosowi zabarwienie nosowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

Rys. 16. Mirliton [17]

Idiofony

Idiofony [5] są to instrumenty perkusyjne samobrzmiące, w których wibratorem jest ciało

stałe o niezmiennej, naturalnej sprężystości. Wibratorem jest zwykle cały idiofon, czyli są to
instrumenty samodźwięczne Idiofony wydają dźwięki rozproszone lub o określonej
częstotliwości. Wysokość dźwięku w tych instrumentach uzależniona jest od właściwości
fizycznych elementu drgającego, zwłaszcza jego masy, dlatego też dużo idiofonów składa się
z wielu odrębnych wibratorów, np. ksylofon czy dzwony rurowe.
Ze względu na sposób wzbudzania wibracji, idiofony dzielą się na:

−

uderzane – pałeczką, prętem, dłonią, potrząsane, np. gong, ksylofon, karatal (czynel),

−

uderzane o siebie, np. kastaniety, talerze,

−

pocierane – smyczkiem, szczotką lub dłonią, np. harmonika szklana, harfa szklana,

−

dęte (stroikowe) – drgania wibratora powoduje przepływ powietrza, który wytwarzają
usta lub miech, np. harmonijka ustna,

−

szarpane – wypustkami mechanizmu, albo dłonią, np. drumla.

Ze względu na kształt wibratora, idiofony dzielą się na:

−

płytowe – np. gong, talerze,

−

prętowe – np. trójkąt,

−

sztabkowe – np. czelesta, ksylofon,

−

rurowe – np. dzwony rurowe,

−

języczkowe – np.. języczki w harmonijce ustnej, piszczałce języczkowej w organach.

Gong – budowa instrumentu

Gong [5] to instrument muzyczny z grupy idiofonów płytowych uderzanych. Wykonany

jest z grubej, okrągłej mosiężnej lub brązowej płyty, która może mieć wypukłą, lub falistą
powierzchnię i lekko zagięte brzegi. Gong nie ma określonej wysokości dźwięku, ale dostraja
się do każdego współbrzmiącego akordu. Instrument ma różne wielkości.

Zasady gry na gongu

Gong [5] mocuje się w pozycji pionowej na stojaku. Uderzenie w płytę pałką o miękkiej

główce wprowadza ją w drgania. Natężenie i rodzaj dźwięku zależą od miejsca uderzenia.
Zawieszony np. na sznurku gong można trzymać w pionowo w ręku i uderzać w niego pałką.
Aby wydobyć falujący dźwięk, należy poruszać gongiem zaraz po uderzeniu.

Ksylofon – budowa instrumentu

Ksylofon [5] (harmonika słomiana, gigelyra) jest instrumentem perkusyjnym,

klepkowym z grupy idiofonów uderzanych. Zbudowany jest z szeregu chromatycznie
strojonych sztabek (klepek) wykonanych z twardego drewna, np. z palisandru. Sztabki te są
wibratorami i od ich wielkości zależy wysokość dźwięku. Klepki ułożone są w jednym lub
w dwóch równoległych rzędach na słomianych wałkach. Liczba sztabek może dochodzić do
50 w dużych ksylofonach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

Zasady gry

Ksylofonista [5] gra uderzając w sztabki instrumentu drewnianymi pałeczkami.

Czelesta – budowa instrumentu

Czelesta [5] to instrument muzyczny z grupy idiofonów sztabkowych. Dźwięk powstaje

wskutek uderzania klawiszy, które uruchamiają drewniane, obciągnięte filcem młoteczki
znajdujące się w obudowie instrumentu. Młoteczki uderzają w metalowe płytki połączone
z rezonatorem skrzynkowym. Instrument wydaje krótkie dźwięki zbliżone do dzwonków,
który można przedłużyć naciskając pedał. Czelesta transponuje o oktawę, a jej skala wynosi
od c

1

do c

5

.

Zasady gry na czeleście

Grający [5] naciska klawisze tak, jak w innych instrumentach klawiszowych, nogą zaś

obsługuje pedał, aby przedłużyć dźwięk.

Marakasy – budowa instrumentu

Marakasy [5] to instrument muzyczny z grupy idiofonów uderzanych. Posiada on korpus

będący zarazem puszką rezonansową, we wnętrzu której są np. twarde nasiona, kamyczki
i wydaja szelest przy potrząsaniu instrumentem. Korpus może być wykonany z drewna, gliny,
skorupy orzecha lub tworzywa sztucznego i jest on osadzony na drewnianym trzonku.

Zasady gry na marakasach

Na instrumencie gra się [5] poprzez potrząsanie nim, wówczas znajdujące się w środku

puszki rezonansowej nasiona wydają charakterystyczny szelest.

Karatal – budowa instrumentu

Karatal [5] to właściwa nazwa czyneli, które należą do grupy idiofonów uderzanych,

płytowych. Karatal składa się z okrągłej, wklęsłej płyty wykonanej z brązu bądź mosiądzu,
przypominającej kształtem talerz. Po środku płyty wycięty jest otwór, gdzie zamocowana jest
skórzany pasek przytrzymujący rękę podczas gry. Czynel ma różną średnicę, zwykle do
10cm, choć używane są też przekraczającej 30cm. Karatale należą do zestawów perkusyjnych

Zasady gry na karatalu

Grający uderza w karatal filcową, drewnianą pałką, czy metalową miotełką, albo zderza

o siebie dwa czynele trzymając je w rękach. Można uderzać w zawieszone pojedynczo na
statywach, karatale lub w jeden z nich umieszczony na statywie, a drugi w ręku grającego (5).

Talerze – budowa instrumentu

Talerz perkusyjny [5] to instrument muzyczny z grupy idiofonów uderzanych o siebie,

płytowych. Składa się z główki (dzwonek, kopułka), łuku i krawędzi. W ich klasyfikacji
istotne są następujące parametry (im wyższy dany parametr, tym wyższa wartość cechy, na
którą ma wpływ):

−

rozmiar główki – wysokość dźwięku, głośność,

−

ciężar (grubość) – głośność i ogólne brzmienie,

−

profil (różnica między szczytem główki a krawędzią) – wpływ na wysokość dźwięku,

−

rozmiar (średnica) – głośność i wydźwięk (wybrzmienie),

−

artykulacja,
Talerze perkusyjne klasyfikuje się według trzech głównych kategorii:

−

pod względem budowy: splash (6 – 12cali), hi-hat (12 – 15cali), crash (13 – 20cali), ride
(18 – 22cali), china (12 – 20cali),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

−

pod względem grubości, ponieważ grubość ma zasadniczy wpływ na brzmienie. Trudniej
wzbudza się grube, lecz one dłużej wybrzmiewają. Począwszy od najcieńszej, talerze
maja następujące grubości: paper thin (cienka jak papier), thin (cienka), medium thin
(średnio cienka), medium (średnia), medium heavy (średnio ciężka), heavy (ciężka),

−

pod względem budulca: z mosiądzu – talerze najsłabsze jakościowo, z brązu – średniej
jakości, z brązu – najlepszej jakości,

−

pod względem wykonania: ręcznie i maszynowo.

Rys. 17. Talerz perkusyjny umocowany na statywie [17]

Zasady gry na talerzach

Na talerzach [5] gra się głównie poprzez uderzanie pałkami lub szczotkami

perkusyjnymi. Poza tym można grać smyczkiem pocierając krawędź talerza, aby wydobyć
z niego długo wybrzmiewające rewerbacje. Gra czubkiem drewnianej lub gumowej pałki,
którą trzyma się w pionie względem powierzchni talerza powoduje wydobycie dźwięków
o wysokiej częstotliwości.

Hi-hat – budowa instrumentu

Hi-hat [5] to instrument z grupy idiofonów, będący elementem zestawu perkusyjnego.

Składa się z dwóch talerzy perkusyjnych, umocowanych na statywie, tzw. brake machine.
Talerze położone są w pozycji poziomej i zwrócone do siebie wewnętrznymi powierzchniami.
Do metalowego pręta statywu przykręca się górny talerz, który jest ruchomy, a dolny talerz
jest nieruchomy, z tym że nie jest usztywniony. Można też regulować kąt nachylenia dolnego
talerza względem górnego, co wpływa na zmianę dźwięku przy instrumencie otwartym
i półotwartym. Mechanizm hi-hatu uruchamia się, tzw. stopą, podobną do tej jak w wielkim
bębnie. Najczęściej spotykane rozmiary hi-hatu to 13 i 14 cali.

Zasady gry na hi-hacie

Na hi-hacie można grać pałkami i szczotkami perkusyjnymi w następujący sposób:

−

przy otwartym – wydaje głośny, szeleszczący dźwięk,

−

przy półotwartym – dźwięk jest łagodniejszy niż przy otwartym, ale lekko szeleszczący,

−

przy zamkniętym – wydaje cichszy dźwięk,

−

przy zamykanym nogą – dźwięk podobny do grania na zamkniętym hi-hacie.

Kastaniety – budowa instrumentu

Kastaniety [5] to instrument muzyczny z grupy idiofonów zderzanych. Składają się

z drewnianej rękojeści i przymocowanej pary drewnianych muszelek związanych sznurkiem.
Pomiędzy muszelkami znajduje się drewniana płytka, w którą podczas gry uderzają muszelki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

Zasady gry na kastanietach

Grający [5] potrząsa kastanietami tak, aby muszelki uderzały w umieszczoną między

nimi drewnianą płytkę.

Harfa szklana – budowa instrumentu

Harfa szklana [5] to instrument z grupy idiofonów pocieranych. Zbudowany jest

z kieliszków o rozmaitej wielkości i średnicy. Dla ułatwienia, kieliszki wydające określone
dźwięki oznacza się kolorami.

Rys. 18. Harfa szklana [17]

Zasady gry na harfie szklanej

Grający [5] pociera ranty kieliszków wilgotnym opuszkiem palca, albo uderza w nie

pałeczką.

Harmonijka ustna – budowa instrumentu

Harmonijka ustna [5] to instrument muzyczny z grupy idiofonów dętych. Zbudowana jest

z niewielkiego kawałka drewna z wyciętymi szczelinami, przy których umieszczone są
metalowe blaszki – stroiki (języczki). Kiedy stroiki wprawia się w drgania przez ruch
powietrza w szczelinach, wówczas wydają one dźwięki zależne od długości języczków.
W zależności od możliwości wydobywania dźwięków oraz stroju są różne harmonijki:
diatoniczna, chromatyczna, oktawowa, tremolo (wiedeńska), akompaniująca.

Zasady gry na harmonijce ustnej

Grający [5] przykłada usta do harmonijki i wydobywa dźwięki poprzez zadęcie – wydech

i zassanie – wdech w szczeliny instrumentu. Szeroki zakresu dźwięków można wydobyć
stosując technikę tzw. podciągu, która polega na obniżeniu domyślnych dźwięków
harmonijki.

Drumla – budowa instrumentu

Drumla [5] jest to ludowy instrument muzyczny z grupy idiofonów szarpanych.

Wykonany jest najczęściej z metalowego pręta wygiętego w kształt niewielkich nożyczek.

Rys. 19. Drumle [17]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

Zasady gry na drumli

Grający [5] trzyma drumlę w ustach i szarpie palcem ruchomy języczek. Nieruchomą

część instrumentu można opierać na zębach lub unikać kontaktu z zębami. Wydęcie
policzków, wciąganie i wydychanie powietrza powoduje zmiany wysokości dźwięku.

Dzwonki – budowa instrumentu

Dzwonki [5] to instrument muzyczny z rodziny idiofonów. Składają się z metalowych

płytek zamocowanych obustronnie do podstawy, zwykle wykonanej z drewna. Instrument
charakteryzuje się krótkim atakiem dźwięku i długim wybrzmiewaniem. Skala instrumentu
wynosi od g” do c”. W orkiestrach wojskowych używana jest odmiana dzwonków, które
trzymane są w pozycji pionowej.

