01 THINK Szymkowicz Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

www.think.wsiz.rzeszow.pl

, ISSN 2082-1107,

Nr 1 (9) 2012, s. 1-14

MIANY W

ONSTRUKCJI

YSTEMU

MERYTALNEGO W

OLSCE

Ewa Szymkowicz

Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie

Streszczenie

System emerytalny stanowi niezwykle ważną kwestię społeczną. Od jego konstrukcji zależy wysokość

środków jakimi będziemy dysponować w momencie przejścia na emeryturę. W części pierwszej przed-

stawione zostały przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce w 1999 roku.

Opisując trendy zachodzące w społeczeństwie polskim, odpowiada na pytanie dlaczego system repar-

tycyjny nie spełniłby swojej funkcji w naszym kraju. Druga część poświęcona jest charakterystyce mie-

szanego systemu emerytalnego, który obowiązuje w Polsce od 1999 roku. W części trzeciej opisane

zostały zmiany w systemie emerytalnym po wejściu w życie ustawy z dnia 25 marca 2011 roku.

Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w 1999 roku

System emerytalny stanowi bardzo ważny element struktury instytucjonalnej, w której funkcjonuje

społeczeństwo. Zapewnia on konsumpcję ludziom w okresie, gdy nie mogą już sami zarobkować.

Realizacja tego celu na poziomie całego społeczeństwa wymaga powszechności udziału w systemie

emerytalnym. Sposoby generowania środków na godziwe życie w czasie, gdy z racji wieku nie można

samodzielnie zarabiać zmieniały się wraz z ewolucją struktury demograficznej ludności oraz innych

zjawisk społecznych

System emerytalny obowiązujący w Polsce do 1998 roku., był systemem repartycyjnym. Istota tego

systemu polegała na pokrywaniu bieżących wydatków na świadczenia z bieżących składek. Na pod-

stawie tzw. umowy międzypokoleniowej dochodziło do redystrybucji dochodów pomiędzy pokole-

niem czynnym zawodowo, a pokoleniem poprodukcyjnym

. Po raz pierwszy omawiany system został

M. Góra, Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalne j, „Ekonomista ”, nr 4/2003, s. 480-481.

K. Antonów, Finansowe aspekty ubezpieczeń społecznych, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr 11/2002, s. 2.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

wprowadzony pod koniec XIX w. w Niemczech przez kanclerza Bismarcka. Bardzo dobrze sprawdzał

się on w sytuacjach korzystnej struktury wiekowej, tzn. takiej gdzie na niewielką liczbę emerytów

przypadała stosukowo duża liczba osób pracujących. Jednakże w Polsce pod koniec XX wieku zaistnia-

ły przesłanki, które uniemożliwiły efektywne funkcjonowanie systemu repartycyjnego

Podstawową przyczyną wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce był fakt, iż stary sys-

tem był kosztowny, niestabilny i niesprawiedliwy. Finansowy kryzys modelu repartycyjnego w Polsce

pojawił się na skutek ograniczenia aktywności zawodowej społeczeństwa. Przywileje emerytalne,

ułatwienia w przechodzeniu na wcześniejszą emeryturę oraz rosnące bezrobocie sprawiały, że coraz

szybciej rosła liczba osób w wieku poprodukcyjnym, a malała liczba osób aktywnych zawodowo. Do-

dać należy do tego fakt, iż w Polsce postępuje proces starzenia się ludności, który dodatkowo pogłę-

bił tę dysproporcję

. Celem zagwarantowania wypłacalności systemu zaczęto stopniowo podnosić

wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne. W roku 1998 były one blisko trzy-

krotnie wyższe niż w 1981 roku.

Wykres 1. Wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne w latach 1981-1998 jako

procent podstawy wymiaru

Źródło: J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce,

Kwartalnik ,,e-Finanse” 2007, nr 3 s. 2, [z:] http://www.e-finanse.com/artykuly/76.pdf, z dnia 15.05.2010 roku.

Mimo rosnącej składki, bieżące wpłaty były niewystarczające na pokrywanie bieżących świadczeń.

Kosztami zaistniałego stanu rzeczy obciążono budżet państwa. Udział wydatków w PKB na emerytury

i renty wzrósł z 12,6% w 1991 roku. do 15,2% w roku 1996. Prognozy pokazują, że brak podjętych

reform spowodowałby dalszy wzrost, aż do 22% w 2035 roku

Wysoka składka miała też negatywny wpływ na poziom konkurencyjności polskich przedsiębiorstw,

przyczyniając się do spadku rentowności oraz hamowania działalności inwestycyjnej. Wysokie koszty

pracy spowodowały rozwój tzw. szarej strefy. Znaczny stopień obciążenia pracodawców składkami na

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, Kwartalnik ,,e-Finanse”

2007, nr 3, s. 2,[z:] http://www.e-finanse.com/artykuly/76.pdf, z dnia 15.05.2010 r.

R. Bugaj, Ocena reformy ubezpieczeń społecznych, „Gospodarka Narodowa”, nr 1-2/2004., s. 22-23.

P. Zieliński., Reforma polskiego systemu emerytalnego – pozytywny głos w dyskusji , „Zeszyty Naukowe Politechniki Po-

znańskiej. Organizacja i Zarządzanie”, z. 26/1999, s. 96.

15,50%

25%

33%

43%

38%

43%

45%

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

1981

1982

1986

1987

1990

1992

1998

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

ubezpieczenie społeczne związany był także z dużą pracochłonnością czynności rozliczeniowych.

