Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
„Wykładotest” wprowadzający
Grzegorz Dobrzański
1
KSZTAŁTOWANIE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO.
TEST WPROWADZAJĄCY
Test jest przede wszystkim pretekstem do przedstawienia podstawowych tez i
uwag dotyczących ochrony środowiska.
Problemy ekologiczne to problemy społeczne, polityczne i gospodarcze
Minamata to:
a) choroba spowodowana obecnością rtęci w wodzie i pokarmie
b) miejscowość, w której nastąpił wyciek dioksyn z zakładów chemicznych
c) nazwa znanej firmy japońskiej, specjalizującej się w produkcji minioczyszczalni ścieków i
suchych toalet
Choroba z Minamaty - zespół objawów chorobowych spowodowany uszkodzeniem układu
nerwowego w wyniku zatrucia rtęcią (rtęcica). Choroba ta niszczy układ nerwowy, zwłaszcza mózg,
powoduje zaburzenia wzroku, koordynacji ruchowej, upośledzenie umysłowe a nawet śmierć.
Nazwa tej choroby pochodzi od katastrofy ekologicznej, która miała miejsce w Japonii nad zatoką
Minamata (prefektura Kumamoto na Kiusiu) w latach 50. XX wieku. Doszło do tego w wyniku
zrzucania przez wytwórnię tworzyw sztucznych należąca do koncernu Chisso Corporation ścieków
zawierających związki rtęci. Mimo niskiego stężenia wymienionych związków w wodzie, dochodziło
do ich kumulacji w jednym z elementów łańcucha pokarmowego. W mięsie dużych drapieżnych ryb i
owocach morza stężenie rtęci było 2000-10 000 razy wyższe niż w wodzie. Ponieważ ryby stanowiły
główny składnik diety mieszkańców okolicznych wiosek, doszło u nich do objawów zatrucia.
Pierwsze przypadki choroby pojawiły się w kwietniu 1956 roku i wkrótce stwierdzono całą
"epidemię" zachorowań na nieznane schorzenie układu nerwowego.
W sumie do roku 2001 oficjalnie rozpoznano 2 265 przypadków choroby (w tym 1784
zakończonych śmiercią). Około 10 000 osób otrzymało odszkodowania od Chisso Corporation (86
mln $ do 2004).
Nazwa choroby
Przyczyna
Sprawca
Rok
Minamata
zatrucie rtęcią
fabryka chemiczna
Chisso
1932 - 1968
Niigata Minamata
zatrucie rtęcią
zakłady elektryczne
Shōwa
1965
Astma Yokkaichi
dwutlenek siarki i
azotu
zanieczyszczenie
powietrza
1961
Itai-itai
zatrucie kadmem
wydobycie i przeróbka
rud kadmu w
prefekturze Toyama
od 1912
NISZCZENIE PRZYRODY JEST PROBLEMEM SPOŁECZNYM, PONIEWAŻ NIESIE
BARDZO POWAŻNE ZAGROŻENIA DLA CZŁOWIEKA.
Najważniejszy globalny problem ekologiczny współczesności to:
a) kwaśne deszcze
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
„Wykładotest” wprowadzający
Grzegorz Dobrzański
2
b) dziura ozonowa
c) globalne ocieplenie
d) spadek różnorodności biologicznej
e) żaden z nich
PROBLEMY EKOLOGICZNE TO PROBLEMY SPOŁECZNE, BO TO LUDZIE OCENIAJĄ
ZNACZENIE ZMIAN W PRZYRODZIE.
Wskutek działalności ludzkiej prawie całkiem zniknęło ogromne jezioro:
a) Karskie
b) Patos
c) Wener
d) Aralskie
e) O’Higgins
Jeszcze na początku lat 60. XX w. było to czwarte pod względem powierzchni jezioro na
Ziemi (68,5 tys. km² - niemal tyle, co powierzchnia Republiki Irlandii). Od tego czasu poziom wody w
jeziorze zaczął systematycznie opadać w tempie około 20 cm rocznie. W następnej dekadzie już 50-
60 cm rocznie, potem nadal przyspieszał i wynosił nawet 80-90 cm rocznie. Do roku 2009
powierzchnia jeziora zmniejszyła się o 4/5, do 13,5 tys. km². Obecnie jest szesnastym co do wielkości
na świecie. Poziom wód obniżył się przeciętnie o 14 m.