Zasady gry na dzwonkach

Grający [5] wydobywa dźwięk przez uderzanie metalowych płytek pałką o twardej

główce. W celu uzyskania przeciągłych, wysokich dźwięków można grać smyczkiem, lub
wykonywać pionowe ruchy dłonią nad uderzoną płytką, by uzyskać efekt vibrato. Dzwonki
tłumi się dłonią lub tłumikiem filcowym, który pokrywa oba rzędy płytek.

Trójkąt – budowa instrumentu

Trójkąt [5] (triangel) to instrument muzyczny perkusyjny z grupy idiofonów. Wykonany

jest z metalowego pręta, który jest wygięty na kształt trójkąta o lekko zaokrąglonych rogach.
Instrument wydaje dźwięczny, metaliczny ton.

Zasady gry na trójkącie

Grający [5] uderza metalową pałeczką w każdą z części trójkąta, zwykle w dolny pręt.

Dzwony rurowe – budowa instrumentu

Dzwony rurowe [5] to instrument z grupy idiofonów. Mają one kształt długich, otwartych

na obu końcach rur, odlanych z brązu lub ze stopu miedzi, glinu i niklu. Wewnątrz każdej
rury znajduje się serce dzwonu również wykonane z metalu i zawieszone na drucie. Dzwony
zamocowane są od najkrótszego do najdłuższego na specjalnym stelażu. Po środku stojaka
znajduje się drewniana półka z otworami, w które luźno wpuszczone są rury. Jakość dźwięku
zależy od materiału użytego do wykonania instrumentu, jego wagi, kształtu, a także od formy
i konstrukcji serc dzwonów.

Zasady gry

Grający [5] wydobywa dźwięk uderzając w dzwony młotkiem.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Na jakie grupy dzielą się instrumenty perkusyjne?

2.

Czym charakteryzują się membranofony?

3.

Jak dzielą się membranofony pod względem właściwości akustycznych?

4.

Z jakich elementów jest złożony zestaw perkusyjny?

5.

Jakie są zasady gry na bębnach?

6.

Czym charakteryzują się idiofony?

7.

Na jakie grupy dzielą się idiofony ze względu na sposób wzbudzania wibracji?

8.

Jak dzielą się idiofony ze względu na rodzaj wibratora?

9.

Jak się gra na karatalu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

10.

Jakie są kryteria podziału talerzy perkusyjnych?

11.

Z czego składa się harfa szklana?

12.

Jaka jest zasada gry na dzwonach rurowych?

4.5.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij budowę oraz zasady gry na instrumentach perkusyjnych – membranofonach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.5.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

4)

wyszukać w Internecie fotografie, schematy budowy instrumentów muzycznych oraz
materiały informacyjne o ich budowie i technikach gry,

5)

dokonać selekcji i analizy materiałów informacyjnych,

6)

wskazać i nazwać elementy instrumentów muzycznych na egzemplarzach okazowych,

7)

określić do czego służą elementy składowe instrumentów muzycznych,

8)

wysłuchać dźwięków instrumentów perkusyjnych – membranofonów,

9)

wyjaśnić zasady gry i wydobyć dźwięki z membranofonów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarze okazowe poszczególnych instrumentów muzycznych,

−

stanowiska komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy stron internetowych,

−

prezentacje multimedialne z dźwiękiem instrumentów perkusyjnych – membranofonów,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice skal instrumentów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij budowę oraz zasady gry na instrumentach perkusyjnych – idiofonach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.5.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

4)

wyszukać w Internecie fotografie, schematy budowy instrumentów muzycznych oraz
materiały informacyjne o ich budowie i zasadach gry,

5)

dokonać selekcji i analizy materiałów informacyjnych,

6)

wskazać i nazwać elementy instrumentów muzycznych na egzemplarzach okazowych,

7)

określić do czego służą elementy składowe instrumentów muzycznych,

8)

wyjaśnić zasady gry na instrumentach perkusyjnych – idiofonach,

9)

wysłuchać dźwięków instrumentów perkusyjnych – idiofonów,

10)

wydobyć dźwięki z idiofonów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarze okazowe poszczególnych instrumentów muzycznych,

−

stanowiska komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy stron internetowych,

−

prezentacje multimedialne z dźwiękiem instrumentów perkusyjnych – idiofonów,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

tablice skal instrumentów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj dźwięki i przypisz je do poszczególnych instrumentów perkusyjnych –

membranofonów i idiofonów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.5.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

wysłuchać

nagrania

różnorodnych

dźwięków

pochodzących

z

instrumentów

perkusyjnych – membranofonów i idiofonów,

4)

dokonać oceny skali i brzmienia dźwięków,

5)

rozpoznać dźwięki,

6)

przypisać dźwięki do poszczególnych instrumentów muzycznych,

7)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania dźwięków pochodzących z membranofonów i idiofonów,

−

odtwarzacz płyt CD,

−

tablice skal instrumentów,

−

tablice przedstawiające różne instrumenty muzyczne,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

4.5.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić budowę instrumentów perkusyjnych – membranofonów?

2)

wyjaśnić zasady gry na membranofonach?

3)

wyjaśnić budowę instrumentów perkusyjnych – idiofonów?

4)

wyjaśnić zasady gry na idiofonach?

5)

zademonstrować zasady gry na wybranym instrumencie z grupy
instrumentów perkusyjnych – membranofonów i idiofonów?

6)

rozpoznać

dźwięki

i

prawidłowo

przyporządkować

je

do

poszczególnych instrumentów muzycznych perkusyjnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

4.6.

Instrumenty elektryczne i elektroniczne

4.6.1.

Materiał nauczania

Instrumenty elektryczne

Elektryczne instrumenty muzyczne [2] są grupą instrumentów muzycznych w których

drgania elektryczne wytwarzają dźwięk.
Ze względu na sposób wytwarzania drgań, elektryczne instrumenty muzyczne dzielą się na:

−

elektromechaniczne – drgania wytwarzane są na drodze elektromechanicznej, np. gitara
elektryczna, organy Hammonda,

−

elektroniczne (elektrofony) – drgania wytwarzane są na drodze czysto elektrycznej, np.
syntezator, sampler.

Elektryczne instrumenty muzyczne składają się z następujących elementów:

−

generator elektryczny, który wytwarza drgania elektryczne (może być nim drgający
element – wibrator), w gitarze elektrycznej używa się go wraz z przetwornikiem
elektroakustycznym, może to też być skomplikowany układ elektryczny, jak w organach
Hammonda, albo układ elektroniczny (elektrofony)

−

układ korekcyjny – służący do regulowania barwy dźwięku,

−

układ sterujący – umożliwia grę na instrumencie,

−

wzmacniacz – zwiększa amplitudę drgań,

−

układ nagłaśniający – zastępuje radiator z tradycyjnych instrumentów – głośnik.

Organy Hammonda – budowa instrumentu

W organach Hammonda [2] zamontowany jest zespół dyskowych wirników, na których

powierzchni nacięto różnego rodzaju żłobki. Dyski te obracając się w polu magnetycznym
generują prąd elektryczny o charakterystyce zawierającej szereg harmonicznych składowych.
Pierwsze modele organów Hammonda zawierały oddzielną konsolę i część wykonawczą, ale
już kolejne wersje instrumentu posiadają te elementy zintegrowane w jedną całość.
W najnowszych instrumentach generator elektromagnetyczny zastąpiono cyfrowym.
Klasyczna konstrukcja organów Hammonda składa się z dwóch dynamicznych klawiatur (po
61 klawiszy) i z 25 lub 32 pedałów w wersjach koncertowych instrumentu. Organy wydają
wibrujący, ciepły i przyjemny dźwięk

Zasady gry na organach Hammonda

Grający [17] siedzi naprzeciwko klawiatur, z których wydobywa dźwięki, zaś stopami

obsługuje pedały. Podobnie jak w innych instrumentach klawiszowych, istotna jest tu
technika palcowania, przekładania, podkładania palców.

Gitara elektryczna – budowa instrumentu

Gitara elektryczna [2] to instrument muzyczny strunowy, szarpany z grupy

elektromechanicznych. Stalowe struny umieszczone są w polu magnetycznym, przez co ich
drgania są przekształcane w zmiany napięcia elektrycznego za pomocą przetwornika magneto
– elektrycznego. Wewnątrz przetwornika, tzw. przystawki, umieszczone są pojedyncze
magnesy w kształcie walca, na które nawinięta jest cewka indukcyjna z cienkiego drutu. Taki
przetwornik zamocowany tuż pod strunami, które podczas drgań są w stałym polu
magnetycznym magnesów. Dźwięk uzyskuje się szarpiąc struny i ich drgania zamieniane są
w sygnał elektryczny w przetworniku. W cewce następuje indukcja napięcia będącego
sygnałem wyjściowym (elektrycznym) z gitary i jest on przekazywany do wzmacniacza,
a w nim przetwarzany i wzmacniany. Sygnał ten może również ulegać przesterowaniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

Gitara elektryczna zbudowana jest z elementów takich jak: gryf, korpus, przetworniki
dwucewkowe (humbucker), przetwornik jedncewkowy (Single – Coil), potencjometry
(głośność/barwa), przełącznik przetworników, gniazdo wyjścia typu Jack, uchwyt paska,
mostek, główka, klucze, siodełko, podstrunnica, markery, progi, struny.

Zasady gry na gitarze elektrycznej

Gitarzysta szarpie struny kostką, palcami lub pazurkami na nie nałożonymi. Na palce

lewej ręki obsługującej gryf można nakładać metalowe pierścienie, które powodują, że struny
wydają bardziej metaliczny dźwięk. Wibrujące, przeciągnięte dźwięki powstają na skutek
przytrzymania struny na gryfie palcem, który wykonuje krótkie, szybkie ruchy w lewo
i w prawo bez zwalniania nacisku na strunę.

Rys. 20. Gitara elektryczna firmy Fender [17]

Gitara basowa – budowa instrumentu

Gitara basowa [17] to instrument strunowy szarpany, najczęściej elektryczny, z progami

na gryfie. Instrument transponuje o oktawę w dół. Budowa gitary basowej jest taka jak
elektrycznej, z tym, że standardowa gitara basowa ma cztery struny E

1

, A

1

, D, G, wydające

dźwięki o natężeniu 41,2Hz, 55Hz, 73,4Hz i 98Hz. Skala gitary basowej obejmuje dźwięki
w brzmieniu od E

1

do g

1

, czyli tak jak w kontrabasie. Istnieją również gitary basowe

bezprogowe, tzw. fretless oraz modele 5, 6, 8 i 12 – strunowe. Dźwięk wydobywa się poprzez
szarpanie strun i ich drganie jest zamieniane na sygnał elektryczny tak jak w gitarze
elektrycznej.

Zasady gry na gitarze basowej

Basista [17] gra na gitarze szarpiąc struny naprzemiennie palcem wskazującym

i środkowym, można też szarpać je trzema i więcej palcami. Grający może grać kostką, ale
trzeba to robić umiejętnie, gdyż ślizgająca się kostka po grubych strunach powoduje
powstawanie wysokiego dźwięku. Na gitarze basowej gra się również akordami tak jak na
innych rodzajach gitar, a także uderza się struny palcami lub kostką.