Z prowadzonych szacunków wynikało, że na ok. 300 zatrudnionych pracowników potrzebna była jed-

na dodatkowa osoba do obsługi ZUS

Należy również zwrócić uwagę na niestabilność starego systemu oraz jego podatność na przetargi

polityczne. Kwestie dotyczące systemu emerytalnego były bardzo często zmieniane, dotyczyły bo-

wiem znacznej rzeszy wyborców. Partie polityczne w swoich kampaniach przedwyborczych głosiły

populistyczne hasła obiecując liczne zmiany na korzyść emerytów i rencistów, po czym odstępowały

od swoich zamiarów ze względu na niemożliwość ich realizacji. Oprócz tego istotną kwestią było fi-

nansowe uzależnienie systemu od sytuacji budżetu państwa oraz wahań na rynku pracy

Niesprawiedliwość starego sytemu emerytalnego wynikała z braku ścisłej zależności między wysoko-

ścią otrzymywanej emerytury a stażem pracy i zarobkami. W ostatecznym rozrachunku system

sztucznie zrównywał wielu świadczeniobiorców, nie dając gwarancji otrzymania świadczenia w wyso-

kości adekwatnej do poniesionych kosztów

. Poza tym, składki wszystkich pracujących stanowiły źró-

dło finansowania niektórych grup zawodowych, a także minimalnych świadczeń dla osób, które ich

sobie nie wypracowały. Możliwość przechodzenia na wcześniejszą emeryturę przez wybrane grupy

zawodowe, łagodne warunki otrzymywania rent inwalidzkich przyczyniały się do nieefektywności

starego systemu. Zwrócić należy także uwagę na zjawisko dofinansowywania systemu przez osoby

zarabiające powyżej 250% średniej krajowej. Osoby takie były dyskryminowane, gdyż nie otrzymywa-

ły świadczenia emerytalnego od tej części dochodu, która przewyższała 2,5-krotność średniej krajo-

wej. Zakład Ubezpieczeń Społecznych administrując system, pełnił funkcje preferowane przez aparat

rządowy. Przejawiało się to m. in. w rozkładaniu na raty bądź umarzaniu części składek dla przedsię-

biorstw państwowych albo o strategicznym znaczeniu dla państwa

Argumentem, który był często wysuwany przeciwko repartycyjnym ubezpieczeniom pracowniczym,

jest marnotrawienie środków poprzez bezpośrednią zamianę składek na świadczenie. Znaczne środki

obracane przez ubezpieczenia społeczne powinny ,,pracować” i w efekcie dostarczać dochodów

z inwestycji kapitałowych. Poddawana była również krytyce ,,anonimowość” płacących składki,

wszystkie środki trafiały do jednego worka. Składka powinna być przypisana do opłacającego,

a świadczenie ekwiwalentne do sumy wpłaconych składek

Niezwykle ważnym aspektem wpływającym na konieczność zmiany systemu emerytalnego były zja-

wiska demograficzne. Należy tu wymienić ograniczenie procesu tworzenia nowych rodzin na skutek

obniżania się częstości zawieranych małżeństw oraz odkładanie decyzji o założeniu rodziny w czasie

Na przestrzeni 10 lat od połowy lat 90. do 2005 roku średni wiek wstępowania w związki małżeńskie

wydłużył się z 23 do 25 lat. Wiąże się z tym także obniżanie się współczynnika dzietności kobiet, który

20 lat temu wynosił ok. 2,1 a dziś już tylko ok. 1,39

. Zachowanie równowagi między pokoleniami

J. Hrynkiewicz., Wybrane aspekty społeczne i ekonomiczne reformy ubezpieczeń społecznych, „Gospodarka Narodowa” , nr

3/1999, s. 35.

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy..., dz. cyt., s. 3.

P. Zieliński., Reforma polskiego systemu emerytalnego ..., dz. cyt., s. 96.

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy ..., dz. cyt., s. 3.

J. Hrynkiewicz., Wybrane aspekty społeczne ..., dz. cyt., s.34.

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy ..., dz. cyt., s. 3.

http://www.stat.gov.pl/gus/5840_646_PLK_HTML.htm, z dnia 25.05.2010 r.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

jest możliwe jeśli wynosi on 2,1 a obserwowana od wielu lat tendencja spadkowa nie wskazuje, że

owa równowaga może być osiągnięta.

Kolejnym istotnym czynnikiem jest wydłużanie się średniej długości trwania życia. Na system emery-

talny przekłada się to w znaczący sposób, bowiem wydłuża okres pobierania świadczeń emerytal-

nych.

Wykres 2. Przeciętne trwanie życia w Polsce

Źródło: GUS, [z:] http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_lud_trwanie_zycia_2008.pdf, z dnia 18.05.

2010 roku.

Przedstawiony wykres pokazuje, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety żyją coraz dłużej. Obecnie kobie-

ty dożywają ok. 80 lat, a mężczyźni 71.

Opisane powyżej trendy wpływają na zmianę struktury demograficznej kraju. Rośnie odsetek ludzi

starszych, a maleje dzieci i młodzieży. W takiej sytuacji system repartycyjny opierający się na umowie

międzypokoleniowej nie spełnią swojej redystrybucyjnej roli, gdyż liczba osób aktywnych zawodowo

jest niewystarczająca aby móc sfinansować świadczenia emerytalne. Analizując ten temat należy

mieć na uwadze perspektywę długookresową, która może jedynie zwiększać opisane dysproporcje.