Zanikanie wód jeziora doprowadziło do jednej z największych katastrof ekologicznych na
obszarze byłego ZSRR. Zasolenie wód jeziora wzrosło dwukrotnie zabijając ryby. Załamał się
przemysł przetwórstwa rybnego i 60 tysięcy osób straciło pracę. Zmienił się klimat regionu stając się
bardziej kontynentalnym. Wilgotność powietrza drastycznie zmalała, średnia temperatur zimą
obniżyła się, a latem wzrosła. Wsie i miasteczka nękane są burzami piaskowymi. To co kiedyś było
dnem Morza pokryte jest spękaną skorupą przysypaną warstwą słonego pyłu. Wystarczy lekko tupnąć,
a wszystko unosi się wysoko. Naukowcy obliczyli, że w latach 1960-1984 wiatr „rozniósł” 43 mln ton
soli (średnio ponad 4700 ton dziennie) w promieniu do 300 km. Pył dociera do lodowców gór Tien-
szan powodując ich topnienie.
W nawadnianych uprawach stosowano nawozy sztuczne i środki ochrony roślin. Dlatego
jakość wody pitnej w tym regionie daleko odbiega od międzynarodowych standardów. Woda jest
silnie zasolona i zanieczyszczona pestycydami. Zanieczyszczenie powietrza i wody spowodowało
wzrost zachorowalności ludzi na gruźlicę, anemię, nowotwory i inne groźne choroby. Wiele dzieci
rodzi się z wadami rozwojowymi.
Przyczyna zanikania? Odprowadzanie wody z zasilających jezioro rzek Amu-daria i Syr-daria
w celach irygacyjnych. Już w roku 1918 władze radzieckie zdecydowały, że na suchych połaciach
Kazachskiej SRR, Uzbeckiej SRR i Turkmeńskiej SRR, wzdłuż Amu-darii i Syr-darii uprawiana
będzie na wielką skalę bawełna, która ma się stać "białym złotem", podstawą ekonomii tych republik.
W wyniku tych działań republika uzbecka wkrótce stała się (i do dziś Uzbekistan pozostaje)
największym eksporterem bawełny na świecie. Budowa kanałów przecinających pustynne obszary
Kara-kum prowadzona była na wielką skalę od lat 30., przez pierwsze dziesięciolecia całkowicie
wbrew wszelkim zasadom sztuki hydrologicznej. W rezultacie aż od 30 do 70% wody, odbieranej
rzekom Syr-daria i Amu-daria bezpowrotnie wsiąkało w glebę lub parowało, nie docierając ani do
upraw, ani do jeziora. Szacuje się, że do 1960 od 20 do 50 km³ wody zamiast zasilić jezioro - wsiąkło
w ziemię. Do dziś tylko 12% długości kanałów nawadniających uszczelniono i zabezpieczono przed
stratami wody.
Katastrofa Jeziora Aralskiego nie była zaskoczeniem dla władz sowieckich, którym raporty o
przewidywanym wyschnięciu jeziora przedstawiono już wiele lat wcześniej. Przeważyła jednak
irracjonalna teza, że powstanie i istnienie jeziora Aralskiego jest "oczywistą pomyłką natury", i że
bieżące potrzeby społeczeństwa sowieckiego Uzbekistanu są ważniejsze od opinii ekologów.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
„Wykładotest” wprowadzający
Grzegorz Dobrzański
3
By zatrzymać wody Syr-Darii i Amu-Darii pochodzące głównie z topniejących wiosną
lodowców na lato, zbudowano tamy i zbiorniki retencyjne. Zdarzało się, że latem nie zużywano całej
wody i na wiosnę, gdy szła nowa fala, było wody w nadmiarze. Nie spuszczano jej jednak do rzeki, bo
zagrażało to szybko powstającym w Kazachstanie osiedlom. Zaczęto ją wylewać na pustynię w
Uzbekistanie do jeziora Ajdar-kul w naturalnej depresji – powstał system jezior Ajdar-kul-Arnasaj o
powierzchni 4 tys. km kw., a poziom wód gruntowych podniósł się na 20 tys. km kw. i powstał
unikalny system mokradeł. Obecnie chroniony jest jako ważna ostoja ptaków.
W 1991 ZSRR przestaje istnieć. Na terenie Azji Środkowej powstaje kilka państw o
sztucznych granicach etnicznych (geniusz Stalina), które – gnębione głębokimi postsowieckimi
patologiami staneły przed poważnym problemem do rozwiązania: brakuje wody, nie tylko dla Jeziora
Aralskiego, ono wydaje się już być stracone, brakuje wody dla upraw, dla ludzi: zasobna w wodę
Kirgizja buduje coraz więcej tam dla elektrowni wodnych, trzyma tę wodę na zapas w miesiącach
letnich. Rodzą się poważne konflikty między Uzbekami, Kazachami, Turkmenami, Kirgizami.
