Prawo spadkowe

Wykład II

Zrzeczenie się dziedziczenia

zakaz zawierania umów o spadek po osobie

żyjącej – art. 1047 k.c.

Wyjątek:

umowa o zrzeczenie się dziedziczenia

ustawowego
•zawierana pomiędzy przyszłym spadkodawcą a

osobą należącą do spadkobierców ustawowych,
•forma aktu notarialnego – art. 1048 zd. 2 k.c.

Cechy umowy:

• przyszły spadkobierca = każda osoba,

która należy do osób wymienionych w

ustawie (bez względu kto został powołany do

dziedziczenia w chwili sporządzenia umowy);

umowy nie może zawrzeć Skarb Państwa

• przedmiotem umowy jest zrzeczenie się

prawa podmiotowego do dziedziczenia,

• zrzeczenie dot. dziedziczenia ustawowego,

• nie można zrzec się dziedziczenia na rzecz

innej osoby (uchw. SN z 05.02.1993 r., III CZP

10/93, post. SN z 20.05.1984 r., III CRN

35/84)

Skutki zrzeczenia się

dziedziczenia

• zrzekający się i jego zstępni, których obejmuje

zrzeczenie się, zostają wyłączeni od

dziedziczenia, jakby nie dożyli otwarcia

spadku (art. 1049 § 2 k.c.) – UWAGA – w

umowie można zaznaczyć, że skutki

zrzeczenia się dot. tylko zrzekającego się;

• zrzekający traci także prawo do zachowku (nie

dziedziczyłby z ustawy),

• zrzekający może dziedziczyć na podstawie

testamentu (uchw. SN z 15.05.1972 r., III CZP

26/72), a także może być zapisobiercą,

• zrzeczenie może być uchylone nową umową w

formie aktu notarialnego – art. 1050 k.c.

Dziedziczenie ustawowe

Po pierwsze TESTAMENT
dziedziczenie ustawowe co do całości spadku, jeśli:

 brak ważnego testamentu, który wyłącza albo

modyfikuje dziedziczenie ustawowe,

osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie

mogą być spadkobiercami
dziedziczenie ustawowe co do części spadku, jeśli:

spadkobierca nie powołał do tej części spadkobiercy,

którakolwiek z osób, które spadkodawca powołał do

całości spadku nie chce lub nie może być spadkobiercą

i nie działa instytucja podstawienia lub przyrostu
Reguły zastępujące wolę spadkodawcy

Krąg spadkobierców

•

więzy krwi → (1) małżonek, (2) zstępni, (3) rodzice, (4) rodzeństwo, (5) zstępni

rodzeństwa

•

brak wzajemności

•

dzieci – dziedziczą zarówno małżeńskie, jak i pozamałżeńskie

•

przysposobieni

 przysposobienie pełne – przysposobiony i przysposabiający dziedziczą tak,

jakby przysposobiony był dzieckiem przysposabiającego, ale art. 936 § 3 k.c.

 przysposobienie niepełne - (1) przysposobiony dziedziczy na równi z dziećmi

przysposabiającego, a jego zstępni na tych zasadach co dalsi zstępni

przysposabiającego, (2) przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po

krewnych przysposabiającego (i odwrotnie), (3) rodzice przysposobionego nie

dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich przysposabiający, (4) poza

powyższym – zasady wynikające z pokrewieństwa

•

małżonek – dziedziczy, jeśli w chwili otwarcia spadku pozostawał w

formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą, przy czym wyłączony od

dziedziczenia jest małżonek, jeśli:

 orzeczono separację,

 spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a

żądanie to było uzasadnione.

Kolejność dziedziczenia

3 grupy → kolejna grupa, gdy nie ma

spadkobierców z grupy poprzedniej

wg. głów – in capita

wielkość udziałów

wg. szczepów – in stirpes

Syn – 1/3
Córka – 1/3
II Syn (zmarły) → wnuk i córka – po 1/6

TRZY GRUPY

• I GRUPA:

 Małżonek,

 Dzieci → dziecko nie dożyło otwarcia spadku =

dziedziczą jego zstępni,

• II GRUPA:

 Małżonek,

 Rodzice,

 Rodzeństwo,

 Zstępni rodzeństwa,

• III GRUPA:

 gmina ostatniego miejsca zamieszkania,

 Skarb Państwa

Porządek dziedziczenia

Dziedziczenie w I grupie

• Małżonek i dzieci – w częściach równych, ale

małżonek nie mniej niż ¼

• Konieczne ustalenie, jaki majątek wchodzi w skład

spadku, bo małżonkowie najczęściej pozostają w

ustroju wspólności ustawowej → śmierć małżonka →

ustanie wspólności = stosujemy przepisy o

współwłasności w częściach ułamkowych i udziały

małżonków zwykle są równe

• Jeśli w chwili śmierci zmarły nie pozostawał w

związku małżeńskim → dziedziczą dzieci i dziedziczą

w częściach równych, a jeśli dziecko nie dożyło

otwarcia spadku – jego udział przypada jego dzieciom

(wnukom spadkodawcy) w częściach równych

Dziedziczenie w I grupie

matka – ¼; syn – ¼; córka – ¼,
wnuk i wnuczka – po 1/8 (1/4 : 2)

syn – 1/3, córka – 1/3, wnuki – po
1/15 (1/3 : 5)

Dziedziczenie w II grupie

• II grupa dziedziczy, gdy brak zstępnych albo są traktowani,

jakby nie dożyli otwarcia spadku, tj. zrzekli się dziedziczenia,

zostali uznani za niegodnych, odrzucili spadek),

• Małżonek – ½ spadku,

• Każde z rodziców – ¼ tego, co dla rodziców i rodzeństwa (czyli

¼ x ½ = 1/8), a jeśli jedno nie dożyło otwarcia spadku → jego

udział przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu,

• Rodzeństwo – pozostała część w częściach równych

• Jeśli pozostali tylko małżonek i rodzice (albo rodzeństwo) →

rodzice (rodzeństwo) dziedziczą połowę spadku w częściach

równych

• Jeżeli rodzeństwo nie dożyło otwarcia spadku → jego udział

przypada jego zstępnym

• Jeśli małżonek dziedziczy w zbiegu z innymi spadkobiercami

stosuje się art. 939 k.c.

• Jeśli spadkodawca nie pozostawił rodziców i nie ma rodzeństwa

→ dziedziczy tylko małżonek

Dziedziczenie w II grupie

Małżonek – ½, rodzice po 1/8 (1/2 x

1/4), rodzeństwo po 1/20 (1/4 : 5)

Małżonek – ½, rodzic – 6/32 (1/8 + 1/16),

rodzeństwo – po 5/32 [1/8 + (1/8 : 2 : 2)]

Dziedziczenie III grupy

• od 25 września 2003 roku spadkobiercą

ustawowym jest gmina ostatniego miejsca

zamieszkania spadkodawcy

• Jeśli nie można ustalić ostatniego miejsca

zamieszkania spadkodawcy w RP albo ostatnie

miejsce zamieszkania za granicą spadek

przypada Skarbowi Państwa

• Gmina i Skarb Państwa nie mogą odrzucić

spadku, który przypadł im z mocy ustawy,

• Gmina i Skarb Państwa nie składają oświadczeń

co do spadku i przyjmuje się, że przyjęli spadek

z dobrodziejstwem inwentarza

Ustawowe dziedziczenie gospodarstw

rolnych i wkładu gruntowego w spółdzielni

produkcyjnej

• Kilkakrotnie zmieniano przepisy dot. dziedziczenia

gospodarstw (1971, 1982, 1990),

• Specjalne kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstw =

niezgodne z Konstytucją → ale orzeczenie TK z dnia 31

grudnia 2001 roku działa w stosunku do spadków

otwartych od 14 lutego 2001 roku → funkcjonują dwa

porządki,

• Przy dziedziczeniu gospodarstwa, jeśli spadkobiercy I

grupy nie mają odpowiednich kwalifikacji, ustępują

spadkobiercą z II grupy

• Jeśli nikt ze spadkobierców ustawowych nie odpowiada

warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa

rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są

wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale

niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą

spadkobiercy na zasadach ogólnych (art. 1063 k.c.)

Kto może dziedziczyć

gospodarstwo rolne?

• Osoba stale pracująca bezpośrednio

przy produkcji rolnej albo

• Osoba mająca przygotowanie zawodowe

do prowadzenia produkcji rolnej

*

albo

• Małoletni, osoby pobierające naukę

zawody lub uczęszczające do szkół albo

• Osoby trwale niezdolne do pracy*
* rozp. RM z dnia 12 grudnia 1990 r. w

sprawie warunków dziedziczenia

ustawowego gospodarstw rolnych

Kolejność dziedziczenia

I. Małżonek + dzieci, jeśli spełniają co najmniej

jedną z przesłanek z art. 1059 k.c. UWAGA:

wnuki mogą dziedziczyć także, gdy ojciec/matka nie

mogą dziedziczyć ze względu na brak kwalifikacji,

ale muszą spełniać przesłanki z art. 1059 pkt 1 lub

2 k.c.