Dodając do tego fakt, iż stary system był kosztowny, niesprawiedliwy i niestabilny, reforma systemu

emerytalnego stała się koniecznością

Nowy system emerytalny miał spełniać sześć głównych zasad, których wprowadzenie w życie miało

gwarantować jego powodzenie. Chodziło przede wszystkim o: zapewnienie bezpieczeństwa wszyst-

kim obywatelom, możliwość udźwignięcia przez gospodarkę kosztów reformy i rozkład ich w długim

okresie, możliwość wypełnienia zobowiązań zaciągniętych w przeszłości, stabilność, zapewniającą

sprawne funkcjonowanie systemu przez wiele pokoleń, sprawiedliwość oraz uwzględnienie nowocze-

snych koncepcji funkcjonowania zabezpieczenia społecznego. Modelem docelowym stał się system

J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy ..., dz. cyt., s. 4.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

mieszany, zawiera on zarówno element repartycyjny, jak również kapitałowy. Źródłem świadczeń są

w nim bieżące składki oraz oprocentowany kapitał. Nowy system emerytalny wszedł w życie 1 stycz-

nia 1999 roku.

Pracownicy zostali podzieleni na trzy grupy wiekowe:

−

urodzeni przed 1 stycznia 1949 roku- nie mają oni możliwości uczestnictwa w nowym systemie,

otrzymają emeryturę według dotychczasowych zasad, zachowując wszelkie nabyte uprawnienia.

Dotyczą ich natomiast wszystkie te zmiany, które dokonają się w strukturze i sposobie funkcjo-

nowania ZUS-u;

−

urodzeni po 31 grudnia 1948 roku, a przed 1 stycznia 1969 roku- osoby te mają swobodę

w wyborze kształty ich przyszłej emerytury. Mogą zdecydować się na emeryturę tylko z jednego

filara bądź z dwóch filarów;

−

urodzeni po 31 grudnia 1968 roku- obowiązkowo i w pełnym wymiarze przystępują do nowego

systemu.

Wszystkie wymienione wyżej grupy mogą zdecydować sie na dodatkowe oszczędzanie w trzecim,

nieobowiązkowym filarze.

Nowy system emerytalny składa się z trzech filarów. Pierwszy filar ma charakter repartycyjny, lecz

funkcjonuje według zasady zdefiniowanej składki lub zdefiniowanego świadczenia. Drugi filar jest

prywatnie zarządzanym filarem kapitałowym, również działa według zasady zdefiniowanej składki.

Trzeci filar jest nieobligatoryjny, stanowią go indywidualne konta emerytalne

Nowy system zabezpieczenia emerytalnego wprowadzony od 1 stycznia 1999 roku charakteryzuje

zastosowanie w nim zasady finansowania kapitałowego. Podstawowym założeniem reformy emery-

talnej było zwiększenie bezpieczeństwa systemu dzięki zapewnieniu wypłaty świadczeń z kilku źródeł,

tzw. ,,bezpieczeństwo dzięki różnorodności”.

Zasady funkcjonowania systemu emerytalnego przed wprowadzeniem ustawy z dnia 25.03.11

Pierwszy filar stanowił ZUS. Instytucja Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) została wprowadzo-

na przez ustawę z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Ustawa określiła

ten Fundusz jako państwowy fundusz celowy, który powołany został w celu realizacji zadań z zakresu

ubezpieczeń społecznych. W jego ramach wyodrębniano fundusze: emerytalny, rentowy, chorobowy

i wypadkowy. Dysponentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych był Zakład Ubezpieczeń Społecz-

nych

. Zakład Ubezpieczeń Społecznych określono jako państwową jednostkę organizacyjną posiada-

jącą osobowość prawną, zajmującą się gromadzeniem składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowot-

ne obywateli oraz dystrybucją świadczeń (np. emerytur, rent, zasiłków chorobowych lub macierzyń-

skich) w wysokości i na zasadach ustalonych w przepisach powszechnie obowiązujących

. ZUS sta-

P. Zieliński., Reforma polskiego systemu …, dz. cyt., s. 96-99.

M. Góra, Inne spojrzenie …, dz. cyt., s. 480-481.

G. Szpor (red.), System ubezpieczeń ..., dz. cyt., s. 134.

Ustawa z dnia 13 października 1998 r.o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U. 1998 nr 137 poz. 887.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

nowił zatem pewnego rodzaju kasę, która przyjmowała wpłaty i realizowała wypłaty na podstawie

przepisów prawa. Podlegał on kontroli przez NIK

Składka na ubezpieczenie emerytalne została rozłożona w równych częściach pomiędzy pracodawcę

i pracownika. Stopa procentowa do jej obliczenia wynosiła 19,52% podstaw wymiaru. Połowa tj.

9,76% finansowana była przez ubezpieczonego (pracownika), drugą połowę natomiast finansował

płatnik składek (pracodawca).

. Składka należna od pracodawcy przekazywana była do Funduszu

Ubezpieczeń Społecznych (tj. do ZUS) w wysokości 9,7%. Natomiast składka od ubezpieczonego albo

w całości przekazywana była na I filar albo dzielona między FUS i otwarty fundusz emerytalny w pro-

porcjach: 7,3% do funduszu otwartego i 2,46% do FUS. Powyższy podział składki był obowiązkowy dla

osób, które urodziły się po 31 grudnia 1968 roku tj. obowiązkowo należały do nowego systemu eme-

rytalnego. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 roku. całość składki (9,76%) przekazywały do FUS.