Instrumenty elektroniczne

Elektroniczne instrumenty muzyczne należą do grupy elektrofonów, w których dźwięk

tworzony jest wyłącznie przez układ w pełni elektroniczny, bez wspomagania
mechanicznego. Wśród elektronicznych instrumentów muzycznych najpopularniejsze to:
syntezator, sekwencery i sampler.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

Syntezator – budowa instrumentu

Syntezator [17] to instrument muzyczny z grupy elektrofonów elektronicznych. Dźwięk

jest syntezowany w układach elektronicznych instrumentu, w których następuje modelowanie
kształtu napięcia, a następnie jego wzmacnianie we wzmacniaczu i zamiana na właściwą dla
niego falę akustyczną w głośniku. Napięcie może być kształtowane w technice analogowej
lub cyfrowej. Syntezowanie dźwięku dotyczy następujących elementów: głównej składowej
częstotliwości (wysokość dźwięku), składowych harmonicznych (barwa dźwięku), obwiedni
dźwięku (powstawanie, przebieg, wybrzmiewanie dźwięku). Syntezowanie (modelowanie
dźwięku) ma na celu jak najwierniejszą imitację brzmienia instrumentów akustycznych
i elektrycznych oraz tworzenie nowych brzmień.
Budowa syntezatora [17]:

−

elektroniczne generatory przebiegów sinusoidalnych, prostokątnych, trójkątnych
i piłokształtnych,

−

elektroniczne generatory szumu,

−

filtry umożliwiające dodatkowe modulacje dźwięku,

−

urządzenia służące do wywoływania efektów, np. kamera pogłosowa,

−

urządzenie sterujące, zwykle klawiatura.

Rys. 21. Syntezator Maplim 5600 [17]

Zasady gry na syntezatorze

Grający [17] na syntezatorze z dynamiczną klawiaturą powinien precyzyjnie uderzać

klawisze, ponieważ wyczuwa ona sposób uderzenia i zwalniania klawisza. Obsługiwanie
elektronicznych generatorów, filtrów, wywoływanie specjalnych efektów dźwiękowych za
pomocą potencjometrów syntezatora pozwala na wiele możliwości kształtowania dźwięku.

Sekwencer – budowa urządzenia

Sekwencery [17] to urządzenie sterujące syntezatorem, które można odpowiednio

zaprogramować. Sekwencer najczęściej odtwarza elementy muzyczne (sekwencje) tworzące
rytm i tło, zaś zasadnicza część muzyki jest grana na syntezatorze. Sekwencerem może być
komputer wyposażony w program do tworzenia muzyki.

Rys.22. Sprzętowy sekwencer firmy Yamaha [17]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

Sampler – budowa instrumentu

Sampler [17] to klawiszowy instrument muzyczny z grupy elektrofonów elektronicznych.

Służy on do odtworzenia, wtórnego odegrania próbek dźwięków, które zostały wcześniej
wgrane do samplera. Najczęściej są to nagrania dźwięków instrumentów akustycznych,
różnorodnych dźwięków muzycznych lub nie muzycznych wykorzystywanych w muzyce.
Standardowy sampler zbudowany jest z klawiatury, dysku twardego lub optycznego, gdzie
przechowuje się próbki dźwięków i programu koordynującego ustawienia instrumentu
i klawiatury z próbkami dźwięków. Obecnie próbki dźwięków mają zastosowanie
w syntezatorach, które odtwarzają je zamiast syntezować.

Zasady gry na samplerze

Grający [17] obsługuje klawiaturę jak w innych instrumentach klawiszowych z tym, że

część muzyki może być odtwarzana z dysku samplera, a część grana na żywo. Za pomocą
programu sterującego ustawieniami instrumentu z klawiaturą i próbkami dźwięku, ustawia
jego odpowiednie parametry i odgrywa wybrany utwór muzyczny.

Automat perkusyjny – budowa urządzenia

Automat perkusyjny [17] stanowi połączenie sekwencera i syntezatora. Urządzenie

można zaprogramować na podstawie taktów, zwykle szesnastkowych, z podziałem na
poszczególne instrumenty. Po połączeniu taktów w dłuższe ciągi można zaprogramować rytm
dla całego utworu. Automat perkusyjny wyposażony jest w kontrolki typu „start”, „stop”,
„tempo”, klawisze wyzwalające rytm danych instrumentów, regulację głośności. Automat ma
możliwość zapamiętania utworów i różnych kombinacji taktów. Urządzeniem można też
sterować z zewnątrz przy pomocy interfejsu MIDI.

Rys. 23. Automat perkusyjny Yamaha RY-30 [31]

Keyboard – budowa instrumentu

Keyboard (ang. klawiatura) jest to elektryczny lub elektroniczny instrument klawiszowy,

stanowiący wariant syntezatora lub samplera. Na instrumencie można wykonywać utwory na
ż

ywo, odtwarzać ich pewne elementy lub w całości. Głównym elementem sterującym jest

klawiatura o układzie fortepianowym. Instrument posiada system akompaniamentu ze zmianą
akordów.

Zasady gry na keyboardzie

Grający obsługuje klawiaturę tak jak w innych instrumentach klawiszowych. Podczas gry

może dokonywać zmiany akordów, rytmu, barwy dźwięku, dobierać dźwięki akompaniujące,
charakterystyczne dla innych instrumentów.

Odczytywanie instrukcji obsługi instrumentów elektronicznych

Przystępując do podłączenia i obsługi elektrycznego lub elektronicznego instrumentu

muzycznego, należy dokładnie odczytać instrukcję i zastosować się do zaleceń w niej
zawartych. Poza wytycznymi dotyczącymi uruchomienia instrumentu, instrukcja zawiera
wiele symboli, oznaczeń, które również należy prawidłowo odczytać i według nich podłączyć

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

instrument. Istotne są też schematy techniczne, np. rodzaje gniazd, przyłączy oraz dane
techniczne instrumentu. Zalecenia instrukcji obsługi powinny być odczytywane i stosowane
w kolejności, a nie fragmentarycznie, gdyż w ten sposób łatwo popełnić błąd, urządzenia
może nie działać, a nawet ulec zniszczeniu.

4.6.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Czym są instrumenty elektryczne?

2.

Jak dzielą się instrumenty elektryczne ze względu na sposób wytwarzania drgań?

3.

Z jakich elementów są zbudowane elektryczne instrumenty muzyczne?

4.

Z jakich elementów są zbudowane organy Hammonda?

5.

Jakie są zasady gry na organach Hammonda?

6.

Jak zbudowana jest gitara elektryczna?

7.

Jakie są zasady gry na gitarze elektrycznej?

8.

Jak zbudowana jest basowa gitara elektryczna?

9.

Jakie są zasady gry na basowej gitarze elektrycznej?

10.

Czym charakteryzują się elektroniczne instrumenty muzyczne?

11.

W jaki sposób następuje syntezowanie dźwięków w syntezatorze?

12.

Jak zbudowany jest syntezator?

13.

Czym charakteryzuje się sekwencer?

14.

Z czego składa się sampler?

15.

Jakie są zasady gry na samplerze?

16.

Czym charakteryzuje się automat perkusyjny?

17.

Z jakich głównych elementów zbudowany jest keyboard ?

18.

Jak należy odczytywać instrukcję obsługi instrumentów elektronicznych?

4.6.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj klasyfikacji instrumentów z grupy elektrofonów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.6.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

dokonać analizy tablic z elektrycznymi i elektronicznymi instrumentami muzycznymi,

4)

obejrzeć fotografie lub egzemplarze okazowe elektrofonów,

5)

scharakteryzować instrumenty pod względem zasad wzbudzania drgań,

6)

dokonać klasyfikacji elektrofonów,

7)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fotografie lub egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

−

tablice przedstawiające elektryczne i elektroniczne instrumenty muzyczne,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij zasady wydobywania dźwięku z elektrofonów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.6.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

przeczytać ze zrozumieniem tekst o zasadach wydobywania dźwięku z instrumentów,

4)

zredagować notatkę na podstawie informacji zawartych w tekście,

5)

określić zasady wydobywania dźwięku z elektrofonów,

6)

obejrzeć egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych i wydobyć z nich dźwięki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały informacyjne o zasadach wydobywania dźwięków z elektrofonów,

−

egzemplarze okazowe instrumentów muzycznych,

−

tablice przedstawiające elektryczne i elektroniczne instrumenty muzyczne,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj dźwięki i przypisz je do poszczególnych instrumentów z grupy elektrofonów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.6.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

wysłuchać nagrania różnorodnych dźwięków pochodzących z elektrofonów,

4)

dokonać oceny brzmienia dźwięków,

5)

rozpoznać dźwięki poszczególnych instrumentów z grupy elektrofonów,

6)

przypisać dźwięki do poszczególnych instrumentów muzycznych,

7)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania dźwięków pochodzących z elektrofonów,

−

odtwarzacz płyt CD,

−

tablice przedstawiające elektryczne i elektroniczne instrumenty muzyczne,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Dobierz urządzenia do wzmacniania dźwięku w gitarze elektrycznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.6.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć gitarę elektryczną,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

4)

odczytać prawidłowo instrukcję obsługi instrumentu,

5)

obejrzeć zestaw urządzeń do wzmacniania dźwięku,

6)

dobrać urządzenia do wzmacniania dźwięku w gitarze elektrycznej,

7)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarz okazowy gitary elektrycznej,

−

urządzenia do wzmacniania dźwięku,

−

instrukcja obsługi gitary elektrycznej,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 5

Dobierz urządzenia do przetwarzania dźwięku w syntezatorze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.6.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

odczytać prawidłowo instrukcję obsługi instrumentu,

4)

zapoznać się z budową i zasadami gry na syntezatorze,

5)

obejrzeć zestaw urządzeń do przetwarzania dźwięku,

6)

dobrać urządzenia do przetwarzania dźwięku,

7)

przedstawić efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

egzemplarz okazowy syntezatora,

−

urządzenia do przetwarzania dźwięku,

−

instrukcja obsługi syntezatora,

−

literatura z rozdziału 6.

4.6.4.

Sprawdzian postępów:

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

dokonać klasyfikacji instrumentów z grupy elektrofonów?

2)

wyjaśnić zasady wydobywania dźwięku z elektrofonów?

3)

rozpoznać dźwięki i przypisać je do poszczególnych instrumentów
elektrycznych oraz elektronicznych?

4)

dobrać urządzenia do wzmacniania dźwięku w gitarze elektrycznej?

5)

odczytać instrukcję obsługi instrumentów elektronicznych?

6)

dobrać urządzenia do przetwarzania dźwięku?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

4.7.

Aparat głosowy człowieka

4.7.1.

Materiał nauczania

Budowa aparatu głosowego człowieka

Aparat głosowy człowieka składa się zasadniczo z jamy ustnej, jamy nosowej, jamy

gardłowej, krtani, nagłośni, przełyku, tchawicy, płuc.

Krtań [16] to narząd głosu pokryty błoną śluzową, będący górnym odcinkiem drogi

oddechowej, który od góry łączy się z gardłem, a ku dołowi przechodzi w tchawicę. Krtań
zbudowana jest z chrząstek połączonych wiązadłami, stawami i mięśniami, wyściełanymi od
wewnątrz błoną śluzową. Chrząstki nieparzyste (tarczowata, pierścieniowata i nagłośniowa)
i parzyste (nalewkowate, różkowate i klinowate) tworzą rusztowanie krtani. Chrząstka
tarczowata tworzy na szyi wyniosłość zwaną jabłkiem Adama. Chrząstki krtani połączone są
z kością gnykową, tchawicą i między sobą więzadłami. Część jednego z więzadeł, która łączy
chrząstkę tarczowatą z pierścieniową tworzy więzadła głosowe ograniczające szparę głośni,
zaś wewnętrzne mięśnie krtani rozszerzają i zwężają szparę. Ruchy krtani, które można
regulować współdziałają z ruchami żuchwy, języka oraz podniebienia miękkiego.