II. Rodzeństwo i jego zstępni (także gdy zstępni nie

mogą dziedziczyć z uwagi na brak kwalifikacji)

III. Rodzice (tylko, gdy brak zstępnych spadkodawcy)
IV. Początkowo także Skarb Państwa (powołani do

dziedziczenia z ustawy nie mieli odpowiednich

kwalifikacji, wyłącznie uprawnionymi były osoby

trwale niezdolne do pracy) → zmiana ustawą z dnia

26 marca 1982 r. → obecnie dziedziczenie na

zasadach ogólnych

Dziedziczenie wkładu gruntowego w rolniczej

spółdzielni produkcyjnej

(działki przyzagrodowej i siedliskowej)

• ogólne zasady dziedziczenia + art. 1087 k.c.

• dziedziczą ci spośród spadkobierców, którzy w

chwili otwarcia spadku:

1)

są członkami spółdzielni albo

2)

bądź są małoletni, bądź też pobierają naukę

zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

3)

są trwale niezdolni do pracy

• jeśli takich osób brak = dziedziczą spadkobiercy,

którzy pracują w gospodarstwie rolnym spółdzielni

albo w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku

zostaną członkami tej spółdzielni,

• brak także takich osób = dziedziczenie na

zasadach ogólnych

Testament – szczególna

czynność prawna

2 znaczenia pojęcia „testament”:

 czynność prawna, przez którą osoba fizyczna decyduje o losach

swojego majątku na wypadek śmierci,

 dokument, w którym jest zawarte oświadczenie spadkodawcy

(testatora)

Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można tylko przez

testament - nie występuje w k.c. ani umowa o dziedziczenie ani

darowizna na wypadek śmierci (niektórzy dopuszczają jej zawarcie

– A. Kubas, L. Stecki); ale zob. art. 56 ust. 1 Prawa bankowego,

umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej

Cechy testamentu:

 czynność prawna jednostronna i ściśle osobista (art. 944 § 2 k.c.),

 czynność prawna mortis causa (art. 941 k.c.),

 czynność prawna odwołalna (art. 943 k.c.),

 sformalizowana (art. 958 k.c.)

Sporządzenie testamentu

• sporządzenie testamentu = dokonanie czynności prawnej

• Zdolność testowanie = możliwość sporządzenia ważnego

testamentu; wycinek zdolności do czynności prawnych

• zdolność testowania nabywa się z chwilą uzyskania pełnej

zdolności do czynności prawnych (art. 944 § 1 k.c.)

• zdolność testowania musi istnieć w chwili sporządzania

testamentu, a jej późniejsza utrata pozostaje bez wpływu na

ważność testamentu

• zakaz testamentów wspólnych (art. 942 k.c.)=

testament może zawierać rozrządzenie tylko jednego

spadkodawcy → sporządzenie takiego testamentu =

bezwzględna nieważność; nie odnosi się do testamentów

ustnych i pisma stwierdzającego treść takiego testamentu

• spadkodawca musi działać z wolą testowania = wola i

świadomość dokonania czynności prawnej na wypadek

śmierci (zamiar wywołania skutków prawnych)

• wola musi być powzięta niewadliwie

Testament jest nieważny, jeśli został sporządzony:

•w stanie wyłączającym świadome albo swobodne

powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

•pod wpływem błędu uzasadniającego

przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał

pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej

treści (błąd nie musi dotyczyć treści czynności

prawnej);

•pod wpływem groźby (nie musi być jedyną

przyczyną sporządzenia testamentu tej treści –

wystarczy, że miała wpływ na sporządzenie takiego

testamentu).

•Nieważność bezwzględna, ALE z art. 945 § 2 k.c.

wynika, że na nieważność nie można się powołać

po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba

mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie

nieważności, a w każdym razie po upływie lat

dziesięciu od otwarcia spadku (konwalidacja???).

Odwołanie testamentu

• testament można odwołać w każdej chwili, ale w chwili

odwołania:

 spadkodawca musi mieć zdolność testowania,

 musi dokonać odwołania osobiście,

 wola odwołania musi być powzięta niewadliwie

• można odwołać testament w całości albo w części

• Sposoby odwołanie:

 sporządzenie nowego testamentu (jeśli w nowym

testamencie nie zaznaczono, że odwoływany jest w całości

poprzedni, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia

poprzedniego, które nie dają się pogodzić z nowym

testamentem; nowy musi być ważny),

 zniszczenie dokumentu zawierającego oświadczenie (w

zamiarze odwołania),

 dokonanie w testamencie zmian, z których wynika wola jego

odwołania

Skutki odwołania = testament wcześniejszy nie odzyskuje

mocy prawnej (większość doktryny); SN – ocena z

uwzględnieniem konkretnego przypadku

Wykładnia testamentu

• interpretacja taka, aby wola zmarłego została jak

najdokładniej ustalona i zrealizowana (art. 948 § 1 k.c.)