W latach 90-tych wydarzyło się coś pozytywnego: bogatszy Kazachstan zracjonalizował
zużycie wody na tyle, że Syr-Daria już przez cały rok wlewa wodę do „Małego Arala”, Uzbecy,
przyciśnięci sytuacją, wprowadzili limity zużycia wody, jako-tako uszczelnili 33% kanałów i
częściowo przerzucili się z wodochłonnej bawełny na mniej wodochłonną pszenicę.
W 2003 roku ruszył ambitny projekt – wspierany przez Bank Światowy – podwyższenia
poziomu wód w północnym skrawku jeziora Aralskiego i przywrócenia mu dawnej świetności. Mocno
zaangażowany jest w to przede wszystkim Kazachstan. W sierpniu 2005 ukończono Tamę Kokaral,
która oddzieliła wody północnej części Jeziora Aralskiego, nazywanego obecnie Jeziorem
Północnoaralskim od jego znacznie większej, południowej części. Tama ta wybudowana jest w
przewężeniu jeziora, na przedłużeniu naturalnego półwyspu Kokaral i od niego wzięła nazwę. Od tego
czasu poziom zasilanego wodami Syr-Darii Jeziora Północnoaralskiego podniósł się, a jego zasolenie
spadło, kosztem jednak wód południowej części jeziora. Planuje się podniesienie poziomu wody na
tyle, by w 2015 Aralsk (Arał) mógł ponownie funkcjonować jako port.
Niestety jednocześnie Kazachstan chcąc ratować swoją część M. Aralskiego zbudował
dodatkowy zbiornik, chroniąc swoje osiedla. W efekcie Niestety Kazachstan chcąc ratować swoja
część M. Aralskiego zbudował dodatkowy zbiornik, chroniąc jednocześnie swoje osiedla. W efekcie
rezerwat Ajdar-kul-Arnasaj od kilku lat się kurczy.
Nie istnieją plany rewitalizacji południowej części jeziora w przewidywalnej przyszłości.
Obszar objęty pustynnieniem jest zbyt duży, a parowanie wód zbyt intensywne, żeby podobne
przedsięwzięcie było możliwe. Wschodni basen jeziora zanikł po raz pierwszy całkowicie w maju
2009 roku, jednak później został ponownie napełniony przez wodę z topniejącego śniegu i wody
gruntowe. Zachodni basen jest znacznie głębszy; budowa kanału, który odprowadzałby wody Amu-
Darii bezpośrednio do tego zbiornika, mogłaby zmniejszyć jego zasolenie i umożliwić odrodzenie
rybołówstwa w regionie.
Dygresja:
Nasz kraj ma krew w ziemi i w duszy. Naruszono to, co powinno zostać nietknięte,
i jeszcze przez wiele pokoleń będziemy za ten błąd słono płacić. Udało się nam
unicestwić całe morze.
Nikt nie może unicestwić morza! – protestuje Marie.
Mam dwadzieścia pięć lat i wystarczyło tyle samo, jednego pokolenia, żeby
wielkie jezioro wyschło na pył. Komunistyczne władze postanowiły odwrócić bieg
dwóch rzek, Amu-Darii i Syr-Darii, aby nawodnić plantacje bawełny. Niestety, nie
udało się, ale morze zniknęło bezpowrotnie, a niegdyś żyzna ziemia przeobraziła
się w pustynię. Brak wody zupełnie zmienił lokalny klimat. Teraz każdego roku
ogromne burze piaskowe rozrzucają po stepie 150 ton soli i pyłu. Pięćdziesiąt
milionów ludzi w pięciu krajach zostało dotkniętych nieodwracalna decyzją
sowieckich biurokratów. Resztka wody jest tak zanieczyszczona, że stanowi
siedlisko wszelkich możliwych chorób.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
„Wykładotest” wprowadzający
Grzegorz Dobrzański
4
…
Mój dziadek opowiadał, że Morze Aralskie nazywano niegdyś Morzem Niebieskim,
od koloru wody. Dzisiaj nie ma już po nim najmniejszego śladu, a mimo to ludzie
nie chcą opuścić swoich domów i przeprowadzić się w inne miejsce. Wciąż marzą
o falach, o rybach, mają jeszcze wędki, rozmawiają o łodziach i przynętach.
Paulo Coelho
PROBLEMY EKOLOGICZNE BYWAJĄ KWESTIĄ POLITYCZNĄ. I Z REGUŁY
GOSPODARCZĄ.