Rys. 24. Krtań, tchawica, nagłośnia [16]

Więzadła głosowe [16] zwane też strunami głosowymi znajdują się w krtani. Z jednej

strony połączone są z wyrostkami głosowymi, a z drugiej do chrząstki tarczowatej. Drgające
struny głosowe odchodzą od wyrostków głosowych i chrząstek nalewkowatych, następnie
przebiegają poziomo w przód i dochodzą do kąta chrząstki tarczowatej. Tworzą one z błoną
ś

luzową fałdy głosowe , które zamykają szparę głośni. Powstanie głosu uwarunkowane jest

drganiami więzadeł głosowych, do których dochodzą impulsy nerwowe. Drgania te polegają
na rytmicznych, bardzo szybkich ruchach oddalania i zbliżania się więzadeł do siebie.
Drgania przecinają słup powietrza nagromadzonego pod zwartymi więzadłami głosowymi
i w ten sposób powstaje fala głosowa, czyli głos.

Płuca [16] dostarczają powietrza niezbędnego do powstania dźwięku, mowy, śpiewu

i wraz z mięśniami oddechowymi klatki piersiowej oraz jamy brzusznej biorą udział
w czynności oddechowej.

Szpara głośni [16] przy oddychaniu (milczeniu) otwiera się, zaś przy fonacji (mówieniu,

ś

piewaniu) zamyka się. Nagłośnia zamyka wejście do krtani podczas przełykania, przez co

odcina drogę oddechową od gardła.

Głośnia [16] jest środkową częścią krtani, która obejmuje trójkątną przestrzeń między

wolnymi brzegami strun głosowych, czyli miejsca gdzie powstaje głos. Kształt i wielkość
głośni zmieniają się w zależności czy struny głosowe są napięte, czy też zwolnione, luźne.
Nagłośnia jest wyprostowana ku górze (odsłania tym samym wejście do krtani) podczas

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54

oddychania i wydawania głosu. Wewnątrz krtani są dwa fałdy głosowe, których drgania są
ź

ródłem powstawania głosu. W środku każdego z fałdu znajduje się mięsień głosowym,

a w część zewnętrznej fałdu – więzadło głosowe, zaś przestrzeń między więzadłami to
głośnią. Jeśli więzadła są zbliżone do siebie, wówczas przyjmują pozycję fonacyjną
(głosową) i wtedy głośnia jest zwarta. Jeżeli zaś więzadła są oddalone od siebie, pozwalają na
swobodny przepływ powietrza, przyjmują pozycję oddechową i powodują, że głośnia jest
rozwarta.

Rys. 25. Głośnia [16]

Nasada [16] to grupa komór rezonacyjnych usytuowanych nad krtanią. Nasada

ostatecznie formułuje powstały w krtani głos, nadający mu barwę i ostateczny kształt głoski.
Funkcje nasady to: oddechowa, rezonansowa i artykulacyjna. W jej skład wchodzą: gardło,
jama ustna (rezonatory ruchomy), zatoki (rezonatory stałe).

Rys. 26. Nasada [16]

Jama gardłowa [16] (gardło) składa się z trzech odcinków: gardło górne (jama nosowo –

gardłowa), gardło średnie (jama ustno – gardłowa) i gardło dolne (jama krtaniowo –
gardłowa).

Jama ustna [16] jest największym i najważniejszym rezonatorem nasady, wykonującym

czynności artykulacyjne, które polegają na przekształcaniu w zrozumiałą mowę dźwięków
powstających w krtani i szmerów tworzonych w nasadzie. Artykulacja powstaje na skutek
ciągłych zmian zachodzących w jamie ustnej, a dokonuje się za pośrednictwem pracy
narządów artykulacyjnych. Ruchome narządy jamy ustnej to: język (najważniejszy
i najbardziej ruchliwy narząd artykulacyjny), wargi (modulator brzmienia głosu), żuchwa
z zębami, podniebienie miękkie wraz z języczkiem podniebiennym, zaś nieruchome narządy
to: górna szczęka z zębami i podniebienie twarde.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55

Jama nosowa [16] jest jedynym rezonatorem nasady, który ma sztywne ściany.

Powietrze, Przedostaje się do nosa powietrze powoduje nosowe zabarwienie głosu i dlatego
jama nosowa bierze udział w artykulacji głosek nosowych (ą, ę, m, n, ń). Jamy boczne nosa
to: zatoki szczękowe, klinowe, sitowe, czołowe, zaś jama ustna łączy się z nimi i tworzy
system rezonacyjny. Istotny wpływ dla rezonansu nasady mają również drgania chrząstki
nosa i kości oczodołów. Wszystkie warunki rezonansowo – artykulacyjne nasady powstają
wskutek prawidłowego i udoskonalonego działania mięśni nasady, które muszą współdziałać
z mięśniami krtaniowymi i oddechowymi. Prawidłowa emisja głosu zależy od harmonijnego
współdziałania wszystkich jej elementów.

Rezonans [16] jest to zjawisko akustyczne, które polega na wzmocnieniu tonu

krtaniowego w klatce piersiowej i nasadzie. Głos pozbawiony rezonansu jest matowy,
pozbawiony blasku, czyli metalu. Wybitni śpiewacy nakazują przestrzegać zasady,
iż w śpiewie „nie należy starać się o siłę, lecz o rezonans, a wtedy siła wyłoni się sama
z siebie”.

Artykulacja [16] to proces kształtowania dźwięków mowy ludzkiej – głosek, który

zachodzi w nasadzie. Aby powstała głoska, musi nastąpić inicjacja, czyli wytworzenie prądu
powietrza i fonacja, czyli sposób ułożenia wiązadeł głosowych. Podczas artykulacji prąd
powietrza jest modelowany przez ruchome i nieruchome artykulatory znajdujące się
w nasadzie (kanale głosowym). Najczęściej modulacji poddawane jest powietrze wydychane
z płuc. Artykulacja to również ruchy aparatu artykulacyjnego wykorzystującego rezonans fali
głosowej, który powstaje w komorach akustycznych jamy ustnej. Miejscem artykulacji
w jamie ustnej są sfery artykulacyjne, które określają obszar wykorzystywanych przestrzeni
rezonujących przez artykułowane samogłoski i spółgłoski. Podczas powstania głosek
dźwięcznych struny głosowe drgają, zaś przy głoskach bezdźwięcznych struny nie drgają
pozostając bardziej lub mniej rozwarte.

Głoska [9] to najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi, który cechuje się

stałym zespołem cech artykulacyjnych i akustycznych.

Samogłoska [8, t. III] to głoska dźwięczna wymawiana przy znacznym otwarciu jamy

ustnej, mogąca tworzyć sylabę.

Spółgłoska [8, t. III] to głoska, której artykulacja polega na kontakcie narządów

artykulacyjnych – od szczeliny do zwarcia.
Między samogłoskami a spółgłoskami są następujące różnice [4]:

−

akustyczna – spółgłoski są szmerami lub połączeniami tonów ze szmerami, zaś
samogłoski składają się zasadniczo z tonów,

−

artykulacyjna – samogłoski są wymawiane przy dosyć dużym rozwarciu ust i dlatego
nazywa się je otwartymi, zaś podczas wymawiania spółgłosek stopień zbliżenia narządów
mowy w jamie ustnej jest znaczny, poza tym samogłoski są zawsze wymawiane przy
czynnym udziale wiązadeł głosowych jako głoski dźwięczne (z wyjątkiem szeptu), zaś
spółgłoski mogą być dźwięczne i bezdźwięczne,

−

funkcyjna – samogłoski pełnią zwykle funkcję zgłoskotwórczą, czyli stanowią konieczny
składnik sylaby, zaś spółgłoski nie mają funkcji zgłoskotwórczej i nie są koniecznym
elementem składowym sylaby.

Podstawowe kryteria klasyfikacji spółgłosek to [4]:

−

stopień zbliżenia narządów mowy,

−

miejsce artykulacji,

−

udział wiązadeł głosowych,

−

udział podniebienia miękkiego,

−

ruch środka języka.

Ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy, spółgłoski dzielą się na:

−

zwarte: p, p’, b, b’, t, d, k, k’, g, g’ (apostrofem oznaczone jest zmiękczenie spółgłoski),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

56

−

szczelinowe: f, f’, w, w’, s, z, sz, ż, ś, ź, h, h’, ch, ch’,

−

zwarto – szczelinowe – c, z, cz, dż, ć, ź,

−

zwarto – otwarte: boczne – l, wibrujące – r, nosowe – m, n, ń.

Podstawowe kryteria klasyfikacji samogłosek to:

−

pionowy i poziomy ruch języka,

−

stopień otwarcia jamy ustnej względem osi pionowej i poziomej,

−

położenie warg w artykulacji – kształt otworu między wargami.

Technika wokalna

Emisja głosu [16] to proces wydobywania i wysyłania głosu. O poprawnej emisji głosu

decydują czynniki anatomiczne (budowa aparatu mowy i głosu) i fizjologiczne. W emisji
głosu istotne są procesy: oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny. Zaburzone ich
funkcjonowanie wpływa negatywnie na właściwą emisję głosu. Prawidłowa fizjologicznie
emisja głosu działa dodatnio nie tylko na sam narząd głosu, ale również na różne funkcje
organizmu jak oddychanie, praca serca, trawienie, itp. Dobra emisja jest naturalna, gdyż
angażuje do pracy wszystkie grupy mięśni, które ze sobą współdziałają. Prowadzi też do
zachowania równowagi między elementami mowy i śpiewu, a wyraźna artykulacja jest
podstawą prawidłowej emisji.

Warunkiem prawidłowej mowy i śpiewu jest harmonijna współpraca wszystkich

narządów, a negatywny przebieg jednej czynności pociąga za sobą nieprawidłowość
pozostałych. Śpiew jest czynnością złożoną, całkowicie zależną od centralnego systemu
nerwowego i podlega jego kontroli. Poszczególne ośrodki nerwowe kierujące czynnościami
w mowie czy śpiewie mieszczą się w różnych punktach kory mózgowej. Za pomocą krtani
człowiek wydaje dźwięki, mówi, śpiewa świadomie przy współudziale mózgu.

Oddech i podparcie oddechowe

Prawidłowe oddychanie [16] ma kluczowy wpływ na jakość dźwięku. Nabieranie

oddechu, podtrzymywanie go, wydłużanie i operowanie nim dla potrzeb frazy muzycznej
musi cechować się spokojem i ciągłością, wynikającymi z elastyczności i siły klatki
piersiowej. Słaby, mało elastyczny, niespokojny, pozbawiony ciągłości i wymuszony oddech
powoduje chwiejność intonacyjną. Właściwie prowadzony oddech musi być sprawny
i wydajny, aby sprostać wymogom frazy, czyli długości, skali, dynamice. Podczas oddychania
trzeba zostawić rezerwę oddechową, ponieważ nieprawidłowe operowanie oddechem
uniemożliwia spokojne prowadzenie oddechu, co powoduje obniżanie wysokości
i intensywności tonu i nadmierną pracę krtani dla wyrównania brakującego oddechu.

Rys. 27. Rodzaje wdechu [16]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

57

Wdech górny [16] tworzy większą przestrzeń w górnej części klatki piersiowej przez co

napięte mięśnie podbrzusza powodują, że zaledwie 1/3 płuc wypełnia powietrza. Przepona
uniesiona jest ku górze i uciska płuca, zatem nie można pogłębić oddechu. Taki oddech nie
może mieć w śpiewie zastosowania.

Wdech środkowy [16] (piersiowym, żebrowy) powoduje rozciągnięcie przepony

brzusznej, zapadanie się brzucha zapada, zaś żebra rozchodzą się w niewielkim stopniu.
Powietrze wypełnia 2/3 pojemności płuc. Oddech ten stosuje się, gdy nie ma czasu na pełny
połączony oddech żebrowo – brzuszny. W śpiewie stosowany jest jako półoddech.