Z kolei osoby urodzone po 31 grudnia 1949 roku a przed 1 stycznia 1969 roku mogły same zadecydo-

wać czy chcą przystąpić do nowego systemu i dzielić składkę między FUS, a otwarty fundusz emery-

talny, czy też pozostać w starym systemie i całość składki odprowadzać do FUS. Zatem, na koncie

prowadzonym przez FUS gromadzona była składka na emeryturę w wysokości albo 19,52% albo

12,22% podstawy wymiaru

W ramach drugiego filaru wyróżniano trzy instytucje: Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE), Po-

wszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE) oraz Zakłady Emerytalne. Otwarty fundusz emerytalny miał

za zadanie gromadzić środki pieniężne i lokować je z przeznaczeniem uzyskanego kapitału na wypłatę

członkom funduszu, kiedy ci osiągną wiek emerytalny. Był on odrębnym podmiotem posiadającym

osobowość prawną, lecz nie posiadającym zdolności upadłościowej (nie mógł on ogłosić bankructwa).

Zwrot ,,otwarty” oznaczał, iż ubezpieczony mógł dobrowolnie wybrać fundusz i zrezygnować

z uczestnictwa w nim, przy czym odnosiło się to do kwestii zmiany funduszu, a nie rezygnacji

z uczestnictwa w II filarze, gdyż było ono obowiązkowe. Otwarty fundusz emerytalny nie mógł po-

wstać bez inicjatywy innego podmiotu, a mianowicie powszechnego towarzystwa emerytalnego.

Powszechne towarzystwo emerytalne było organem otwartego funduszu emerytalnego, zarządzało

nim i reprezentowało fundusz w stosunkach z osobami trzecimi. Jego władzami były: zarząd, rada

nadzorcza oraz walne zgromadzenie. Towarzystwa odpowiadały wobec członków funduszu za wszel-

kie szkody wynikające z niewykonania bądź nieprawidłowego wykonania swoich zadań

. Natomiast

zakłady emerytalne miały dokonywać wypłaty świadczeń. Ich funkcjonowanie stanowić miało realiza-

cję zasady rozdzielenia funkcji inwestowania i wykorzystywania funduszy zgromadzonych w okresie

aktywności zawodowej. Wyrażać miały także regułę, zgodnie z którą otwarty fundusz emerytalny

stanowi część oszczędnościową I filaru, a zakład emerytalny jego część ubezpieczeniową

. Zwrócić

należy jednak uwagę na fakt, że zakłady emerytalne do tej pory nie powstały i nie zna się terminu ich

powstania. Omawiając strukturę organizacyjno-prawną drugiego filaru wymienić jeszcze należy de-

pozytariusza, którym mógł być bank lub Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych. Jego zadaniem

było przechowywanie instrumentów finansowych zakupionych przez fundusz emerytalny za składki.

R. Gwiazdowski., ZUS-ik mój widzę malutki, „Forbes”, nr 5/2006, s. 14.

E. Łopacińska, Zreformowany ZUS- ubezpieczenia według nowych zasad, Wydawnictwo Fundacji Rozwoju Rachunkowości

w Polsce, Warszawa 1999, s. 38.

I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne …, dz. cyt., s. 78.

J. Wantoch-Rekowski, Charakter i status prawny otwartych funduszy emerytalnych, [w:] Zagadnienia prawne i ekono-

miczne systemu emerytalnego, A. Borodo (p. red.), Wydawnictwo ,,Dom Organizatora”, Toruń 2004, s. 100-101.

T. Bińczycka-Majewska (p.red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Wyd. Zakamycze, Kraków 2004, s. 152-153.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

Depozytariusz prowadził rejestr aktywów funduszu zapisywanych na właściwych rachunkach oraz

ponosił finansową odpowiedzialność za niezgodne z prawem decyzje inwestycyjne PTE

Nadzór nad działalnością otwartych funduszy emerytalnych sprawowała Komisja Nadzoru Finanso-

wego. Miała ona prawo dostępu do kopii dokumentów związanych z działalnością funduszu oraz żą-

dania wszelkich informacji, wyjaśnień od zarządzających i pracowników funduszu. Działania mogły

być podejmowane z inicjatywy samej Komisji Nadzoru Finansowego bądź na podstawie skargi człon-

ków funduszu lub organizacji społecznych nieprowadzących działalności gospodarczej. W wypadku

stwierdzenia nieprawidłowości w funkcjonowaniu funduszu Komisja Nadzoru miała prawo nałożyć na

niego sankcje, a także karę pieniężną. Najdalej idącym uprawnieniem Komisji była możliwość cofnię-

cia zezwolenia na utworzenie towarzystwa

Zgodnie z ustawa z dnia 13 października 1998 r. członkostwo w OFE było obowiązkowe, objęcie

ubezpieczeniem emerytalnym następowało automatycznie z mocy prawa. W przypadku otwartych

funduszy emerytalnych przymus oszczędzania na starość był realizowany poprzez zawarcie pisemnej

umowy z wybranym funduszem emerytalnym. Niezachowanie terminu do zawarcia takiej umowy

powodowało, że fundusz został danemu ubezpieczonemu przydzielony w drodze losowania przepro-

wadzonego przez ZUS

. Z chwilą przystąpienia do OFE fundusz otwierał członkowi imienny rachunek,

na który wpłaca się składki.