Przewidywalność zmian środowiska i ich konsekwencji
Na koniec XXI w. wskutek globalnego ocieplenia:
a)
temperatura wzrośnie o 5,3 stopnia Celsjusza
b)
poziom mórz wzrośnie około 180 cm
c)
najsilniejsze huragany będą silniejsze od dzisiejszych prawdopodobnie o 50%
d)
gadanie o globalnym ociepleniu to bajki, zbliża się globalne ochłodzenie
PROBLEMY EKOLOGICZNE SĄ ZŁOŻONE. NIC NIE JEST PEWNE. MOŻNA TYLKO
MÓWIĆ O PRAWDOPODOBIEŃSTWACH.
Najlepszym sposobem na ograniczenie emisji GHG jest:
a) produkcja biopaliw
b) opodatkowanie produktów, z którymi związana jest emisja GHG
c) podnoszenie świadomości ekologicznej społeczeństwa, w celu ograniczenia konsumpcji
produktów „klimatożernych”
PROBLEMY EKOLOGICZNE TO TZW. WICKED PROBLEMS. NIE MAJĄ PROSTYCH,
UNIWERSALNYCH, JEDNOZNACZNYCH ROZWIĄZAŃ.
Uwaga na wiedzę potoczną
Bardziej szkodliwy dla środowiska jest kubek:
a) papierowy
b) plastikowy
Osiedlenie około 870 r. Na nizinach lasy wierzbowe i brzozowe – około 25% powierzchni
wyspy (obecnie 0,5%). Po wykarczowaniu bujna trawa, zioła, mech – idealne dla żywego inwentarza
(krowy, owce, kozy). Gleba żyzna o miąższości do 15 m. Klimat wystarczająco łagodny (Golfsztrom)
dla rolnictwa. Mnóstwo ryb, niepłochliwego ptactwa, fok i morsów. Ale:
krótszy sezon wegetacyjny (ochłodzenie pod koniec Średniowiecza – tylko pasterstwo);
popioły wulkaniczne okresowo zatruwały paszę (1783, wulkan Laki – zmarłą z głodu połowa
ludności);
niestabilne gleby (!), tworzą się wolniej i erodują szybko – niezauważalne różnice w stosunku do
gleb z Norwegii i Brytanii.
Gleby są głównie pochodzenia wulkanicznego, z drobnego jak talk pyłu. Po wycięciu
roślinności szybka erozja wietrzna i wodna. Rośliny odrastają wolno. W kilkadziesiąt lat przejedli
kapitał roślinności i gleb
NIE ULEGAJ ZBYT ŁATWO WIEDZY POTOCZNEJ.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
„Wykładotest” wprowadzający
Grzegorz Dobrzański
5
Problemy ekologiczne a etyka
Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że sytuacja jednostki umiejącej się przystosować do
cuchnącej rzeki jest analogiczna do sytuacji osoby umiejącej przystosować się do gilotyny:
a) tak
b) nie
Tak. Gilotyna, to symbol zła (szczególnie w kontekście rewolucji francuskiej). Człowiek nie
powinien, nie może przystosowywać się do zła.
Cuchnąca (= zanieczyszczona) rzeka (woda), to również zło. I to niekoniecznie mniejsze –
potrafi zabić (np. Minamata, Leńkowa).
Są oczywiście istotne różnice między złem gilotyny a cuchnącej rzeki:
1. Zło gilotyny jest czynione z rozmysłem, świadomie – w przypadku rzeki zło (krzywda ludzi) jest
po prostu skutkiem ubocznym.
2. Za zło gilotyny z reguły odpowiada konkretna osoba, w przypadku rzeki, to że „cuchnie” może
być skutkiem działania wielu podmiotów.
3. Zło gilotyny jest jasne i konkretne, wiadomo, co jest konsekwencją jej użycia. W przypadku
„cuchnącej” rzeki to zło bywa trudno przewidywalne, dla większości nieuświadomione.
Te różnice nie znoszą jednak analogii. Dawniej skutki „cuchnącej rzeki” mogły być
nieprzewidywalnym skutkiem ubocznym. Dzisiaj wiedza nasza umożliwia przewidzenie wielu
skutków, świadomość społeczna nt. konsekwencji zanieczyszczenia jest wystarczająco wysoka, by nie
można było skryć się za zasłoną ignorancji.
PROBLEMY EKOLOGICZNE NIEROZERWALNIE SĄ Z KWESTIAMI ETYCZNYMI.