Wdech dolny [16] (przeponowy, brzuszny) sprawia, że całe płuca wypełnione są

powietrzem. Intensywne ruchy żeber i ściany brzusznej oraz najniższe ułożenie przepony
pozwalają na maksymalne rozszerzenie się klatki piersiowej i zwiększenie objętości płuc.

Podparcie oddechowe [16] to opanowanie i regulacja oddechu, które polega na

wydłużeniu wydechu w połączeniu z najwolniejszym przesuwaniem się przepony ku górze.
Najczęściej popełniane błędy w oddychaniu to [16]:

−

nadmierne rozszerzanie i unoszenie całej klatki piersiowej ku górze, które powoduje
skurcz mięśni brzucha i napięcie mięśni szyi,

−

usztywnienie mięśni brzucha, zwykle w poszukiwaniu silnego podparcia, wywołujące
unieruchomienie ściany brzusznej,

−

zbyt intensywne wciąganie brzucha w czasie podpierania, co sprawia, że mięśnie brzucha
są usztywnione, a ściany klatki piersiowej unieruchomione,

−

równoczesne usztywnienie klatki piersiowej głębszego brzucha,

−

rozszerzenie klatki piersiowej w przedniej części, podczas gdy mięśnie pleców są
nieruchome i nie biorą udziału w oddychaniu,

−

zwiotczenie ściany brzusznej, które wywołuje usztywnienie klatki piersiowej i pociąga za
sobą jako ruchy wtórne usztywnienie mięśni szyi i żuchwy.
„Atak dźwięku” [16] to rozpoczęcie dźwięku w śpiewie, określane jako

„zapoczątkowanie tonu”. Zwarcie wiązadeł głosowych nie powinno poprzedzić wydechu,
a z kolei wydech nie może wyprzedzać zwierania wiązadeł. Wydech i początek dźwięku
musza następować równocześnie.

Rys. 28. Atak dźwięku [16]

Trzy rodzaje atakowania dźwięku:

Atak miękki – [16] moment zwarcia więzadeł głosowych zbiega się z początkiem

wydechu.

Miękkie

atakowanie

dźwięku

jest

jedynym

prawidłowym

sposobem

zapoczątkowania dźwięku, sprzyja prawidłowej intonacji i wyrównaniu rejestrów w legato.

Atak twardy – [16] więzadła głosowe zwierają się jako pierwsze, a potem następuje

wydech. Powietrze z trudem przechodzi przez zwarte więzadła. Ten rodzaj ataku dźwięku
stosuje się w staccato i do uzyskania odpowiednich efektów brzmieniowych. Atak twardy
obniża sprawność więzadeł głosowych, używa się go w mowie, a zbyt częste stosowanie go
w śpiewie powoduje uszkodzenia głosu.

Atak chuchający (przydechowy) – [16] wydech wyprzedza zwarcie więzadeł głosowych,

które całkowicie się nie schodzą i między nimi powstaje trójkątna szczelina.

Dykcja (mowa) to łączenie głosek w słowa, a słów w zdania. Poprawna dykcja

charakteryzuje się między innymi prawidłową artykulacją, utrzymywaniem właściwego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

58

tempa mówienia, akcentowania, intonacji, stosowaniem pauz, zachowaniem właściwej
głośności wypowiedzi.

Intonacja – [16] wrażenie wysokości dźwięku zależy od częstotliwości drgań

akustycznych, którym ulegają wiązadła głosowe. Drgania wiązadeł głosowych zależą od
impulsów nerwowych wysyłanych przez pola ruchowe kory mózgowej i od charakterystyki
strun: od ich długości, grubości i siły napięcia, od mięśni napinających wiązadła głosowe, od
podparcia oddechowego, czyli od ciśnienia podstrunowego powietrza. Koordynacja pracy
tych wszystkich mięśni stanowi podstawę prawidłowej intonacji. Wpływ na intonację ma
również podparcie oddechowe. W przypadku jego braku lub gdy jest za słabe, dochodzi do
obniżenia intonacji. Z kolei wysoka pozycja dźwięku (dźwięk, w którym są obecne
i szczególnie wzmocnione formaty, (na jakie ucho ludzkie jest najwrażliwsze) gwarantuje
dobrą intonację. Śpiewak odbiera polami czuciowym ciśnienie fali dźwiękowej, odczuwa też
podparcie dźwiękowe. Taki rodzaj śpiewu określa się mianem „śpiewania na masce”, albo
głosu wysoko postawionego. Głos tak wydobyty jest dobrze słyszalny i nośny.

Główne przyczyny obniżenia głosu [16]: wilgotne, parne, duszne powietrze, zbyt

wczesna pora do śpiewu, śpiewanie zaraz po wysiłku fizycznym lub po jedzeniu,
przemęczenie i znużenie, nieuwaga, za wysoka lub za niska Tessitura, niedostateczne
uwzględnienie postępów cało i półtonowych, niektóre niewygodne interwały, częste
powtarzanie tego samego dźwięku, zbyt wolne tempo, słaba znajomość tekstu i melodii, za
trudny utwór, niedbałe podparcie oddechowe.

Tabela 2. Rodzaje głosów, długość i szerokość strun głosowych [16]

Typ głosu

Długość (mm)

Szerokość (mm)

Charakterystyka

Sopran
koloraturowy

do 14,0

2,0 – 2,5

najwyższy głos kobiecy
o dużej biegłości, skala: c1 –
f3

Sopran

14,0 – 19,0

2,0 – 3,0

jasna barwa, średnia siła
i mniejsza ruchliwość, niż
sopran koloraturowy, lecz
większa niż mezzosopran

Mezzosopran

18,0 – 21,0

2,5 – 3,0

głos

pomiędzy

sopranem

i altem, częściowo obejmujący
oba, skala: a – g2

Tenor

18,0 – 22,0

2,5 – 3,0

najwyższy

głos

męski

osiągalny

rejestrem

piersiowym, skala: c – c2

Baryton

22,0 – 24,0

3,0 – 4,0

głos męski mieszczący się
w środkowym zakresie skali
głosu, zwykle pomiędzy G/A
do g

1

lub od 110 do 390Hz.

Bas

24,0 – 25,0

3,0 – 5,0

najniższy głos męski, zwykle
obejmuje w chórze skalę od F
do c1 lub e1, a w śpiewie
solowym skalę C (od D do e1)

Chóry i zespoły wokalne

Chór [2] jest to zespół śpiewaków wykonujących utwór muzyczny wielogłosowo lub

jednogłosowo a cappella lub z towarzyszeniem instrumentów. Rozróżnia się chóry mieszane,
tj. na głosy męskie i kobiece oraz chóry jednorodne: męski, żeński, chłopięcy. Chór, który
składa się z dwóch równorzędnych zespołów jest to chór podwójny. Liczba głosów w chórze

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

59

może być dowolna, jednak podstawowym zespołem jest obecnie czterogłosowy chór
mieszany: sopran, alt, tenor i bas. Trzygłosowy chór mieszany złożony jest z sopranu, tenoru
i basu, zaś pięciogłosowy – z trzech głosów kobiecych (sopran, mezzosopran, alt) i dwóch
męskich (tenor, bas) lub dwóch kobiecych (sopran, alt) i trzech męskich (tenor, baryton, bas).
Układ sześciogłosowy występuje jako dwa soprany, alt, jeden lub dwa tenory, jeden lub dwa
basy, albo też w postaci dwóch trzygłosowych. chórów mieszanych. Zespół ośmiogłosowy
obejmuje dwie partie dla każdego głosu chóru czterogłosowego, czyli zawiera dwa chóry
mieszane. Chóry bardziej złożone tworzy się zwielokrotniając głosy w poszczególnych
rejestrach. Istnieją też chóry dziesięciogłosowe, dwunastogłosowe, szesnastogłosowe
i o jeszcze większej liczbie głosów, zwykle związane z fakturą polichóralną lub szczególną
techniką kompozytorską. Poszczególne partie głosowe mogą się też dzielić na mniejsze
samodzielne grupy jako divisi, w każdym głosie chóralnym mogą się też pojawiać partie
solowe. Łączenie pojęcia chóru z wielką obsadą jest błędne, np. przy potrójnej obsadzie
każdego głosu, czterogłosowy chór mieszany będzie liczył tylko dwunastu śpiewaków.

Chóry [6] dzielą się również ze względu na mecenasa

i rozróżnia się następujące rodzaje

chórów: amatorskie, chór przedszkolny, szkolny, gimnazjalny, akademicki, studencki,
kościelny, katedralny, schola, rzemieślniczy – działający przy danym rzemiośle. Poza tymi
zespołami śpiewaków, istnieją chóry profesjonalne, a wśród nich chór operowy i operetkowy.

Zespół muzyczny

Zespół muzyczny [3] to grupa wykonawców muzycznych, którzy wspólnie wykonują

muzykę z wykorzystaniem głosów (zespół wokalny), instrumentów muzycznych (zespół.
instrumentalny) lub jednocześnie głosów i instrumentów (zespół wokalno – instrumentalny).
W zależności od liczebności składu, zespoły muzyczne wszystkich rodzajów określa się jako:

−

duet – zespół złożony z dwóch wykonawców;

−

trio – zespół składający z trzech wykonawców; jeśli są w nim tylko wokaliści, wówczas
jest to tercet,

−

kwartet – zespół złożony z czterech wykonawców;

−

kwintet – zespół składający się z pięciu wykonawców;

−

sekstet – w skład zespołu wchodzi sześciu wykonawców;

−

septet, oktet, nonet – zespół złożony z siedmiu, ośmiu, dziewięciu wykonawców; ale
takie zespoły są rzadkością,

−

orkiestra – zespół złożony z większej liczby wykonawców.

W muzyce poważnej zespoły dzieli się na zespoły wokalne, czyli chóry i zespoły
instrumentalne.

Zapis nutowy

Notacja muzyczna [2] to pismo nutowe, które jest symbolicznym językiem muzyki.

Za pomocą notacji można zapisać wszystkie cechy dźwięków muzycznych, rytmiki, melodii,
harmonii, dynamiki i artykulacji Notacja muzyczna składa się z: pięciolinii, kluczy, znaków
chromatycznych, nut i pauz, i innych elementów związanych z techniką wykonania utworu.

Pięciolinia [2] jest podstawowym elementem pisma nutowego służącego do zapisu

dźwięków. Składa się z pięciu poziomych, równoległych linii oraz pól pomiędzy
poszczególnymi liniami. Wysokość dźwięku określa się poprzez umieszczenie nuty na
odpowiedniej linii lub polu. Odległość pomiędzy linią i najbliższym jej polem odpowiada
jednemu stopniowi w szeregu diatonicznym. Dźwięki w skali chromatycznej, czyli
podwyższone lub obniżone, zapisuje się dostawiając do nuty dodatkowego znaku
chromatycznego. Każdą z linii numeruje się od pierwszej do piątej począwszy od dołu ku
górze. Nuty umieszcza się na linii, między liniami (na polu), nad linią lub pod linią.
Pięciolinia umożliwia tylko relatywne różnicowanie pomiędzy sobą dźwięków. O wysokości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

60

dźwięków decyduje klucz ułożony na odpowiedniej wysokości na początku pięciolinii z lewej
strony. Na pięciolinii, nad nią i pod nią zapisuje się pozostałe elementy notacji muzycznej.