Stopa procentowa składki odprowadzana przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych do wybranego przez

danego ubezpieczonego Otwartego Funduszu Emerytalnego wynosiła 7,3% podstawy wymiaru.

Składki wpłacane do OFE oraz otrzymywane wypłaty transferowe przeliczane były na jednostki rozra-

chunkowe. Jednostki rozrachunkowe kupowane były po ich aktualnej cenie, która zmieniała się

w zależności od wyników lokowania aktywów (inwestowania) OFE. Lokowaniem natomiast zajmowa-

ło się Powszechne Towarzystwo Emerytalne, które odpłatnie zarządzało OFE. PTE to podmiot pry-

watny w formie spółki akcyjnej, kwota kapitału własnego miała wynosić min. 5 mln EURO. Każde PTE

mogło zarządzać tylko jednym OFE

. OFE mogło pobierać opłaty bezpośrednio obciążające członków

funduszu w dwóch formach. Równowartość powyższych opłat OFE przekazywało na rzecz PTE. Pierw-

szą formą było potrącanie określonej procentowo kwoty z wpłacanych składek (opłata od składki)

przed dokonaniem przeliczenia składki na jednostki rozrachunkowe

. Nowelizacja ustawy o organi-

zacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych z dnia 26 czerwca 2009 roku. stanowi, że opłata ta nie

mogła przewyższać 3,5% kwoty z wpłacanych składek. Druga forma stanowiła opłatę wnoszoną przez

członka funduszu, gdy dokonywał on wypłaty transferowej do innego OFE przed okresem stażu wy-

noszącym 24 miesiące (tzw. opłata za zmianę funduszu). Nie mogła ona wynosić więcej niż 20% mi-

nimalnego wynagrodzenia. Ponadto, OFE pokrywało bezpośrednio ze swoich aktywów także koszty

zarządzania funduszem przez PTE (tzw. opłata za zarządzanie).

Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne…, dz. cyt., s. 234-235.

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, Dz.U. 2003

nr 124 poz. 1153.

K. Antonów, Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia emerytalnego w Polsce, ,,Praca i zabezpieczenie

społeczne” , nr 11/1999, s. 11.

http://www.igte.pl/sysemeryt/03.htm#bm, z dnia 24.05. 2010 r.

G. Szpor (red.), System ubezpieczeń ..., dz. cyt., s.7.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

Opłata ta nie mogła przekraczać stawki według następującej skali:

−

do 8 000 mln aktywów netto- 0,045 % wartości aktywów netto, w skali miesiąca

−

ponad 8 000 do 20 000 mln aktywów netto - 3,6 mln zł + 0,04 % nadwyżki ponad 8 000 mln zł

wartości aktywów netto, w skali miesiąca

−

ponad 20 000 do 35 000 mln aktywów netto- 8,4 mln zł + 0,032 % nadwyżki ponad 20 000 mln zł

wartości aktywów netto, w skali miesiąca

−

ponad 35 000 do 45 000 mln aktywów netto- 13,2 mln zł + 0,023 % nadwyżki ponad 35 000 mln zł

wartości aktywów netto, w skali miesiąca

−

ponad 45 000 mln aktywów netto- 13,2 mln zł + 0,023 % nadwyżki ponad 35 000 mln zł wartości

aktywów netto, w skali miesiąca.

Stawka obliczana była na każdy dzień ustalania wartości aktywów netto funduszu i płatna w ostatnim

dniu roboczym każdego miesiąca

Istotnym składnikiem finansów otwartych funduszy emerytalnych była realizowana przez nie polityka

lokacyjna (inwestycyjna). Lokaty funduszów emerytalnych stanowiły instrument pomnażania środ-

ków, których jedynym źródłem były składki emerytalne. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o orga-

nizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych i rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998

roku stanowi, iż podstawowym założeniem realizacji lokat aktywów powinno być osiągnięcie maksy-

malnego stopnia bezpieczeństwa i rentowności. Aby zagwarantować omawiany poziom bezpieczeń-

stwa określone zostały zbiory dopuszczalnych instrumentów finansowych oraz pułapy zaangażowania

inwestycyjnego w poszczególne instrumenty

. Preferowanymi instrumentami finansowymi zapew-

niającymi duży stopień pewności m.in. były:

−

obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub NBP oraz kredyty

i pożyczki udzielane tym instytucjom, a także obligacje i inne dłużne papiery wartościowe gwa-

rantowane bądź poręczane przez te podmioty

−

depozyty bakowe i bankowe papiery wartościowe

−

akcje spółek notowanych na regularnym rynku giełdowym, pozagiełdowym albo nie notowanych

na tych rynkach lecz dopuszczonych do publicznego obrotu

−

akcje narodowych funduszy inwestycyjnych

−

jednostki uczestnictwa zbywane przez fundusze inwestycyjne otwarte lub specjalistyczne fundu-

sze inwestycyjne otwarte

−

certyfikaty inwestycyjne emitowane przez fundusze inwestycyjne zamknięte lub fundusze inwe-

stycyjne otwarte

−

obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez gminy, związki komunalne i miasto

stołeczne Warszawa, które zostały dopuszczone do publicznego obrotu bądź nie

−

zabezpieczone całkowicie obligacje emitowane przez inne podmioty niż te wymienione w po-

przednim punkcie.