• nie można uzupełniać testamentu w drodze wykładni

• jeśli treść testamentu niejasna należy zastosować zasadę

życzliwej interpretacji (favor testamenti – art. 948 § 2

k.c.) – należy z kilku możliwych tłumaczeń wybrać takie,

które pozwala na utrzymanie rozrządzeń w mocy

• art. 961 k.c. – „jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej

osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe,

które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje

się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za

spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie

rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku

osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za

powołane do całego spadku w częściach ułamkowych

odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im

przedmiotów.

Nieważność testamentu

• zasady ogólne – art. 58 § 1 i 2 k.c.

– powołano spadkobiercę pod warunkiem/z

zastrzeżeniem terminu (art. 962 k.c.),

– zamieszczono podstawienie powiernicze (art. 964

k.c.),

– sporządzono testament wspólny (art. 942 k.c.),

– naruszono przepisy o formie (art. 958 k.c.),

– testament został sporządzony:

• przez osobę nie posiadającą zdolności testowania

(art. 944 § 1 k.c.),

• przez przedstawiciela (art. 944 § 2 k.c.),

• pod wpływem wady oświadczenia woli (art. 945

k.c.)

Bezskuteczność testamentu

• bezskuteczny = nie wywołuje skutków

prawnych

• każdy testament nieważny jest

bezskuteczny

• niektóre testamenty ważne mogą być

bezskuteczne, np. art. 976 k.c.,
powołany w testamencie spadkobierca
zmarł przed otwarciem spadku (albo
jest traktowany jakby nie dożył spadku)

Konwersja testamentu

• możliwość potraktowania testamentu,

który nie odpowiada wymogom co do
formy jako testamentu sporządzonego
w innej przewidzianej prawem formie

• konwersja następuje na podstawie

szczególnego przepisu ustawy, ex
lege, a rezultat jest określony przez
ustawę – konwersja testamentu
allograficznego na testament ustny

Otwarcie i ogłoszenie testamentu

•

osoba, u której znajduje się testament ma obowiązek złożyć

go w sądzie spadku po tym, jak dowie się o śmierci

spadkodawcy → niewykonanie tego obowiązku =

odpowiedzialność odszkodowawcza i grzywna (art. 646 § 2

k.p.c.)

•

sąd może przeprowadzić poszukiwanie testamentu i nakazać

złożenie testamentu w odpowiednim terminie (art. 647-648

k.p.c.)

•

SĄD DOKONUJE OTWARCIA I OGŁOSZENIA TESTAMENTU

•

jeśli jest kilka testamentów – sąd otwiera każdy i ogłasza, a

na każdym czyni wzmiankę o innych testamentach

•

z otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządza się protokół

•

w postępowaniu nie bada się ważności testamentu

•

o otwarciu i ogłoszeniu testamentu sąd zawiadamia w miarę

możliwości osoby, których rozrządzenia testamentowe

dotyczą oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku

- przykład na wykład -

 
Sygn. akt I Ns 381/07
 
SSR Jan Kowalski
Protokolant st. sekr. sąd. Małgorzata Konopka
 
 

PROTOKÓŁ

Dnia 30 kwietnia 2007 r. w Sądzie Rejonowym Gdańsk-Północ w Gdańsku

na rozprawie rozpoznano sprawę wszczętą na wniosek Barbary Nowak o

otwarcie i ogłoszenie testamentu.

Sąd Rejonowy Gdańsk-Północ w Gdańsku na podstawie przepisu art. 649

k.p.c. dokonał otwarcia i ogłoszenia testamentu Jana Nowaka.

Powyższy testament został sporządzony w dniu 09 grudnia 1998 r. w formie

aktu notarialnego w Kancelarii Notarialnej w Gdańsku przez Notariusza

Annę Pannę – rep. A nr 5685/1999. Testament zaczyna się od wyrazów

„Jan Nowak oświadcza”, a kończy się wyrazami „zamieszkałego w

Elblągu przy ulicy Bajkowej 46/2”.

Akt notarialny zawiera adnotację, iż został odczytany, przyjęty i podpisany.
Odpis skrócony aktu zgonu Jana Nowaka został dołączony do wniosku.

Na tym protokół zakończono i podpisano.

Sędzia Sądu Rejonowego

Protokolant