Klucz [2] jest to znak graficzny wyznaczający położenie na pięciolinii jednego dźwięku

oraz pozostałych, określanych w stosunku do niego, podzielonych na trzy grupy kluczy G, F,
C, z których klucz G to wiolinowy, klucz F – basowy , klucz C – altowy, klucz C – tenorowy.
Klucz wiolinowy służy do zapisu nut dla wysokich głosów – żeńskich, dziecięcych i tenoru,
instrumentów wysoko brzmiących (np. skrzypiec, fletu, trąbki, gitary), wysokich partii
granych prawą ręką na instrumentach klawiszowych (np. fortepianie, klawesynie) Klucz
basowy służy do zapisu nut dla niskich głosów – basu, barytonu, instrumentów nisko
brzmiących (np. kontrabasu, tuby), niskich partii granych na instrumentach klawiszowych
lewą ręką. W kluczu altowym zapisuje się nuty na altówkę (wysokie partie na ten instrument
zapisuje się w kluczu wiolinowym), zaś klucz tenorowy do zapisu wysokich partii granych na
wiolonczeli, fagocie, puzonie.

Znaki chromatyczne przykluczowe [2] określają tonację utworu, a umieszcza się

bezpośrednio za kluczem. Obowiązują do końca utworu lub miejsca zmiany tonacji.

Znaki chromatyczne przygodne [2] odnoszą się do wszystkich nut taktu zapisanych na tej

samej wysokości, chyba że zniesie je kasownik umieszczony przed następną taką samą nutą.
Znaki te umieszczane są bezpośrednio przed określoną nutą. Działanie znaków
przykluczowych i przygodnych anuluje kasownik. Nie jest on znakiem chromatycznym,
ponieważ nie zmienia brzmienia dźwięku.

Krzyżyk [2] to znak chromatyczny w notacji muzycznej, który podwyższa wysokość

dźwięku o pół tonu. Jeżeli jest umieszczony bezpośrednio za kluczem, wówczas podwyższa
wszystkie dźwięki leżące na tej wysokości w całym utworze. Do podwyższenia dźwięku
o dwa półtony służy podwójny krzyżyk (po zamianie enharmonicznej dźwięków jest to cały
ton). Krzyżyk zapisany przed nutą, podwyższa dźwięk przypisany tej nucie i następnym
nutom o tej samej wysokości w całym takcie. Działanie krzyżyka anuluje kasownik.

Bemol [2] jest znakiem chromatycznym, który obniża wysokość dźwięku o pół tonu.

Bemol jako znak przykluczowy, umieszczony bezpośrednio za kluczem, obniża wszystkie
dźwięki, na wysokości których jest zapisany na pięciolinii. Jeśli bemol zapisany jest przed
nutą, wtedy obniża dźwięk przypisany tej nucie i kolejnym nutom o tej samej wysokości
w całym takcie.

Podział wartości rytmicznych [2]: cała nuta, półnuta, ćwierćnuta, ósemka, szesnastka,

trzydziestodwójka, itd. Cała nuta trwa dwa razy dłużej niż półnuta, ta z kolei dwa razy dłużej
niż ćwierćnuta, itd. Ten regularny podział wartości rytmicznych nazywa się dwójkowym, ale
istnieją też inne podziały, np. na trzy równe części (triole), sześć (sekstole), itd.

Kropka, łuk (ligatura) [2] to element notacji muzycznej, który przedłuża długość trwania

nuty lub pauzy o ściśle określoną wartość. Kropka zapisana za nutą lub pauzą przedłuża jej
trwanie o połowę wartości.

Fermata (korona) [2] to element notacji muzycznej przedłużający długość trwania nuty

lub pauzy o nieokreśloną wartość i dowolną długość, w zależności od interpretacji utworu
przez wykonawcę. Fermata zapisana nad kreską taktową oznacza krótką pauzę pomiędzy
taktami, o dowolnym czasie trwania.

Pauza [2] to znak graficzny, który określają czas trwania ciszy lub czasu, w którym

instrument czy też głos jest nieaktywny. Pauzy wyrażają tylko względną długość trwania
ciszy, ponieważ długość przerwy w muzyce zależy od tempa, w jakim utwór został napisany.
Pauzy są odpowiednikiem nut o tych samych wartościach. Długość trwania pauzy przedłuża
kropka lub fermata.

Metrum [2] stanowi element utworu muzycznego i służy do określania regularnego

rozkładu akcentów. Organizuje ono rytm i dzieli całość utworu na mniejsze odcinki – takty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

61

Tempo (agogika) [2] oznacza, jak szybko utwór ma być wykonany. Tempo określa się

słownie i umieszcza się za kluczem, nad pięciolinią.

Dynamika [2] określa natężenie dźwięku muzycznego. Z wielu instrumentów

muzycznych można wydobywać dźwięków o różnej głośności. Dwa główne odcienie
dynamiczne to: f (forte) głośno , p (piano) cicho.

Artykulacja [2] jest to sposób wydobycia i kształtowania dźwięku. W skład artykulacji

wchodzi też frazowanie. Artykulacja nadaje utworowi odpowiedni wyraz oraz dopełnia go
pod względem technicznym. Istnieje wiele określeń artykulacyjnych, niektóre z nich są
uniwersalne, inne zaś są typowe dla danego instrumentu. Przykładowe znaki artykulacyjne:
Staccato – ostre wydobycie dźwięków i oddzielenie ich od siebie, skracanie dźwięków
o około połowę ich wartości, spiccato – zbliżone do staccato, ale jeszcze bardziej krótsze
i ostrzejsze, legato – dźwięki grane są płynnie, bez ich oddzielania od siebie.

4.7.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Z jakich elementów zbudowany jest aparat głosowy człowieka?

2.

Jakie funkcje pełnią poszczególne elementy w aparacie głosowym człowieka

3.

Jak powstaje głos?

4.

Na czym polega artykulacja?

5.

Czym różnią się samogłoski od spółgłosek?

6.

Czym jest emisja głosu?

7.

Jakie są rodzaje oddechu?

8.

Czym jest podparcie oddechowe?

9.

Czym jest atak głosu?

10.

Czym charakteryzuje się intonacja?

11.

Według jakich kryteriów dzielą się chóry?

12.

Czym się charakteryzuje każdy rodzaj chóru?

13.

Jakie są typy głosów?

14.

Z jakich elementów składa się zapis nutowy?

15.

Jakie są rodzaje zespołu muzycznego?

4.7.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij budowę aparatu głosowego człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.7.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

obejrzeć plansze lub foliogramy ukazujące budowę aparatu głosowego człowieka,

4)

wskazać na modelu i nazwać poszczególne elementy aparatu głosowego człowieka,

5)

określić budowę anatomiczną aparatu głosowego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

model aparatu głosowego człowieka,

−

plansze lub foliogramy ukazujące budowę aparatu głosowego człowieka,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

62

Ćwiczenie 2

Opisz mechanizm powstawania i wydobywania głosu z aparatu głosowego człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.7.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

przeczytać ze zrozumieniem tekst o mechanizmie aparatu głosowego człowieka,

4)

zredagować notatki,

5)

scharakteryzować poszczególne elementy aparatu głosowego pod względem ich funkcji,

6)

określić pracę więzadeł głosowych podczas powstawania i wydobywania głosu,

7)

opisać mechanizm powstawania i wydobywania głosu,

8)

zaprezentować efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory do pisania,

−

materiały informacyjne,

−

model aparatu głosowego człowieka,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj poszczególne elementy notacji muzycznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.7.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

dokonać analizy fragmentu zapisu nutowego utworu,

4)

rozróżnić, nazwać i scharakteryzować poszczególne elementy notacji muzycznej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zapisy nutowe utworów,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

4.7.3.

Sprawdzian postępów:

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić budowę aparatu głosowego człowieka?

2)

wyjaśnić mechanizm działania aparatu głosowego człowieka?

3)

określić

pracę więzadeł głosowych podczas wydobywania głosu?

4)

scharakteryzować elementy notacji muzycznej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

63

4.8. Orkiestry i zespoły

4.8.1.

Materiał nauczania

Orkiestra symfoniczna

Orkiestra [2] to typ rozbudowanego zespołu instrumentalnego. Współczesna orkiestra

symfoniczna jest wielkim, złożonym z około 80 – 120 osób zespołem instrumentalnym,
w którym wyróżniają się cztery grupy:
1.

Grupa instrumentów smyczkowych (kwintet smyczkowy), obejmująca przykładowo 18
pierwszych skrzypiec, 16 drugich skrzypiec, 14 altówek, 12 wiolonczel, 10 kontrabasów.

2.

Grupa instrumentów dętych drewnianych: 2 flety i flet piccolo, 2 oboje i rożek angielski,
2 klarnety i klarnet basowy, 2 fagoty i kontrafagot.

3.

Grupa instrumentów dętych blaszanych: 4 – 8 rogów, 3 trąbki, tuba.

4.

Grupa instrumentów perkusyjnych: kotły, bębny, talerze, trójkąt, czelesta i inne.

Ponadto w skład orkiestry wchodzą 1 – 2 harfy, fortepian oraz inne instrumenty wskazane
w zapisie partyturowym. Najbardziej rozpowszechniony obecnie i spotykany w kilku
wariantach jest tzw. amerykański układ instrumentów, z wiolonczelami po prawej stronie.
Zbliżając do siebie obie grupy skrzypiec, układ ten zwiększa siłę brzmienia tej części zespołu,
co ma istotne znaczenie zwłaszcza dla wykonań muzyki klasycznej. Od końca XIX w. do II
wojny światowej najczęściej stosowano tzw. układ niemiecki, w którym I i II skrzypce są
rozplanowane symetrycznie na lewo i prawo od dyrygenta. Niektóre zespoły stosują taki
układ również obecnie. Istnieje też układ pośredni między amerykańskim a niemieckim – II
skrzypce i wiolonczele po prawej stronie dyrygenta. Orkiestra jako całość zespołu
instrumentalnego powstała w połowie XVII wieku, dochodząc w stuletnim procesie
rozwojowym do ukształtowania klasycznego wzoru orkiestry symfonicznej.

Zalążkiem orkiestry były zespoły powstające w okresie baroku takie jak: zespoły

nawiązujące do zespołów renesansowych, obejmujących całe rodziny instrumentów i dużą
liczbę instrumentów szarpanych oraz nowy typ, ograniczony do zespołu instrumentów
smyczkowych. Do drugiego typu należą w Niemczech tzw. capellae fidiciniae, we Francji
orkiestra królewska (24 violons du Roi). Na przełomie XVI i XVII wieku powstały
kompozycje dokładnie określające głosy przeznaczone do wykonania przez dany instrument.