Trzeci filar stanowiły Indywidualne Konta Emerytalne oraz Pracownicze Programy Emerytalne. Pod-

stawowym założeniem funkcjonowania trzeciego filaru było uzupełnienie wysokości emerytur pod-

Ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o

zmianie organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U., nr 127 , poz. 1048.

B. Hadyniak, J. Monkiewicz, Fundusze Emerytalne II filar, Wyd. Poltext, Warszawa 1999, s. 113.

I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne …, dz. cyt., s. 242-243.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

stawowych z pierwszego i drugiego filara. Stanowiły go różne formy przezorności mające zapewnić

przyszłemu emerytowi dodatkowe środki do egzystencji. Uczestnictwo w III filarze, w którym charak-

ter gromadzenia środków był kapitałowy, nie było obowiązkowe. Do wyboru były dwie formy groma-

dzenia środków: indywidualne- Indywidualne Konta Emerytalne (IKE) oraz zbiorowe- Pracownicze

Programy Emerytalne (PPE).

Jakie zmiany w systemie emerytalnym wprowadza ustawa z dnia 25 marca 2011 roku?

Z dniem 1 maja 2011 roku weszła w życie ustawa z dnia 25 marca 2011 roku o zmianie niektórych

ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych. Zmiany te dotyczą m.in.

przesunięcia części składki emerytalnej z otwartych funduszy emerytalnych do ZUS, z zachowaniem

integralności II filaru. Do tej pory 12,22% podstawy wymiaru składki trafiało do ZUS-u, a 7,3% do

otwartych funduszy emerytalnych. Z dniem 1 maja wprowadzone zostało trzecie konto emerytalne.

Oprócz OFE i ZUS oszczędności będą lokowane na specjalnym subkoncie ZUS. W latach 2011-2012

trafi tam 5% podstawy wymiaru składki. W latach kolejnych wartość ta będzie maleć i w 2017 roku

osiągnąć ma docelową wartość 3,8%. Składka przekazywana do otwartych funduszy emerytalnych

początkowo zostanie obniżona do 2,3% wymiaru składki, w roku 2017 osiągnąć ma wartość docelową

w wysokości 3,5%. Zabieg ten ma na celu uniknięcie przekroczenia drugiego progu zadłużenia, który

wynosi 55% wartości PKB. 60% środków gromadzonych na otwartych funduszach emerytalnych mu-

siało być lokowane w obligacjach. OFE najczęściej kupowały obligacje Skarbu Państwa, zatem środki

emerytalne trafiały do budżetu państwa w celu pokrycia jego bieżących potrzeb. Otwarte fundusze

emerytalne były pośrednikiem i od wykonywanych transakcji pobierały prowizje. Wprowadzone

zmiany spowodują, że środki emerytalne trafiać będą bezpośrednio do Skarbu Państwa, co pozwoli

na uniknięcie płacenia prowizji. Jak podaje dziennik Gazeta Prawna w bieżącym roku budżet państwa

zaoszczędzi z 11 mld zł z tytułu operacji zmniejszenia przelewów gotówkowych do OFE, a w kolejnych

latach ponad 18 mld zł.

Tabela 1 pokazuje w jaki sposób składka emerytalna będzie dzielona między OFE a subkontem w ZUS.

Tabela 1. Podział składki emerytalnej między OFE a subkontem ZUS

Wysokość składki emerytalnej odprowadzanej do I i II filaru

Odpowiedni procent podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne przekazywany

W okresie

Do I filaru

Do II filaru

Razem

Do OFE

Na nowe sub-

konto w ZUS

Do 30 kwietnia 2011 roku

12,22%

7,3%

19,52%

od 1 maja 2011 roku. do 31 grudnia 2012 roku

12,22%

2,3%

5,0%

19,52%

od 1 stycznia do 31 grudnia 2013 roku

12,22%

2,8%

4,5%

19,52%

od 1 stycznia do 31 grudnia 2014 roku

12,22%

3,1%

4,2%

19,52%

od 1 stycznia 2015 r. do 31 grudnia 2016 roku

12,22%

3,3%

4,0%

19,52%

od 1 stycznia 2017 roku

12,22%

3,5%

3,8%

19,52%

Źródło: Gazeta Podatkowa nr 33 (761) z dn. 2011.04.26

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

Pierwszy filar (ZUS) ma charakter repartycyjny, środki które trafiają do ZUS są zapisywane na indywi-

dualnym koncie ubezpieczonego następnie wydawane na bieżące świadczenia. Kapitał ten ma cha-

rakter księgowy, podlega i będzie podlegał waloryzacji. Waloryzacja uzależniona jest od wzrostu cen

oraz liczby ubezpieczonych w ZUS osób. Jej celem jest niedopuszczenie do utraty wartości gromadzo-

nych w ZUS składek, w jej wyniku stan konta nie może ulec obniżeniu. Dokonywana jest 1 czerwca

każdego roku, poczynając od waloryzacji za 2000 rok. Kwotę zewidencjonowanych na koncie ubez-

pieczonego składek powiększa się o kwoty poprzednio przeprowadzonych waloryzacji i mnoży przez

bieżący wskaźnik waloryzacji. Wskaźnik waloryzacji odpowiada wskaźnikowi cen towarów i usług

konsumpcyjnych w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji. Zależy on od inflacji

i dynamiki wpływu do ZUS składek ubezpieczeniowych. Wzrost gospodarczy powoduje, że rosną pen-

sje oraz coraz więcej ludzi pracuje, co przekłada się na wzrost składek przekazywanych do ZUS. Jed-

nakże w przypadku dekoniunktury gospodarczej składek w ZUS jest coraz mniej. Dlatego też wskaźnik

waloryzacji musi uwzględniać co najmniej poziom inflacji, aby składki gromadzone na emeryturę nie

traciły na swojej wartości. Środki, które trafiają do otwartych funduszy emerytalnych są inwestowa-

ne. Wysokość przyszłej emerytury z OFE zależeć będzie zatem od umiejętności inwestycyjnych osób

zarządzających nimi. Duży wpływ na wysokość środków w OFE ma sytuacja na rynkach finansowych.