Ukształtowanie nowoczesnego zespołu orkiestrowego wiązało z utworzeniem chóru

instrumentów smyczkowych. W XVII wieku zaznaczała się jeszcze niestałość tych układów
od 3 do 4 głosów. Ostatecznie ustalił się jako główny układ czterogłosowy, który utrzymał się
również w przypadku pięciu instrumentów, ponieważ kontrabas wykonywał partię
wiolonczeli, transponując ją o oktawę w dół. W okresie baroku u czołowego przedstawiciela
opery neapolitańskiej A. Scarlattiego pojawił się w operze „Eraclea” po raz pierwszy
topofoniczny układ orkiestry, polegający na współdziałaniu z orkiestrą główną kilku orkiestr
dodatkowych. Prototyp orkiestry klasycznej stworzyli Włosi w latach 30–ych XVIII wieku.
Typ klasyczny orkiestry pojawił się (z różnymi wariantami) u klasyków wiedeńskich, stając
się podstawą dalszego rozwoju orkiestry aż do końca XIX wieku. W okresie romantyzmu
powstała tzw. wielka orkiestra symfoniczna, którą ustalił Ryszard Wagner („Lohengrin”,
„Tristan i Izolda”). Wraz z wewnętrzną ewolucją struktury orkiestry, zwiększała się liczebnie
jej obsada, np. orkiestra Berlioza w „Requiem” składała się z 465 instrumentalistów (nie
licząc 360-osobowego chóru), zaś VIII Symfonia Mahlera została wykonana w 1910 przez
zespół instrumentalno – wokalny dochodzący do 1000 osób, stąd jej nazwa – Symfonia
tysiąca. W okresie impresjonizmu nastąpiło rozbicie orkiestry na poszczególne grupy
kameralne, kompozytorzy zaś unikali zdwojeń, dążyli do uzyskania klarownego brzmienia,
podkreślając specyficzne walory barwne poszczególnych instrumentów. W okresie tym
zaznaczyło się znaczne wzbogacenie artykulacji (np. smyczki w roli perkusji, trąbki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

64

z tłumikami). W XX wieku nastąpiło przełamanie struktury tradycjonalnej orkiestry i wtedy
powstawały utwory przeznaczone dla mniejszych zespołów kameralnych o zróżnicowanych
składach. Nastąpiła też rozbudowa zespołu instrumentów perkusyjnych, które stworzyły
samodzielną grupę w orkiestrze. Tworzyły się też większe usamodzielnione zespoły
perkusyjne, wprowadzono instrumenty jazzowe, narodowe, elektroniczne. Do znanych
przykładów orkiestry perkusyjnej w XX wieku należy zespół 30 instrumentów perkusyjnych
złożony z 13 wykonawców, na który przeznaczony jest utwór Varèse'a „Ionisation” z 1934
roku. W XX wieku wyróżnia się trzy typy zespołów orkiestrowych i są to: zespoły będące
kontynuacją orkiestry impresjonistycznej, powracające do pierwotnej orkiestry typu
chóralnego, a po II wojnie światowej powstały orkiestry, w których poszczególne grupy
instrumentów tworzą jednolite bloki lub segmenty brzmieniowe, a najczęściej pojawiają się
segmenty instrumentów smyczkowych. Segmentowe traktowanie orkiestry szczególnie
ujawnia się w przypadku klasterów. Do orkiestry wchodzą również gotowe segmenty,
montowane na taśmie magnetycznej za pomocą urządzeń elektroakustycznych.
Kompozytorzy powracają także do topofonicznego traktowania orkiestry.

Orkiestra kameralna i mała orkiestra symfoniczna

Orkiestra kameralna [2] to taka, której skład nie jest ustalony. Jedną z jej cech jest

dążenie do solowej obsady wszystkich partii, co w kwintecie smyczkowym łączy się zwykle
ze zwiększeniem liczby partii.

Mała orkiestra symfoniczna [2] jest złożona z niewielkiego kwintetu smyczkowego,

pojedynczych, rzadziej podwójnych, instrumentów drewnianych, 2 rogów, trąbki, puzonu
i perkusji. Ten typ orkiestry istniał głównie w ruchu amatorskim, także w operetce, komedii
muzycznej, itp. Korzystano w niej głównie z uproszczonych transkrypcji repertuaru
symfonicznego, zatem jej wartość artystyczna nie była wysoka. Jeszcze mniejszy poziom
artystyczny prezentowały orkiestry salonowe, których podstawą był fortepian, uzupełniany
kilkoma instrumentami, zwłaszcza skrzypcami, rzadziej instrumentami dętymi czy perkusją.
Zasięg tej orkiestry ograniczał się głównie do muzyki rozrywkowej typu kawiarnianego,
dawniej także do filmu niemego, a repertuar był wyłącznie popularny. Wraz z rozwojem
muzyki mechanicznej ten typ orkiestr znikł. Większe znaczenie miały orkiestry smyczkowe,
istniejące jako wyodrębnione z orkiestry symfonicznej kwintety smyczkowe. W zależności od
potrzeb twórczych, kompozytor utrzymywał obsadę chóralną głosów, lub zwiększał ich liczbę
przy pojedynczej obsadzie.

Orkiestra dęta

Orkiestra dęta [2] jest jednym z najdawniejszych zespołów instrumentalnych. Posiada

dużą siłę brzmienia i możliwość grania w marszu, dlatego też orkiestry dęte miały
zastosowanie praktyczne w wojsku. Istniały już w starożytnej Asyrii, Egipcie, legionach
rzymskich i są popularne do dziś. Orkiestry dęte miały wpływ na orkiestry symfoniczne, np.
XVIII – wieczne kapele janczarskie, przyczyniły się do wprowadzenia szeregu nowych
instrumentów perkusyjnych do orkiestry symfonicznej. Współcześnie rozróżnia się dwa typy
orkiestry dętej: fanfarę, złożoną wyłącznie z instrumentów blaszanych, ale zamiast rogów
i puzonów są w niej saxhorny różnej wielkości, oraz harmonia, która jest orkiestrą dętą
składającą się z instrumentów drewnianych, blaszanych i perkusyjnych. Może ona
występować w marszu, ale w występach koncertowych dołączono do niej te instrumenty dęte,
na których gra w marszu jest utrudniona, jak oboje, fagoty, kotły, itp. W ruchu amatorskim
oraz w muzyce ludowej niektórych narodów występują orkiestry złożone z instrumentów
szarpanych, np. mandoliny, bałałajki, ale nie mają one wysokiej rangi artystycznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

65

Kapela ludowa

Kapele ludowe [2] są to zespoły instrumentalne, których członkowie nie grają z nut, lecz

ze słuchu, na zasadzie tzw. heterofonii wariacyjnej. Najstarszymi, istniejącymi do dziś są
kapele dudziarskie, smyczkowe, harmonistów i dęte. Kapela dudziarska ma w swym składzie
dudy o zadęciu mieszkowym i skrzypce podwiązane (woj. poznańskie na południe i zachód
od Poznania), gajdy i skrzypce nie podwiązane (Śląsk Cieszyński), dudy żywieckie
z zadęciem ustnym i skrzypce (region śywca), kozioł, skrzypce, klarnet, czasem także trąbkę
B (Ziemia Lubuska).
Kapele smyczkowe zawierają skrzypce oraz małe dwu-, trzystrunowe basy, lub skrzypce
„prym”, drugie skrzypce i basy. Taki skład występuje w całej Polsce, wszędzie tam, gdzie
zespoły dudziarskie wyszły z użycia. Ponadto kapele smyczkowe mają w składzie skrzypce
i bębenek baskijski (lubelskie i wieluńskie), skrzypce i wielki bęben (opoczyńskie), skrzypce
„prym”, 1 – 3 skrzypiec drugich i basy (Podhale), skrzypce i harmonię guzikową (Kaszuby).
Kapele harmonistów składają się ze skrzypiec, harmonii „warszawskiej” zwanej
trzyrzędówką (rozciągana), bębna z trójkątem (nazwa ludowa – „stalka”) lub z talerzem,
czasem także klarnet, a nawet basy (łowickie, gostynińskie, siedleckie), harmonię
„warszawską” nie rozciąganą (zwaną pedałówką), skrzypce, niekiedy bębenek baskijski lub
wielki bęben z trójkątem oraz klarnet (Kurpie, region Przasnysza, Wyszkowa, Mińska
Mazowieckiego aż do Czerska i Garwolina, ale harmonie guzikowe i warszawskie wypierane
są przez akordeony).
Kapele dęte posiadają klarnet C lub B, kornet i trąbkę B, róg altowy i tenorowy lub puzon,
ewentualnie waltornie, bombardon lub tubę czy helikon (Śląsk Górny i Dolny, Pomorze,
Warmia i Mazury, województwo bydgoskie).

Zespoły wokalno – instrumentalne

W muzyce rozrywkowej [2] najczęściej spotykanymi są zespoły wokalno –

instrumentalne, w których utwór śpiewany wykonywany jest z towarzyszeniem
akompaniamentu muzycznego. Składy zespołów nie są formalnie ustalone, ale występują
w nich pewne tendencje. W muzyce jazzowej jest większa płynność osobowych składów
zespołów niż w muzyce rockowej oraz dosyć częste składy okazjonalne i czasowe, zwane też
projektami. Zespoły instrumentalne są znacznie bardziej popularne w jazzie niż w innych
gatunkach muzyki rozrywkowej.

Zespół jazzowy

Zespół jazzowy [2] zwykle jest złożony z sekcji rytmicznej i solistów. Główne

instrumenty sekcji rytmicznej to bębny (perkusja) i bas (gitara basowa). Instrumenty
klawiszowe i gitara mogą występować w sekcji rytmicznej, albo jako instrumenty solowe.
Trąbka wraz z saksofonem są instrumentami wyłącznie solowymi. Zespoły jazzowe mogą
mieć różnorodny skład, przykładowo:
Trio

−

bębny, bas, fortepian,

−

bębny, bas, gitara,

−

bębny, bas, saksofon,

−

bas, gitara, trąbka.

Kwartet

−

bębny, bas, fortepian, saksofon,

−

bębny, bas, gitara, trąbka,

−

bębny, bas, fortepian, gitara – ale nie jako instrument solowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

66

Big band

Big band [2] (z ang. „duży zespół”), jest to popularne określenie orkiestry jazzowej

o rozszerzonym składzie. W big bandach muzyka jest w dużym stopniu aranżowana,
a mniejsze zespoły jazzowe w szerokim zakresie improwizują. Big band nie ma ustalonego
składu instrumentalnego oraz stałej ilości muzyków, którzy w nim grają. Zazwyczaj są oni
podzieleni na sekcje i jest ich od kilkunastu do kilkudziesięciu. Klasyczny big band ma sekcję
rytmiczną składającą się z perkusji, fortepianu, kontrabasu, gitary oraz sekcję dętą zwykle
dzieloną na trzy mniejsze sekcje: trąbek, puzonów i saksofonów. Poza nimi są też inne
instrumenty dęte drewniane, głównie flety i klarnety oraz blaszane – flugelhorny, tuba.

Partytura

Partytura [2] to zapis utworu zespołowego, w której instrumenty notowane są według

określonej kolejności:

−

instrumenty dęte drewniane: flety, oboje, klarnety, klarnety basowe, fagoty, kontrafagoty
(ewentualnie saksofony),

−

instrumenty dęte blaszane: waltornie, trąbki, puzony, tuby,

−

instrumenty perkusyjne: o określonej wysokości dźwięku – wibrafon, ksylofon, kocioł,
dzwony, dzwonki oraz o nieokreślonej wysokości dźwięku – gong, bęben, werbel, gong,
talerze, grzechotki,

−

soliści,

−

chóry,

−

instrumenty dodatkowe, które nie mieszczą się w tradycyjnym instrumentarium orkiestry
symfonicznej, np. gitara, akordeon,

−

instrumenty strunowe tradycyjnie wchodzące w skład orkiestry symfonicznej: fortepian,
harfa, organy,

−

instrumenty smyczkowe: skrzypce I i II, altówki, wiolonczele, kontrabasy.

Gitara basowa notowana jest zawsze poniżej zestawu perkusyjnego. Niekiedy pięciolinię tych
instrumentów umieszcza się na dole partytury, poniżej smyczków, co jest nawiązaniem do
dawnej praktyki basso continuo, którą przejęła sekcja rytmiczna. W każdej grupie
poszczególne instrumenty notowane są od najwyższych – na górze, po najniższe – na dole.
Grupy instrumentów łączone są akoladą.

4.8.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Czym jest orkiestra symfoniczna?

2.

Jaki może być układ instrumentów w orkiestrze symfonicznej?

3.

Jakie typy orkiestr symfonicznych rozróżnia się współcześnie?

4.

Czym się charakteryzuje się orkiestra kameralna?

5.

Czym charakteryzuje się mała orkiestra symfoniczna?

6.

Czym charakteryzuje się kapela ludowa?

7.