W 2008 roku otwarte fundusze emerytalne straciły 20,5 mld zł

. Wpływ na tę sytuację miała bossa

na giełdzie. Ważnym zatem aspektem funkcjonowania OFE jest podatność ich wyników na sytuację

gospodarczą kraju oraz koniunkturę na giełdzie. Mimo założeń polityki lokacyjnej, zgodnie z którą

inwestowanie środków ma zapewnić ich maksymalna bezpieczność i rentowność, nie da się całkowi-

cie uniknąć zawirowań i spadków na giełdzie. Składki gromadzone na subkoncie ZUS mają być walo-

ryzowane wskaźnikiem, który ma być wyliczany na podstawie średniego nominalnego wzrostu PKB

z pięciu lat poprzedzających termin waloryzacji.

Kolejnym ważnym aspektem omawianych zmian w systemie emerytalnym jest możliwość dziedzicze-

nia środków po zmarłych. W podstawowym koncie w ZUS nic się nie zmieni. Jeśli osoba umiera przed

uzyskaniem wieku emerytalnego, jej bliscy nie otrzymują przelewu gotówkowego tego, co zgromadzi-

ła w ZUS na emeryturę. Jedyne świadczenie jakie otrzymują to zasiłek pogrzebowy w wysokości 4000

zł. Środki gromadzone na subkoncie ZUS podlegają częściowemu dziedziczeniu. Prawo do dziedzicze-

nie maja osoby wskazane jako beneficjenci w OFE. W pierwszej kolejności dziedziczą: małżonek za

okres wspólnoty majątkowej - w formie przelewu na jego subkonto w ZUS, osoby wskazane przez

członka OFE jako beneficjenci -w formie przelewu na ich subkonta w ZUS. Jeśli członek otwartego

funduszu emerytalnego umrze przed uzyskaniem wieku emerytalnego pieniądze po nim dziedziczą:

małżonek za okres wspólnoty majątkowej - w formie przelewu na jego konto do OFE, osoby wskaza-

ne jako beneficjenci w formie gotówki ( jeśli nie ma wskazanych osób, kapitał wchodzi w skład spad-

ku). Istotną kwestię stanowi fakt, iż osoba która będzie wpisana jako beneficjent OFE, będzie również

osobą, która dostanie pieniądze z subkonta ZUS.

Rząd wprowadza również zachętę dla dodatkowego oszczędzania na emeryturę. Obok istniejących

Indywidualnych Kont Emerytalnych (IKE), od 1 stycznia 2012 roku. będą działały Indywidualne Konta

Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE). Tworzenie tych kont ma być dobrowolne. Konta będzie można

zakładać w dowolnym OFE lub też w innych instytucjach finansowych. Zgromadzone w Indywidual-

http://www.knf.gov.pl/opracowania/rynek_emerytalny/dane_o_rynku/rynek_ofe/Dane_roczne/dane_roczne.html, z dnia

20.05.2010r.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

nych Kontach Zabezpieczenia Emerytalnego środki będą wypłacane odpowiednio: jako dożywotnia

emerytura, w ratach w okresie minimum dziesięciu lat lub też jednorazowo. Ponadto członkowie IKZE

będą mogli skorzystać ze specjalnej ulgi podatkowej.

Według szacunkowych obliczeń rządu wprowadzone zmiany wpłyną pozytywnie na wysokość przy-

szłych emerytury. Stopy zastąpienia, czyli stosunek pierwszej emerytury do ostatniej pensji mają

wzrosnąć o kilka punktów procentowych.

Tabela 2. Stopy zastąpienia brutto

Kobiety

Rok urodzenia

Stopy zastąpienie brutto

Przed zmianą

Po zmianie

Z dodatkowym dobrowol-

nym ubezpieczeniem

1970

35,4%

36%

39,2%

1980

27,7%

28,4%

33,4%

1990

23,8%

24,3%

30,3%

Mężczyźni

Rok urodzenia

Stopy zastąpienie brutto

Przed zmianą

Po zmianie

Z dodatkowym dobrowol-

nym ubezpieczeniem

1970

45,6%

46,7%

51,7%

1980

35,5%

36,6%

43,6%

1990

30,5%

31,3%

39,3%

Źródło: Dodatek do Gazety Prawnej, nr 20 (2906), z dnia 31.01.2011roku.

Tabela 2 prezentuje szacunkowe stopy zastąpienie dla kobiet i mężczyzn przed i po wprowadzonych

zmianach, zakładając, że: kobiety wchodzą na rynek pracy w wieku 25 lat a okres aktywności zawo-

dowej wynosi 35 lat, mężczyźni wchodzą na rynek pracy w wieku 25 lat a okres aktywności zawodo-

wej wynosi 40 lat. Oprócz wzrostu przyszłych świadczeń emerytalnych rząd podkreśla, iż zmiany po-

zytywnie wpłyną na budżet państwa poprzez zmniejszenie jego deficytu. Stanie się to za sprawą

zmniejszenia deficytu budżetu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który pokrywany jest ze środków

budżetu państwa. Środki, które do tej pory trafiały do OFE w przeważającej części lokowane były

w obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa, tym samym łatały

dziurę budżetową. Skarb Państwa z kolei przekazywał środki na pokrycie deficytu ZUS i tak koło się

zamykało. Reforma eliminuje jedno ogniwo w tym kole, jakim są OFE, oszczędzając tym samym na

prowizji jaką owe fundusze pobierają.

Z drugiej jednak strony pamiętać należy, iż środki przekazywane do ZUS są automatycznie przekazy-

wane na wypłatę bieżących świadczeń. Przyszła emerytura z I filara wyrażona jest zatem w postaci

wirtualnych zapisów księgowych, a nie jak w przypadku OFE fizycznie istniejących środków. Zadaniem

przyszłych pokoleń będzie zatem zapewnienie środków na wypłatę świadczeń przyszłym emerytom.

Jednakże zmiany demograficzne rodzą ryzyko, iż pracujący nie będą w stanie utrzymać rosnącej liczby

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

emerytów. Sukcesywne podwyższanie wieku emerytalnego ma być zatem lekarstwem na zachwianie

proporcji pracujący - emeryci. W tej sytuacji OFE są gwarantem, iż faktycznie pewne środki przyszłym

emerytom zostaną zapewnione. Dlatego też całkowita likwidacja OFE nie wchodzi w grę. Działania

rządzących powinny skupić się na polepszeniu

procesów efektywnościowych w OFE, możliwościach

osiągania przez nich wyższych stóp zwrotu oraz obniżania prowizji.

Podsumowanie

Reforma systemu emerytalnego z 1999 roku miała być lekarstwem na zmiany demograficzne zacho-

dzące w polskim społeczeństwie. Wymieniano liczne korzyści jakie przyniesie emerytom, budżetowi

państwa i gospodarce. Zawirowania na rynkach finansowych, sytuacja budżetu państwa stały się

bodźcem do wprowadzenia kolejnych zmian. Należy zauważyć, iż konstrukcja systemu emerytalnego

jest niezwykle istotną kwestią społeczną. Bieżąca ocena wprowadzanych reform jest niezwykle złożo-

na, gdyż zmiany odczujemy w dalekiej przyszłości. Nie ma jednej uniwersalnej konstrukcji systemu

emerytalnego, gdyż na jej wygląd ma wpływ szereg czynników społecznych, politycznych, demogra-

ficznych.

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

Bibliografia

Pozycje książkowe i czasopisma:

Antonów K. , Finansowe aspekty ubezpieczeń społecznych, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr

11/2002.

Antonów K., Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia emerytalnego w Polsce,

,,Praca i zabezpieczenie społeczne” , nr 11/1999.

Bińczycka-Majewska T. (p.red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Wyd. Zakamycze, Kraków

2004.

Bugaj R., Ocena reformy ubezpieczeń społecznych, „Gospodarka Narodowa”, nr 1-2/2004.

Góra M. , Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalnej, „Ekonomista ”, nr

4/2003.

Gwiazdowski R., ZUS-ik mój widzę malutki, „Forbes”, nr 5/2006.

Hadyniak B. , Monkiewicz J., Fundusze Emerytalne II filar, Wyd. Poltext, Warszawa 1999.

Hrynkiewicz J., Wybrane aspekty społeczne i ekonomiczne reformy ubezpieczeń społecznych, „Go-

spodarka Narodowa” , nr 3/1999.

Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenie emerytalne. Trzy filary, Wydawnictwo Prawnicze PWN,

Warszawa 2001.

10)

Łopacińska E., Zreformowany ZUS- ubezpieczenia według nowych zasad, Wydawnictwo Fundacji

Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1999.

11)

Rodzinka J., Hady J., Hospod E., Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Pol-

sce, Kwartalnik ,,e-Finanse” 2007, nr 3.

12)

Szpor G. (red.), System ubezpieczeń społecznych, Wydawnictwo Prawnicze Lexis-Nexis, Warszawa

2007.

13)

Wantoch-Rekowski J., Charakter i status prawny otwartych funduszy emerytalnych, [w:] Zagad-

nienia prawne i ekonomiczne systemu emerytalnego, A. Borodo (p. red.), Wydawnictwo ,,Dom

Organizatora”, Toruń 2004.

14)

Zieliński P., Reforma polskiego systemu emerytalnego – pozytywny głos w dyskusji , „Zeszyty Na-

ukowe Politechniki Poznańskiej. Organizacja i Zarządzanie”, z. 26/1999.

15)

Dodatek do Gazety Prawnej, nr 20 (2906), z dnia 31.01.2011 r.

16)

Gazeta Podatkowa nr 33 (761) z dn. 26.04.2011 r.

Strony internetowe:

17)

www.knf.gov.pl

18)

www.stat.gov.pl

19)

www.igte.pl

20)

www.ofe.135.pl

Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce

Akty prawne:

21)

Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U. 1998 nr 137

poz. 887.

22)

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku

Ubezpieczonych, Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1153.

23)

Ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy eme-

rytalnych oraz ustawy o zmianie organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektó-

rych innych ustaw, Dz. U., nr 127 , poz. 1048.