Jakie są rodzaje kapel ludowych?

8.

Z jakich instrumentów składa się każdy rodzaj kapeli ludowej?

9.

Czym jest zespół wokalno - instrumentalny?

10.

Jakie instrumenty wchodzą w skład zespołu jazzowego?

11.

Czym charakteryzuje się big band?

12.

Czym jest partytura?

13.

Jaki jest układ poszczególnych instrumentów, chórów i solistów w partyturze?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

67

4.8.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj charakterystyki orkiestr i zespołów muzycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.8.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

przeczytać ze zrozumieniem tekst o orkiestrach i zespołach,

4)

obejrzeć film o orkiestrach i zespołach oraz wysłuchać utworów muzycznych przez nie
wykonywanych,

5)

dokonać analizy ułożenia poszczególnych partii instrumentów,

6)

wychwycić fragmenty utworów wykonywane przez poszczególne partie instrumentów,

7)

wskazać miejsce orkiestry w partyturze,

8)

określić rozmieszczenie orkiestry i zespołów na estradzie,

9)

dokonać charakterystyki orkiestr i zespołów,

10)

zaprezentować efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały informacyjne o orkiestrach i zespołach,

−

film o orkiestrach i zespołach,

−

odtwarzacz DVD z monitorem lub telewizorem,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Wysłuchaj nagrań muzycznych i przyporządkuj je do poszczególnych rodzajów orkiestr

i zespołów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.8.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

wysłuchać nagrań muzycznych,

4)

wychwycić poszczególne partie instrumentów w utworze muzycznym, charakterystyczne
dla określonego typu orkiestry i zespołu,

5)

przyporządkować nagrania muzyczne do orkiestr i zespołów,

6)

zaprezentować efekt pracy w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania muzyczne utworów wykonywanych przez różne typy orkiestr i zespołów,

−

odtwarzacz płyt CD,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

68

Ćwiczenie 3

Określ rodzaje i gatunki instrumentów muzycznych na podstawie wysłuchanego

koncertu.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

przeczytać fragment materiału nauczania w poradniku ucznia (4.8.1.),

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,

3)

wysłuchać koncertu w teatrze muzycznym lub filharmonii,

4)

określić rodzaje i gatunki instrumentów,

5)

określić rodzaj orkiestry i chóru,

6)

określić miejsce instrumentów w partyturze,

7)

przeprowadzić w grupie dyskusję na temat koncertu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 7.

4.8.4.

Sprawdzian postępów:

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

dokonać charakterystyki orkiestr i zespołów?

2)

opisać rozmieszczenie orkiestry na estradzie?

3)

wychwycić w utworze muzycznym partie instrumentów
charakterystyczne dla określonego typu orkiestry i zespołu?

4)

przyporządkować utwór muzyczny do określonego typu orkiestry
i zespołu?

5)

dokonać analizy materiałów informacyjnych?

6)

zaprezentować efekt pracy w grupie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

69

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie
zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Idiofony to instrumenty, w których wibratorem jest

a)

napięta membrana.

b)

ciało stałe mające własna sprężystość.

c)

napięta struna.

d)

drgające powietrze.

2.

Fermata (korona) w notacji muzycznej jest znakiem, który
a)

przedłuża długość trwania nuty lub pauzy o określoną wartość i długość.

b)

przedłuża długość trwania nuty lub pauzy o nieokreśloną wartość i dowolną długość.

c)

skraca długość trwania nuty lub pauzy o nieokreśloną wartość i dowolna długość.

d)

skraca długość trwania nuty lub pauzy o określoną wartość i długość.

3.

Instrumenty dęte dzielą się na podgrupy

a)

szczelinowych (wargowych), pojedynczo – stroikowych, podwójno – stroikowych,
organicznostroikowych ustnikowych.

b)

rurowych i prętowych.

c)

uderzanych, płytowych, sztabkowych.

d)

języczkowych.

4.

Podstrunnica to element instrumentów

a)

tylko strunowych smyczkowych.

b)

tylko strunowych szarpanych.

c)

strunowych szarpanych i smyczkowych.

d)

które nie posiadają strun.

5.

Czterogłosowy chór mieszany składa się z
a)

altu, sopranu koloraturowego, barytonu i basu.

b)

altu, barytonu, kontratenora i basu.

c)

sopranu, mezzosopranu, tenoru i basu.

d)

sopranu, altu, tenoru, basu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

70

6.

Drewniany, sprężysty pręt z naciągniętym na nim włosiem to

a)

smyczek.

b)

szczotka perkusyjna.

c)

pałka z miękkim wykończeniem główki.

d)

struna fortepianowa.

7.

Grając na tym instrumencie łatwo jest nacisnąć klawisz zbyt mocno i uzyskać
niezamierzone podciągnięcie. Trzeba kontrolować zarówno naciskanie, jak i zwalnianie
klawiszy. Dźwięk wibrujący osiąga się zmieniając siłę nacisku palca na klawisz. Jest to
a)

akordeon.

b)

klawikord.

c)

klawesyn.

d)

organy piszczałkowe.

8.

W XX wieku istniały zespoły orkiestrowe
a)

będące kontynuacją orkiestry barokowej.

b)

będące kontynuacją orkiestry renesansowej.

c)

będące kontynuacją orkiestry impresjonistycznej, powracające do pierwotnej
orkiestry typu chóralnego, z jednolitymi segmentami brzmieniowymi instrumentów,

d)

będące kontynuacją XVIII wiecznej włoskiej orkiestry klasycznej.

9.

Instrument ten zbudowany jest z wąskiej, metalowej rury skręconej w pętlę. Z jednej

strony rura jest zakończona kielichowym lub stożkowym ustnikiem, a z drugiej
rozszerzeniem w kształcie dzwonu. Zespół trzech zaworów otwiera lub zamyka drogi
przepływu powietrza, zaś dodatkowy zawór służy do usuwania wilgoci. Jest to
a)

róg (waltornia).

b)

puzon.

c)

trąbka sygnałówka.

d)

trąbka.

10.

Dźwięk z dzwonów rurowych wydobywa się uderzając w nie

a)

dłonią.

b)

młotkiem.

c)

drewnianymi pałkami.

d)

smyczkiem.

11.

Bęben mały jest odmianą werbla, ale z tą różnicą, że

a)

ma określoną wysokość dźwięku.

b)

ma więcej sprężyn.

c)

nie ma sprężyn i napinającego je mechanizmu.

d)

ma inaczej skonstruowany mechanizm napinający sprężyny.

12.

Aparat głosowy składa się zasadniczo z

a)

jamy ustnej, nosowej, gardłowej, krtani, nagłośni, przełyku, tchawicy, płuc.

b)

gardła górnego, gardła średniego i gardła dolnego.

c)

jamy ustnej i jamy gardłowej.

d)

krtani, głośni i płuc.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

71

13.

Więzadła głosowe zwane też strunami głosowymi znajdują się

a)

w jamie ustnej.

b)

w głośni.

c)

w krtani.

d)

w okolicach przełyku.

14.

Syntezator składa się z elementów takich jak

a)

elektroniczne generatory przebiegów sinusoidalnych i klawiatura.

b)

klawiatura, elektroniczne generatory szumów, elektroniczne generatory przebiegów
sinusoidalnych, prostokątnych, trójkątnych i piłokształtnych, filtry modulacji
dźwięku, urządzenia do efektów specjalnych.

c)

klawiatura, dysk twardy lub optyczny.

d)

kontrolki typu „start, stop, tempo”, klawisze wyzwalające rytm instrumentów.

15.

W przetworniku dźwięku – głośniku znajduje się cewka, w której następuje

a)

przesterowanie dźwięku z instrumentu elektrycznego.

b)

wzrost napięcia elektrycznego przetwornika.

c)

spadek napięcia elektrycznego przetwornika.

d)

indukcja napięcia, które jest sygnałem wyjściowym instrumentu elektrycznego.

16.

Wnętrze korpusu tego instrumentu składa się z elementów równoważących nacisk strun

na wierzchnią płytę rezonansową (belka – tzw. belka basowa) i przenoszących częściowo
drgania na dolną płytę rezonansową, tzw. duszę oraz zespołu elementów scalających
konstrukcję (pieniek górny, pieniek dolny i cztery klocki narożnikowe) i jest to
a)

gitara akustyczna.

b)

altówka.

c)

wiolonczela.

d)

kontrabas.

17.

W harfie pedałowej pojedyncze naciśnięcie pedału powoduje

a)

podwyższenie brzmienia strun o pół tonu równocześnie we wszystkich oktawach.

b)

obniżenie brzmienia strun o pół tonu równocześnie we wszystkich oktawach.

c)

podwyższenie brzmienia strun o jeden ton równocześnie we wszystkich oktawach.

d)

obniżenie brzmienia strun o jeden ton równocześnie we wszystkich oktawach.

18.

Siła naciągu strun na ramie fortepianu przekracza

a)

10N, a całkowita siła strun oddziałujących na żeliwną ramę to ponad 200kg.

b)

100N, a całkowita siła strun oddziałujących na żeliwną ramę to ponad 2 tony.

c)

1000N, a całkowita siła strun oddziałujących na żeliwną ramę to ponad 20 ton.

d)

10000N, a całkowita siła strun oddziałujących na żeliwną ramę to ponad 200 ton.

19.

Skrzypce stroi się w naturalnych kwintach i obejmują dźwięki
a)

od c do e

3

.

b)

od C do a

2

.

c)

od E do g

1.

d)

od g do e

4.

20.

W klawikordzie struny wprawiane są w drgania poprzez
a)

mocne naciśnięcie klawisza.

b)

naciśnięcie klawisza i uruchomienie metalowego młoteczka uderzającego w struny.

c)

naciśnięcie klawisza i uruchomienie skoczków z kolcem, który szarpie struny.

d)

naciśnięcie klawisza i uruchomienie metalowego tangentu, który uderza w struny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

72

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko...............................................................................

Rozpoznawanie instrumentów muzycznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedzi

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

73

6.

LITERATURA

Pozycje książkowe
1.

Chmielowska Z.: Z zagadnień nauczania gry na fortepianie. Warszawa 1987

2.

Chodkowski A.: Encyklopedia Muzyki. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa
2006

3.

Czudowski Z.: Organizacja i kształcenie zespołów śpiewaczych. Kraków 1951

4.

Doroszewski W., Wieczorkiewicz B.: Gramatyka języka polskiego z ćwiczeniami.
Warszawa 1964

5.

Drobner M.: Instrumentoznawstwo i akustyka. PWM, Kraków 1997

6.

Lasocki J.: Chór. Poradnik dla dyrygentów. Kraków 1958

7.

Sachs K.: Historia instrumentów muzycznych. Przełożył Stanisław Olędzki. Oficyna
Wydawnicza. Kraków 1957

8.

Szymczak M. (red.): Słownik języka polskiego. T. I – III, PWN, Warszawa 1978 – 1981

9.

Urbańczyk S. (red.): Encyklopedia wiedzy o języku polskim. Warszawa 1978

10.

Wiechowicz S.: Podstawowe uwagi dla dyrygentów chórowych. Kraków 1951

11.

Wierzchowska B.: Wymowa polska. PWN, Warszawa 1976

Strony internetowe
12.

http://www.ak_muz_instr.

13.

http://www.Budowaakordeonu.htm

14.

http://www.Grand–Pianos.org

15.

http://www.harper’sgreen.htm

16.

http://www.Nauka Spiewu_ Lekcje spiewu_ Emisja głosu_ Spiew Akademicki,
Operowy_ Wszystko o nauce śpiewu_Budowa narządu głosowego.htm

17.

http://pl.wikipedia.org

18.

http://pl.wikipedia.org/wiki/organy_piszczałkowe